Personalitete te medha te kombit shqiptar

[DEN_Bossi]

Ketu jane jeteshkrimet e disa nga paersonaliteteve mysliman qe njihen jo vetem per hoxhallare, hafiz muderrize apo imam te xhamive por edhe si njerez te artit, kultures, arsimit, atdhedashurise etj. Kto kolose te Shqiperise nuk ishin vetem njerezit e fetvave, lutjeve apo riteve fetare,por keta ishin edhe njerez te pendes dhe pushkes kur atdheu e kerkonte nje gje te tille.
Presim pergjigje apo mendime ....

[DEN_Bossi]

HAXHI HASAN ALIA
(SHEH SHAMIA)
(1814 -1891)

Marre nga libri "Ne kujtim te brezave" i autoreve;Dr.Honoris Causa (Mesues i Popullit) Fak LULI, Islam Dizdari, Nexhmi Bushati.

Të gjithë biografët e kanë të qartë lidhjen e ngushtë midis kushteve historike dhe formimit të një personaliteti. Në gjysmën e dytë të shekullit XIX qyteti ynë po përjetonte një kulm të zhvillimit të tij ekonomik, zhvillim që kishte filluar që nën sundimin e Bushatllinjve. Ishte qyteti i më se 50.000 banorëve dhe i zejtarive shumë të zhvilluara, që me rritjen e punishteve çuan edhe në krijimin e manifakturave të para 1).


Qyteti ishte dhe një qendër e fuqishme tregtare, me një volum qarkullim malli të habitshëm ndërmjet një rrjeti të gjerë tregjesh që gjëndeshinjo vetëm buzë detrave Adriatik e Mesdhe, por edhe në brendësi të Ballkanit e të Evropës. Shkodra numëronte mbi 3500 dyqane. Fillimet e zhvillimit kapitalist sollën dhe një zhvillim të polarizimit shoqëror, me pasoja të hidhura për shtresat e pambrojtura ekonomikisht. Faktorët politikë qenë të tillë, që sollën edhe rrjedhoja ekonomike të pakënaqshme për pjesën e varfér. Lufta e Krimesë (turq-anglezëitalianë-francezë kundra Rusisë) jo vetëm që bllokoi flotat tregëtare, por solli edhe ndërprerjen e tregtisë së drithit me Rusinë, duke u krijuar probleme serioze vendeve të Ballkanit 2). "Kriza e drithit" i nxiti tregtarët matrapazë të Shkodrës që të grumbullonin drithërat e vendit në sasi të mëdha, me qëllim përfitimi nga kërkesat e tregjeve të jashtme, duke ofruar çmimet e tyre të larta. Një grumbullim i tillë i ethshëm boshatisi tregun e brendshëm dhe ngriti lart çmimet e bukës. Drama e njerëzve të varfér u bë edhe më e madhe me thatësirën e atij viti. Kjo krizë solli pasojën e pashmangshme, zinë e bukës.

Në këto kushte u poqën shanset për një revoltë popullore. Në kujtesën e Shkodrës nuk ishte shlyerjehona e lëvizjes së madhe popullore e 1836-tës me në krye Harnz Kazazin e Haxhi Idriz Boksin e që pat mbyllur valiun turk, Hafiz Pashën, për gjashtë muaj në kalanë e qytetit. Pakënaqësia që kishte ndjerë populli që me kohë ndaj reforinave të Tanzimatit po shtohej dhe nga urrejtj a po kalonte në revoltë, kur e pati të qartë rolin negativ që po luante valiu i ri, Osman Pasha, i cili në vend që t'u vinte fre spekullimeve me drithin, ishte kthyer në një bashkëpunëtor i zellshëm me matrapazët, me qëllimin që të pasurohej sa më shpejt e sa më shumë. Gjëndja e shtresave popullore u keqësua më tepër dhe tensioni u rrit shumë kur filluan vdekjet e para nga uria. Paralajmërimet që iu bënë pashait nga dërgata e zgjedhur prej një mbledhjeje popullore, që kryesohej nga intelektualët përparimtodë Sheh Shamia, Ahmet Efendi Kalaja dhe luftëtari i shquar Hamz Kazazi, ndeshën në vesh të shurdhër. Mospërfillja e pashait ndaj kësaj proteste dhe ndonjë përpjekje e tij për diversion dhanë shkëndinë për revoltën e fuqishme të datës 9 shkurt, q'ë njohu si udhëheqës të saj Hasan Alinë, të quajtur më vonë Haxhi Sheh Shamia.

Hasani lindi rreth viteve 1814-15. Ai qe i biri i tregtarit të pasur, Osman Alia, i cili ishte shpëmgulur në Shkodër nga lagjja "Dragonj" e Krajës, sot "Dragoviç", ku kishte qenë i ngarkuar me detyrën e bylykbashit 3). Kjo familje ishte e njohur për bujari e trimëri. Që në fémijëri Hasani dha shenja zgjuarsie të rrallë dhe në moshën 14-vjeçare iu vu ndjekjes së mësimeve fetare. Thuhet se këto i erdhën të vështira në fillim, për arsye moshe, por paska qenë rilindasi i shquar, Daut Boriçi që e paska nxitur. Ka një anekdotë : "Si pedagog i mirëfilltë dhe i devotshëm, Daut Boriçi e paska çuar nxënësin tek gryka e pusit dhe gurët e lëmuar nga férkimi ia paska krahasuar me rolin e vullnetit dhe këmbënguljes për studim". Mirënjohja e ish-nxënësit ndaj edukatorit qe e përhershme, sepse ai shpeshherë shkonte dhe e vizitonte në shtëpi. Sipas H.Bushatit), mësimet teologjike i kreu në Medresenë e Mehmet Ali Pashës së Misirit në Kavallë të Greqisë. Biograid Shehil) sjellin vitin 1837 si vit të përfundimit të studimeve filozofike. Po nga ky burim, si provë të konsideratave që gëzonte si një klerik shumë i përgatitur, qenka thirrur në vitin 1842-44 në Kongresin e Ulemave në Stamboll, ku u shquaka me erudicionin e tij. Titullin "haxhi" e fitoi duke shkuar në Mekë si pelegrin. Nuk mund ta përcaktojmë vitin e haxhillekut, por ka një shënim 4), ku informohemi se Hasani paska shkuar në Mekë dy heresh "bedel" për të tjerët herën e parë, por nuk qenka kthyer, sepse vitin tjetër paska kryer haxhillëkun për vehte. Në intervalin njëvjetor qëndruakej në Mekë si "muxhavir" (ndjekës i lutjeve fetare pranë vendeve të shenjta) dhe merrka titullin "sheh". Ai nuk u shpall asnjëherë ndjekës i ndonjë tarikati, megjithëse thuhet se edhe mund të ketë qenë i tarikatit "Nakshibendi" 7). Biografi H.Bushati hedh poshtë tezën e Z.Shkodrës se Sheh Hasani qe bektashi, me argumentin se në Shkodër tarikati Bektashi s'ka qenë i mirëpritur, madje i luftuar, çka nuk do të përputhej me popullaritetin që arriti të gëzonte ai më vonë.

Ngjarjet e vitit 1854 do ta vinin në epiqendër të tyre. Në grupin e tregtarëve të lidhur me rrjetin e matrapazëve të drithit duhet të j etë përzier edhe i ati, tregtar i mëkëmbur. Flitet se revolta pushtoi zemrën fisnike të klerikut, kur pau me sytë e vet të uriturit në prag të vdekjes, kështuqë u vu në krye të zejtarëve, të punëtorëve e të të varférve të mbushur me urrejtje e zemrim ndaj atyre që pasuroheshin me mjete çnjerëzore. Pazari u mbyll. Objekti i parë i sulmit të qytetarëve të armtosur qenë magazinat e të atit, një provë tietër e zemërgjerësisë dhe e shpirtit të tij bujar Rrezja e veprimit u shtri mbi të giitha depot e drithit në Pazar, pavarësisht se u desh të kacafyteshin me forcat e armatosura qeveritare e të pronarëve të pasur. Përpjekja qe e rreptë dhe në përleshje e sipër Sheh Shamia u plagos në dore, mirëpo ai nuk u tërhoq, derisa turqit u ndrynë në kështjellë. Shpëmdarja e drithit u bë sipas lagjeve dhe kështu u mposht gogoli i bukës. Nga dy vargje popullore kuptojmë se ai mori si sekretar për shitjén e drithit një katolik : "Rroftë e qoftë Hasan Alia/ sekretar Filip Çurçia" 8)

Sipas dëshmisë së M.Sirriut 9) qytetarët e revoltuar nuk u tërhoqën nga pozicioni i tyre i protestes dhe nuk u kënaqën nie suksesin e "aksionit" të parë; ata u hodhën në një demostratë të fuqishme duke kërkuar transferimin e Osman Mas'har Pashës. Për t'i prerë hovin kësaj lëvizjeje të fuqishme, që mund të çonte në një krizë të vërtetë, pashai përdori diversionin duke u ndihniuar nga diplomatët francezë. Janë pohimet e vetë H.Hekardit, konsull francez në Shkodër, që sqarojnë motiver e kësaj lëvizjeje, zhvillimin e saj dhe rolin amortizues që luajtën të huajtë në mbrojtje të interesave të administrates. Ja konkretisht, çfarë shkruan Hekardi: "Lëvizja që ndodhi me 1854 në Shkodër, pati si pretekst akaparimin dhe eksportimin në Vlorë të drithërave. Popullsia, e çueme peshë nga një hoxhë i ri, i quajtur Sheh Shamia, iu rras Pazarit dhe plaçkiti disa dyqane; pastaj, mbasi pasha ishte ndry në kala, populli mori armët dhe po përgatitej të përtërinte ngjarjet e vitit 1836, por u hyri në mes nënkonsulli i Francës dhe shpjegoi rreziqet që mund të ndodhnin dhe ku mund ta çonin vendin e tyre, në një kohë kur sulltani ishte në luftë me të huait 10). Shënimi i mësipërm, ku Hekardi, ashtu si dhe foklori përdor titullin "sheh", le të kuptosh se ai këtë titull e kishte fituar përpara ngjarjeve të, vitit 1854. Këtë presion konsulli francez e shoqëroi me premtimin se valiu do të transferohej dhe shkodranët me këmbënguljen e tyre bënë që të nxirrej fermani sulltanor për largimin e valiut. Valiu i ri, Ragip Pasha, ruante çastin kur të hakmerrej me klerikun kryengritës dhe stafin që e ndihmoi, por gjendja kritike në kufi e pengoi për do kohë dhe atij nuk i interesonte të prishte ekuilibrin e krijuar pas atyre tensioneve shqetësuese që pati provuar administrata turke. Në personin e Sheh Shamisë, sikur edhe në atë të udhëheqësve të tjerë shihej një rrezik jo i vogël, si nga ana e valiut, ashtu edhe tregtarëve të mëdhenj. Këtë e vërtetojnë edhe vargjet e mëposhtme të një kënge popullore:

"Gjithë tregtarët rrijnë tue mendue
Sheh Shaminë si me e luftue?!
Letër Pashës i kanë çue
Sheh Shamiiië me e pushkatue.

Pasha i Shkodrës asht idhnue
Sheh Shaminë k'tu gjallë e due!
Sheh Shamia thotë një fjalë:
"Pashës në dorë nuk i bie i gjallë! 11)

Konsekuentë të qëndrimit të tyre, armiqtë vendosën ta vrisnin fshehtas Sheh Shaminë 12) por nuk ia arritën. Atëherë u përdor dredhia. U thirrën krerët për dialog, por ata nuk shkuan. Duke shfrytëzuar befasinë dhe duke shkelur amnistinë e premtuar, valiu arrestoi udhëheqësit: Hamz Kazazin, Jusuf Efendi Tabakun, Ahmet Kalanë. Në një situatë të tillë Sheh Shamia vendosi të largohej, ashtu siç e konfirmojnë edhe vargjet e këngës:

Sheh Shamia ban kuvend
S'kam si të rri ma në këtë vend
Kam vendosë me dalë në mërgim
Me punue për vendin ti

Sipas një dorëshkrimi Shehu në fillim qenka strehuar në lagjen Bahçallek (!), ku "banojshin ma të mirët e familjeve myslimane, si Mehmet Agë Shllaku etj., prej të cilave pritet dhe kërkon ndihmën e tyne kundra kërcënimeve të pashës që donte me e kapë". Më poshtë vazhdohet ... Kështu përcillet e hikë në Ulqin prej Ali Selës me shokët e tjerë, ku aty shpia e Becejve e shtien në barka të veta dhe e çojnë në Aleksandri të Egjyptit, ku mbahet mirë prej shoqnive t'atjeshme...14). Arratisja e tij përshkruhet ndryshe nga biografè të tjerë. Sipas Z.Shkodrës dhe vëll. Shehi, ai u largua me anijet e Gjylve për në Itali, Francë e Spanjë. Vëllezërit Shehi mendojnë se ai ka kaluar më vonë në Egjipt, ku ka qëndruar 10 vjet, i strehuar tek Basri Ahmet Efendiu, mik i Mehmet Ali Pashës, sundimtarit të vendit. Qëndrimi në Francë i paska krij uar mundësinë Shehut që të ndiqte kurse mjekësie në Paris, ta përvetësonte aq mirë frëngjishten, sa "t'i hynte p'e'rkthimit të Kur'anit në atë gjuhë". Po aty shënoliet se " ... kishte shkrue shumë artikuj duke treguar se çka ka qenë e çka do të jetë Shqypnia" dhe " ... veprat e tij shenjohen në biblio.tekën e Parisit" 15). Në mungesë dokumentacioni kuptohet që këto të dhëna merren me rezervë. Në shkrimet e sipërme (3,6) flitet për një përpjekje, sigtirisht në emigracion, të Shehut për të bashkëpunuar me kniazin Danillo të Malit të Zi dhe për të luftuar për liri. Pyetjeve provokuese e me prapamendim të Danillos Shehu iu paska përgjegjë: "Tanë Shqypnia asht gati me u çlirue dhe, nëse doni të dini sa annë kemi, ato do t'ia marrim amnikut. Prijsit do t'i nxj errë lufta... Si p'èrgjegjës për latin e popullit asht mirë të shtrohemi në kuvend...... Mendohet se takime të tilla duhet të ketë bërë edhe me fqinj të tjerë, por pa sukses. Me siguri, një veprimtari e tillë, bashkë me dënimin me vdekje në mungesë 16) e mbajtën larg Shqipërisë për një kohë aq të gjatë. U desh ndërhyrja e personaliteteve të tilla, si Mehmet Ali Pasha i Egjyptit, pranë Sulltan Hamitit, që ai të falej dhe të kthehej në Shkodër më 1864. Falja iu kushtëzua me mosmarrjen pjesë në veprimtari politike. Biografi L.Sekuj në dorëshkrimin e cituar mbron argumentin se Shehu nuk e fshehu antagonizmin e tij ndaj politikës zyrtare edhe më vonë; kështu " ... me rastin e ngjarjeve në Mirditë (1835) u burgos me të tjerë përhapës të gjuhës shqipe, si: Hafiz Durro Begu, Imzot Prengë Doçl, Gaspër Çoba, Gjon Muzhani, Zef Simoni, Mikel Çoka. U desh që Dom Leonardi, prifti i Lezhës t'i shkruante anglezit George Gomberlain Mhibrovni (!), kryetar i Komitetit të Shqiptarëve në Londër, ku bënin pjesë Mehmet Ali Pasha, Osman Pasha, Sabri Korça etj. dhe me ndërhyrjen e diplomatëve të huaj u bë i mundur lirimi i tyre 17). Përsërisim mendimin e mëparshëm se vetëm hulumtimet arkivale të mëvonshme mund t'i konfirmojnë këto të dhëna.

Gjatë kohës në arrati i vdiq babai në Shkodër dhe iu konfiksua e gjithë pasuria, pasi që i biri, trashëgimtari i vetëm, qe i dënuar me vdekje. Kështu, kur u kthye, ishte pa shtëpi dhe u vendos me banim në lagj en Karahasej, ku ishte edhe imam i xhamisë. Jetonte në një shtëpi fare të thjeshtë, të cilën thuhet se ia-blenë miqtë e dashamirët. Këtu edhe u martua me një bijë nga familja e Oso Kukës.

Që me predikimin e parë në këtë xhami fitoi konsideratën e një "xhemaati" tepër të madh, që, duke mos e zënë xhamia e vogël, mbushi qoshe më qoshe oborrin e saj 18). Predikimi i tij qe i një niveli të rrallë dhe me shumë efekt tek të pranishmit për mesazhet që sillte në drejtim të zbatimit të disa normave morale-juridike. Thuhet se ky predikim për vite të tëra është kujtuar si eveniment.

Në sajë të studimeve dhe të përvojës së gjatëjetësore Shehu gëzonte një reputacion të veçantë dhe konsiderohej si kleriku më i përgatitur mysliman në fushën e'teologjisë islame. Sipas kronikave, ai kishte krijuar një studio në Medresenë e Pazarit, ku kalonte të gjithë kohën e lirë dhe regjimin e studimit nuk e thyente as në ditët e festave të mëdha të Bajramit 19). Regjimi i studimit respektohej me kaq rigorozitet, saqë vizitat e tij të rralla ndër miq e të afërm i bënte vetëm natën. Ai kalonte një jetë shumë të përkorët. lshin kushtet ekonomike që ia impononin në radhë të parë, sepse e vetmj a e ardhur ishte paga e imamit. Sigurisht që edhe vetë formimi i tij intelektual e prirte drejt shfaqjesh asketizmi, kështu shpjegohet pse ai më të shumtën ushqehej me një hase (pite-N.B.) dhe me rrush të thatë. Kuptohet që ai duke kujtuar vdekjen sa më shpesh, purifikohej më shumë shpirtërisht.

Ashtu si në fushën e filozofisë, edhe në atë tëjurisprudencës islamike Shehu ishte më autoritari ndër klerikët e kohës. Interpretimi që ai u bënte paragrafeve të sheriatit ishin nga më objektivët, të interesuarit çuditeshin me shpejtësinë e interpretimeve dhe saktësinë e tyre. Bashkëkohësit i mrekullonte edhe modestia e këtij personaliteti kaq të fortë. H. Ibrahim Kraja, ish drejtori i arsimit, i kujtonte me respekt këto tipare të qenësishme të Shehut: "Më vinte natën për vizitë, ulej ndër gjunjë dhe nuk ndigjonte me qëndrue mbi mue, ndonëse ishe ma i ri, tue më detyrue edhe mue të ulesha bri tij që të kuvendonim giatë e gjatë … 20) Vetitë e tij të rralla bënë që masa e popullit t'i atribuonte vetitë e një shenjti.
Kultura e tij ishte shumë e kompletuar: njohuritë mjekësore, që i kishte marrë giatë qëndrimit në Paris, i kishin kultivuar pasionin për mjekësinë popullore dhe, si rrjedhojë, kultin për bimët mjekësore. Nga bashkëmoshatarët mbaheshin mend shetitjet e tij të panumurta nëpër livadhet e kodrat e qytetit për të grumbulluar bimë mjekësore e për të përgatitur ilaçe. Atij i njihet merita të ketë gjetur bimët që zhduknin "lythat". Një provë interesante në këtë aspekt, d.m.th. mbi përkushtimin e Shehut për bim ët mjekësore na përcillet nga H.Bushati me anë të një dëshmie personale 21): niidis fletëve të disa librave të përdoruara nga Shehu autori gjeti bimë mjekësore të harruara aty që para një shekulli, bimë që do t'i kenë shërbyer dijetarit si lëndë vëzhgimi.

Në historinë e vendit tonë Shehu zë vend'n e merituar jo vetëm si personalitet i shquar për atdhedashurinë dhe ndieniat demokratike, për shpirtin e iniciativës dhe të guximit qytetar, për erudicionin e thellë si klerik, por edhe për prirjet e tij të theksuara prej reformatori. Ky tipar i personalitetit të tii të fuqishëm u shfaq si në problemet Cardinale, si ato të ritualit fetar tradicional, ashtu edhe në ato "të zakonshmet", që lidheshin me jetën e përditshme qytetare. Falë qiohurive në fusha të ndryshme të diturive të fesë islame, falë mendjes së ndritur, devocionit të tii të pamatur për fenë respektit të madh për besimtarët dhe dashurisë së vërtetë për gjuhën amtare, ai ndërmori hapin e guxinishëm duke mbaitur ligjëratat e së premtes në gjuhën shqipe, duke sjellë një përmbysje të tradit,s fushën delikate të litu 'isë e të praktikave fetare islame në vendin në tonë. Ai nuk iu tremb kësai "reforme", sepse ai donte që aty ku ishte,e mundur, gjërat duheshin shikuar me syrin e kohës. Një hap i tillëjo vetëm që nuk dëmtonte, por ndihmonte, si forcimin e besimit të vetëdijshëm, ashtu edhe të ndjenjës së kombit. Fundshekulli që jetoi Shehu ishte i mbushur me grabitje të njëpasnjëshme trojesh e me synime të mëdha shoviniste nga fqinjët e veriut e të jugut. Vëllezërit shqiptarë të trojeve të tjetërsuara, krahas fesë së ndryshme, do të kishin edhe gjuhën e tyre, që do t'i ruante nga asimilimi i huaj. Për një hqp të tillë Shehu do të ndeshte në dy pengesa : në autoritetet turke, që nuk e shikonin me sy të mirë përdorimin e gjuhës shqipe, veçanërisht mbasi kishin filluar të hartoheshin edhe mevludet shqlp. Pengesa tjetër paraqitej nga një shtresë hoxhallarësh fanatlkë, dogmatikë e pa arsim të plotë, që këtë hap e numëronin për herezi. Megjithëse pati mbështetjen e myftiut, Jusuf efendi Tabakut, kundërshtarët ia dolën që të bindnin Meshihatin në Stamboll për pezullimin e kësaj praktike për një periudhë dyvjeçare. Në sajë të këmbënguljies nga ana e vetë Shehut dhe të atyre që e përkrahnin, si Myftiu Isuf Tabaku e Daut Boriçi me shokë, u arrit të lejohej futja e gjuhës shqipe në praktikën fet'are. Ndihmë në këtë drejtim qe edhe mbështetja e fortë e valiut të ri, Basri Pasha, njeri me koncepte liberale 20) Biografët kujtojnë taktin që përdori Shehu për ta bindur masën e begimtarëve mbi dobitë e përdorimit të shqipes, që, si çdo "e re", pritet me rezerva.

Një ditë xhemaati të shumtë Shehu hipi në "qyrs" (vendi i predikimit), hapi qitabin arabisht, lexoi disa rreshta, mbylli librin dhe u largua pa folur, duke befasuar të pranishmit. Të nesërmen drejtoi pyetjen se çfarë kishin kuptuar nga leximi i një dite më parë. Pasi mori përgjigje negative, mbajti "vasen" shqip, duke i paralajmëruar se të premten më të afërme do ta thoshte edhe "hytben" në shqip, d. m. th. do të përkthente edhe lutjet. Të pranishmit në fillim u befasuan, por pastaj mbetën shumë të kënaqur, ndërsa pjesa e klerikëve konservatorë e që ishin të pranishëm, u larguan të indinjuar. Kështu, në sajë të përkushtimit e të iniciativës së Shehut edhe "hytbeja" u fol në shqip duke mënjanuar arabishten, ashtu si në mevludet qe mënjanuar turqishtja.21) Nisma e Shehut të kujton përpjekjen fisnike dhe të guximshme të klerikëve katolikë shqiptarë të Veriut, që nga Buzuku, për ta futur gjuhën shqipe në veprimet liturgjike.

Në kujtimet e bashkëmoshatarëve ruhet ky përfytyrim për Shehun në moshë të avancuar : Një burrë i gjatë, i veshur me të bardha, me një fytyrë të hequr dhe të zbehtë, me sy të mprehtë e të ndritshëm. Edhe poeti anonim e ndihmon parafytyrimin tonë me anë të këtij portretizimi në vargjet :

Sheh Shamia me petka të bardha Si melek po prin përpara. 24)

Edhe çallma e tij ishte krejtësisht e bardhë, sepse fesin e kuq, që mbahej nga hoxhallarët e tjerë, e kishte mbështjellë krejtësisht me një shami të bardhë.2'l Nga k-jo hollësi thuhet se i ka mbetur ndajshtimi "Sliamia". Këtë "look" (mënyrë veshjeje) e kanë ndjekur edhe klerikë të tjerë më vonë, si për shembull Shehui Tixhanive, H. Shaban Domnori.

Burime të tjera pohojnë se ndajshtimi i mësipërm i kambetur qe nga viti 1854, kur në përleshjen e Pazarit i ishte ngatërruar për çallmë një shami e bardhë, nga ato që shitësit vamin për reklamë përjashta dyqaneve të manifakturës. Konsulli Hekard përdor llagapin "Shamil", siç e përdorën turqit. Shkaku duhet kërkuar (shih H.Bushati, vepër e cituar) në përqasjen që gjetën ata midis udhëheqësit shkodran dhe Shamilit, udhëheqës i Dagestanit, që në luftë me rusët arriti ta çlironte vendin e tij në vitin 1832. Mund të hipotetizohet se titulli "Sharnia" mund të jetë deforinim i emrit "Shamil". Në traditën gojore të qytetit të Shkodrës emri i Sheh Shamisë është i lidhur ngushtë edhe me disa të "reja" që u vunë në praktikë në jetën e përditshme të qytetit, pikërisht, sepse u patën sugjeruar e rekomanduar nga ai me qëllimin fisnik, qytetar, për të thjeshtuar e lehtësuar mënyrën e jetesës. Popullata myslimane ishte e ndjeshme nga predikimet e Shehut, prandaj reagoi pozitivisht, duke hequr dorë nga disa zakone të vjetra, praktika prapanike e rite mesjetare, si :

-mbajtja e tallaganave në krye prej burrave në raste zie të kobshme
-ndezja e qirinjve në xhami e në varreza për të përkujtuar të vdek-urit (rit pagan ky)
-gatimi i hallvës për të dyzetat
-veshja me "futa të zeza" e grave myslimane në raste vdekjeje.

Krahas këtyre, ndryshime të një lloji tjetër

-ditën e dasmës nusja të sillej me karrocë e jo me kalë
-burrat të mbathnin këpucë të tipit evropian të hiqej dorë nga vajtimi me zë të lartë të thjeshtësohej veshja e grave qytetare.

Më lart pamë se Shehu kishte si sekretar të vetin një katolik, provë kjo e shpirtit të tij tolerant. Në shkrimin e vëllezërve Shehi sillet edhe një episod tjetër, që vërteton këtë shpirt a prirje tolerance të tij : "Tregojnë se bashmyftari Osman mblodhi të gjithë klerikët e qytetit, dha urdhër të arrestohej Imzot Marinaj duke e shpallur atë armik të profetit dlie të Allahut, sepse shërbesat fetare i kishte bërë në gjuhën shqipe. Hasan Alia iu përvesh keq bashmyftarit dhe në atë kohë, i ndihmuar nga populli rrëmbeu nga xliandarët priftin katolik dhe, pasi shtiu me kobure në ajër, u foli besimiarëve: "O nierëz të Zotit, është e lehtë të ushqehesh me mish të pjekur, por ç'na lypset se si quhet ai turqisht ?! A nuk asht ky nji mëkat që ju hidheni kundër lëvruesve të gjuhës amtare dhe mbroni atë të një të huaji ?! A mos iu kanë rrjedhur trutë ?! Shkoni dhe rrini pranë grave dhe fëmijëve tuaj : aty do të mësoni se buka quhet "bukë" dhe "babës" i thonë "babë". Pastaj Hasan Alia e dërgoi Imzot Marinajn në famullinë e Hotit. 26)

Një jetë kaq intensive e plot përplasje e lodhi klerikun e nderuar, kështu që dita e vdekj es po afrohej. Sipas dëshmisë goj ore të plakut 90-vjeçar, Selim Reçi 27) Shehu, i lodhur, e paska parandjerë afrimin e vdekjes dhe paska shkuar tek kryetari i bashkisë, Bejtash Agë Kazazi, pronar i një livadhi afër shtëpisë së Shehut dhe ia paska kërkuar për një grumbullim njerëzish, duke pyetur edhe për çmimin e barit, sepse donte tia paguante. Kur pronari i çuditur, i paska kërkuar sqarime, i vetmi shpjegim paska qenë: "mbledhja e popullit do të jetë e madhe". Bejtash Aga ia paska dhënë pa shpërblim. Çudia qe këtu : të nesërmen Shehu ndërroi jetë dhe për ta përcjellë si duhej u grumbulluan aq njerëz, saqë me zi i zuri livadhi i lartpërmendur. Më të moshuarit kujtojnë edhe raste të tjera të ngjashme, që i atribuojnë Shehut aftësi të tilla parashikuese, jshtë fuqive të zakonshme dhe të përmasave mbinjerëzore. Të gjitha këto arsye bënë që ceremonia e varrimit të Sheh Shamisë, e zhvilluar me 25 mars 1891, të gdhendej në kujtesen popullore si diçka e pazakontë për pjesëmarrjen e gjerë të qytetarëve shkodranë. Ky klerik me frymëmarrje të gjerë diti të harmonizojë meditimin e thellë me probleme të jetës së përditshme, lëvizjen popullore të kohës me ndjesitë kombëtare.

Me porosinë e tij, si gur varri qe përdortir një shkëmb i Pagdhendur. Më vonë familjarët meremetuan varrin në lagjen Karahase, por eshtrat i rivarrosen në Fushë-Shtoj, sepse varri i parë u prish për arsye urbanistike gjatë dekadave të fundit.
Për veprën e këtij kleriku është shkruar në Historinë e Shqipërisë, në të dy botimet, në Fjalorin Enciklopedik (Tiranë, 1985, fq 1000), por, duke u interpretuar sipas klisheve të logj ikës zyrtare marksiste, e reduktuar në një vlerësim të njëanshëm, për arsye se feja dhe kleri ishin në listën e zezë. Gjykime në një sens tjetër, më të gjerë, janë dhënë në revistën "Zani i naltë" si dhe nga studiuesi O.Myderrizi, Z.Shkodra e H.Bushati.

Vitet e pluralizmit politik dhanë mundësinë për ta ridimensionuar figurën e Sheh Shamisë e për ta vendosur në piedestalin që ai meritonte; përurimi i Medresesë së Shkodrës, viti 1991, me emrin e këtij biri të shquar të Shkodrës duhet kuptuar jo vetëm si një tregues i këtj rivlerësimi objektiv të merituar, por edhe bartës i mesazhit të madh që u përcillet klerikëve të ardhshëm misioni i tyre i shenjtë e fisnik, krahas një përkushtimi të përliershëm për ngritjen morale-fetare e kulturore, kërkon që interesat e fesë duhet të mbarështrohen me ato të popullit e të kombit, si dy anë të së njëjtës medalje.

Shënim :

Në botimin "Trima të kryengritjeve popullore", pjesa e dytë (Tiranë, 1980, fq. 56-59) të M.Kokalarit, me synimin e vulgariziinit të historisë, portretizohen shumë luftëtarë e udhëheqës lëvizjesh popullore. Vepra është destinuar për një publik pa pretendime shkencore, veçanërisht për rininë shkollore. Pavarësisht nga kjo, autori, me zellin t'i qëndrojë besnik platformës zyrtare, cënon objektivitetin historik, se përmes një emfaze të dukshme ntrash së tepërmi temperamentin luftarak "të birit të vegjëlisë shkodrane", që mendjen sikur e pati vetëm te pushka e që, sikur u rrit në "mjedisin obskurantist mesjetar islamik turk", duke errësuar të vërtetën se ai qe djalë i një familjeje të pasur, i edukuar në një mjedis shqiptar të mirëfilltë dhe në kontakt me njerëz të ngritur, si: Jusuf Efendi Tabaku, Sali Efendia i Madh, Ahmet Kalaja, Daut Boriçi etj., në një kohë që fillimet e kapitalizmit po e lidhnin Shkodrën në shumë fije. Nëqoftëse, sipas vargut popullor:

"Dha fetfanë me mbytë babanë", ky antagonizëm qe në planin moral dhe ekonomik, ndërsa shprehj a e autorit "e dënoi me vdekje t'anë", i krijon bindjen një lexuesi të papërvojë, sikur Hasan Alia e linçoi t'anë me duart e veta. Edhe vetë portreti i cituar (në bashkautorësi me piktorin) të jep përshtypjen, sikur Shehu paskej qenë një "komit" i zakonshëm malesh, një cub e jo një klerik i devotshëm, i ditur e konsekuent në idealet e tij fisnike e humane, shumë larg një atëvrasësi.

Heroizmi e humanizmi i Sheh Shamisë pati frymëzuar edhe poetin Skënder Temali duke dhënë subjektin e një ballade (Revista "Ylli", Nr-8, 1990). Autori përmes vargjeve

"Shekuj lamë pas
Dhe s'e harrojmë kurrë"

bëhet shprehës i respektit të mbarë një qyteti që heroit i vë vulën e pavdekësisë.

Referencat :


1) Z.Shkodra : -Revolta qytetare e vegjelise shkodrane me 1854 nën udhëheqien e Sheh Shamise", Bol. i Shkencave Shoqerore, Nr.2, Tiranë, 1957.
2) Ilistoria e Shqipërisë, veil.11, fq. 1 53-156, Tiranë 1956,
3) Q.Shehi-G.Shehi : "Hasan Alia i mbiquajtur "Sheh Shamia (Drita islame", viti i pare, Nr.9, 1992).
4) H.Bushali : "Shkodra dhe motet-, doreshkrim.
5) Q.Shehi-G.Shehi, vepër e cituar.
6) II.Bushati, vepër e cituar.
7) Po aty.
8) Q.Shehi-G.Shehi, vepër e cituar.
9) "Kronika" e M.Sirriuf' - Buletin i shkencave shoqërore, Nr. 1, fq.201-207 (Tirane 1957).
10) H.Hecquard, "Histoire de la Hante Albanie", Paris 1858, fq.464-465, sipas Z-Shkodra, vepër e cituar, fq.62.
11, 12, 13) Q.Shehi-G.Shehi, vepër e cituar.
14) Lazer Sekuj : "Sheh Shamia-patriot revolucionar" (broshure e ruajtur ne familjen Shehi).
15) Po aty.
16) Z.Shkodra, veper e cituar.
17) L.Sekuj, vepër e cituar.
18) H. Bushati, vepër e cituar.
19) Po aly.
20) Po aty.
2 1) Po aty.
22) Po aty.
23) Revista --Zani i naltë", Nr- 1 1, fq.367 (Tiranë 1937) Osman Myderrizi: artikuli ne Buletinin e Shk-encave Shoqerore, Nr.2, fq. 1 52-153 (Tirane, 1955).
24) Q.Shehi-G.Sliehi, vepër e cituar.
25) N.Bushali. vepër e cituar.
26) L.Sekuj, vepër e cituar.
27) N. Bushati: v. cit.

Literaiurë plotësitese

1. Nexhmi Bushati : '-Sheh Shamia-kierik i ndritur e demokral" (Gazeta Shkodra, Nr. 1 0, Nënlor 1091 - Shkodër.
2. Ligor Mile : "Kryengritja popullore ne fil1im te Rilindjes" (fq. 163-164, 'riranë, 1962).
3. A. Buda : "Shkrime historike". pjesa e dyte. fq.43-44 (Tiranë 1986),
4. Zel'Jubani : "Raccolta di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi" ('rrieste, 1871).

[DEN_Bossi]

DAUT BORIÇI
(1825--1896)

Marre nga libri "Ne kujtim te brezave" i autoreve;Dr.Honoris Causa (Mesues i Popullit) Fak LULI, Islam Dizdari, Nexhmi Bushati.

Elitës së intelektualëve shkodranë i bën nder të veçantë emri i Daut Boriçit jo vetëm se qe një njeri i ditur, me arsim të lartë teologjik, të fituar në medresetë me prestigj të kryeqytetit të perandorisë osmane, por edhe pse qe një nga patriotët më të shquar të Rilindjes Kombëtare.


Me atdhedashuri, vendosmëri e dinamizëm udhëhoqi në mënyrë konsekuente Komitetin Ndërkrahinor të Lidhjes së Prizrenit, si dhe Degën e Lidhj es për Shkodrën gjatë gjithë periudhës së ekzistencës së saj. Ai radhitet ndër figurat e ndritura të patriotëve tanë, si për aftësitë prej diplomate e politikani, ashtu edhe për përkushtimin e tij në lëmin e arsimit e të edukimit.

Epoka-Kushtet ekonomike e politike

Jeta e vepra e këtij personaliteti është e lidhur ngushtë me epokën në të cilën jetoi e punoi. Në çerekun e dytë të shek. XIX në qytetin e Shkodrës u evidentuan ritme befasuese në lëmin e proceseve ekonomike e shoqërore. Dihet tashmë se qyteti kishte arritur gjatë sundimit të Bushatllinjve një kulm të zhvillimit ekonomik. Falë pozicionit të saj gjeografik, Shkodra shërbente si urë që lidhte Evropën përmes porteve të Tivarit, Ulqinit, Shëngjinit dhe vetë lumit Buna me zonat e thella të vendit dhe ato të Ballkanit. Qarkullimi i mallrave arriti nivele të atilla, sa t'ia kishin zili tregje të tjera të Ballkanit.1 Kjo qendër jo vetëm e përqendroi pjesën më të madhe të tregtisë me botën e jashtme, por filloi të kryente edhe funksionet e një tregu nacional të dorës së parë.2 Sipas një studiuesit të huaj, udhëtarët që vizitonin në këtë kohë Shkodrën e Pazarin e saj, provonin përshtypjet më të mira për zyrat tregtare, që nuk dalloheshin nga ato të Evropës.3

Për të lehtësuar komunikimin me botën e jashtme, krahas zyrës postare që kishte hapur Turqia që me 1822,4 u hap një zyrë postare nga tregtarët shkodranë, që vepronte në mënyrë të pavarur.5 Edhe kur kapitali vendas iu nënshtrua kapitalit të madh austrohungarez, Shkodra u bë një kryeurë e rëndësishme për hapjen e këtij kapitali në Turqinë evropiane.

Ky zhvillim ekonomik me nivele optimale nën sundimin e Bushatllinjve, vërehet në një periudhë që qe dalluar edhe për shkallën e lartë të autonomisë politike e administrative të arritur. Përpjekjet me armë të këtyre sundimtarëve njëri pas tjetrit,6 me pushtetin qendror bënë që të mbahej gjallë në shpirtin e popullatës fryma e mosbindjes dhe e mosnënshtrimit, duke mbjellë farën e bashkimit e të tolerancës. Citojmë të madhin Sami: "Gjithë ata që qeverisnë Shqipërinë, të vegjël e të mëdhenj ishin të gjithë e gjithnjë shqipëtarë. Mund të themë se Shqipëria qeverisesh më vete prej shqipëtarësh e me zakonet e saj. S'ish pushtuar aspak nënë turqit, e s'paguante gjë përveç gjaknë që derdhte në luftë dhe i cili paguhesh e çpërblehesh fort shtrenjtë".7

Duke u mbështetur tek pohimi i mësipën-n kuptojmë drejt marrëdhëniet politike midis shqiptarëve dhe Staiiibollit para Tanzimatit. Kështu, rua tjes së identitetit kombëtar dhe krijimit të atyre premisave morale e politike, që me diiiamikën e mëvonshme të ngjarjeve hodhën bazat e lëvizjes së madhe të Rilindjes, iu bë një shërbim i madh.

Vitet që ndoqën eliminimin e Pashallëkut të Shkodrës, dmth vitet '30 u karakterizuan nga një gjendje "inkandeshente" që po e shtjellojmë në një vështrim retrospektiv, për të kuptuar epokën. Trazirat e kryengritjeve pasuan njëra-tjetrën,, më tronditëset për Portën e Lartë qenë ato të viteve 1833 dhe -1 835.

Pavarësisht se Mustafa Pashë Bushati kapitulloi para presionit ushtarak të Turqisë, aspiratat liridashëse të Popullatës, si në qytet dhe në malësi mbeten të ndezura. Masat represive të administratës turke, fillë pas një autonomie të gjerë lokale, tëjetuar gjatë tre çerekë shekulli, kralias pakënaqësive të karakierit politik shtonin edhe reagimet e karakterit ekonomik, sepse pashallarët e rinj turq, kur përpiqeshin për të zbatuar reformat, donin të shuanin edhe pangopësinë e tyre për fitime personale me anë spekullimesh e grabitjesh. Sjelljet arbitrare të, pashait Ali Namik Pasha, dhuna dhe korrupsioni që u shfaqën me shumë agresivitet, i dhanë shkas kryengritjes së prillit, viti 1833, të udhëhequr nga dy kushërinjtë, Jusuf bej dhe Ali bej Bushati, duke e detyruar pashain të mbyllej në kala e pastaj të largohej me turp në fund të vitit.8 Hafiz Pasha, që i zuri vendin, nuk qe më pak brutal, sepse ndezi përsëri zemërimin e popullit, që s'pajtohej me eliminimin e fitoreve që u patën arritur disa muaj më parë në vetëqeverisjen e qytetit. Me një organizim më të mirë jo vetëm u arrit të ngujohej edhe Hafiz Pasha brenda kalasë, por të merrej në dorë qeverisja e qytetit dhe të përballoheshin për pesë muaj rresht sulmet e reparteve turke të përforcuara. Lufta e vitit 1835 pati karaktershumëmasivjo vetëm seluftuanmyslimanë e katolikë, por edhe se u ndihmuan nga tërë malësia. Me vargjet popullore aq të njohura : "Mori Shkodër/ moj mizore,/ po lufton me tetë taborre" populli përjetësoi ato fitore të rëndësishme, që u arritën në sajë të heroizmit mbarëqytetare të prijësve luftëtarë: Hamz Kazazi, Idriz Boksi, Dasho Shkreli dh'e të udhëheqësve politikë, vëllezërve Jusuf e Hysen bej Bushati.9

Pavarësisht se Porta e Lartë herë tundte degën e ullirit dhe herë shfrynte me grykën e topave dhe atë që për konjukturë ta premtonte, ta mohonte më vonë me paturpësi, këto lëvizje të armatosura pezulluan përkohësisht zbatimin e reformave.10

Me gjithë ndërprerjet e imponuara Turqia do të vazhdonte politikën centralizuese duke e ngacmuar pa ndërprerë zemëratën popullore. Shtrati më i volitshëm për kryengritje, kuptohet qe përsëri Shkodra,e cila si qendra më e rëndësishme ekonomiko-administrative e vendit, do ta përsëriste traditën e para pak viteve si qendër e lëvizjeve popullore. Kështu edhe në vitin 1854 shpërtheu revolta e udhëhequr nga Sheh Shamia, kryengritje e filluar me parulla të karakterit ekonomik, por përfunduar me ato të karakterit politik, duke realizuar dëbimin e valiut që spekullonte me drithin.11 Situata të tilla që vërtetojnë qëndrimin e pacpur, u vërtetuan edhe me Abdi Pashën në vitin 1862, kur edhe ky, nën presionin e luftëtarëve u mbyll në kala, për t'u larguar më vonë fare. As vitet 1863-69 nuk njohën fare stabilitet, përkundrazi, tensionimi gjeti jehonë deri në shtypin e Shën Petërsburgut, po ashtu, u pasqyruan në shtypin e huaj, me tone të forta, luftimet e përgjakshme të malësorëve e të qytetarëve me nizamët e Turqisë,12 luftë që populli e quajti "te Mullini i Vrakës". Edhe valiu i kohës, Ismail Pasha, u pushua për të zbutur klimën politike. Kështu arrijme në konkluzionin se kryengritjet popullore të viteve '30-'70, megjithëse nuk arritën objektiva më të thella, si përleswe të përgjithshme me armë shënuan fillimin e luftës çlirimtare të popullit tonë në kushtet e reja historike të mëvonshme të këtij shekulli.

Është e nevojshme të theksohet se, që nga viti 1870 këtyre tensioneve të brendshme iu shtua edhe pasiguria që po përjetonin viset kufitare nga inkursionet e befasishme dhe të vazhdueshme të bandave malazeze, të cilat në luftën e tyre të drejtë kundër pushtuesit turk jo vetëm sulmonin dhe grabitnin pasuritë e shqiptarëve, por po zbulonin haptas pikësynimet e tyre shoviniste për të aneksuar trojet tona që nga Kraja, brugjet e liqenit e deri në Hot, Grudë, Tuz, Shpuzë eti.13 Shkodranët u përleshën sa herë me forcat malazeze, që në strategjinë e tyre aneksioniste përfshinin edhe qytetet Podgoricë, Tivar, Ulqin e deri dhe Shkodrën. Kujtesa popullore përmes kronikave, dëshmive e këngëve historike, si më vonë edhe Fishta përmes poemës "Lahuta e Malcis", na përcjellin pathosin heroik të shqiptarëve, që s'e kursyen veten as në Këmicë, Vraninë, Medun, Shpuzë etj. beteja që shërbyen si prolog i atyre të kohës së Lidhjes së Prizrenit.14

Jeta kulturore-arsimore e kohës

Ky kuadër i proceseve ekonomike dhe politike të epokës s'do të ishte i plotë, nëse s'do të hidhej dritë mbi jetën kulturore e arsimore të qytetit në ato vite. Periudha e pushtimit turk deri në gjysmën e dytë të shek. XVIII shënoi një ndërprerje të gjatë e të madhe të zhvillimit kulturor, duke e hedhur vendin në injorancë e letargji. Pushtuesit turq me anë të trysnive administrative e ideopolitike nuk arritën çfarë dëshironin, falë vitalitetit të shqiptarit. Gjuha shqipe dhe mësimi i saj ishin në "syrin e ciklonit": myslimanët pengoheshin zyrtarisht për këtë, por ata, ashtu si në famîlje e në punë, edhe në shkollat e kohës e në mejtepet komunikonin shqip mësues e nxënës.15 Turqishta mësohej për t'u përdorur vetëm nga zyrtarët ose nga tregtarët, sa për Ilogaritje. Foklori me gamën e tij të gjerë ishte një mjet i mrekullueshëm që mbante gjallë thesare gjuhësore, duke përcjellë nga brezi në brez jo vetëm ngjarje e ndjenja, por edhe pasurinë e bukurinë e fjalës shqipe. Krahas kësaj tradite gojore të pasur, që mbahej gjallë në familjet qytetare, në rrethin e atyre qëjetonin në mjediset e sundimtarëve, riprodhoheshin këngët e trimërisë, të prijësve në luftë me turq e malazez. Në këto ambiente ka lulëzuar edhe tradita letrare e kultivuar, e njohur me emrin "letërsi e bejtexhinjve".16 Një letërsi e tillë, sikur e pohon dhe Rexhep Qosja,17 ishte shumë e çmuar prej myslimanëve shqiptarë : "Ashtu si letërsia fetare shqipe qe letërsi qendrore për shtresën e klerit katolik dhe ortodoks, ashtu si letërsia popullore, letërsi qendrore për popullsinë shqiptare, veçanërisht atë fshatare, ashtu dhe letërsia e bejtexhinjve dhe e autorëve që përdornin alfabetin arab, ishte letërsia qendrore për shtresën qytetare myslimane: çirakë, zanatçinj, tregtarë, nëpunës". Në radhët e "poetëve të oborrit" të kohës së Bushatllinjve më të shquarit qenë Molla Salih Pata e Molla Hysen Dobraçi.

Sundimtarët Bushatllinj nuk qenë njerëz të pashkolluar: me interesimin e tyre të drejtpërdrejtë u morën nisma kulturore-arsimore që, pavarësisht nga modelet e importuara, u shërbyen proceseve intelektuale dhe ndihmuan që të shpëmdahej "smogu" i padijes dhe i amullisë mesjetare. Medresetë e.bibliotekat që u hapën e funksionuan me kujdesin e vazhdueshëm të Mehmet Pashë Plakut, Karamahmutit e Mustafa Pashës, krahas pikësynimeve fetare, rrezatonin dituri e kulturë të përgjithshme. Nuk duhet harruar se në këshillat e dijetarëve të pallatit pranë vezirëve, të përbëra prej dijetarësh, teologësh, juristësh, etj. funksiononin edhe rrethet e poetëve, krijuesve, rapsodëve, duke shërbyerjo vetëm si konsulentë me prestigj ose si argëtues, por edhe për të zhvilluar biseda e debate të sferave të ndryshme të diturisë. Është e natyrshme të mendohet se e tërë kjo veprimtari bëhej në gjuhën amtare, ashtu si .edhe në medresetë e në mejtepet, pavarësisht nga gjuha e teksteve.

Pas 1846, si rrjedhojë e dekretit suiltanor, lejohej hapia e shkollave laike shtetërore, çka i hapte dyert fillimit të lëvizieve për arsim e kulturë. Duke qenë se për pjesën myslimane lejohej vetëm përdorimi i alfabetit arab, intelektualët myslimanë të kohës u munduan që përmes këtij alfabeti të përhapnin mësimin e gjuhës shqipe, qbftë si mjet të ngushtimit të prapambetjes kulturore, qoftë si armë që përballonte asimilimin nga të huajt dhe shkombëtarizimin.

Krahas mejtepeve, që në v.'30 filluan të funksiononin edhe shkolla private katolike, që nën presionin e "Kapitolacioneve" turqit detyroheshin t'i lejonin, kështu që elementi katolik i Shkodrës pati mundësi më të mëdha shkollimi dhe të një kontakti më të madh me gjuhën e shkruar shqipe. Në tjetrën anë kleri zhvillonte një veprimtari të suksesshme në lëmin letraro-pedagogjik përmes shkollave fetare të ulta e të mesme, si ajo e jezuitëve me 1887 dhe ajo e françeskanëve me 1882. Duke u mbajtur gjallë tradita e bukur e të shkruarit shqip të veprave fetare, krijuar nga "kuadrum-virati" i pavdekshëm, Buzuku- Budi- Bardhi-Bogdani, krijimtaria letrare e P. Zarishit, E. Radojës, De Martinos, P.Babit e çoi më tej atë, duke e pasuruar poezinë fetare shqipe me vlera të vërteta artistike. Duhet shtuar edhe fakti që në periudhën e Tanzimatit u rrit numri i shkollave në gjuhë të huaja. Për gropën e Shkodrës patën rëndësi kryesisht subvencionet e Vatikanit dhe të Austrisë, ndonjëherë edhe të Italisë, për hapje shkollash e institucionesh fetare e kulturore.

Viti 1884 shënon botimin e abetares së parë shqipe, "Evëtarin" e N.Veqilharxhit, një nismë që u bënte jehonë ideve iluministe, në optikën e të cilave zhvillimi i arsimit në gjuhën kombëtare ishte pikësynimi kryesor. Nën shtytjen e këtyre ideve, ashtu si N. Veqitharxhi, edhe Kristoforidhi e H. Tahsini krijuan alfabete origjinale me të njëjtat pikësynime.18 Ndonëse këto nisma qenë të shkëputura dhe mbetën brenda rrethesh të ngushta, përgatitën terrenin për alfabetin e përbashkët; ndërkaq vazhdohej të shkruhei në rrethet më të gjëra me mënyrën e vjetër, me alfabete të huaja.

Pavarësisht nga alfabeti i përdorur, plejada e klerikëve të ditur e atdhedashës, si: Sali Ef. i Madh, J. Tabaku, Sh. Shamia e më vonë D. Boriçi me H. I. Krajën, H. A. Ulqinakun etj. kanë merita të shquara për mbështetjen që i dhanë idesë së zhvillimit kulturor-arsimor të besimtarëve. Madje, në shërbim të këtij qëllimi të lartë J.Tabaku krijoi një nga bibliotekat private më të vjetra, kurse Sh. Shamia futi shqipen në liturgjinë islame, një hap reformator progresiv dhe i guximshëm, që të kujton atë që patën realizuar disa shekuj më parë klerikët e veriut me liturgjinë kishtare.19

Mjedisi familjar

Nëse D. Boriçi arriti të hynte në Pantheonin e Kombit, krahas meritave vetiake edhe traditat e shëndosha familiare lanë gjurmët e tyre në formimin e personalitetit të tij. Familja e Boriçëve ishte një familje shqiptare e shpërngulur nga fshati Boriç i rrethinave të Tivarit, sikur e vërtelon dhe patronimi që mbart. Sipas kujtesës familjare, vendosja në Shkodër duhet të ketë ndodhur nga fillimet e sh. 1 8-të, më parë në lagjen Sudbeqe (afër Xh. Plakë) e pastaj aty ku janë sot, në lagjen Perash.20

Duke i hedhur në vështrim trungut gjenealogjik të familjes, të bie në sy fakti që prej tre brezash ruhej tradita për të nxjerrë hoxhallarë; kështu që babai i Dautit, Haxhi Mustafa, ishte i biri i Molla Salihit të Molla Rexhepit të Molla Hysejnit, duke provuar kështu setraditapërnjerëztë shkolluarumbajt gjallë brezpasbrezi. Vetë i ati, Haxhi Mustafa, ndonësejo klerik, arriti të fitonte besimin e Mustafa Pashës dhe në sajë të përgatitjes së vet të bëhej një nga sekretarët më aktivë të sundimtarit, pas dëbimit të të cil it iu kushtua tregtisë, siç e dëshmojnë shënimet e tij në një ditar në fonnë regjistri, të dhëna me interes, ndonëse kryesisht të karakterit ekonomik-tregtar ose kronika familjare, por që hedhin dritë mbi tregtinë e kohës dhe dëshmojnë kulturën e tij profesionale dhe vlerësimin që i bënte dokumentacionit. Me këtë nismë ai hodhi bazat e një traditë pozitive,21 që do të ruhej nga breznitë e ardhme të familjes. I biri, Dauti mbajti dy ditare me mjaft interes; po kështu, ditari i nipit të tij, H.Musa Boriçi dhe shënimet e të të birit, Jonuzit, ndonëse në mënyrë modeste, ofrojnë shanse të favorshme për hulumtime mbi njerëz e ngjarje. Janë këto shënime që iu kanë vleftë biograféve të Daut Boriçit, që nga H. Bushati, V. Bala etj. Duke analizuar familjen Boriçi, studiuesi Hamdi Bushati me të drejtë argumenton se karakteristikë e kësaj familjeje nuk qe vetëm të shkolluarit e bijve të saj, por edhe vendosja në ofiqe të ndryshme. Tre brezapara vehtes, D.Boriçi pati klerikë njeri pas tjetrit, kurse pas vetes ai përsëri la katër hoxhallarë të tjerë: i vëllai M.Halili, mësues mejtepi, me djalin e vet H. Musanë (mësues në Ruzhdie dhe imam në xhami), dhe me nipin H.Shefqetin (hoxhë i nderuar, myderriz dhe mësues besimi), përsëri tre breza radhazi, si dhe H.Rizaja. Përveç karrierës fetare, shumica e Boriçëve preferuan nëpunësinë në administratë e gjykatë, duke filluar nga H.Mustafa, babai i Dautit e duke vazhduar me bijtë e tij, Sulejmanin, Mustafën, Ahmetin e Jonuzin, si me dhjetë nipat e tij të punësuar në shtetin shqiptar para diktaturës. Një rast i tillë duhet të jetë fort i rrallë, për të mos thënë unikal në historinë e familjeve shkodrane.

Shkollimi

Daut Boriçi, sipas autobiografisë së tij, u lind në Shkodër me 20 dhjetor 1825. Vetë ai shënon se mësues mejtepi të parë ka pasur Molla Ferhatin, hoxhë nga Shkodra, që kajetuar në periudhën 1772-1844. Kjo shkollë fillore gjëndej në Pazar të Vjetër dhe Dauti 8-të vjeçar e frekuentoi sëbashku me të vëllanë, Salihin. Në ditarët e lartpërmendura të Boriçëve gjëndet një vjershë me nota realiste e hoxhë Ferhatit, kushtuar dy vëllezërve Boriçi, Dautit e Salihit. Pasi jepet një pasqyrë e atmosferës që sundonte në mejtepet e asaj kohe, ku alitoriteti i mësuesve shtypte personalitetin e fémijëve me disiplinen e rreptë, duke zbehur interesin për mësimin, kalohet në lavdërime mbi zellin e dy vëllezërve, duke mos fshehur komplimentet e rastit. Ja psh: "Edhe pse Salihi i vogël nuk përpiqet, gj'ithashtu as i vëllai, Dauti, por një ditë do të bëhen të zotët e pendës, sepse dihet, dijen e trashëgojnë nga baba, gjyshi e katragjyshi. Zoti i ruajttë, pasi të dy janë të zellshëm e të kuptueshëm."22

Sipas shënimeve të të atit, Dauti, pasi mbaroi shkollën fillore, fëmijërinë e kaloi pranë familjes. Po kështu shënohet se bashkë me 25 studentë-hoxhallarë, në, korrik 1844 shkoi për vizitë në Tyrben e Drishtit, duke na dhënë të kuptojmë se Dauti i ishte futur rrugës fetare që në moshën 19-vjeçare. Në autobiografinë e vet Dauti shënon se që në vitin 1839 kishte filluar të mësonte arabishten dhe të merrte mësime teologjie nga myderrizët e mirënjohur shkodranë të Medresesë së Qafès, institucion i themeluar nga Mehmet Pashë Plaku dhe nën kujdesin e drejtpërdrejtë të Mustafa Pashës, edhe kur ai ndodhej larg Shkodrës. Nga dora e pedagogëve të respektuar S.Ef i Madh, Molla Ahmet Hadri dhe Molla Sylo Fakja, si dhe të myderrizëve të huaj të shquar u përgatit një kontigjent klerikësh që më vonë u afirmuan, duke nderuar veten, institucionin dhe vendin: J.Tabaku, M. Ahmet Kalaja, Hasan Ef. Podgorica etj., ashtu si dhe vetë Dauti. Edhe në v. 1845 e gjejmë në këtë medrese, pas kryerjes të së cilës u emërua imam i xhamisë së Draçinit dhe, që në atë kohë u quajt Molla Dauti. Pas dy vitesh shërbimi, me 1850 u nis për Stamboll dhe me 21 tetor u regjistrua në medresenë Çifte-Bash Kurshun, një nga medresetë e Mehmetit II. Viti 1852 i la një kujtim të hidhur, sepse nga tbc-ja i vdiq shoku i tij i studimeve, djaloshi shkodran, H.Ferhati. Nga momentet që do të kujtojë nga bashkëjetesa me të, ështê ky më interesanti: Një ditë tetori, së bashku, si studentë të sjellshëm, patën nxjerrë lejen për të vizituar rrethet piktoreske të kryeqytetit. Kjo shetitje e paharrueshme zgjati 4 ditë-, ata shijuan jo vetëm magjinë e pejsazhit, por edhe bujarinë e mikpritjen e familjeve të të njohurve bashkatdhetarë. Edhe një vit më parë kishte pasur fatin të bënte një eskursion njëjavor për gjatë viseve të bukura bregdetare. Ky solidaritet mes bashkatdhetarësh u shfaq edhe në forma të tjera: kontakte të mundshme me klerikët e internuar J. Tabaku dhe A. Kalaja, miq të kahershëm, si dhe me H.Tahsinin (sipas supozimeve të V.Balës)23, ndihma në formë dhuratash për studentët nga emigrantë bamirës me prejardhje nga Tivari, Gucia etj. Gjeste të tilla bujarie vërtetoheshin edhe mes studentësh, duke ndihmuar njeri-tjetrin në rast nevoje, ose duke iu kryer porositë miqve nga Shkodra, që kërkonin t'u bliheshin libra të njohur. Është prekës rasti i vizitës që nuk ia kurseu të burgosurit nga Shkreli, Preng Gjokës. Kështu në Stambollin e largët e të zhurmshëm filluan të shfaqeshin ato cilësi të rralla që do ta shquanin edhe më vonë. Krahas zgjuarsisë dhe vullnetit për të ecur përpara, ai do të karakterizohej edhe nga fisnikëria e shpirtit e nga aftësia për të komunikuar lirshëm me të tjerët. Një dëshmi të tillë najep ai vetë, kur kujton se si në qershorin e vitit 1851 utakuatri herësh me Mustafa Pashën që ndodhej në Stamboll. Te ky student i ri îsh sundimtari i Shkodrës, në një moshë të avanc-uar, me eksperiencë të madhe jete, me një formim kulturor serioz, gjente një bashkëbisedues aq interesant e të përgatitur, saqë i propozoi t'i j epte mësime private gjuhe e besimi të birit, Riza Beut, në një kohë që në kryeqytet nuk muneonin pedagogë të shquar dhe as për honoraret nuk bëhej fjalë.

Në sajë të konsideratës që fitoi në familjen e Bushatlliut, kur Dauti deshi të kthehej në Shkodër, u ngarkua nga Riza Beu si mbikqyrës i pasurisë së trashëguar prej të atit në Shkodër, me një rrogë prej pesë lirash në muaj, rijë ndihmë e mirë ekonomike kjo për familjen e tij të shumtë.

Kleriku, mësuesi

Në pamundësi të konsultohemi me diplomën, pasi dokumenti ka humbur, nuk dihet data e kryerjes së medresesë, as data e kyerjes së shkollës normale të Stambollit, që ai frekuentoi, pasi u bë hoxhë, nuk mund të saktësohet. Dihet vetëm se u emërua mësues në Anadoll dhe se rasti e ndihmoi që të bënte marrëveshje për ndërrimin reciprok të vendshërbimit me një shok medreseje, të emëruar në Ruzhdijen e Shkodrës. Një të kthyer në vendlindje, filloi karrierën e mësuesisë në shkollën "Ruzhdie" në Pazar të Vjetër, hapur që me 1858. Shkollës "Ruzhdie" i përgjigjet shkolla e sotme 8-vjeçare që për kohën ishte shkollë e tipit më të përparuar, e ndjekur nga shumë bij të familjeve të qytetit, kryesisht myslimanë, pa përjashtuar edhe familje të besimeve të tjera.

Dëftesat e para, ku ai nënshkruan si kryemësues, i takojnë vitit 1863; një e tillë i është lëshuar nipit të tij, Musa Boriçit. Nënshkrimet e profesorëve, të vendosura në këtë dëftesë, dëshmo.jnë se në këtë shkollë jepnin mësim emra të tillë, si: Sali Efendiu i Madh, Ahmet Efendi Kalaja, Ahmet Efendi Basha, tre nga myderrizët e afirmuar të vendit (ky komision merrte në provim edhe kandidatët për mësues që i shtroheshin një konkursi). Brenda një kohe të shkurtër ai ka arritur të bëj ë emër për përgatitj en profesionale dhe rezultatet në përparimin e nxënësve, saqë me shkresën 14 tetor 1863 ai merr lavdërime nga Ministria e Arsimit. Ai u shqua edhe për aftësi në drejtim e organizim, kështu e shohim në rolin e zëvendësdrejtorit të arsimit që me 1858, kur, me këtë funksion, me 7 prill në emër të qeverisë e të gubernës mbajti fjalimin e rastit, kur u hodhën themelet e Kishës së Madhe të Shkodrës, që qe njëheri edhe një shprehje solidariteti e tolerance e të gjithë qytetarëve myslimanë ndaj bashkëqytetarëve katolikë.

Duke vazhduar të ishte kryemësues, ngarkuar tashmë edhe me detyrën e zëvendësdrejtorit të arsimit, sipas disa shkresave të valiut në vitin 1865 urdhërohej të vinte përpara përgjegjësisë mësuesit e parregullt, madje mësuesin e Urës së Shtrenjtë ta pushonte e ta zëvendësonte me kandidatin e ri, Molla Jusuf Shkodrën. Sipas një shënimi në gazetën "Takvimi Vekajim" (shtypur në Stamboll me 25 shtator 1867) Dauti vazhdonte të ishte kryemësues dhe emri i tij ishte radhitur tashmë në listën e mësuesve më të mirë të prefekturave të ndryshme të shtetit e që kishin fituar tituj nderi. Nga korrespondenca e tij shkollore nxirret që ai me 1870 ishte inspektor i arsimit fillor për prefekturën e Shkodrës, detyrë që duhet ta ketë filluar që me 1869, sipas disa dëshmive. Kësaj detyre ai iu përkushtua me ndërgjegje të lartë, me dëshirën e mirë që drita e arsimit të përhapej edhe në skajet më të largëta të vendit. Këtë na e konfirmon edhe propozîmi i paraqitur në ministrinë përkatëse për hapje shkollash të reja në nënprefekturat Peqin, Kavajë, Durrës, Krujë, Ulqin me sensin e kompetentit e të njohësit të mirë të problemit, ndonëse bëhej fjalë për një hapsirë gati sa gjysma e Shqipërisë së sotme, propozimin e shoqëron edhe me sugjerime mbi rrugën e sigurimit të fondeve, si dhe të domosdoshmërisë që lokalet të strukturoheshin simbas ekzigjencave bashkëkohore për institucionct arsimore. Në sajë të shkallës së lartë të kredibilitetit profesional, ministria ia aprovoi propozimin dhe atij i sugjeroi të përcaktonte numrin e lokaleve të reja, atyre të të riparueshmevet dhe shpenzimet e nevojshme, madje i kërkohej edhe çfarë parashikonte për rrogat e mësuesve dhe mënyrën e përgatitjes së kuadrove të reja. Qe fare normale, kur administrata e vilajetit ia njohu meritat me anë të një shkrese të datës 8/3/1874, sipas së cilës urdhëroheshin që të virtytshmit, Zotni Daut, t'i jepen të gjitha lehtësitë e nevojshme, tue i dhanë kalin e zaptie për ta shoqnue e t'i kryhen të gjitha kërkesat që ai ka për të paraqitë pranë autoriteteve lokale".

Që pjesa e parë e veprimtarisë arsimore të Daut Boriçit vazhdoi deri me 1880, e kuptojmë nga një telegram që atij i dërgoi Ministria e Arsimit me 4 dhjetor 1879, duke i kumtuar se ishte caktuar të shkonte për të kontrolluar disa shkolla fillore në rrethet e Stambollit dhe për të raportuar rreth nevojave të reformimit të tyre. Ndoshta ky mund të ketë qenë "sebepi" për ta shmangur nga veprimtaria politike që ai po zhvillonte si kryetar i degës së Lidhjes së Prizrenit për Shkodrën. Sidoqoftë, pas disa muajsh, me 1880 ai fillon për herë të dytë jetën në Stamboll, por kësaj here jetën e imponuar të një të internuari, duke u mbajtur nën mbikqyrjen e vazhdueshme të policisë.

Duke ia njohur përgatitjet dhe aftësitë, turqit në fillim e caktuan të drejtonte një shkollë vajzash në Stamboll dhe pastaj inspektor shkolle në Anadoll. I syrgjynosur, larg familjes e larg Atdheut pati kënaqësinë të shmallej me të birin, Ahmetin, që i kishte shkuar nga Shkodra për ta takuar, por ky gëzim qe pasuar nga një fatkeqësi e madhe familjare, vdekja aksidentale e gruas së tij nga një goditje rrufeje, kur po punonte në avlëmend në shtëpi. Kjo gjendje dramatike që u krijua në familjen e tij, ku fëmijtë mbetën pa prindër, e detyroi sulltanin që të merrte parasysh peticionin e një përfaqësie të Shkodrës për t'ia falur dënimin. Kështu që u kthye në Shkodër duke vazhduar karrierën në arsim. Nga një dokument (akt noterial dorëzanie) merret vesh se në vitin 1888 figuronte drejtor arsimi. Në vitin 1892 ai paraqet dokumentat për të dalë në pension, por kjo kërkesë iu realizua vetëm në vitin 1894.

Politikani, diplomati

Në botimet shqiptare me karakter historik është pranuar mendimi se Daut Boriçi e filloi veprimtarinë politike njëkohësisht me ngjarjet e Lidhjes së Prizrenit, mirëpo studiuesi Hamdi Bushati sjell argumente se Dauti nisi të aktivizohej në problemet politike qysh në vitin 1869. Si rrjedhim i pakënaqësisë së krijuar nga disa arbitraritete të valiut të atëhershëm, po mblidheshin nënshkrime për një lloj proteste popullore, në të cilën i kërkohej Portës së Lartë largimi i sundimtarit. Kjo "prapaskenë" u diktua para kohe, nismëtarët u arrestuan dhe u internuan. Ndër kryesorët ishin Ahmet Efendi Kalaja, Selim Beg Bushati dhe Daut Boriçi, i cili i shpëtoi dënimit në sajë të një alibie të sajuar bukur prej tij. Nuk ka dyshim se temperamentin e tij prej politikani e shfaqi në plotninë e vet gjatë viteve 1878-1881, domethënë, aq sa pati jetë edhe organizmi i fuqishëm politiko-ushtarak që përtriu madhërishëm energjitë e popullit tonë e që u emërtua "Lidhja Shqiptare e Prizrenit".

Pa u krijuar mirë Lidhja e Prizrenit, shkodranët u pozicionuan drejt dhe u prononcuan shumë shpejt. Qysh me 10 qershor 1878 Qendra u njoftua se edhe Shkodra bashkohej me Lidhjen dhe se do të dërgonte delegatët e vet, të cilët u nisën me vonesë për situatën e krijuar në kufirin me Malin e Zi.

Mbledhje të ndryshme zhvilloheshin në këto ditë tensioni dhe diskutoheshin problemet e ditës, situata e brendshme dhe ajo e jashtme. Përpiloheshin protesta e memorandume. E gjithë kjo veprimtari udhëhiqej' nga patriotët dhe intelektualët, të cilët shfrytëzonin çdo lidhje miqësie me qarqet diplomatike. Me 13 qershor u përpilua një mémorandum dhe iu dërgua kryeministrit anglez, Lordit Bikonsfild, përfaqësues i Anglisë në Kongresin e Berlinit, me kërkesën për tërësinë tokësore dhe pavarësinë e Shqipërisë : "Nëse dëshirohet të sigurohet një paqe e qëndrueshme në popullsitë e Lindj es, duhet që atoi të reformohen sipas kombësisë së vet, duke respektuar lidhjet etnike, gjeografike e historike. Duke qenë një komb i vetëm për nga raca, gjuha, traditat, historia dhe nga të gjitha elementët përbërës të identitetit kombëtar, Shqipëria ka të drejtë të quhet, siç është në të vërtetë, një trup i vetëm dhe të organizohet në forrnë unitare nën një qeveri të vetme".24

Kujtojmë se, që një muaj më përpara shkodranët së bashku me banorët e Ulqinit, Tivarit e Podgoricës i patën drejtuar një protestë të ngjashme ambasadorit francez në Stamboll, ku thuhet : "Ne, katolikë e myslimanë, vëllezër prej shekujsh dhe që jetojmë në bashkësi interesash e zakonesh ... pëlqejmë më mirë të asgjësohemi se sa të vdesim nesër të poshtëruar e të skllavëruàr..."25

Me 15 qershor, dy ditë pas hapjes së Kongresit të Berlinit u zhvillua një manifestim i fuqishëm në Pazar të Vjetër, në oborrin e bibliotekës, pranë Medresesë dhe në mes një entusiazmi mbarëpopullor u lexua peticioni dërguar Kongresit të Berlinit në shenjë proteste. Sigurisht, ndër nismëtarët e këtij telegrami ka qenë dhe Daut Boriçi, nënshkrimi i të cilit është ndër të parët e 380 firmëtarëve të këtij memorandumi që iu dërgua Kongresit më 16 qershor jo vetëm në emër të Shkodrës, por edhe të viseve e qyteteve të Shqipërisë Veriore e të Mesme. Në mes të tjerave theksohej: " ... Kombi shqiptar, qoftë mysliman, qoftë katolik, krejt ndryshe për nga raca dhe nga feja nga ato të sllavëve, është i vendosur të mbrojë atdheun kundër çdo coptimi tokësor..." dhe më poshtë " ... lutemi të mbroni tërësinë tonë kombëtare e tokësore e të na kurseni konfliktet shkatrrimtare që do të shpërthejnë...... Pra, siç shihet edhe nga peticioni i shkodranëve, myslimanë e katolikë nul-, shprehen besnikëri ndaj Portës së Lartë, por ngulmuan në interesat kombëtare, duke u dhënë një përgjigje të qartë përpjekjeve të sulltanistëve që mbështetesliin fuqishëm nga valiu Hysen Pasha. Është në nderin e Daut Boriçit, që, ndonëse riëpunës i rangut të lartë në administratën lokale turke, jovetëm i bëri ballë çdo presioni., por edhe iu priu të tjerëve duke u vënë në shërbim të çështjes së madhe. Po me këtë vendosmëri, delegatët që u zgjodhën për të marrë pjesë në Kuvendin e Prizrenit, u porositën që të mos lejohej asnjë shmangie nga linja kombëtare e në përkrahje të linjës proturke, në rast të kundërt, të largoheshin. Besnikëria ndaj platformës kombëtare ishte shprehja e një vetëdije patriotîzmi e solidariteti të fuqishëm, që vërehej si poshtë, në masat popullore, si lart në forumin drejtues të Degës së Lidhjes. Delegatët e Shkodrës u kthyen në javën e parë të korrikut dhe u pritën me atë entusiazëm, me të cilin qenë përcjellë. Vendimet që u lexuan, bënë të ditur nevojën e marr es së masave me karakter organizativ, ushtarak e financier. Në mitingun e madh që u organizua me këtë rast, u diskutua edhe për latin e Tivarit. Me datën 11 korrik u krijua Dega e Shkodrës, e quajtur edhe Komiteti Ndërkrahinor, i përbërë prej 20 vetash me në krye Daut Boriçin. Dega e re, e porsakrijuar kaloi nga fjalët në vepër, nga solidarizimi politik me vendimet e Lidhjes, në organizimin e shpejtë të njësive vullnetare të armatosura. Dega lajmëroi qendrën se ishte gati të dërgonte 6000 vullnetarë për ta shkëputur Tvarin dhe pastaj Podgoricën nga dora e malazezëve, por kjo nuk u realizua. Krijimi i kontigjentit të "xhandarëve të Degës" për të ruajtur rendin ia rriti asaj autoritetin dhe përgatiti atmosferën për veprime edhe më radikale. Ngjarjet u rrokullisen kundër dëshirave të shqiptarëve, sepse si Tivari, ashtu Podgorica, Zhabjaku, Shpuza kaluan nën sundimin malazias. Fluksit të madh të "muhaxhirëve" (të emigrantëve) nga këto treva u desh t'i bënte ballë Shkodra dhe i takonte Komitetit të Lidhjes të organizonte punën, duke aktivizuar komisionet e saj. Pavarësisht se qytetit iu krijuan probleme të reja social-ekonomike, ato u përballuan në sajë të bujarisë e solidaritetit mbarëqytetar, si dhe përkushtimit të aktivistëvë të Lidhjes, bashkëpunëtorëve të Daut Boriçit, Jusuf Tabakut, Jusuf Sokolit, Selim Çobës, vëllezërve Dragusha etj.

Lajmi i kërcënimit të Plavës e Gucisë qe një lloj kushtrimi, aq më tepër kur Ali Pashë Gucia kërkoi ndihma. Ndër mbledhjet që zhvilloheshin, rekrutoheshin vullnetarë dhe mblidheshin ndihma në ushqime, municion, ilaçe. Në mbrojtje të këtyre trojeve shqiptare u korr një fitore e bujshme e forcave shqiptare, ku meritën e vet e ka edhe kontigjenti nga Shkodra, i kryesuar nga Jusuf Sokoli. Qyteti priti me nderim bijtë e vet që u treguan në lartësinë e duhur, ashtu si i kishte porositur, kur i pat përcjellë. Tensione të reja dhe mjaft të komplikuara do të sillte pranvera e 1880-ës. Fuqitë e Mëdha miratuan proj ektin "Korti", simbas të cilit Plava dhe Gucia do të kompensoheshin me Hotin e Grudën. Përhapja e këtij lajmi ngjalli zemërim si në malësi, si në qytet. Me 1 mars 1880 nga një mbledhje e përbashkët e krerëve të malësisë u miratua një peticion, dërguar Fuqive të Mëdha, kurse me 25 mars Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes ishte në mbledhje të vazhdueshme për të përballuar situatën kritike që po krijohei në ato treva, që ishin aq të lidhura tradicionalisht me Shkodrën në shumë aspekie. Me 3 prill në Shkodër u zhvillua një kuvend, në të cilin morën pjesë si përfaqësuesit e lagjeve të qytetit, po ashtu edhe të maleve të vilajetit, pa krerët e Hotit, Grudës e Këlmendit, që ruanin kufirin. Mbledhja u bë në magazinën e Oso Manit, pranë Bibliotekës së Pazarit. U bë një riorganizim i Komitetit Ndërkrahinor, duke rregulluar raportin e përfaqësimit nga të dy besimet dhe u hartua një peticion drejtuar Fuqive të Mëdha. Në këtë peticion, në mes të tjerash, thuhej : "Kemi vendosur të derdhim pikën e fundit të gjakut para se të hyjmë nën zgjedhën e një qeverie të huaj. Ideja kombëtare na bashkon në mbrojtjen e atdheut tonë". Komiteti kishte vendosur që lufta do të kishte vetëm karakter mbrojtës dhe jo sulmues, duke hedhur poshtë propozimet e disa qarqeve qytetare për të sulmuar Malin e Zi e për të shkëputur Podgoricën. Përsëri, me 9 prill 1880 u mblodh Komiteti Ndërkrahinor së bashku me krerët e malësisë për të shprehur vendosmërinë e tyre që ta mbronin me forcat e veta Hotin e Grudën. Komiteti vendosi që për këtë aksion duhej të luftonin mbarë shqiptarët, pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare.

Me 10 prill përfaqësuesit e Komitetit i bënë prezent valiut qëndrimin e tyre, ndërsa me 11 shpallën gjendjen e gatishmërise ushtarake dhe zgjodhën komisionin ushtarak me në krye Hodo Pashë Sokolin, zëvendës Prengë Bibë Dodën. Po këtë ditë u përhap një shpallje e kuvendît nie një përmbajte shumë interesante. Me anë të saj kërkohej autonomie e trojeve shqiptare, zgjedhja e një princi të miratuar nga Porta e Lartë, heqja e trupave turke, zëvendësimi i nëpunësve turq me nëpunës shqiptarë.26 Shpërndarien e kësai proklamate e pohon edhe gazetari P.Gobçeviç. Fuqit e Mëdha bënë veshin të shurdhër ndaj këtyre protestave dhe nënshkruan protokollin;27 kështu, më 19 prill u zhvillua përsëri një miting masiv i paparë në mbështetje të vendimeve të Komitetit për Hotin e Grudën. Në këtë miting Hodo Pasha mbajti një fjalim të zjarrtë28, shkëputi spaletat e arta dhe pa u vonuar, u nis me 3 mijë vullnetarë për Tuz, duke shfrytëzuar lundrimin nëpër liqen. Atmosfera inkandeshente e mitingut pati shumë jehonë në shtypin e huaj, sepse aty, krahas vendimeve për të mbrojtur trojet, doli qartë thirrja për t'u shkëputur nga sundimi shekullor osman. Gazetari austriak S.Gobçeviç, shqiptarofob i deklaruar, jep njoftime mjaft interesante. Mes tjerash ai pohon se, kur erdhi në Shkodër, e gjeti Degën e Lidhjes në forcën e saj rinore. Nga takimet me udhëheqësit (nënvizimi ynë N.B.) kuptoi se "...zgjedha turke në Shqipëri mbahej me zor dhe se ishte planifikuar një kryengritje kundër Portës së Lartë".29 Kjo kryengritje do të ndërmerrej, sapo të zgjidhej çështja e tërësisë tokësore. Grushti që pësuan forcat malazeze te Ura e Rrzhdnices, e detyroi diplomacinë evropiane të kërkonte rrugë të reia. Ndërkaq Komiteti e kishte të qartë që duhej luftuar jo vetëm me gjuhën e armëve, por edhe me atë të diplomacisë, prandaj u vendos që me 18 maj 1879 t'u bëhej një promemorje konsujve të huaj, që gjendeshin në qytet. Si në të gjitha dokumentet e nxjerra nga Komiteti Ndërkrahinor, edhe këtë radhë Daut Boriçi nënshkruante i pari dhe patjetër ndërmjet atyre radhëve fekste edhe mendimi i pjekur prej intelektuali, gjykimi i tij i mprehtë prej diplomate dhe ndjenja e zjarrtë prej atdhetari.

Me eksperiencën e tyre në fushën e kombinacioneve e të kompromiseve, diplomatët evropianë, të prirur për të realizuar me çdo kusht synimet e tyre, gjetën Ulqinin me rrethe si kompensim për Hotin e Grudën. Patjetër Lidhja e Prizrenit dhe Dega e Shkodrës u vunë para një prove tjetër të fortë. Përsëri u shfaq vendosmëria, guximi e inisiativa e popullit për të mbrojtur trojet e shtrenjta. Ngjarjet do të zhvillohen në atë mënyrë, saqë shqiptarët duhej të luftonin-në tre fronte : me malazeztë, me forcën detare ndërkombëtare dhe me turqit pas shpine. Kjo luftë për mbrojtjen e trojeve, që nga Plava deri te Ulqini, tregon rritjen e vetëdijes kombëtare, aftësitë organizative dhe përvojën në çështjet ushtarake. Të shqetësuar nga lëvizja shqiptare, turqit u përpoqën të shfrytëzonin taktika të ndryshme: edhe "të fortat", edhe 'të butat", "edhe kërbaçin", edhe "kulaçin". Valiu Riza Pasha nuk ia arriti qëllimit, sepse dhuratat dhe peshqeshet s'e bënë efektin që pritej dhe shqiptarët nuk u tërhoqën përpara shantazheve, ndonëse ai kishte sjellë 3 mijë ushtarë. Ndërkaq lëvizja popullore për mbrojtjen e Ulqinit, si në Ulqin, si në Shkodër ziente. Mbrojtja e tij po merrte karakter kombëtar. Më se 6 mijë vullnetarë nga Veriu e Kosova ishin gati. Jusuf Sokoli qëndronte me vullnetarët e tij përbri ulqinakëve dhe priste përforcime të reja. Edhe biseda telegrafike mes Hysni Pashës e përfaqësuesve të Lidhjes me në krye Daut Boriçin dhanë një rezultat krejt negativ, që u sht)reh në telegramin e datës 11 shtator: "Telegrami i djeshëm iu spjegua popullit, por sikurse iu asht paraqitun, banorët e Shkodrës iu përgjegjën të gjithë nji zani: nuk e pranojmë në asnjë mënyrë që Ulqini t'i lëshohet Malit të Zi". Kjo frymë qëndrese pasqyrohet edhe në vargjet popullore:

"I thotë Shkodra: nuk ndigjojmë
Të shtatë krajlat me ba urdi!
Pa krisë pushka nuk e lëshojmë..."

Qeveria turke vendosi të ndiqte rrugën e diversionit të brendshëm. Në këtë situatë u bë një rinovim i Komitetit duke larguar të lëkundurit. Rreth Daut Boriçit qëndronin aktivistët e dalluar Selim Efendi Çoba, Abdyl Fetah Dragusha, Ibrahim Dragusha, Filip Çeka etj., të mbështetur edhe nga myftiu Jusuf Efendi Tabaku. Domethënëse është prania e disa klerikëve në krye të Degës, e cila ishte për luftë të armatosur dhe mbante kontakte të vazhdueshme me Degën e Ulqinit, që mbështetej nga popullata shqiptare me në krye Mehmet Becin e Mehmet Gjylin, klerikët H. Sali Hylja e Hafiz H. Tamizi, si dhe nga dërgata shkodrane me Jusuf Sokolin. Zëvendësimi i Riza Pashës me Dervish Pashën e bëri më kritike situatën, duke ndikuar për' keq në fatin e Ulqinit. Mitingu i madh që u organizua në shtëpinë e Drishtejve, në mes lagjes Ndocej dhe Dudas, pati shumë jehonë dhe gjenerali turk u detyrua të vepronte më me maturi. Forcat vullnetare shqiptare nuk arritën të përballonin epërsinë numerike dhe forcën goditëse të ushtrisë turke, aq më tepër që u ndodhën në mes dy zjarresh e me defiçit përforcimesh.

Pas tre vite fitoresh të bujshme në Plavë e Guci, Hot e Grudë, ata njohën humbjen, por jo poshtërimin, sepse i shkaktuan shumë humbje armikut duke luftuar si burrat, por duke pësuar dhe humbje jete të shumë shokëve e ndër ta edhe humbjen e komandantit trim, Jusuf Sokolit. Pas këtij grushti erdhi grushti përfundimtar, i padëshirueshëm i Degës së Lidhjes.

Pas lëshimit të Ulqinit, Turqia vendosi të marrë masa kundër anëtarëve të Degës së Shkodrës: Daut Boriçit, Hodo Pashë Sokolit, Prengë Bibë Dodës, Jusuf Efendi Krajës e të tjerë eksponentë të lëvizjes patriotike, të cilët patën pasoja të rënda, sepse Dervish Pasha i internoi. Gati në këtë kuptim pati shkruar edhe revista "Albania": "Kryetari i Komitetit të Lidhjes së Shkodrës, Myderrizi Daut Efendi dhe komandanti i xhandarmërisë, Ferhat Aga, u dërguan në Stamboll dhe me 12 dhetuer 1880 Dervish Pasha arrestoi Hodo Pashën dhe Prengë Bibë Dodën, kapidan i Mirditës, të cilët të gjithë sëbashku i dërgoi në Stamboll". Kur Dervish Pasha pati vendosur internimin e Daut Boriçit, i dërgoi këtij një telegram fals, kinse e thërriste Stambolli për çështje zyrtare. Me të arritur Dauti në Shëng in, e mori vesh se po internohej, duke u lajmëruar në mënyrë konfidenciale nga dy telegrafistë shkodranë, që edhe ata pastaj u internuan për nxjerrje sekreti. Në "Ditarin e familjes Dizdari" (Shih B.Dizdari:'.'Nasuf B.Dizdari, në "Lajmi i ditës", Tiranë, 28.1.1996), thuhet se Tahir Dizdari II u vra nga turqit, sepse, ndonëse ushtarak i lartë, nuk iu pat bindur urdhërit për të arrestuar mikun e tii, Daut Boriçin. Dy vjet pasi doli në pension, pikërisht me 2 nëntor 1896, Daut Boriçi ndërroi jetë dhe u varros në varrezat e xhamisë së Luguçesmes. Fatkeqësisht, nga pakujdesia varri është zhdukur me gjithë gurët e gdhendur e që do të vlenin si material burimor. Në këtë rast shënojmë se edhe shume dokumente të tjera me interes të madh që ruheshin në familjen e tij deri me 1913-ën, u dogjën nga i biri, Ahmeti, nga frika e kontrollit të malazezëve me rastin e pushtimit të Shkodrës prej tyre.

Përfundimi dramatik i Degës së Shkodrës dhe i krejt Lidhjes u përjetua me keqardhje të madhe nga populli, por ky nuk u ndie i mundur, sepse ngjarjet e këtyre viteve hodhën bazat e bashkimit kombëtar, pa përkatësi fetare krahinore. Botës iu dhanë sinjale të forta të-identitetit kombëtar, si dhe të shpirtit liridashës të popullit tonë, që me armë në dorë u rëzistoi jo vetëm shovinistëve fqinj, por edhe Fuqive të Mëdha e vetë turqve. Lidhja u shtyp, por lëvizja kombëtare mori përpjestimet e duhura dhe njohu vetëm ngritje. Nga roli që luajti dhe nga përkushtimi konsekuent edhe emri i Ddaut Boriçit u skalit me shkroniat e duhura në përmendoren e pavdekshme të kësaj ngjarjeje të ndritur.

Gjuhëtari, autori i teksteve

Një profil i tretë i Daut Boriçit, jo më pak i rëndësishëm për kushtet e prapambetjes që kalonte vendi ynë, është edhe ai i gjuhëtarit e i krijuesit të teksteve shkollore. Kontributi i tij në lëmin e arsimit nuk u reduktua vetëm në kuadrin e veprimtarisë legale në atë sektor. Ashtu siç thuhet në Historinë e Shqipërisë (volume i dytë, viti 1965, fq. 107, Tiranë), " ... kleriku patriot mysliman, Daut Boriçi, botoi me 1869, në stamboll një abetare të gjuhës shqipe, e cila, duke përdorur alfabetin arab, përpiqej të fitonte për çështjen kombëtare shtresa e gjerë e popullatës myslimane, pa rënë në sy të çensurës." Pikërisht Daut Boriçi botoi abetaren turqisht-shqip në themel të një alfabeti të hartuar prei tij me shkronja arabe. Dhe këtë e botoi pa emër të vetin e pa datë, sepse ishte e ndaluar shtypj a e nj ë broshure në gjuhë shqipe, qoûë edhe me alfabet arab.

Me sa dihet, informacionet e para mbi kriiimtarinë e D.Boriçit i kemi nga revista "Diturija" e L.Skendos (viti 1927 dhe 1928) përmes rubrikave "Bibliografia shqipe", "Letra nga këndonj ësif ', mbështetur në inforrnacionet e dy mësuesve shkodranë Sh.Muka e H.Bushati.

Rreth botimeve të abetares, si dhe rreth veprave të tjera, profdr.Jup Kastrati ka dhënë një informacion më të gjerë në "Buletinin për shkëmbimin e eksperiencës" viti 1954, Shkodër, Nr.9, fq.7, duke e paraqitur të plotë në veprën e tij "Figura të ndritura të Rilindjes Kombëtare".
1) "Alfabet shqip" me shkronja turqishte. Litografue në Stamboll më 1861. Në faqen 32, në mes të tierash, lexohen edhe këto : "Punën shikoje, se marrohe mandej; xen me shkrue shqip".
2) Një ribotim tietër është ai i vitit 1869.
3) "Abetare shqip" E ndryshueme prej së parës. Dorëshkrim.
Teksti nis me këto fjalë të shkrueme nga autori : "Shqiptari, me mënyrën e shkronjave që kam kallzue në alfabetin shqip, brenda pak kohe mundet me shkrue gjuhën e vet..."
4) "Abetare shqip", e ndryshueme prej tri të parave. Në verso të fletës së katërt lexoimë konceptin'e një letre, që i dërgon nga Stambolla djalit të vet. Duket se ky dorëshkrim asht hartue pas pak kohe që u internue në Turki, dmth rreth vitit 1881.
5) "Gramatikë shqipe" (e vogël). Njohuni të përgjithshme numrin, gjininë, etj. Vepra asht e pakryeme.Dorëshkrim..
6) "Fjalor turqisht-shqip". Dorëshkrimi ruhet në Arkivin e Shtetit. Vepër e papërfundueme.


Përveç këtyne la dorëshkrim një autobiografi dhe dy ditare, njeni i vitit 1884-1850, tjetri i vitit 1893-1895.

Prof Kastrati me punime të viteve të mëvonshme (shih Bibliografinë e kap.) e pasqyroi dhe e analizoi më në thellësi këtë veprimtari të D.Boriçit.

Krahas punimeve të autorëve të tjerë, kontributi gjuhësor i këtij personaliteti u trajtua edhe nga studiuesit Sh.Osmani, Nj.Kazazi, T.Osmani në simpoziumin shkencor me rastin e 100 vjetorit të vdekjes së Daut Boriçit (Shkodër, nëntor 1996). Mjedisi i Shkodrës ku punoi Daut Boriçi, paraqiste vështirësi të veçanta, prandaj përpjekjet e tij spikasin më tepër në kushtet e prapambetjes së shumicës së elementit mysliman të qytetit. Sigurisht që nuk mohohet fakti se një shtresë e tregtarëve dhe zejtarëve të qytetit mbështeste kërkesat për arsim e kulturë që shtronte në atë periudhë lëvizja kombëtare. Dihet që në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar inteligjenca e elementit mysliman të qytetit përfaqësohej kryesisht nga klerikët. Është e kuptueshme që jo të gjithë ishin të një niveli e të një mendimi. Në kontingjentin e klerikëve të përgatitur e të njohur për mbështetjen që i jepnin idesë për zhvillimin kulturor e arsimor të besimtrëve, në prizmin e gjerë të fjalës, shquhej mes figurave të tilla, si: Salih Efendia i Madh, J.Tabaku, Sh.Shamia, H.J.Kraja, H.A.Ulqinaku etj. edhe D.Boriçi.

[DEN_Bossi]

HAXHI HAFIZ SABRI KOÇI


Marre nga libri "Ne kujtim te brezave" i autoreve;Dr.Honoris Causa (Mesues i Popullit) Fak LULI, Islam Dizdari, Nexhmi Bushati.



"Ne gjuhën fetare ky lloj njeriu si Hafiz Sabriu quhet "Muxhahid", d.m.th. një njeri që shkrin veten per hir të Zotit. Është me të vërtetë një nder qe ndodhet ne mesin tonë një misionar i tillë, që nuk kurseu as jetën per ruajtjen e shtrirjen e normave morale Islame, të luftuara aq egersisht nga diktatura e shtetit te pare ateist ne botë. Ne e falenderojmë per këtë, por shpërblimi i tij do të jetë te Zoti për shërbimin që i ka berë fesë lslame".

Imam Velibi Ismaili


Haxhi Hafiz Sabri Koçi lindi më 14 maj të vitit 1921 në fshatin Orenjë të Librazhdit. Babai i tij ishte larguar në kurbet, në Selanik për të përballuar jetën e rëndë. Pa u mb'ushur ende viti i gëzimit të djalit, erdhi lajml i kobshëm. Idrizi kishte vdekur. Sabriu mbeti jetim.

Kështu filloi njëjetë plot vuajtje për nusen e re. Nënë Zenja mposhti dhimbjen dhe u bë për djalin e vogël jo vetëm nënë e dhëmbshur, por edhe babë, iu përkushtua rritjes dhe edukimit të të birit.

E qe kjo edukatë e një nëne shqiptare, që diti të kombinojë drejt përkëdhelitë e kujdesin për mirërritjen e djalit me detyrën për t'i dhënë atij një drejtim në jetë, duke e stërvitur në të gjitha punët për kapërcimin e vështirësive. Falë kësaj edukate, Sabriu i vogël përballoi travajet e jetës.

Vdekja e babait e bëri që në fëmijëri të hershme të hyjë shpejt në jetë, të mësojë e të përballojë vetë vështirësitë e t'i zgjidhë ato mbarë e mirë, si e lyp e drejta e zakoni i mirë e mësimet fillestare të fesë islame që kishte marrë në shtëpinë e vet, e shquar për tradita fetare.

Një zotëri nga Shkodra, Kryetari i Komunës, Adem Kastrati, duke e parë zgjuarsinë e Sabriut të vogël 10 vjeç, ia mbushi mëndjen nënës Zenjë dhe kushërinjve që ta dërgonte në Shkodër për të mësuar. Dhe kështu i vetëm, në vitin 1932 filloi njëjetë plot sakrifica e vështirësi, jeta e shkollës dhe jeta e punës. Djaloshi i vogël me sjelljen e tij, me devotshmërinë e tij, me përkushtim e mënçuri, fitoi shpejt respektin e të gjithëve, e posaçërisht të mësuesit të besimit, Hafiz Muhamedit, i cili îshte edhe muezin në xhaminë e Rusit të Vogël. Hafiz Muhamedi, duke admiruar zërin e tij aq të bukur e leionte të kryente ndonjëherë detyrën e muezinit. Pasi mori mësimet fillestare të fesë, Hafiz Muhamed Kastrati duke parë përparimin e shpejtë të Sabriut në mësime dhe zellin e përpjekjet e tij, u interesua te myderrizi i shquar, Haxhi Muhamed Bekteshi, që ai ta pranonte si nxënës të vetin (telebe). Kështu me ndihmën e pakursyer të Haxhi Muhamed Bekteshit, i cili e trajton si fémijën e vet, Sabriu i përkushtohet plotësisht studimeve. Për këtë kohë H. Sabriu thotë: "Me sa mbaj mend unë, kah fundi i vitit tridhjetë Shkodra kishte arritur një zhvillim të madh të fesë ... Në fakt ishte ashtu siç i thonë arabët: "Mehdul el ilmi", djepi i diturisë dh e i kulturës Islame".1

Duke folur për punën e mirë që bëhej në Shkodër për përgatitjen e kuadrove të rinj për fenë Islame, H. Sabriu shkruan: " ... janë përgatitur kuadro me njohuri të larta fetare, saqë mund të krahasoheshin me ato që vinin nga tokat arabe".2

Shumicën dërmuese të lëndëve i mësoi tek H.Muhaniet Bekteshi, ndërsa disa prej tyre, si specialitete të veçaiita, si: psh. ligj in mbi trashëgiminë dhe Kiraetin (ilustrimin e Kur'anit) e mësoi te Hafiz Sabri Beg Bushati3, ndërsa tefsirin e mësoi tek Sheh Qazim Hoxha në periudhën që ishte në Shkodër.4

Mbas 15 vjet punë këmbëngulëse, më në fund arrin të marrë diplomën (ixhazetin) nga Hafiz Muhamed Bekteshi. E përkthyer në gjuhën shqipe, diploma (ixhazeti) ka këtë përmbajtje:

"Kjo është formula e diplomës sime me të cilën vëllain tim Për Zotin, Zotninë tonë Sabri Idriz Koçi, i cili është i pajisun me të gjitha cilësitë e nalta Islame dhe i plotësoi shkëlqyeshëm të gjitha mësimet teologjike të mbështetuna në Kur'anin e Madhnueshëm dhe në Hadithet e Hazreti Muhammedit a.s. të mbështetuna edhe në arsyet mendore filozofike dhe unë nevojtar i varfér tek mëshira e të Madhit ZOT, i quajtur Muhamed Mahmud Beqir Shkodrani (Begteshi).

Hixhri. Data e diplomimit, muaji Rebiul-evel, ditën e enjte 1370

Muhaniet Teufik

Nga përmbajti a e ixhazetit (diplomës) dhe nga e gjithë puna për përgatitjen e Hafiz Sabriut nxjerrim këto përfundime:

- Diploma jep dy vlerësime themelore:

Së pari: vlerësohet studenti për formimin e tij moralo-fetar. Pajisja e tij me virtytet dhe cîlësitë islame është në themel të vlerësimit.

Së dyti, theksohet se studenti i ka përvetësuar shkëlqyeshëm të gjitha mësimet teologjike.

Mësimet teologjike'sipas diplomës mbështeten në këto burime kryesore:

1 - Në Kur'anin e Madhërueshëm
2. Në hadithet e Hazreti Muhammedit a.s
3. Në arsyet (shkencat) mendore-filozofike
4. Te përvoja dhe dituria e Profesorit (te unë nevojtar i varfër i mëshirës së të Madhit Zot, i quajtur Muhamed Mahmud Beqir Shkodrani (Bekteshi)

- Mësimi zhvillohej individualisht-. Studenti në bazë të një pune të detajuar ishte i detyruar të studionte dhe të ballafaqohej me mësuesin rregullisht në seanca mësimore, që kishin karakter instruktimi, transmetim njohurish, kontroll dhe verifikim aftësish dhe shprehish.

Një vëmendje e veçantë i kushtohej zotërimittë gjuhës arabe, gramatikës dhe sintaksës së saj, që shërbente si bazë për mësimin e Kur'anit, ilustrimin dhe komentimin e tij. Por, duke marrë parasysh se shtrohej detyra e mësimit të Kur'anit përmendësh, për atë që dëshironte të fitonte titullin "Hafiz", vështirësitë shtoheshin, aq më tepër duke marrë parasysh kërkesat e larta që kishte Myderrizi i shquar, Haxhi Muhamed Bekteshi.

- Mësimi zhvillohej i pandarë nga praktikat fetare, praiidaj studentët që herët fillonin punën si mësues për nxënësit fillestarë, shërbenin si muezinë ose kryenin dhe detyrën e imamit në xhamitë që kishin nevojë.

- Gjatë seancave mësimore studentët nxiteshin që të kërkonin literaturën burimore tek studiuesit më në zë, nxiteshin të lexonin, të gjurmonin, të kërkonin diturinë tek dijetarët më të shquar dhe në librat më të zgjedhur.

Gjithashtu studentët gjatë praktikës nëpër xhami nxiteshin që të kërkonin ndihmën e dijetarëve më kompetentë. Kështu psh, shkon për t'u këshilluar me profesorin e nderuar, Hafiz Ibrahim Kaduku.5 Tek ai gj eti nj ë pritj e të veçantë. Profesori jo vetëm i dha shpjegimet e duhura, por i dha edhe libra për të studiuar.

Roli i kësaj përgatitjeje solide duket fare qartë edhe sot në ni-velin e lartë të ligjëratave, në lehtësinë për të cituar ajetet e Kur'anit të madhërueshëm, të haditheve të Profetit a.s. apo të poetëve më të shquar të botës Islame, në komentet dhe argumenter bindëse, në aftësitë për t'u orientuar në problemet që shtron jeta sot. Bagazhi i njohurive të fituara në 15 vjet studimjanë ato themele të shëndosha të hedhura në rini, që formuan tek Hafiz Sabriu një personalitet të plotë në lëmin e shkencave fetare Islame.

Pas vitit 1939 emërohet imam në një lagje të vjetër të qytetit të Shkodrës, rrëzë kështjellës "Rozafat", në Luguçesme, pastaj në Xhaminë e Bardhë e më vonë në lagjen Dudas. Ai me këmbëngulje u afrua me popullin, u njoh shpejt me burrat e nderuar besimtarë të lagjes, zuri miqësi me ta, përpak kohë ia ndryshoi gjendjen xhamisë, e zbukuroi atë.

Në vitin 1952 emërohet imam në Xhaminë e Rusit të vogël. Në pak kohë ndryshoi pamja e xhamisë.

Hafiz Sabriu plot përkushtim, me përgatitje të lartë fetare, me argumente bindëse, duke rrokur probleme që shqetësonin besimtarët, me fjalën e thjeshtë, por të zjarrtë shtonte radhët e besimtarëve, gjithnjë e më shumë të rinj vinin në xhami e ndiqnin ritet fetare, gjë që binte në kundërshtim të hapur me ideologjinë komuniste, me propagandën e Partisë. Dhe kundërshtimet e goditjet nuk vonuan.

Lidhur me këtë Hafiz Sabriu kujton: "Sekretari i Parë i PPSH për rrethin e Shkodrës në atë kohë, me paturpësi vjen e futet në xhami brenda dhe ma nxjerr rininë përjashta, ndërsa Kryetari i degës më bën presione nga më të ndryshmet duke më thënë: "Ti je me reaksionari i të gjlthë klerikëve, pasi po na e helmon rininë, po ju jep opium, më thotë se duhet të zhvishesha nga petku fetar. Në asnjë mënyrë nuk mund të pranoja diçka të tillë dhe të tërhiqesha nga ajo rruge që kisha nisur qysh në fëmijëri."6

Për ta larguar nga besimtarët e shumtë të Rusit, e transferojnë në xhaminë Plakë, një xhanii shumë e njohur, por e vjetër. Nuk ishte lokali ai që i tërhiqte besimtarët.

E meremetoi atë, atje ku as ibrik nuk kishte, futi ujin brenda dhe e pajisi për bukuri.

Një besimtar kujton: "Një ditë kishte kaq shumë pjesëmarrje, sa shumë njerëz mbetën jashtë, njëri hoqi xhamin e dritares, që të dëgjonin besimtarët përreth".7

Duke parë popultaritetin në rritje të Hafiz Sabriut, organet shtetërore ndërhyjnë dhe e transferojnë në Krujë, gjoja duke e graduar nën/Myfti.

Për ta larguar nga besimtarët, që e ndiqnin kudo, me Dekretin Nr.534, në bazë të vendimit Nr. 55, dt. 23.5.1956 e transferojnë përsëri duke e emëruar Myfti në Kavajë, ku gjeti një mbështetje shumë të ngrohtë nga besimtarët.

Pavarësisht nga vështirësitë e pengesat e shumta, në Kavajë Hafiz Sabriu iu përkushtua detyrës me zell të pashoq. U zmadhua xhamia e Ali Hajdarit, kurse në fshatrat përreth u ngritën 15 xhami të reja. Në të gjitha përurimet Hafiz Sabriu merrte pjesë. Veprimtaria ishte shumë e madhe në atë periudhë, në të cilën sa vinte e shtohej lufta e pushtetit dhe e organeve të sigurimit kundër fesë.

Lidhur me veprimtarinë e Hafiz Sabriut në Kavajë po citojmë pjesë nga kujtiniet e qytetarëve kavajas.

Haxhi Xhafer Shkodra thotë: "Që në fillim më bëri përshtypje të madhe për angazhimin e tij dhe për thjeshtësinë, punonte pa u lodhur e ia ndryshoi pamjen meniëherë Myftinisë së Kavajës.8

A i kërkonte të kthehej në Shkodër, por në vend që t'i plotësohej kjo nevojë jetike për të dhe për familj en, e transferojnë në Korçë.

Me kërkesën e besimtarëve të lagjes Rus i Vogël emërohet përsëri imam në Shkodër.

Tashmë përvoja e fituar në shërbim të fesë që në moshë të re kishte arritur pjekurinë dhe Xhamia e Rusit, siç quhej, u bë objekt diskutimesh të ndryshme në familjet e besimtarëve dhe në zyrat e pushtetit. Ndryshimi i pamjes së xhamisë, frekuentimi i saj si në asnjë xhami tjetër, pjesëmarrja e të riqjve dhe e fèmijëve, dëgjimi i zërave të tyre të ëmbël, të përgatitur me aq kujdes e aftësi nga Hafizi, pra kjo ringjallje e fesë nuk iu pëlqente organeve të pushtetit komunist.

Populli kërkonte që të kultivohej feja, ashtu siç duhej, ndërsa diktatura gjithnjë e më shumë ashpërsohej. Të gjitha këtyre u erdhi lundi më 4 qershor 1966, kur i vunë hekurat dhe e arrestuan.

Hafiz Sabriu kujton: "Ishte e Xhuma. Pas faljes xhemati po përshëndetej me mua si asnjëherë tjetër. Të gjithë vinin e nuk po largohesliin. Kjo më bëri shumë përshtypje. U përmallova ... E me të vërtetë, kjo qe Xhumaja e fundit për mua dhe për besimtarët".9

Arrestimi i Hafiz Sabriul ishte një provë e qartë se organet e dhuiiës nuk lejonin asnjeri, qoftë ky edhe hoxhë apo prift të vepronte i lirë, të shkonte i lirë kundër interesit të politikës së Partisë në ftiqi. Nuk ëslitë aspak rastësi që u vendos të arrestohej Hafiz Sabriu. Ai ishte ndër hoxhallarët e paktë, që gjithnjë e më shumë po pengonte luftën ideologjike që kishte projektuar Partia për "edukimin e njieriut të ri". Ky hoxhë aktiv dhe me kulturë, që grumbullonte rreth vetes rininë, duhej qëruar, ai ishte bërë pengesë.

Me dënimin e Hafiz Sabriut me akuza të sajuara synonin të shuainin besimin në fjalën e Zotit, në mësimet e fesë, synonin t'i hapnin shtegun ideologjisë komuniste, synonin të përgatitnin vitin 1967, vit kur u ndalua me forcë e me dhunë besimi, një nga të drejtat më të vjetra, një nga liritë më të shenjta të njeriut.

Tashti e priste burgu, puna e rëndë fizike, tortura e shoqëruar me të gjitha mungesat.

4 qershor 1966 dita e arrestimit.
22 tetor 1986 dita e lirimit.
20 vjet, 4 mluaj e 18 ditë burg.

Vetëm ai që e ka provuar burgun, burgun e diktaturës komuniste në Shqipëri, mund ta dijë se ç'heq njeriu. Njeriu, me sa duket, qenka krijesa më e fortë. "I ra gurit dhe u thërmue, i ra njeriut dhe duroi". Po, qenka e vërtetë, njeriu është më i fortë se guri.

Nëse përvoja popullore ka provuar një gjë të tillë, jeta e Hafiz Sabriut është një provë e gjallë durimi e besimi, vullneti e përpj ekj ej e për j etë a vdekj e. "Ashtu i shte shkruar prej Zotit xh. sh., shkruan Hafiz Sabriu, të përjetoja të gjithë atë që njeriu nuk ia dëshiron kurrë njeriut. U mbështeta në Zotin..."10

Komunistët, të lidhur me pranga e futën në burg, e ai doli vërtetë i moshuar e i lodhur fizikisht, por me shpirt të lirë, shpirtin e zemrën nuk mundën dot t'ia përulnin, besimin në Zotin nuk mundën dot t'ia shuanin, përkundrazi, vuajtja emjerimi qe një provë për të. E ai fitoi e doli më i fuqishëm.

Ja ç'tregon Z. Osman Kazazi: "Veprimtaria patriotike dhe fetare e Haxhi Hafiz Sabri Koçit ka qenë dhe vazhdon të jetë shembullore si në burg, ashtu edhe jashtë tij. Ishte i devotshëm, misionar i palodhur, patriot e fetar. Edhe në kushtet e vështira të burgut zbatonte rregullat fetare. Ishte një njeri i rregullt, jetonte si i vetmuar, komunikonte fshehurazi për të na dhënë kurajo e për të na mbajtur lart moralin tonë."11

Z. Shefqet Kraja, në revistën "Përpjekja jonë" shkruan:

Hilirësie e tij Sabri Koçi, gjithmonë me besim në Perëndinë u lut për ne, për shpëtimin e shqiptarisë. Në atë mahsher të vërtetë, me pergjeglesinë e detyrës hyjnore dhe të drejtës njerëzore u bë simbol i qëndresës aktive dhe i ngushëllimit shpirtëror të të dënuarve dhe të të persekutuarve antikomunistë..."12

Më 22 tetor 1986 lirohet nga burgu. Një ditë përmallimi. Kishte hyrë 45 vjeç dhe dilte i moshuar, 65 vjeç. Jashtë e priste gruaja e drobitur nga hallet ejetës, djemtë që i kishte lënë fémijë e ishin bërë burra. Por një gjë kishte rëndësi, kishte fituar mbi të gjitha të këqijat e mjerimet e burgut.

Lidhur me këtë Hafiz Sabriu ka thënë: ASKUSH NUK ËSHTË NË GJFNDJE PËRVEÇ NESH TË SHPJEGOJË VUAJTJET 50 -VJEÇARE TË POPULLIT SIIQIPTAR. FATBARDHËSISHT ISHTE DËSHIRA E TË MADHIT ZOT QË KISHTE MARRË MBI VETEN E VET SI DETYRË TË NDIHMOJE TE DEMTUARIN DHE TE MPOSHTE ME TURP DEMTUESIN (Kur'ani, Surj a 76, ajeti 31 ).13

Por ishte mëshira dhe fuqia e të madhit Zot që pas 50 vjetësh të dalë në dritë e drejta, të shpërblehet gjaku dhe sakrifica e qindra e mijëra shqiptarëve, që vdiqën nën breshërinë e plumbave, që u shkrinë në qelitë e errëta apo lanë rininë e pjesën më të madhe të jetës në kampet e shfarosjes e në burgjet komuniste. Po Zoti i ndihmoi. U mposht me turp diktatura.

"16 nëntor 1990. Dita më e bukur e jetës sime"

Kjo ditë nuk erdhi rastësisht. Ishin dëshirat dhe ëndrrat e një populli, të ndrydhura e të heshtura, që gufuan aq vrullshëm në ato ditë nëntori. Rinia shkodrane, duke marrë bekimin e prindërve dhe të moshuarve iu përvesh punës.

Gjatë një interviste e pyetën Hafiz Sabriun: "A menduat për pasojat që mund të kishit në drejtimin e kësaj ceremonie?". Ai u përgjegj: "Duke kujtuar të gjitha vuajtjet e mundimet nuk kisha se çfarë të humbija. I përkrahur nga djemtë dhe i ftuar nga rinia e mrekullueshme shkodrane, unë e ndieja veten superior ndaj atyre që duhej të kisha frikë".

Të rinjtë, për siguri nga ndonjë incident i organizuar apo dhe i rastit, e morën Hafiz Sabriun natën, pa gdhirë dhe e çuan në shtëpinë e familjes së nderuar Myftia, pranë xhamisë.

Qytetari shkodran, besimtari i devotshëm, Z. Rasim Sokoli kujton: "Pak çaste para fillimit të ceremonisë, Hafiz Sabriu kërkoi që nj ë dj alë i ri duhet të hapte mitingun dhe t'ia je . pte fjalën. tjnë dola jashtë dhe aty në mes njerëzve thirra një djalë e, kur mora vesh se ishte Ardian I sa Golemi, i nipi i Haxhi Hafiz Abaz Golemit, e ftova në shtëpi. Hafiz Sabri u, unë dhe Ardiani hipëm në tribunë".14

Në shtëpinë e familjes Myftia u bënë shumë takime nga rinia dhe besimtarët e vjetër shkodranë. Kjo familje nie tradita të vjetra kulturore, fetare dlie atdhetare, nga gjiri i së cilës kishin dalë Jusuf Efendi Tabaku (Myftia Plaku), Abdullah Efendi Tabaku, F,sat Efendi Myftia, në ato ditë të vështira, kur diktatura komuniste vazhdonte krimet e saj, pa marre parasysh rreziqet, priti me bujari Hafiz Sabriun. Djemtë e kësaj familjeje e shumë qytetarë të tjerë e përcollën përmes popullit deri në tribunën e ngritur para xhamisë së Plumbit.15

Atë ditë e gjithë Shkodra ishte në këmbë. Që në orët e para të mëngjesit njerëzit lëviznin nga të gjitha drejtimiet: nga ura e Bahçallëkut, nga ura e Bunës, nga Tophana, nga Parruca, nga Perashi, nga Tepja dhe Ajasma po grumbulloheshin në sheshin e xhamisë së Plumbit, në oborret e shtëpive. Lajmi ishte përhapur në çdo familje, në heshtje e vesh më vesh.

Për këtë ngjarje të shënuar për fenë Islame dhe për të gjithë Shqipërinë Hafiz Sabriu ka dhënë shumë intervista. Po citoimë disa prej tyre: "Dita e 16 nëntorit do të mbetet e paharruar në jetën time. E kam të freskët momentin kur u ndodha para një mitingu prej 55 mijë vetësh. U entuziazmova dhe mu deshën disa çaste për të më kaluar emocionet. Nuk përshkruhet gëzimi e kënaqësia e asaj dite.

Kio ngjarje më forcoi edhe imë tepër besimin në Zotin e vërtetë që thotë në librin e Tij të shenjtë: "Të pafetë duan e përpiqen me të gjitha mënyrat që të shuajnë dritën hyjnore nga zemrat besimtare të njerëzve, por Perëndia ka vendosur që ajo dritë të mos shuhet kurrë". (Kurani, Suretut-teube, kaptina 9,ajeti 32).16

Ceremonia e 16 nëntorit 1990 nuk qe thjeshtë një ceremoni fetare, ajo krahas vlerës së vet të ringjalljes së fesë, mori një karakter të hapur politik. Hafiz Sabriu ka thënë: "S'ka krim më të madh se ti mbyllësh tjetrit derën e shpirtit, derën e ndërgjegjes e të kujtesës të të madhit Zot.

Hapja e xhamisë së Plumbit qe ngjarje e shënuar. Pas 23 vjetësh u këndua EZANI dhe u fal Xhumaja.

Hafiz Sabriuii tani e prisnin shumë punë, punë të mëdha e shtimë të vëslitira. Dhe ai filloi të përvijonte të ardlimen e fesë Islati-ie në Shqipëri. Besimi në Zotin do ta udhëhlqte atë në gjithë ato shtigje vërtetë të vështira.

Ndërsa mitingu madhështor përfundoi dhe njerëzil tubatuba po shpërndaheshin duke mbajtur me vete gëzimin e harenë e asaj dite të madhe, në xhaminë e Plumbit u organizua një mbledhe vogël nga përmasat, por me një rëndësi të veçantë historike për të ardhmen e Komunitetit Mysliman të Shqipërisë. Në këtë mbledhje, si të themi në ilegalitet, u vendos krijimi i "Bashkësisë Islamike Shqiptare" me qendër në Shkodër.

Krijohet kryesia e përbërë nga 20 anëtarë të përkohshëm.

Menjëherë, pa humbur kohë Shoqata harton 3 dokumente themelorë:

1 - Kërkesën për të miratuar shoqatën "Bashkësia Islame Shqiptare"
2 - Statutin e shoqatës "Bashkësia Islame Shqiptare"
3 - Programin e veprimtarisë së Shoqatës

Realizimi i këtyre detyrave, i statutit dhe i programit filloi menjëherë, pavarësisht nga vështirësitë e shumta, pa pritur ende miratimin e Shoqatës.
Më dt. 23.1.1991 Ministria e Drejtësisë, Drejtoria e Kodifikimit lëshon Urdhërin Nr.2/1 për miratimin e krijimin e Shoqatës "Bashkësia Islame Shqiptare".

Kjo qe një fitore me rëndësi. Më në fund u krijua "Bashkësia Islame e Shqipërisë" me qendër në Shkodër, që e kishte ndërprerë veprimtarinë e saj në vitin 1967.

E drejta u dha, por mundësitë për të zhvilluar veprimtarinë nuk ekzistonin, nuk kishte asgjë, kishte vetëm n ë emër, kishte vetëm një dëshirë mbarëpopullore, kishte vetëm entuziazëm e mundësi jo.

Sidoqoftë puna filloi. Janë disa punë të vogla në dlik-je, por me rëndësi të madhe.

Për herë të parë pas kaq vitesh izolimi, Bashkësia Islame Shqiptare, nga Shkodra njofton vëllezërit e vet të Bashkësisë Islame të Kosovës, të Maqedonisë dhe të Malit të Zi për formimin e këtij institucioni. Kështu, me datën 9.2.1991 i drejtohet një telegram Bashkësisë Islamike Prishtinë.
Hafiz Sabriu u bë përfaqësues dinjitoz i besimtat-ëve islanië dhe i gjithë popullit shqiptar në të gjitha tubimet brenda vendit dhe në veprimtaritë e shumta fetare. Krijimi i Shoqatës "Bashkësia Islamike Shqiptare" dhe miratimi i saj më 23.1.1991, zgjedhja e Këshillit të Përkohshëm, e Kryetarit Hafiz Sabri Koçi dhe sekretarit Z. Mithat Myftia, sel ia e saj në qytetin nismëtar të Shkodrës, qe një ngjarje me rëndësi që nxiti një veprimtari të dendur fetare në të gj ithë Shqipërinë. Kj o bëri që të fillohej puna për institucionalizimin e veprimtarisë së Bashkësisë Islame.17

Prof Dr. Shefq et Ndroqi në kuj timet- e veta shkruan mes të tjerash: "U caktua një komision që të shkonte në Shkodër, të takonte H. H. Sabri Koçin. U caktova unë (Prot Dr. Shefqet Ndroqi, shënimi ynë), Z. Bardhyl Fico, Z. Ramazan Rusheku dhe Z. Zyher Naim.

Shkuam në Shkodër te Hafiz Sabriu dhe i shtruam kërkesën tonë. Hafizi parimisht ishte dakort, por duhej të merrte mendimin e Këshillit të Përkohshëm me qendër në Shkodër, të krijuar më parë. U vendos që të bëhej një mbledhje e gjerë në Tiranë."l18

Më 14 shkurt 1991 u organizua mbledhja e parë zyrtare me përfaqësues nga të gj itha rrethet që u zhvillua në Pallatin e Kulturës "Ali Kelmendi" në Tiranë. Në këtë mbledhje të përgatitur me seriozitet nga grupet nismëtare të rretheve, pasi u diskutua gjëndja dhe mundësitë, u shtrua për miratim statuti dhe programi i Bashkësisë Islame të Shqipërisë dhe u zgjodh kryesia e përbërë nga H. Sabri Koçi, Sali Ferhati, Ramazan Rusheku, Sali Tivari, Ismail H. Muça."19

Kryetar i Këshillit të Komunitetit Niysliman të Shqipërisë u zgjodh me votim unanim Hirësia e tij H. Sabri Koçi.

Fillimet e punës së Komunitetit Mysliman Shqiptar kanë qenë tepër të vështira.

Pro£ Ndroqi kujton: " ... ato ditë kishim vështirësi të shumta, mbasi nuk kishim as zyrë, as makinël as gjërat më elementare. Për këtë arsye unë vura në dispozicion shtëpinë time, ato mundësi materiale që kisha, si: telefonin, makinë shkrimi etj. Aty punuan me orë të tëra, pritën delegacione të ndryshme, si: At Lioninin, Hirësinë e tij Imam Vehbi Ismailin, Imam Isa Hoxhën, aty pritën përfaqësues nga vendet arabe.20

Me krijimin e Bashkësisë Islame të Shqipërisë, kryetar i së cilës u zgjodh Hafiz Sabriu, shkalla e vështirësive në punë u rrit shumë. Ato ishin të shumëllojshme. Ishin vështirësi vetjake, që lidheshin me vetë Hafiz Sabriun si Kryetar, detyra e të cilit ishte të rregullonte dhe të kontrollonte veprimet e ndryshme të Bashkësisë Islame,21 por kishte edhe vështirësi të tjera.

Duke folur për to Hafiz Sabriu është shprehur: " ... Ne kudo që shkojmë nëpër rrethe formojmë një Këshill Lokal, hapim dyert e xhamive, mbajmë një bisedë të rastit. Ata derdhin lotë për faqe, vijnë e na përshëndesin. Përqafohemi përzemërsisht, por pastaj i lëmë fukara, mu si nëna kur e çon fémijën në çerdhe, shkon në punë e nuk di se ç'bëhet me fémijën e sqj".22

Me kujdesin e Hafiz Sabriut është mbledhur rregullisht Këshilli i Përgjithshëm kujanë shqyrtuarproblemet më shqetësuese të Bashkësisë, është krijuar Këshilli i Përhershëm, është zgjedhur Kryesia e Komunitetit Mysliman Shqiptar.23

Nga xhamia e Plumbit 16.11.1990, tek xhamia "Ebu Bekr"

Shqipëria në vitin 1991, si në të gjitha fushat, edhe në aspektin fetar ishte e mjeruar. 1600 xhami që funksionin në të kaluarën, të gjitha ishin rrafshuar për tokë dhe ndonjë që kishte mbetur si ndërtesë ishte shndërruar e kthyer në magazinë, klub, apo lënë në mëshirën e lagështirës e të kohës. Vetëm nga dësliira e mirë e njerëzve besimtarë e me shumë punë, u bë diçka që alo të meremetoheshin dosido e të ktheheshin në mjedise për të kryer rite fetare.

Dhe kështu filloi puna gjithandej: në Shkodër, Tiranë, Durrës, Kavajë, Berat, Elbasan, Vlorë, Korçë, Peshkopi, në çdo qytetefshat, që ngakoplikunë Konispol. Dhe lajmetjanëtë shumta.

Kështu dalëngadalël, me një punë të kujdesshme e plot sakrifica filluan të hapen xhamitë e para, të meremetohen ato që kishin mbetur kur dorëzoheshin nga organet e pushtetit, u hapën salla për të kryer faljen e predikimet e rastit, u ndërtuan xhami të rej a.

Po japim një pasqyrë të shkurtër, ku ka marrë pjesë në përurim xhamish apo tyrbesh Hafiz Sabriu:

Në Shkodër, Koplik, Durrës, Vlorë, Delvinë, Gjirokastër, Lazarat, Berat, Korçë, Leskovik, Laç, Peqin, Domje (Tiranë), Teqja e Dervishe Hatixhesë (Tiranë), Xhamia e Naziresë (Elbasan), Xhamïa e Dine Iloxhës (Tiranë), Xhamia e Kirasit (Shkodër), Reç i Poshtëm (Shkodër), Përmet, Kavajë, (Përurohet xhamia e re), Bulqizë, Vrinë, Shenevlash Durrës, Rrogozhinë, Boks (Shkodër), Korçë (Përurohet kompleks; Islam) Burrel, në fshatin Panaja (Vlorë), Xhamia "Ebu Bekr" (Shkodër), Zemblak (Korçë), Bilisht. Në të gjithë këto përurime H. H. Sabriu merr pjesë, mban ligjëratën e rastit dhe kryen ceremonltë fetare. Nuk po përmendim këtu sa e sa ligjërata e predikime mbajtur në sheshin Namazgja (Tiranë), në Xhaminë e Ethem Beut në Tiranë e sa e sa ceremoni ne rrethe.

E me këtë rast nuk mund të mos kujtojmë vlerën e dallëndyshes së parë që dha sinjalin e këputjes së vargonjve të ateizmit, Xhaminë e Plumbit, atë miting madhështor të 16 nëntorit 1990, por edhe njëkohësisht madhështinë e përurimit të xhamisë "Ebu Bekr" në Shkodër, që për nga përmasat ëshlë më e madhja deri tani e më madhështorja.

Besojmë se në të ardhmen në të gjithë vendin tonë do të ndërtohen shunië xhami të tjera. Puna vazhdon, ajo sapo ka filluar.

Hapja e Medreseve

Hapj a e medreseve kërkonte kuadrin e nevoj shëm, kërkonte bazën materiale mësimore, kërkonte nxënës, kërkonte rregulloret përkatëse programet dhe tekstet mësimore. Të gjitha mungonin. Kishte vetëm dëshirë, pasion dhe gatishmëri për t'ia filluar punës.

Natyrisht, puna e përditshme në medrese paraqiste shumë probleme që duheshin zgjidhur, në mënyrë të veçantë gjetj a e kuadrit si për lëndët e kulturës së përgjithshme, e sidomos për lëndët fetare dhe për gjuhën arabe.

Për lëndët e kulturës fetare medresetë u mbështetën në ishnxënësit e Medresesë së Lartë të Tiranës, të cilët, me gjithë moshën e tyre qenë të gatshëm që të zhvillojnë mësim. Por këtu ndihmuan edhe mjaft kuadro të ardhur nga Kosova dhe Maqedonia, një pjesë e të cilëve vazhdojnë punën me rendement të lartë edhe sot. Ndërsa për mësimin e gjuhës arabe, me ndonjë pë@ashtim të rrallë, shumica e mësuesve erdhën nga vendet arabe, e sidomos nga Egjipti. Për sigurirnin e kuadrove nga Kosova, Maqedonia apo vendet e tjera një ndihmesë të vyer dha këmbëngulja e Hafiz Sabriut, i cili në çdo takim me miq e të ftuar nga vendet e tjera në Shqipëri apo në çdo takim e veprimtari ndërkombëtare e ngriti me forcë nevojën që kishin medresetë tona dhe u fillua të vihej në rrugën e zgjidhjes edhe problemi i arabishtes, ndonëse jo pa vështirësi e të meta.

Sidoqoftë, pavarësisht nga vështirësitë e fillimit u hapën disa medrese, si: në Kavajë, në Tiranë në Shkodër, në Berat, në Korçë. Kjo qe një ngjarje me rëndësi të madhe për kulturën dhe fenë islame. Hapja e tyre u shoqërua me ceremoni festive, disa prej të cilave qenë vërtetë masive. Gjëndja e sotme paraqitet si vijon: janë hapur 10 medrese në disa rrethe të Shqipërisë: në Tiranë, në Durrës, në Kavajë, në Shkodër, në Kukës, në Peshkopi, në Berat, në Cërrik (Elbasan), në Korçë, në Gjirokastër.

Tani që kanë dalë maturantët e parë nga disa medrese, lind problemi i ekuivalencës së tyre me simotrat në disa vende të botës. Hafiz Sabriu ndërhyri në Kajro për pranimin e disa studentëve nga Shqipëria, medresistë, mbi bazën e diplomave tona. Kështu, nga vështirësitë e brendshme, lindin vështirësi të një karakte ri tj etër, natyrisht, më të komplikuara, por që ndikojnë e kërkojnë forcimin e medreseve tona, ngritjen e rolit të tyre në përgatitjen e kuadrit të ri e pas kryerjes së shkollës së mesme, vazhdimin e shkollave të larta jashtë vendit në universitetet e ndryshme të botës.

Gjatë këtyre viteve janë bërë kërkesa të shumta në forumet ndërkombëtare dhe në personalitetet e ndryshme shtetërore e fetare për pranimin e studentëve tanë jashtë. Deri më sot janë arritur disa rezultate premtuese. Vende të tilla, si: Turqia, Egjipti, Malejzia, Jordania, Siria, l,ibani etj. kanë tërhequr mjaft studentë në shkollat e tyre të larta. Vazhdojnë studimet në këto vende 368 studentë gj ithësej t, shumica e tyre në fakultete të ndryshme laike, e nj ë pj esë në fakultetet fetare.

Shtypi, propagande dhe botimet fetare

Që në fillimet e veprimtarisë fetare lindi nevoja e orgnnizimit të shtypit dhe të propagandes fetare, lindi nevoja e botimit të librave fetare, sepse, që nga viti 1944 nuk dilte asnjë revistë apo gazetë, nuk u lejua të botohej asnjë libër fetar.

Dituria islame duhej të hynte në çdo vatër, në çdo familje, kultura është e domosdoshme, ajo është një mjet shumë i fuqishëm për të formuar bindje të qënd rueshme tek besimtarët, aq më tepër që në vendin tonë këto bindje ishin luftuar me një propagande të shfrenuar ateiste.

Prandaj, që më 7.10.1991 Hafiz Sabriu i drejtohet Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve me një shkresë, ku mes tjerash i kërkon të mundësojë botimin e një gazete.24

Kështu filluan përgatitjet për botimin e gazetës, duhej ngritur redaksia, duheshin siguruar pajisjet, duhej gjetur baza materiale e fondet, duhej siguruar rrjeti i bashkëpunëtorëve e korrespondentëve, duhej organizuar shpërndarja, etj. probleme mjaft të vështira, aq më tepër për kushtet e Komunitetit Mysliman, që i kishte shumë të pakta mundësitë materiale dhe pa përvojën e mjaftueshme në këtë fushë të vështirë.

Redaktori i gazetës, inxh. Nasuf Dizdari kujton: "Ishin ditët historike të vitit 199 1, kur në muaj in dhjetor bëhej mbledhja e parë e Drejtorisë së Kulturës dhe vendosej që në janar të vitit 1992 të shihte dritën e botimit gazeta "Drita Islame", organ i Komunitetit Mysliman Shqiptar si periodik dyjavor.

Nuk më harrohet paraqitja e Kryetarit të atij Komuniteti, H.H. Sabri Koçit, i cili me një optimizëm dhe entuziazëm djaloshar na nxiti për t'ia filluar një misioni të tillë. Gjithçka mungonte, duke filluar nga përvoja dhe duke përfunduar tek mjetet e mundësitë, por ama nuk na mungoi për asnjë çast përkrahja e tij, i cili me një perspektivë të qartë e logjikë të fortë, duke qenë dhe kryetar i këshillit botues, na vuri në binarët e propagandimit dhe të përhapjes së kulturës islame, duke u interesuar ai vetë për shtypshkronjën dhe më vonë për pajisjen me kompjutërat e nevojshëm.25

Dhe kështu, me shumë përpjekje më datën 10.1.1992 doli numri i parë i gazetës "Drita lslàme". N'é këtë numër u botua përshëndetja e Kryetarit të Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, Hafiz Sabri Koçi.

"Mirëse na erdhe, "Drita Islame"! 10 janari i vitit 1992 do të mbetet një ditë e shënuar në historinë e shtypit mysliman shqiptar, kur pas një periudhe të gjatë shtypjeje të sundimit diktatorial komunist u bë e mundur të dalë në dritë numri i parë i gazetës "Drita Islame", organ i Komunitetit Mysliman Shqiptar. Jemi në vitin e pestë të botimit, deri tani kanë dalë 89 numra. Me gjithë vështirësitë e pengesat gazeta ka ardhur duke përmirësuar vazhdimisht cilësinë e brendisë dhe të formës. "Porositë dhe kujdesi që kanë treguar Z. Kryetari, H. Sabri Koçi dhe shokë të tjerë na kanë vlejtë në punën tonë".26

Gazeta është bërë një tribunë e mendimit intelektual islam, në faqet e saj është pasyruar qartë ideja e tolerancës dhe e mirëkuptimit, interesat kombëtare kanë dalë gjithnjë në plan të parë dhe janë lidhur ngushtë me luftën për gjuhën, kulturën e traditat e popullit tonë, me identitetin kombëtar, ajo ka luftuar për mbrojtjen e interesave të të gjithë shqiptarëve në trojet e veta ku jetojnë dhe jashtë kufinjve shtetërorë.

Në faqet e "Drita Islame" kanë shkruar shumë autorë nga të gjitha shtresat e shoqërisë, shumë prej të cilëve intelektualë të shquar, madje edhe të besimeve tjera.

Në shtypin e kohës dhe përmes letrashjanë shfaqur mendime e vlerësime pozitive për gazetën. Imam Vehbi Ismaili, Kryetar i Komunitetit Mysliman të shqiptarëve të Amerikës dhe të Kanadasë, për gazetën shprehet: "... u jam mirënjohës redaksisë se gazetës si dhe artikujshkruesve, Zoti i ruejtë që të vazhdojnë t'i shërbejnë fesë dhe atdheut".27

Në fund të vitit 1991, e pikërisht më 19.12.1991 doli numri i parë i gazetës "Shkëlqimi islam", organ i shoqatës Rinia Islame e Shqipërisë, e cila u pasua nga gazeta "Shpresë", organ i shoqatës së Intelektualëve Islamë e më vonë gazeta "Triumfi islam", sot "Rinia islame", organ i shoqatës Rinisa istame, dega Shkodër. Këto gazeta thellojnë e pasurojnë veprimtarinë e gazetës "Drita islame". Që në numrin e parë të "Shkëlqimit islam", Hafiz Sabri Koçi shkruan: ... Shkëlqimi islam ... do të ndihmojë. në rrënjosjen e ndjenjave të bukura fetare tek njerëzit tanë e veçanërisht tek të rinjtë... ".28

Komuniteti Mysliman me kujdesin e vazhdueshëm të Hafiz Sabriut ka arrit ur të gjejë burimet financiare për botimin e shumë librave me vlera të larta fetare edukative, si: Mevlude, Jasina, Histori të fesë, Jeta e Profetit a.s. e shumë të tjerë që janë shpërndarë e kanë vlejtur për eduk'imin fetar islam. Kjo punë do të vazhdojë në të ardhmen për të cilën është ngritur një grup i veçantë pune.

Komuniteti Mysliman ka arritur që të sigurojë një kohë të caktuar për kronikat fetare dhe për propagandën fetare në Radion dhe Televizionin Shqiptar. Një punë e mirë bëhet edhe me radiot lokale.

Komuniteti Mysliman lidhet e bashkëpunon me të gjithë botën e përparuar

Nëse Shqipëria u izolua nga bota, organizmat shtetërore, qoftë edhe formalislit kishin lidhje e marrëdhënie me shumë vende të tjera. Por në fushën e fesë këto lidhje as që mendohej se mund të ekzistonin.

Veçanërisht për fenë islame izolimi e mbyllja qe e plotë. Asnjë mesazh, qoftë edhe i fshehtë, përmes zhurmuesve të televizionit nuk mund të merrej. Prandaj fitorja e arritur më 16 nëntor 1990 do të pasohej me hapjen e mundësive për lidhjet e marrëdhëniet me të gjithë botën, me mendimin e përpjekjet për të forcuar besimin në Zotin dhe moralin e shëndoshë fetar.

Që me themelimin e Bashkësisë Islame të Shqipërisë, që me zgjedhjen e Hafiz Sabri Koçit Kryetar i Komunitetit Mysliman menjëherë u dërguan telegramet për të njoftuar Bashkësitë Islame, në radhë të parë në ato vende ku j etonin shqiptarët, në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi, në Amerikë, në Turqi. Kjo qe hapja e parë, ky qe lajmi i parë, gëzimi i parë po ndahej me vëllezërit e një gjaku dhe të një gjuhe. Dhe ky sihariq u përhap në të gjithë botën, nga erdhën përgëzimet dhe vizitorët e parë. Vjen në Shqipërlnë mëmë Rexhep Boja e Resul Rexhepi me të tjerë nga Prishtina, Sulejman Rexhepi e Bahri Aliu nga Shkupi, Idriz Demiri nga Podgorica, Imam Vehbi Ismaili e I sa Hoxha nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Vehbi Sulejman Gavoçi nga Emiratet e Bashkuara Arabe etj.etj.

Po paraqesim nj ë pj esë të përmbledhur të kësaj veprimtarie të dendur në takimet e shumta ndërkombëtare.

Më 24.4.1991 u zhvillua në Kajro të Egjiptit Kongresi Islam me temë: "Bota e fesë islame pas luftës në Gji".

Lidhur me pjesëmarrjen në këtë Kongres Hafiz Sabriu shkruan: "Në radhë të parë për mua është një lindje e dytë, lindje që gjatë gjithë jetës sime s'mund ta përshkruaj kënaqësinë dhe as që do të mund ta shpreh atë që ka ndjerë shpirti e zemra ime. Mbyllja jonë ishte shumë e fortë dhe fatale. Me dekada ishim të ndarë nga mendimi,jeta, kontaktet apo gjithë ajo që është islame. Nuk kishim si të komunikojmë as me vëllezërit tanë në Kosovë, që jemi të një gjaku dhe të një gjuhe, e lëre më të ëndërroja se do të vij ndonjëherë në Egjipt apo në botën arabe, kjo pra është e vështirë... "29

Më 18.6.1991 u nisën në Mekë të Arabisë Saudite 165 besimtarë islamë nga Shqipëria për haxhillëk. Në krye të këtij grupi është Hafiz Sabri Koçi. Që nga k-jo datë, pas HAXHIT, Hafiz Sabriu është Haxhi.
Më 3-4 shtator 1991 në Sarajevë të Bosnje-Hercegovinës merr pjesë në Kongresin e myslimanëve të Evropës Lindore me temë "Perspektivat e Islamit në Evropën Lindore".

Më datën 15-29.2.1992 Haxhi Hafiz Sabri Koçi bëri një vizitë në Kuvajt e prej këtu shkoi në Arabinë Saudite, në Republikën Federale të Gjennanisë, në Maqedoni, në Bruksel të Belgjikës, në Zagreb të Kroacisë, në Moskë të Rusisë, në Milano të Italisë, në Turqi, gjatë vitit 1994 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Hartum të Sudanit, në Asisi të Italisë, në Bazel të Zvicrës, në Stamboll të Turqisë, në vitin 1995, në Hartum të Sudanit, në Londër të Anglisë, në Kajro të Egjiptit, në Davos të Zvicrës, në Tripoli të Libisë, në Stamboll, Ankara, Konie, Izmir dhe Bursë të Turqisë, në Kuvait, etj.,etj.

Në Shqipëri arrijnë tashmë delegacione nga shumë vende të ndryshme të botës. Më 9.1.1992 në Komunitetin Mysliman pritet delegacioni i Bashkësisë Islamike të Maqedonisë i kryesuar nga Hirësia e tij Dr. Zenun Berisha, i dërguari i posaçëm i Organizatës së ndihmave Islame të Arabisë Saudite me qendër në Mekë Z. Ruzaull-llah Murat. Më 31 maj 1992 u organizua një takim në selinë e Komunitetit Mysliman Shqiptar i klerikëve të tre besimeve fetare me një delegacion të Forumit të të drejtave të njeriut, i kryesuar nga Zoti Marten Vontre, président i forumit të të drejtave të njeriut dhe anëtar i Parlamentit Holandez, Zoti Van den Hanvel, etj. Më 21.1.1992 Hafiz Sabriu zhvilloi një takim në Tiranë me Z. Rqit Dubrovski, sekretar evropian i lirisë së ndërgjegjes me qendër në Angli në lidtije me mbajtjen në Tiranë të një simpoziumi mbi Paqen sociale. Më 3 I.V. 1 992 erdhi për një vizitë dy ditore në vendin tonë Ministri i Vakfit të Kuvajtit si dhe président i Organizatës Botërore Bamirëse Islame me qendër në Kuvajt, Jusuf El Haxh. Më 15 nëntor H. H. Sabri Koçi priti në selinë e tij Z. Dr. Hamid AI Gabid, sekretar i përgjithshëm i organizatës së Konferencës Islamike, po ashtu edhe Z. Muhamed Habib, sekretar i përgjithshëm i Akadeniisë së Jurisprudencës Islame. Më 19 korrik 1993 erdhi për një vizitë dy ditore Z. Egon Klepsh, Kryetar i Parlamentit Evropian i cili u takua me H. Sabri Koçin e kështu me radhë vijnë Pro£ Nazir Shala, Kryetar i Lidhjes Demokratike të Shqiptarëve, Monsinjor Mishel Fitzgerald, ipeshkv, Sekretar Pontificium Consilium për dialog ndërfetar, i dërguar nga Selia e Shenjtë në Vatikan, i shoqëruar nga Nunci Apostolik i Vatikanit Ivan Diaz dhe Ipeshkëvi ' i Tiranës dhe i Durrësit Rrok Mirdita. Me ftesë të shoqatës së Intelektualëve shqiptarë "Kultura Islame" bëri një vizitë në vendin tonë Z. Jusuf Islam (më parë i quajtur Ket Stivens) ish-këngëtar i famshëm anglez, viziton vendin tonë një delegacion i lartë turk i kryesuar nga Z. Mehmet Nuri Ilmaz, sekretar për fenë Islame në qeverinë turkë, në hotel Dajti organizohet një takim me disa klerikë kristianë të ardhur nga Anglia dhe Amerika për mirëkuptim mes feve monoteiste etj.

Komuniteti Mysliman herëpashere ka marrë në shqyrtim punën e Shoqatave të huaja që veprojnë në vendin tonë.

Është vlerësuar puna e mirë e shoqatave "Heje Tul Ligathe" e Arabisë Saudite, Shoqata Bamirëse "Islamic Relief" e Birminghamit, Komiteti i ndihmave të Kuvajtit, Shoqata "Muafak". Drejtuesit e të katër, shoqatave që përmendëm më lart e të tjera si këto, vlejnë të falënderohen për ndihmesën e madhe që po japin në këtë fazë të vështirë që po kalojmë.

Haxhi Hafiz Sabri Koçi ka besim të thellë në fuqinë e Zotit se feja në Shqipëri do të lulëzojë krahas zhvillimit dhe përparimit të Shqipërisë demokratike. Gjithqjë në fjalën e tij mishërohet qartë dhe ne mënyrën më të kthjelltë dëshira dhe përkushtimi ndaj fesë dhe atdheut të vet.



Referenca


1. Nga intervista e H.H.Sabri Koçit, dhënë gazetës "Elif" mars-prill 1991, fq.8, intervistoi ne Kajro Muhamed Syla e Ahmet Ymeri.
2. Interviste me H.Sabri Koçin, Kryctar i B.1. te Shqiperisë, dhënë revistës "El Hilal", botim special, Shkup 1991, faqe 10.
3. Faik Luli-Islam Dizdari, Nje jetë në shërbim te fesë, Tiranë, 1997, fq. 13
4. Po aty, fq. 13
5. Po aty, fq. 16
6. Nga kujtimet e Hafiz Sabri Koçit.
7. Kujtime nga Sylo Mehja, blloku i shënimeve nr.2, faqe 8.
8. Fragmente nga kujtimet e Z. Haxhi Xhafer Shkodra, Kavaje, 7.2.1996, blloku nr.2,fq. 46-49.
9. Kujtirne te H. Sabri Koçit, blloku nr. I, fq. 11 -12.
10. Nga intervista e H.Sabri Koçit dhenë revistës "El Hilal", vep. e cit., fq. 11
11. Nga Osman Kazazi, i quajtur "Mandela i Shqipërisë", Kujtime bashkevuajtesi, doreshkrim.
12. Sheuqet Kraja, ne revistën "Përpjekjajone", e perkohshme fetare dhe kulturore, botim i qendres Islamike Shqiptaro- Amerikane, Neë York, Neë Jersei, vol.Xl, shkurt 1995, fq.32-33.
13. Nga fjala e Haxhi Hafiz Sabri Koçit, Myfti i Shqiperisë dhe Kryctar uderi i Kuvendit Islamik te Europës Lindore, ne seancën e mbylljes se Kongresit XIV botëror Islam ne Hartum te Sudanit, me 28 prill 1994, ne revisten "Shehida", nentor 1994.
14. Te dhëna gojore nga Z.Rasim Sokoli, nje nga nismëtarët e organizimit te rihapjes se xhamisë se pare ne Shqipëri, nentor 1990.
15. Kjo xhami eshtë njëra nga me te vjetrat e me te per@erat që gjëndet ne Shqiperi. Ajo është ndertuar me 1773-1774 nga Mehmet Pashë Bushati (Plaku), themelues i faniiljes se Bushatllinjve.
16. Interviste e H.H.Sabri Koçit me rastin e njëvjetorit te rihapjes se fese ne Shqiperi, e incizuar. Shih bllokun nr.1, fq.!'I.
17. Faik Luli- Islam Dizdari, Njejetë ne shërbim te fese, vep. e cit., fq.79.
18. Kujtime te ProfDr. Sheuqet Ndroqit, blloku -nr.2, fq. 39-40.
19. Salih Tiv ari, Arritjet trivjeçare te Komunitetit Myslirnan Shqiptar, ne gazeten "Drita Islame", viti III, nr. 1 (44), jartar 1994.
20. Kujtime te Prof Dr. Sheuqet Ndroqit, fq. 40-42.
21. Statuti i Bashkesise islame te Shqipërise (Komuniteti Mysliman), kreu III, neni 13, fq 3, Tirane '91.
22. Interviste e H.H.Sabri Koçit, revista "Hëna e re", Shkup, qershor 199 1, fq. 1 5.
23.Të dliënatiane nxjerrë nga arkivi i Komunitetit Mystiman te Shqipërise.
24. Shkresë e Kryetarit te Komunitetit Mysliman, Hafiz Sabri Koçit, drejtuar Ministrise se Kulturës dhe Sporteve, Sekretariatit te feve, nr. prot. 142, date 7.10. 199 1, arkivi i KM
25. Konsiderata dhe kujtinie nga inxh. Nasuf Dizdari, redaktor i gazetes "Drita Islame", 3 faqe te daktilografuara, Tirane, 10.3.1996.
26. Raport mbi veprimtarine e redaksise se gazetts "Drita Islaine" dllënë para mbledhjes se zakonshme te Këshillit te Përgjithshem me date 10. 1 0. 1992.
27. Imam Vehbi Ismaili, parathenie e librit "Disa patriotë myslirnanë shqiptarë", shkruar me 23 gusht l992.
28. Përshëndetje e Kryetarit te Komtinitetit Myslinian Shqiptar, Haxhi Hafiz Sabri Koçit, ne gaz. "Shkëiqimi Islam", viti 1, nr. 1, date 19.12.1992.
29. Nga intervista e Hafiz S. Koçit gaz. "Elif", mars-prill 1991, fq. 8, int. M. Sylja e A.Ymeri.

[DEN_Bossi]

JUSUF EFENDI TABAKU

(1797 – 1904)

NJË JETË NË TRE SHEKUJ



Është i njohur urimi i popullit "U bëfsh 100 vjeç", por për Jusuf Tabakun, me sa duket, ka qenë i gabuar sepse ai, si shumë pak njerëz, jetoi në tre, shekuj. U lind në fund të shekullit XVIII, jetoi gjatë gjithë shekullit XIX dhe vdiq në fillimet e shekullit XX. Dhe pikërisht, ka lindur në vitin 1797 dhe vdiq neë një moshë të thyer, 107 vjeç, me 2 korrik të vitit 1904. Vetëm ky fakt, kjo moshë provon se ai ka parë e ka dëgjuar shënë, ka punuar e ka marrë pjesë në jetën qytetar të Shkodrës , ne nje periudhë plot , ngjarje heroike, kur vetëdija kombëtare u ngritë në luftë kundër pushtuesit shekullor osman dhe, synimeve grabitqare të shteteve fqinje. Në këto ngjarje Jusuf Efendi Tabaku me autoritetin e tij të madh, me kulturën e tij të gjerë, me guxim e maturi shembullore dha një ndihmesë të shqualr për çështje'n kombëtare, për edukimin dhe arsimimin e djelmërisë shkodrane dhe për zgjidhjen e shumë problemeve që shqetësonin, popullin tonë në ato vite të stuhishme.



Jusuf Efendi Tabaku jetoi e veproi në kushtet e rritjes së veprimtarisë ekonomike, shoqërore e politike të vendit tonë, e posaçërisht të Shkodrës.



Në vitin 1870 Shkodra ishte një nga qendrat më të mëdha ekonomike, shoqërore, politike dhe ekonomike të vendit. Ajo kishte 50000 banorë, u zhvilluan shumë degë të prodhimit e të tregtisë: pëlhumat e pambukta e të mëndafshit , përpunimi i lëkurëve dhe i veshjeve kombëtare, i barutit, i armëve dhe i argjendarisë. Për prodhimin e rëndësishëm të punishteve të mëndafshit e të pëtpunimit të tij, të lëkurëve dhe të veshmbathjes, Shkodra mbante, megjithë konkurencën e j ashtme, nj ë Pozitë mbizotëruese në tregti, j o vetëm të Shqipërisë, por edhe të shumë krahinave të Ballkanit perëndimor. Tregu i Shkodrës arriti në gjysmën e dytë të shekullit XIX të kishte 24 sokaqe, mbi 80 degë të prodhimit artisanal, deri në 3500 dyqane dhe afèr 50 firma grosiste. 1) U zhvillua shpejt tregtia e jashtme. Me 1864 vetëm Shkodra kishte një xhiro prej 7 milion fr.ar dhe me 187 1, 1 0 milion fr.ar.1)



Jusuf Efendi Tabaku lindi dhe u rrit në lagjen Tabakë, një nga lagjet më të pasura e më të fuqishme të qytetit tonë. Esnafi i Tabakëve, megj ithë rënien që pësoi gj atë shekullit të 19-të, ruante ende madhështinë e krenarinë e dikurshme. Djemtë e atij esnafi, jo rastësisht kishin qenë gjithnjë mbrojtja e pazarit, e të gjithë qytetit dhe e krejt Shkodrës. Familja Këlliçi, siç quhej më parë, mori mbiemrin e lagjes dhe të esnafit të Tabakëve. Shtëpia e tij shpatullat i kishte në malin e kështjellës "Rozafat" e oborrin në brigjet e Drinit, ku ishin punishtet e gropat e Tabakëve. Xhamia e Oxhakut, xhamia e Tabakëve apo ajo e Plumbit ku shërbeu e predikoi Jusuf Efendia, kanë qenë gjithnjë vende të përhapjes së moralit e të besimit islam, por edhe të grumbullimit të çetave vullnetare për t'i dalë zot vendit kundër çdo padrejtësie.



Nëse në Shkodër ka pasur motit një gjini burrash të ditur e guximtarë, të drejtë e të nderuar, një gjini së cilës nuk i trembej syri, nuk i dridhej buza kur vepra ishte e shenjtë dhe fjala e drejtë, kur duhej të mbrohej i dobëti kundër të fuqishmit, të ngadhnjejë njësia në popull, të sundojë liria e besimi, një gjini fisnike që i ka thurur vendit kurorë lavdie, një gjini e rritur dhe e ushqyer në gjiun e nënave e në shkollën e zgjimit kombëtar; një djep i tillë i ngrohtë, një vatër ku s'u shua zjarri kurrë, pa dyshim ka qenë ajo e familjes së Myftijeve të Tabakëve.



Në këtë familje lindi dhe u edukua Jusuf Tabaku, i njohur prej popullit "Myftia Plaku". Sipas të dhë,nave të njërit prej burrave të nderuar të kësaj dere bujare, Esat Efendi Myftia, të parët e kësaj familjeje patën ardhur prej Ulqinit. Llagapi i parë ka qenë "Këlliçi", por mbasi Jusuf Efendia qëndroi për shumë vjet Myfti, i ngeli mbiemri "Myftia" dhe të gjithë pasardhësve të tij.



Sipas të dhënave të vetë Jusuf Tabakut, i pari i familjes ka qenë Osman Këlliçi, rrobaqepës i kostumeve kombëtare, i biri i tij, Hasan Këlliçi, ka qenë Kadi i Shkodrës në vitin 1793. Pas tij vjen Abdulla Këlliçi. Ky lindi Jusufin (Jusuf Efendi Tabaku) i cili pat dy djem, Abdullahin dhe Abdurrahmanin. Djali i madh, Abdullah Efendi Tabaku, mori mësimet fetare te i ati dhe në Medresenë e Qafés, trashëgoi bibliotekën e pasur që e ruajti dhe e pasuroi gjatë veprimtarisë së tij 70 vjeçare. Ai ishte kujdestar i pronave të Vakufit të Shkodrës e disa dokumente me vlerë të kësaj natyre ruhen ende në familien Myftia. Sipas të dhënave ka qenë myfti në Kavajë. Djali i dytë, Abdurrahmani, la dy trashigimtarë, Esatin dhe Muhametin.



Jusuf TabaËu studimet e para për gjuhën arabe dhe mësimet fetare i ka marrë prej Sali Efendisë së Madh, një nga profesorët (myderrizët) më të shquar të Medresesë së lagj es Qafé, pastaj shkoi në Stamboll për të vazhduar studimet e larta në teologji. Për këtë flet edhe Daut Boriçi në Ditarin e tij. Jusuf Efendia u pat emëruar në fillim imam i xhamisë së Oxhakut (Oxhaku i Tabakëve), më vonë në xhaminë e lagjes Tabakë (prej emrit të lagjes mori edhe mbiemrin Tabaku). Me 1861 është anëtar i këshillit administrativ të prefekturës së Shkodrës, me 1861 emërohet Myfti i Shkodrës, detyrë që e ushtroi derisa vdiq me 1904. Me 1880 u zgjodh kryetar i komisionit për ndihmat è refugjatëve të Ulqinit.



Në shekullin XIX lëvizjajonë kombëtare shënon një ngritje të shpejtë e të vazhdueshme, që shprehet në forcimin gjithnjë e më të madh të ndërgjegjes kombëtare, në ngritjen politike dhe në forcimin organizativ të lëvizjes. Në çdo fazë të kësaj lëvizjeje Isuf Efendi Tabaku do të jetë pjesëmarrës apo dre-.jtues e frymëzues i veprimtarive të ndryshme.



Jusuf Efendi Tabaku përkrahu jo vetëm kryengritjet e fuqishme që plasën në Shkodër kundër reformave të'l'anzimatit të udhëhequra nga Hamz Kazazi etj, por edhe revoltën e vegjëlisë qytetue shkodrane, që drejtohej nga Haxhi Hasan Sheh Shamia që shpërtheu në pazarin e Shkodrës me 7 gusht 1854. Mbledhja e pare u organizua në Medresenë e Pazarit, ku ishte myderriz edhe Jusuf Efendi Tabaku. Të nesërmen u organizua një mbledhje e gjerë në sheshin e Teqes së Pazarit, ku mbas shumë diskutimesh u vendos që- "Mbas sodit të mos lejohej shitja e drithit në vende të huaja dhe bajnë të ndëshkoheshin në mënyrë shembullore ata persona që spekullime e veprime të shëmtueme..." Qeveria mori masa ndaj të gjithë pjesëmarrësve të krerëve të lëvi7jes në Shkodër. Me 22 tetor 1856 Jusuf Efendi Tabaku u internua në Stamboll sëbashku me Hamz Kazazin, Ahmet EL Kalanë, Hasan Agë 1-lotin, Osman Agë Hotin, Halil Spahinë, Sali Ef. e Madh, Sali EL e Vogël e shumë të tjerë.1) Me 1859 lirohet nga internirni. Me 6.3-1861 emërohet anëtar i këshillit të ri administrativ të Shkodrës, por, sepse kundërshtoi masat e egra dhe sistemin e ri të taksave ndaj populisisë, me urdhër të Marshallit Ismail Pasha, me 14 nëntor 1863, së bashku me krejt këshillin shkarkohet nga detyra.



Në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Jusuf Efendi Tabaku merr pjesë aktive. Shkodra u bë një 'qetidër jo vetëm e veprimtarive politike, e mbledhjeve dhe e mitingjeve masive popullore, por edhe e organizimit të reparteve të arratosura në luftë për mbrojtjen e trojeve tona në Plavë e Guci, në Hot e Grudë e së fundi në Ulqin.



Ditën kur u hap Kongresi i Berlinit, më 13 qershor 1878, q ytetarët shkodranë i drejtuari ministrit të jashtëm britanik, lordit Bikonsfild (Beaconfield), një mémorandum me një përrnbajtje të lartë patriotike. Aty thuhej midis të tjerave: "Shqipëria nuk tnund të përfaqësohet nga qeveria osmane. Shqiptari, qoftë katolik, qoftë orthodoks, qoftë mysliman, e urren aq pushtuesin turk sa dhe çdo pushtues tjetër të huaj. Porta e Lartë e ka mundur, por jo nënshtruar Shqipërinë ... Ajo ka ditur të shkaktojë anarki në Shqipëri, ta lërë vendin pa një qeveri shqiptare, pa mundur të krijojë një qeveri turke. Ashtu sikur nuk jemi e nuk duam të jemi turq, ashtu do të kundërshtojmë me tërë fuqitë tona kundër cilitdo që kërkon të na bëjë sllavë, austriakë ose grekë. Ne nuk duam të jemi veçse shqiptarë". Më tej në peticion thuhej : "Që popullsitë sllave të formojnë një ose shumë shtete autonome, kjo është e drejtë dhe një politikë e mirë. Por është e drejtë që edhe grekët të bashkohen të gjithë në trupin e kombit të tyre, ashtu siç është e drejtë që edhe shqiptarëve t'u kthehet, t'u forcohet dhe t'u njihet kombësia e tyre".



Një ton po aq luftarak pati edhe memorandumi drejtuar më 15 qershor 1878 Kongresit të Berlinit nga përfaqësuesit e rretheve: Shkodër, Ulqin, Tivar, Lezhë, Krujë, Tiranë, Kavajë dhe Podgoricë, myslimanë e të krishterë, të cilët duket se formuan Komitetin Ndërkrahinor të Lidhjes së Prizrenit për Vilajetin e Shkodrês. Përmbajtj a e memorandumit u trajtua në një manifestim madhështor, i cili, siç raportonte po atë ditë konsulli Lippih, 'u kthye, me siguri në kundërshtim me porositë e administrâtes së vilajetit në një manifestim kombëtar, prandaj - theksonte ai - këtij manifestimi meritonte t'i kushtohej një vëmendje e madhe". Memorandumi, i ci.li u nënshkrua publikisht në sytë e autoriteteve lokale nga 380 veta, "po ta kishin lejuar rrethanat që të shprehej në këtë rast dëshira e vërtetë e popullit - shtonte më tej Lippihu - ai do të ishte mbushur me shumë mijëra nënshkrime dhe deklarata aderimi".1) Pasi protestohej kundër përmbajtjes së Traktatit të Shën-Stefanit, i cili i jepte Malit të Zi vise shqiptare, në memorandum thuhej: "Ne të nënshkruarit në emër të gjithë popullit, duke iu lutur që të mermi parasysh fatkeqësitë që kërcënojnë ekzistencën tonë, kemi nderin të deklaroimë se kombi shqiptar, qoftë mysliman, qoftë katolik, krejt ndryshe për nga raca dhe nga feja nga ato të sllavëve, është unanimisht i vendosur të mbrojë atdheun kundër çdo copëtimi territorial që është projektuar si një veprim në kundërshtim me historinë e vet dhe interesat e veta". Peticioni përfundonte me këto fjalë: "Ne ju lutemi të mbroni tërësinë tonë kombëtare dhe territoriale, të na kurseni konfliktet shkatërtimtare që do të shpërthejnë, në rast se do të zbatohen aneksimet që do ta cënojnë Shqipërinë, të na çelni rrugën e zhvillimit që neve dëshirojmë dhe të na krijoni mundësinë që ta shohim edhe ne ndikimin fatbardhë të qytetërimit". Pas firmës së Daut Ef. Boriçit, i dyti nënshkruan Myfti Jusuf Efendi Tabaku e pastaj vijojnë edhe 380 firma të tjera.



Lufta për mbrotjen e Ulqinit nxiti më tej vetëdijen kombëtare dhe tregoi qartë se as qeveria osmane, as njëra nga fuqitë e mëdha nuk do ta përkrahte vendin tonë. Me 22 gusht 1880 mareshalli turk Riza Pasha thirri krerët e degës së Shkodrës, parinë e hoxhallarët e vendit, shpërndau para e libra dhuratë prej Sulltanit, por pati këtë përgjigje prej një hoxhe: "Zotni i naltë! Këto pare që po m'ep ta dijsh se gjysmat do tja dërgoj djalit tem që e kam në Ulqin vullnetar e gjysmat po i mbaj për vete. Pra mos prit gja prej tyne". Riza Pasha i propozoi Oso Manit që t'ia falte borxhin që i kishte qeverisë turke prej 17000 groshësh, me konditë që të hiqte dorë nga lëvizja, por përgjigja e tij dhe e një tjetri qe e prerë : "Jo këto pare, por të tanë thesarin e mbretit me më dhanë nuk i tradhëtoj shokët që u kam dhënë besën".1) Qeveria turke në vend të Riza Pashës emëroi Hysen Pashën, një personalitet i shquar politik e ushtarak. Me 27 gusht Hysen Pasha i dërgon një telegram parisë së Shkodrës për ta bindur popullin që të dorëzonte Ulqinin. Të nesërmen përgjigjja ishte : " ... populli na përgjigjet se kërkush nuk pranon që Ulqini t'i epet Malit të Zi."")

Hysen Pasha dhe ministri i luftës i Turqisë thirri parinë e Shkodrës në zyrën e postës për një bisedë telegrafike.

Telegrafisti i Shkodrës i thotë atij të Stambollit: - A doni t'ju paraqes emnat e zotnive të Shkodrës që gjinden pranë aparatit? Zotnitë po presin.

- Pasha, -përgjigjet ai i Stambollit,- ende është në audiencë te Sulltani. Tani erdhi ministri. Cilët prej parisë së Shkodrës ndodhen pranë jush ?

- Zotërinjtë që gjinden pranë aparatit janë : Daut Efendiu (Myderrizi), Hafiz Efendiu, Selim Efendiu, Shaban Beu, Haxhi agë Lohja, Selim agë Gjyrezi, Ethem Kazazi, Ibrahim ef Hoxha, Ibrahim ef.Dragusha, Osman Begteshi, Filip Çeka, Ndrek Shiroka, Gjon Muzhani e Zef Simoni.

Ministri i përshëndet dhe shpreh besimin se populli i Shkodrës do t'i bindet Sulltanit.

-Zyra e Shkodrës, - Edhe Myfti Efendiu urdhëroi e erdh (në këtë kohë Myfti i Shkodrës ishte Jusuf Efendi Tabaku, shën. i redaksisë).

- Zotnisë së tij i puth dorën dhe i bëj selam,- thotë Ministri. Unë si dashamirës i juei, te populli i Shkodrës kam një besim të plotë. Por kundra këtij besimi mora vesht se dje qindra vetë janë nisë për Ulqin...

- Paria e Shkodrës, djemtë që janë nisë për Ulqin i ka thirrë vetë populli i Ulqinit...

- Ministri ... nxitoni me e dorëzue Ulqinin. Nesër pres përgjigje...

Me 9 shtator me anë të një shkrese të nënshkrueme e të vulosun nga paria e Shkodrës u refuzua kërkesa e Riza Pashës.



Ngjarjet po acaroheshin, në Shkodër arriti komisari i lartë, Mareshall Dervish Pasha. Në nëntor Dervish Pasha priti Këshillin e Lidhjes me parinë e Shkodrës. Në bisedë e sipër u ashpërsuan fjalët. Pasha kishte vënë mbi tavolinë dy kobure. Një nga paria, Selim Efendi Çoba ngrihet dhe i thotë : "Pashë, Pashë, në qoftë se keni ardhë me u vra me ne, sjemi pa gja, jemi gati me e provue kur të dëshironi. Të lutem, mbaje pak gojën, që të mundemi me u marrë vesht".



Në luftë për mbrojtj en e Ulqinit morën pjesë vullnetarë edhe nga Shkodra. Shumë prej tyre u vranë dhe u plagosën, mes tyre edhe komandanti, Jusuf Sokoli, Hafiz Hasan Tahmizi etj.



Siç vihet re, në ngjarjet e vitit 70' Shkodra luajti një rol me rëndësi. Në Shkodër, mes personaliteteve më të shquara del edhe Jusuf Efendi Tabaku. Me rënien e Ulqinit shumë familje ulqinake, për të mos qëndruar nën sundimin e Malit të Zi emigruan në Shkodër. Dervish Pasha pat premtuar 200000 grosh për të blerë çifliqet e Ibrahim Bej Kavajës, por nuk e mbajti fjalën. Qe Shkodra ajo që strehoi dhe përkrahu vëllezërit e vet ulqinakë. Komiteti për të organizuar ndihmat u kryesua prej Jusuf Efendi Tabakut, i cili edhe në moshë të shtyrë, 83 vjeç, por i nisur nga autoriteti i tij i madh e në mënyrë të veçantë nga përkushtimi fetar e atdhetar, e kreu këtë detyrë më së miri. Që atëherë shumë e shumë famitje ulqinake janë shkrirë e bërë një me shkodranët.



Jeta e Jusuf Ef. Tabakut është e lidhur jo vetëm me jetën politike të Shkodrës, por në mënyrë të veçàntë me jetën kulturore, arsimore, shkencore e fetare të vendit. Jusuf Efendi Tabaku ishte një nga personalitetet më të shquara, me një kulturë të gjerë orientale. Ai tërë jetën e tij të gjatë e kaloi mbi libra duke studiuar sa në bibliotekën e vet, sa në Medresenë e Qafès dhe atë të Pazarit, ku kishte edhe atje biblioteka mjaft të pasura. Për bibliotekën Këlliçi, siç quhej biblioteka e Myfti Plakut, tashmë opinioni ynë është mjaft mirëinformuar. Për këtë ka një bibliografi shumë të pasur, për të kanë shkruar Filip Fishta, Bardhyli, Prof. Dr. Shefik Osmani e në mënyrë të veçantë Mësuesi i Popullit, Hamdi Bushati e Prof.Dr. Jup Kastrati.") Natyrisht, unë nuk mund t'u shtoj diçka të re autorëve të mëparshëm, por po paraqes vetëm disa konsiderata të pënnbledhta për këtë qendër me vlerë të kulturës sonë. Biblioteka Këlliçi është një nga më të vjetrat që njihen në Shkodër, por si bibliotekë familjare është më e vjetra. U themelua nga Hasan Efendi Këlliçi, kadi i Shkodrës, aty rreth vitit 1750, u shtua, u pasurua dhe u sistemua nga i nipi i tij, Jusuf Efendi Tabaku. Kjo bibliotekë deri në vitin 1967 ka qenë e regjistruar dhe e sistemuar në një dhomë të veçantë, oda e qitabeve, kishte rreth 2000 libra të inventarizuar e të vulosur, me etiketat përkatëse. Në këtë numër përfshiheshin librat e shtypur dhe ato të shkruar me dorë e të lidhur mirë me karton nga vetë Myûi Plaku. Këta libra kanë qenë nga fusha të ndryshme të dijes,si: teologji, filozofi, drejtësi-jurisprudencë dhe libra shkencorë: histori, gjeografi, matematikë, fizikë, kimi, astronomi, etj. Shumica e librave ishin në gjuhën arabe, persiane, turke dhe në gjuhën shqipe me alfabet arab. Në inventarin e Myfti Plakut, prej 45 fletësh të formatit të madh gjënden edhe dorëshkrimi i Tahir Efendi Gjakovës i vitit 1830 "Vehbije" (Dhuratë), një poemë fetare në dialekt të Kosovës, një "Abce" shqipe, shtypur në Stamboll me 1900, dy tabela (tahte) astronomike të Hasan Tahsinit i cili, kur pat ardhur në Shkodër, ja dhuroi Myfti Plakut, turqisht, shtypur në Paris në vitin 1867 me firmën "Tahsin".



Biblioteka u shkatërrua plotësisht dy herë. Në të parën herë nga zjarri që ra në depot e niunicionit të Kalasë "Rozafat" në vitin 1850, shtëpia u shemb dhe u dogj bashkë në të edhe biblioteka. Prej saj tepruan vetëni tre libra. Biblioteka u rikrijua nga Juistuf Efendija dhe më vonë e plotësuan trashëgimtarët e tij. Për të dytën herë ajo pësoi dëmin më të madh nga diktatura komuniste në vitin 1967, e cila, si të giitha bibliotekat e tjera të hoxhallarëve të nderuar u sekuestrua. Por për fat të mirë Esat Efendiapati kujdesin t'i skedojë librat dhe nipi i tij z.Mit'hat Myftia me shumë sakrifica e mundime arriti t'i shpëtojë e t'i ruajë në shtëpinë e vjetër të Myftijeve në lagjen Tabakë. Ata sotjanë 1964 libra të skeduar dhe 30 të fshehur në sepete, të painventarizuar. Na vjen keq të themi se ata libra sot kanë mbetur si relike të një kohe kur Shkodra ishte vërtetë qendër kulture. Sot librat në gjuhët orientale: arabe, persiane, osmane dhe ato shqipe me alfabet arab nuk ka kush ti lexojë, përveç ndonjë studiuesi në kalim.



Nivelin kulturor të Myfti Plakut nuk e provojnë vetëm librat e bibliotekës së vet, shënimet që ka lënë, anash tyre, vërejtjet për përmbajtjen e veprave e të autorëve, por edhe aftësitë e tij në interpretimin e shumë problemeve fetare, të diturive të tjera që lidhen me teologjinë, drejtësinë, letërsinë e shumë degë t.ë shkencave të tjera. Ai ishte një studiues i rrallë. Mjafton të përmendet vetëm fakti se shumica e libravejanë kopjuar me dorë, e gati për të gjithë ka shënime. Ai e kalonte ditën, javën e muajt në Medrese duke studjuar pa vajtur në' shtëpi, ndonëse shkolla nuk ishte larg. Jusuf Efendi Tabaku si interpretues i ligjeve ishte ndër kuadrot më të respektuar të të gjithë Perandorisë Ostnane. Në listat e këshilltarëve që kishte Porta e Lartë, emri i Jusuf Tabakut qëndronte i dyti. Shpjegimet që jepte e interpretimet i.shin të paapelueshme e të mirëpritura. Ka rëndësi,të madhe fakti se diturinë e tir të gjerë Myfti Plaku e shpëmdau në nxënësit e bashkëpunëtorët e vet të shumtë. Ai duke qenë vaiz (predikues) i shquar, myderriz (profesor) i Medresesë së Qafës, por edhe këshilltar e lektor i Medresesë së Pazarit, mësues dhe anëtar i komisionit provues të Ruzhdijes (shkollë qytetëse) të Pazarit, (vulae tij kishte kètë përmbajtje: "Zot, jepi sukses në punë Jusufit"). Njeri i ditur e me kulturë të gjerë, pat autoritet të madh në popull e në rrethet shoqërore të Shkodrës.



Autoriteti i tij u rrit edhe më tepër në zgjidhjen e shumë problemeve kulturore, fetare e politike me rëndësi. Po përmendim vetëm dy fakte që na duken me vlerë:



Së pari, përdorimi i gjuhës shqipe në ceremonitë fetare qe një problem që duhej të zgjidhej duke thyer traditën e kohës. Në predikimet fetare përdorej arabishtja. Edhe vetë disa hoxhallarë të ditur e ndjenin nevojën e përdorimit të gjuhës shqipe në këshillat e ligjiratat fetare (hytbet) për t'i lidhur besimtarët më ngushtë me ceremonitë fetare, të cîlat në gjuhë të huaj ishin krejtësisht të pakuptueshme. Nismëtar për këtë u bë Haxhi Hasan Sheh Shamia. Në vitet'80 të shekullit të kaluar kjo u bë shumë masive në Shkodër, u përkrah prej shumicës së imamëve nën kujdesin e Myfti Plakut.



Hafiz Ali Ulqinaku përktheu e hartoi Mevludin shqip, i cili u përhap në të gjitha familjet shkodrane dhe këndohej xhami në xhami e shtëpi në shtëpi. Natyrisht, kjo nuk mund të arrihej pa miratimin e nxitjen e Myftisë.



Në bibliotekën e vet kishte libra në gjuhën shqipe, gjë që tregon përpjekjet e para për përdorimin e shqipes qoftë edhe për shkrime fetare, e kjo vështrohej si mjet për përhapjen e kulturës në gjuhën amtare. Mendoj se ka rëndësi edhe një fakt. Në Medresetë e Shkodrës, qoftë ajo e Qafës (themeluar nga Mehmet Pashë Plaku), qoftë ajo e Pazarit (themeluar nga Karamahmuti) shumica dërmuese e myderrizëve ishin shqiptarë, të cilët pavarësisht nga kultura e tyre orientale, punonin me nxënës shkodranë ose nga rrethet e saj, të gjithë shqiptarë, që dinin vetëm gjuhën amtare. Prandaj, siç e kanë vënë në dukje edhe studiues të ndryshëm, diskutimet, biseda,t, shpjegimet bëheshin në gjuhën shqipe. E nuk kishte si të ngjiste ndryshe në një mjedis krejt shqiptar, në një qytet ku nuk ka pasur asnjëherë asnjë komunitet të huaj.



Së dyti, në vitet 1834-35 plasi kryengritja kundër ushtrive osmane të komanduara prej Hafiz Pashës. Këtu dilte një problem delikat politik e fetar : A duhej të luftohej mes vëllezërve të një besimi? Si luftëtarët shkodranë, ashtu dhe ushtarët turq ishin të gjithë të besimit islam. Krahas kryengritësve u rreshtuan edhe disa hoxhallarë. Haxhi Idriz Boksi, që udhëhiqte vullnetarët e çetës së lagjes Ndocaj, që atëhere pat dhënë fetfanë (lejen) "me luftue kundër ushtarëve turq."



Ky problem doli edhe më i mprehtë në luftën për mbrojtjen e Ulqinit. Një qytet i banuar pothuajse krejtêsisht nga shqiptarë myslimanë i dorëzohej një shteti sllav ortodoks. Mbrojtësit shkodranë dhe ulqinakë viheshinjo vetëm përballë forcave malazeze e të flotës së fuqive të mëdha, por edhe kundër ushtarëve turq. Sali Efendi Hylja dha fetfanë që lufta për të mbrojtur atdheun ishte e drejtë qoftë edhe kundër vëllezërve të një besimi. E në këtë kohë Daut Efendi Boriçi, Jusuf Efendi Tabaku, Selim Efendi Dragusha, Jusuf Efendi Podgorica, Hafiz Jusuf Repishti, Hafiz Mehmet Efendija, Haxhi Selim Karakaçi, Hysejn Efendi Tivari, Hafiz Hasan Tahmizi, Selim Efendi Çoba etj. myderrizë e hoxhallarë të nderuar ose morën pjesë me armë në dorë për mbrojtjen e Ulqinit, ose protestojnë e nxisin popullin e çetat vullnetare për të luftuar në mbrojtje të çështjes kombëtare. Përfundimi është i qartë : interesat kombëtare vihen mbi gjithçka, idealet e atdheut janë të shenjta.



Si përfundim dëshiroj të theksoj se Jusuf Efendi Tabaku qe një qytetar i denjë e shumë i nderuar, kujtimi i të cilit ruhet ende i gjallë ne mendësinë popullore, hoxhë shumë i ditur, Myfti i Shkodrës për 36 vjet, një fakt shumë i rrallë ky, myderriz (profesor) i medresesë me një kulturë shumë të gjerë orientale, studiues i pas , ionuar deri në çastet e fundit të jetës së tij të gj atë, themel ues i njërës nga bibliotekat më të vjetra private në Shkodër e ndër më të pasurat, interpretues dinjitoz i ligjeve, fushë në të cilën i kishte të rrallë shokët në të gjithë perandorinë osmane, pjesëmarrës aktiv në të gjitha ngjarjet e virullshme të shekullit XIX, ngjarje që çuan në shpalljen e pavarësisë së vendit. Ai bashkëpunoi e bashkëveproi me personalitetet më të shquara të kohës, si: Hamz Kazazin, Haxhi Hasan Sheh Shaminë, Hodo Beg Sokolin, Daut Boriçin, Isuf Efendi Kalanë, Sheh Miminë, Hasan e Osman Agë Hotin, vëllezërit Dragusha, Sali Efendinë e Madh, Isuf Sokolin, Sali Efendi Hylen, Hafiz Ali Ulqinakun, Jusuf Efendi Podgoricen, Tahir Efendi Ojakovën, Hasan Tahsinin, pa përmendur këtu shumë profesorë që kanë punuar në medresetë e qytetit nga Bullgaria, Krimea, Egjipti, Turqia etj. me të cilët Jusuf Efendi Tabaku kishte lidhje e marrëdhënie për shkëmbimin e literaturës ose edhe për diskutime fetare, filozofike, juridike, letrare, gjuhësore e në shumë fusha të tjera të dijes.



Është për t'u përmendur se në këto lidhje Myfti Plaku kishte autoritet të plotë në radhë të parë për dijen e kulturën e tij shumë të gjerë, për moshën e përvojën e tij shumë të madhe, por edhe për detyrën që kryente si Myfti e si Myderriz.



Ky burrë i shquar është ndera e familjes, e cila ka përse të krenohet, është ndera e Shkodrës sonë dhe e gjithë Atdheut. Burra si Jusuf Efendi Tabaku janë kujtesa e kombit, me këta burra është mbajtur e ka qëndruar ky popull.

[Qafir Arnaut]

Sipas të dhënave të vetë Jusuf Tabakut, i pari i familjes ka qenë Osman Këlliçi, rrobaqepës i kostumeve kombëtare, i biri i tij, Hasan Këlliçi, ka qenë Kadi i Shkodrës në vitin 1793. Pas tij vjen Abdulla Këlliçi. Ky lindi Jusufin (Jusuf Efendi Tabaku) i cili pat dy djem, Abdullahin dhe Abdurrahmanin.

Turq per be! Shqiptari e kujton te parin te pakten qe nga viti 1200 kur Murr Deti themeloi klanin Berisha. Ky nuk shkon para 1700-te. Ku-ku ...paskan zbrit zaptijet e Anadollit edhe nder treva shkodrane. Shpresojm qe nuk ishin shum.

[DEN_Bossi]

Ne shqipetaret jemi krenare qe ne mesin e rilindasve tane kane qene edhe vellezrit Frashri, dhe veqanerisht Naim Frashri.
Por njerezit hezitojne dhe nganjehere me dashkaqsi nuk permendin shum fakte dhe ngjarje te verteta .
Nje nder to eshte edhe fakti se i pari perkthyes i Kuranit ne gjuhen Shqipe ka qene vete Naim Frashri i cili ka perkthyer suren Fatiha qe shte surja e pare e Librit Te madherueshem.

Ref. Dr.Honoris Causa (Mesues i Popullit) Fak LULI

[DEN_Bossi]

O QAFIR
Ky personi qe po permend ti eshte nder njerezit me te nderuar te Shkodres. Dhe per me teper eshte nder patriotet me te shquar te ktij kombi qe dita e dites po dhun figurat e tij kombetare.Eshte nje shqipetare autokton , madje me shqipetare se ti por qe me vetdije fetare u konvertuan ne Musliman duke pare dhe duke ndjekur mrekullite dhe llogjiken konkrete te kesaj feje te vertete...

[DEN_Bossi]

HAFIZ ALI ULQINAKU
(1853-1913)



Hafiz Ali Ulqinaku i përket plejadës se nderuar të figurave të shquara të kulturës shqiptare në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Jeta e tij nuk ka qenë e qetë, përkundrazi ajo qe e vështirë, plot shqetësime e brenga, me lëvizje të detyruara nga rrethanat tragjiko - historike në prag e gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.


Nga gjurmimi i literaturës së shumtë e nga autobiografia e tij mësojmë se lindi në Ulqin më 1853 dhe pati disa emra, si: Ali Riza, Ali Gjoka dhe Ali Ulqinaku, mbiemër të cilin e mori nga vendlindia.1 Babai i tij quhej Jakup Behluli prej fisit Usta Ali, me profesion barkatar, me banim pranë plazhit të vogël të Ulqinit.2

Shkollimi i Hafiz Aliut u bë në dy faza; shkollën fillore dhe një pjesë të medresesë i kreu në Ulqin, ndërsa vazhdimin dhe përfundimin e saj në Shkodër, në medresenë e Bushatllinjve, ku mori edhe ixhazetin (diplomën). Në medresenë e Ulqinit pati myderriz (profesor) myftiun Sali ef. Hylen, një patriot që përfaqësonte interesat e popullit, që kishte ndikim të madh në të dhe që luftoi heroikisht për mbrojtjen e Ulqinit kundër agresionit të Malit të Zi e ushtrisë turke në vitet 1876-77 dhe 1880; Me këtë rast Sali Hylja deklaroi botërisht me anë të një fetfaje se nuk ishte gjynah, por përkundrazi detyrë nderi të rrëmbeje armët e të luftoje për mbrojtjen e vendit, qoftë edhe kundër sulltanit-halif.3 Ky veprim ishte ndër rastet e rralla e të admirueshme që një drejtues fetar të ftonte popullin të luftonte kundër ushtrisë me të njëjtin besim fetar, duke u nisur nga parimi "Atdheu mbi të gjitha". Në të dy betejat për mbrojtjen e Ulqinit me armë në dorë mori pjesë edhe i riu Ali Ulqinaku. Për këtë kontribut u dekorua nie medaljen"Për veprimtari patriotike" si aktivist i dalluar dhe luftëtar i Lidhjes së Prizrenit.4

Nga profesori i tij medresisti Aliu nuk mësoi vetëm për hoxhë, për dije, për kulturë, por edhe për edukatë të shëndoshë patriotike, të cilën e thelloi në vitet e mëvonshme në shkollë, gjatë jetës e punës në Shkodër e në Lezhë.

Me rënien e Ulqinit nën Malin e Zi familja e tij, bashkë me qindra familje të tjera ulqinake u shpërngulën në Shkodër si emigrantë, ku gjetën strehim, punë, mikpritje e përkrahje dashmirëse për inkuadrim familjar e shoqëror, ashtu si shqiptarët e tjerë nga viset shqiptare në Mal të Zi e në Kosovë.

Aliu në Shkodër, përveç përfundirnit të shkollës fitoi një përvojë të pasur nga personalitete atdhetare, kulturore e përparimtare të kohës, si: Daut Boriçi, Isuf Tabaku, Sheh Shamia etj., nga traditat e shquara të qytetit të lashtë e me histori të shkëlqyer, si dhe nga ndikimi i qytetërimit dhe'kulturës perëndimore.5

Djali i Hafiz Aliut, Seiti, në parathënien e Mevludit përshkruan gjendjen shpirtërore të babait në atë kohë, na jep disa cilësi të portretit të tij intelektual: "Në Shkodër nuk gjente asnjë mjet për të ngushllue shpirtin e vet të dishpruem nga humbja e vatrës prindërore.I ndjeri hafiz Ali, kishte me vedi një shpirt të madh të pajosun me një kulturë të naltë theologjike, me natyrë të mprehtë poetike e me ndërgjegje të kullueme dhe të edukueme simbas parimeve t'Islamizmës..."6

Në vitin 1882 emërohet mësues i shkollës fillore në lagjen "Dudas" të Shkodrës. Është me shumë interes autobiografia e tij e paraqitur në Ministrinë e Arsimit të Turqisë për t'u pranuar mësues. Në të ai deklaronte: "Gjuha ime asht shqipja, shkruaj e flas arabisht, turqisht e shqip".7

Ndonëse me kulturë orientale, hoxhë, nën pushtimin turk, me rrogë nga sulltani, ai pohon me krenari identitetin e tij kombëtar.

Në vitin 1884 u transferua në Lezhë, ku fillimisht kreu detyrën e mësuesit e të imamit. Falë cilësive të tii pozitive, ai arriti të fitojë shpejt dashurinë, nderimin dhe vlerësimin e lezhjanëve, të cilët propozuan për ta graduar me titullin honorar, myfti i Lezhës, i cili u miratua më 1889 nga autoriteti më i lartë fetar në Stamboll.8 Vdiq më 1913 në Lezhë dhe u varros në Shkodër me një ceremoni prekëse, me pjesëmarrje të gjërë popullore.

Veprimtaria e Hafiz Ali Ulqinakut shtrihet në disa fusha kryesore: në atë të letërsisë, të gjuhësisë, të arsimit e në atë fetare.

Në fushën e letërsisë ai është kryesisht përkthyes. Ka përkthyer që në vitin 1873 në Ulqin Mevludin nga poeti i famshëm turk Sulejman Çelepi nga Bursa, duke përdorur alfabetin araboosman me titull "Përkthimi i Mevludit në gjuhën shqipe". Përveç përkthimit ka edhe elemente përshtatjeje dhe vargje originale, që nuk gjënden në librin turqish,t. Bashkë më Mevludin ka përkthyer edhe vargje me titull "Huda Rabbim" të dijetarit dhe filozofit turk Haki Erzurum. Krahas këtyre përktheu dhe përshtati në vargje edhe disa njohuri fetare si një libër besimi i vogël. Këto tri vepra u shtypën në Stamboll në vitin 1887 në një libër të vetëm. Në vitinn 1936, nën kujdesin e të birit, hafiz Seitit, doli ribotimi me alfabet shqip nën titullin "Mevludi Sherif".

Hafiz Ali Ulqinaku, djalosh rreth 23 vjeç, shkroi Mevludin në gjuhën shqipe. Ai me dorën e vet shënon: "Tue kenë n'Ulqin, përpara emigrimit, përktheva e kompilova në gjuhën amtare t'emen qi asht shqipja, "Mevludin e Profetit a.s.". Ai me krenari pohon: "Atdheu e vendlindja ejonë asht Ulqini ... Gjuha e jonë asht shqipja. Shkruej e flas arabisht, turqisht e shqip".9 Jo vetëm kaq, por edhe në parathënien e Mevludit shënon :

"N'gjuhën shqipe kam qëllim un me i tregue
Që kështu vllaznit sa do pak me përfitue",10
sepse .... Asht nji gjuh' qi me kalem s'asht kollanis".11

Në trevat e Shqipërisë Veriore në atë kohë Mevludi këndohej në gjuhën turke, shkruar prej Sulejman Çelepisë, nga Bursa në vitin 1409.12 Pikërisht, prej këtij Mevludi të përhapur në të gjithë Perendorinë Osmane Hafiz Ali Ulqinaku përshtati Mevludin e vet.

Poeti është i vetëdijshëm për dobësitë e veprës, prandaj me përvujtni lutet:

"Kushdo, qi t'a vejn hesap ndonji hata
M'godit aj qi t'a shof, i baj rixha".13

Në të gjitha kohërat, në të gjithë popujt edhe sot e kësaj dite në fushën e edukatës janë përdorur shurnë mjete. Që në Romën e lashtë, Seneka porosiste: "Njeriu të shqyrtojë për ditë veprimtarinë që zhvillon, të dallojë të mirën prej të keqes, të dijë të pëlqejë çfarë është e mirë e të përbuzë çfarë sjell dëm" e kjo sipas tij, mes tjerash, mund të arrihet nëpërrnes ushtrimesh, shoqërisë së mirë e shëmbullit të mirë. Pra, shembulli i rnirë ka qenë e mbetet një faktor i rëndësishëm edukimi.

Dijetari Imam Vehbi Ismaili, Kryetar i Komunitetit Mysliman të shqiptarëve të Amerikës e të Kanadasë shkruan: "Të gjithë kombet e popujt e ndryshëm, simbas rastit e vendit, festojnë ditëlindjen e njerëzve të tyre në za, të dalluar për vepra trimërie, bamirëse, letrare, filozofike e shkencor,e tue i shërbye jo vetëm kombeve përkatëse, por edhe mbarë njerëzisë. Këta njerëz të mëdhaj, jo vetëri,- i kanë sjellë dobi e përfitim popujve të ndryshëm, por bahen ma vonë shembuj për blrezat e ardhëshëm për të shkelë ndër gjurmët e këtyne.

Po, në qoftë se ka ndonji ngjarje e cila mund të shkaktojë me të vërtetë gëzim dhe pjesëmarrje të përbotshme, ajo asht pa dyshim Lindja e Profetit të Shejtë, Muhammedit. Ai i pruni mbarë botës mesazhin e paqes dhe harmonisë, n'atë kohë kur ajo botë kishte nevojën ma të madhe për të '. 14

E pikërisht për këtë në popuj të ndryshëm lindi një letërsi e pasur, e frymëzuar nga cilësitë morale e shpirtërore të Profetit, Muhammed a.s., me vlera të mëdha edukative dhe estetike, ku në plan të parë është shembulli qëi riu dhe i rrituri të kenë një model përsosmërie morale e shpirtërore. Në Mevludin e Hafiz Ali Ulqinakut kemi një vepër plot vlera edukative. Kushdo që lexon apo këndon Mevludin, patjetër që edhe edukohet prej tij. Besimtari islam shqiptar, duke kënduar për profetin e vet, beson në atë që këndon, përtërihet e lartësohet shpirtërisht, por edhe frymëzohet për të punuar e vepruar mirë e drejt, ashtu si veproi Ai. Natyrisht që shembulli pozitiv merr vlera edhe më të mëdha, kur paraqitet me cilësitë e tij të larta, por edhe me nivel estetik. Këtu qëndron vlera e Hafiz Ali Ulqinakut, i cili në momente të caktuara, duke përshkruar cilësitë e Profetit, me poezinë e tij të bukur, me fjalën e zgjedhur, me figurën e goditur letrare e paraqet me një dritë të re e të kapshme për lexuesin. E, mendoni se sa vlera të mëdha edukative merr ky shembull, kur thuhet e përshkruhet në gjuhën amtare. Jemi në vitet '70 të shekullit të kaluar., kur të gjitha ceremonitë fetare zhvilloheshin në gjuhën arabe. Jemi pikërïsht në ato vite, kur Haxhi Hasan Sheh Shamia luajti një rol të madh në përdorimin e gjuhës shqipe ndër predikime e këshilla fetare, ai është krijuesi i hytbeve shqipe në Shkodër. E mendoni pastaj, të shkruash një Mevlud në gjuhën shqipe. Kjo i binte ndesh një tradite shekullore, kjo ishte një risi, thyerje e rregullave të krijuara tashmë. Është e natyrshme që nuk kaloi aq lehtë, pa kundërshti, sepse çdo e re futet me vështirësi. E kjo e re s'ishte e thjeshtë, ajo lidhej me probleme fetare, gjuhësore, letrare e politike. Por koha tregoi se ç'vlera pat puna e Hafiz Ali Ulqinakut. Kanë kaluar 120 vjet nga koha, kur është krijuar, pavarësisht nga ribotimet e shumta, ai është ruajtur ndër breza, është mësuar e kënduar nga besimtarët në xhami, nga oda në odë në Shkodër, Ulqin, Tivar, Lezhë, Krajë, në të gjitha trevat veriore.

Vepra shquhet për momente me të vërtetë emocionale me vlera edukative. Portreti i Profetit është i një njeriu normal, poeti as nuk ka marrë mundimin të përshkruajë, porjanë cilësitë shpirtërore, morale e mendore, është sjellja e tij, që e ngrë lart mbi të tjerët. Që në lindje autori bën të njohur se:

... si djali jot hurit me thanë,
Ndonji nanës Zoti kuj nuk ja ka dhanë".15

Dy cilësi vë në pah autori që në fillim:
E para, ai ëslitë i dërguari i Zotit,
E dyta, " ... ka qi po'vjen t'miren pre t'keqes e danë".

E sipas poetit, ai do të shëronte zemrat e njerëzve, zemrat e prishura prej veseve të këqia, do t'i zbuste, do t'i mjekonte, ai do t'u hapte e ndriçonte sytë, që njerëzit të shohin drejt, të dallojnë të mirën prej të keqes, të drejtën prej të shtrembërës, të bukurën nga e shëmtuara, ai do të ishte shpëtimtari i shpirtrave të humbur njerëzorë, që do t'i udhëzonte, në rrugen e se vërtetës, duke u ripërtërirë besimin e shpresën e humbur.

Ai do të ishte ilaç i zemrave të njerëzve të vuajtur, të mjerë e të varfër, ai do t'u jepte besimin, ai do të nxiste e organizonte ndihmën bujare për të varfërit. Por këtu s'është fjala vetëm për lëmoshë, sadaka e fitër, por për ushqim shpirtëror e moral, zemër të paqtë e bujari, gëzim e ngushëllim në çdo vatër të varfër e zemër të lënduar.

E mbi të gjitha, ai është shpresa e shpëtimit njerëzor, shembulli i tij do t'i udhëheqë njerëzit për t'iu shmangur gjërave të ndaluara (haramit) e për të përqafuar të lejuarën (hallallin).

Përmes një kontrasti të goditur autori ballafaqon sjelljen e qëndrimin e Profetit a.s., i cili që fëmijë i përulet me nderim Perëndisë, ndërsa njeriu, edhe pse ka përvojë e moshën për t'i kuptuar travajet e jetës, e harron rrugën e drejtë, për të cilën është porositur, prandaj autori, në fonnën e një fjalie esklamative, duke shprehur një kritikë të dukshme thotë : "e ti tue qenë plak e len rrugen e Tij".

Në vepër Profeti a. s. paraqitet si shembull thjeshtësie për të gjithë:

"Hangër ka buk' elbit. Ai gjallë sa me rrnue
Dhe ka vesh' kmish me bar sa m'u mëlue".16

E jo vetëm kaq, por nuk është ankuar, përkundrazi është gëzuar, apo siç thotë poeti " ... ja ka ba shyqyrin".

Edhe në çastin e vdekjes ai s'mendon për vete, por për njerëzimin. I lutet engjëllit që merr shpirtrat që:

... kur t'i vish, me ngadal
Shpirtin e atyne me t'mir' me m'iu marr". 17

Ai pranon që të marrë mbi vete vuajtjet e vështirësitë e vdekjes së njerëzve " ... mue me m'i dhan ... zërin e tyne un e hjek, po ndigjo".18 Edhe në këto çaste agonie ai nuk harron miq, dashamirë, farefisin që ka pranë "Krye për krye të gjithëve ju dha "Lamtumirë". E në mënyrë të veçantë ai tregohet i dashur e shumë i dhembshur me vajzën e vet, të cilës i drejtohet "Lamtumir' nuri i syve, Fatime". Ky varg ka ngarkesë të madhe emocionale. Fatimja kishte qenë vajzë e vetme, ajo kishte qenë gëzimi i shpirtit, bukuria e jetës, rrezja shpresëdhënëse, drita engjëllore, e afërt e shumë e dashur në këto çaste. Poeti i kursyer thotë thjeshtë, me shumë pak fjalë, duke shprehur mallin e jetës "Lamtumir' nuri i syve, Fatime". E bija e dashur me lot i përgjigjet "Unë po bëhem ej baba, kurbani jot".

Në vepër autori shpreh një mendim shumë interesant për vlerën e studimeve e në mënyrë të veçantë për dijetarët. Pyet dhe përgjigjet.

Cilëtjanë njerëzit më të nderuar, kujt i takon përpara mëshira e Zotit, cilët do të hyjnë të parët në parajsë?

Ata që kanë nderuar Profetin duke vizituar Qaben? Haxhinjtë?
Ata që kanë dhënë jetën në luftë, dëshmorët?
Ata që kanë bërë vepra bamirësie duke dhënë zeqate ? Apo dijetarët ? Secili grup pranon se për çdo problem janë këshillue me dijetarët e prandaj mëshira iu takon në radhë të parë atyre por jo dijetarët u lëshojnë rrugën, i nderojnë bamirësit. Dhe arësyeja është bindëse:

"Sado, qi na kemi çalltis me këndue,
Kta na kan mbajt, me kta ' na kemi qindrue".19

Mevludi shquhet edhe për vlerat estetike, e këto janë të dyfishta.

Si vepër letrare lexohet, por ajo edhe këndohet me një melodi të caktuar, që në zonën e Shkodrës ka pasur në themel tonet e këngës popullore shkodrane. Jo vetëm kaq, por organizimi i festave popullore, ceremoniali i krijuar ka nxitur miqësinë, bashkimin popullor, mirëkuptimin, vëllazërimin dhe afrimin shpirtëror të njerëzve. E kjo është një fushë, ku duhen kërkuar vlerat etnografike të Mevludit, fushë disi e panjohur, e pastudiuar dhe e parrahur nga mendimi shkencor. .Vepra ka figura artistike me vlera të rralla estetike, që tregojnë për aftësitë krijuese letrare të autorit. Në disa momente forca krijuese është më e fuqishme e poeti përshknian skena prekëse, reale, afér natyrës njerëzore. Kështu psh përshkruhet lindja e Profetit. Emineja, nënë lehonë,e rreshkur nga vështirësitë e lindjes apo siç thotë poeti: "u etçova" (nga emri et, kam et, më ka marrë etja) i sjellin një mashtrapë me sherbet:

"Ma i ftoft' se bora, ma i bardh' pernjimend,
Ma i ambel se sheqeri kishte qenë"20

Autori nuk thotë sherbet i freskët, as i ftofitë si bora, por Më i ftoft' se bora, më i ambel pergjimend. E së bashku me nënën gëzohet gjithçka për rreth:

"Shpirt e pa' shpirt, gur e dru thiren me za,
Gjith' e thojshin mirëse erdhe Mustafa'.21

Për të shprehur gjëndjen emocionale të nënës e gëzimin e saj poeti thotë:
"Mendja prej kreje i shkoi e i erdh përsëri".

E banorët për rreth, sapo morën vesh lajmin, vijnë "pa fes e pa këpucë, në kambë". E jo vetëm kaq, por edhe Qabja u çua në këmbë për të përshëndetur qoshja qoshen.

Poeti bën që Qabja të flasë:

"Qabeja thirri e i foli m'atë ças
sonte ka le Dielli i gjith' dynjas".

Po kështu është përshkruar me nota prekëse vdekj a e Profetit a.s.. Kur pasuesit e Muhammedit a.s. mësuan se ai ishte i sëmurë rëndë "Sytj 'u rrodlien gjak e lot". Poeti në vepër ka përdorur epitete e krahasime të goditura, shumë personifikime, që veshin mendimet me forma shprehjeje, që i japin gjallëri shprehjes dhe provojnë se Hafiz Ali Ulqinaku, ndonëse i ri, ishte një poet i lindur. Vini re krahasimet "buzët i ndritshin si hana", "dhambët si kokrra inxhi", 'si erë myshku" etj.

Vargjetjanë metrike, me masën Fa-i-la-tun, fa-i-la-tun, fa-i-lat. (trokaik 11 rrokësh me vargie dyshe me rimë të puthur, AA, BB, psh:

"Kur i lunte, buzt' e Tij ndritshin si Han,
Por si Dielli e ndriçojshin gjith dynjan.
Prej ndriçimit dhamvet si kokrra inxhi,
Gjylpanën natën e gjinte plak e'j ri".22

E për t'i qëndruar besnik masës së vargut, poeti përdor teknika të ndryshme, sidomos asimilimet, psh Jo me hanger sa'j xe barku prsi lopë.

Vini re kadencën e vargut:

'molli nji hurm vet me dor' Aj Padisha,
bini e u rrit, m'at sahat kokrra i dha".

"Mevludi" është shkruar në vitet '70 të shekullit të kaluar, kur autori ende nuk kishte rënë në kontakt me letërsinë shqipe të kultivuar dhe kishte marrëdhënie të pakta me të. Për të vlerësuar gjuhën e veprës duhen marrë parasysh disa rrethan:

- Sipas Hafiz Ali Ulqinakut gjuha shqipe ishte e palëvruar ... me kalem s'asht kullanisë". Ai shkruan një vepër fetare, të përshtatur nga një autor turk shumë i njohur, Sulejman Çelepi, hartuar në agimet e shekullit XV, prandaj edhe do të ndikohej nga leksiku turk, gjuha zyrtare e kohës.

- Vepra është e sferës fetare. Në atë kohë të gjitha ceremonitë fetare zhvilloheshin në gjuhën arabe, e është krejt e natyrshme që të ketë një ndikim të fuqishëm nga një gjuhë kulture fort e përhapur në atë kohë. A s'të bën të krahasosh edhe sot gjuhën e përdorur në disa fushatë dijes. P.sh. vini re gjuhën që përdorin mjekët, a s'është kjo plot fjalë latine? Në një rreth mekanikësh është mjaft e vështirë të kuptohet leksiku i tyre teknik etj. Prandaj nuk është aspak për t'u çuditur që edhe "Mevludi" i Hafiz Ali Ulqinakut ka fjalë e shprehje fort të zakonshme në sferën e terminologjisë fetare islame, që në atë kohë, por edhe sot është e vështirë të zëvendësohen. Megjithatë leksiku i veprës sot na duket i ngarkuar me fjalë turke, arabe. Por sistemi motfologjik dhe ai sintaksor janë shumë të pasur dhe krejt të paprekur nga ndikimi i huaj. Ata janë vërtetë kështjella të shqipes, ku s'u fut dot ky ndikim.

Ndikimet turke, arabe dhe të persishtes ishin të zakonshme në letërsinë shqipe e kjo vazhdoi deri vonë. "Nga nji fjalë turke e ban lazem" pat thanë poeti e ne ju kujtojmë se Ndue Bytyçi pat shkruar poezinë patriotike "Memleqeti" ("Atdheu"), ndërsa "Vaji i Bylbylit" i Mjedës u pat botue te "Shahiri elierz" ("Poeti i ndershëm").

Dëshirojmë të theksojmë se të shkruash në gjuhën shqipe një vepër fetare në vitet '70 të shekullit XIX nga një autor.mysliman ishte një akt i shquar atdhetàrie e njëheri një guxim i veçantë, sepse perandoria turke nuk njihte kombësi, por fe, e banorët e kësaj perandorie të gjërë ndaheshin në myslimanë, romë e të krishterë. Ështe i njohur fakti që banorët katolikë të ritit roman të perandori'së turke kishin mbrojtjen e Austrisë, e cila në bazë të marrëveshjes me Turqinë e sipas kushtetutës austriake mund të përdornin gjuhën amtare. Prandaj në shkollat e mbajtura nga kleri katolik mësohej edhe gjuha shqipe. Një gjë e tillë nuk mund të bëhej në shkollat e për fèmijët e besimit mysliman apo ortodoks, prandaj edhe ndiqeshin e persekutoheshin ata mësues që guxonin t'u mësonin shqipen fémijëve myslimanë apo ortodoksë. E dini që Papa Kriston e vranë në vitin 1909.

E Hafiz Ali Ulqinaku jo vetëm që luftoi me armë në dorë kundër ushtarëve turq për mbrojtjen e Ulqinit, por pati guximin edhe të shkruajë një vepër fetare në gjuhën shqipe. Pikërisht, të shkruajsh shqip e të luftosh kundër ushtrisë turke, pra kundër vëllezërve të besimit është një akt i dyfishtë atdhetarie e emancipimi kulturor e shoqëror. Mendoni se nuk ka qenë aspak e lehtë. Edhe sot çdo gjë e re nuk është e lehtë. Kështu duhet kuptuar vlera gjuhësore e letrare e "Mevludit" shqip.

Mendojmë se gjuha e autorit në disa vise është shumë e kursyer, shumë e zhdërvjelltë, me forma morfologjike e sintaksore me vlera historike dhe aktuale.

Disa shprehie të autorit janë bërë popullore dhe përdoren edhe sot e kësaj dite:

"Grat' si trimat, trimat m'u vesh porsi gratë,
Prishet gjith dynjaja, mbushet Me fesatë".24

"Vorri nuk njef kënd të madh, as padishah", "N'dash ta vrasin, n'dash ta mbysin s'des gabim.'25 "Mjer i shtrenjti, vet s'e ha as kujt s'ja jep'.26 Analiza e gjuhës së autorit paraqet dukuri ineresante, që janë objekt i veçantë studimi, ku duken dukuri kalimtare e forma të dvzuara foljesh me mbaresat -um e -umun, por edhe ue- ; ka forma shumë interesante përemrash pronorë e vetorë, ndajfoljesh e sidomos disa emra interesantë për nga formimi si shëndim, foljesh, u gazmue etj. Së fundi theksojmë se gjuha e Hafiz Ali Ulqinakut duhet parë edhe si e ndërmjetme mes të folmes së Ulqinit (e botimi i transliteruar në alfabetin latin nuk na lë të kuptojmë qartë, sepse këtu ka vënë dorë i biri i tij, Hafiz Sait Ulqinaku) dhe të folmes së Shkodrës.

Vlera e Mevludit në gjuhën shqipe, siç e kanë vënë në dukje edhe mjaft studjues, ka luajtur një rol me rëndësi për ruajtjen e kësaj gjuhe, nga ndikimi sllav në trevat shqiptare, që përdhunisht iu dhanë Serbisë, Malit të Zi dhe Maqedonisë. Do të shtonim se edhe ky mevlud i ribotuar disa herë, i kënduar e i mësuar përmendsh nga shqiptarët që emigruan në vende të ndryshme të botës, në Amerikë, Australi e gjetkë ka ndikuar ndjeshëm për ruajtjen e gjuhës amtare të shqiptarëve kudo që banojnë.

Duke marrë parasysh vlerat fetare, edukative, letrare dhe gjuhësore të Mevludit ai mbetet një vepër dinjitoze e Hafiz Ali Ulqinakut, një poet që meriton qjë vëmendje të veçantë edhe sot.27

Nëfushën e giuhësisë Hafiz Aliu në Lezhë hartoi tre fjalorë, të parin turqisht-shqip në vargje, të dytin turqisht-shqip me rend alfabetik dhe të tretin po me këtë kriter shqip-turqisht. Të tre fj alorët në nderim të vendlindjes i quajti "Ulqin". Të tre sëbashku kanë gjithësej 1334 faqe. Më me vlerë është ai shqip-turqisht me 9021 fjalë që, duke hequrtrajtat e pashtjella të foljeve e fjalët e përsëritura, mbesin rreth 4000 fjalë. Fjalorët kanë për bazë të folmen e Ulqinit me ndikime nga të folmet e Shkodrës e të Lezhës. Ata kanë vlerë leksikografike, leksikologjike, dialektologjike e për historinë e gjuhës.28

Në fushën e arsimit hartoi një abetare shqipe të shkruar me shkronja arabe. Fillon me alfabetin prej 40 shkronjash, 30 bashkëtingëllore dhe 10 zanore, që ai i krijoi vetë dhe pastaj faqet e tjera kanë ushtrime për praktikimin e tyre. Abetarja nepërmjet fjalëve jep edhe njohuri gramatikore, për mjedisin e nxënësve, për natyrën etj.29

Në,fushën fetare ai ka kryer detyra të ndryshme si hoxhë, si imam e si myfti. U shqua për zhvillimin me cilësi të riteve fetare, për predikimet, për drejtimin e vartësve e administrimin e shkollave fetare, për ngritjen e xhamisë në Lezhë në vitin 1909, për komunikimin me besimtarët, për sigurimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit, të tolerancës e të harmonisë ndërfetare, duke krijuar një jehonë pozitive që ruhet e përmendet gojë më gojë edhe pas dekada Vitesh. Autoritetin e lartë fetar, erudicionin në problemet teologjike dhe kompetencën e thellë të Hafizit Aliut e dëshmon qartë një shkresë e Kryemyftinisë së Stambollit vitit 1900 ku thuhet:

"Të nderuarit Hafiz Ali Efendi nga ylematë e kazazë së Lezhës,
Duke pasur parasysh nevojat e popullsisë së kazazë së Lezhës si dhe duke u mbështetur në aftësinë dhe zotësinë tuaj, sipas shkresës së dërguar nga ana e këshillit administrativ të kazasë për emërimin tuaj për zbatim të porosisë së vilajetit për gradim, lënien në dorën tuaj të myftinisë së kazasë së sipërpërmendur, konfirmoni me shkrim që jeni myftiu i kazasë se sipërpërmendur".30

Fjalorët dhe abetarja mbetën dorëshkrime. Me gjithë interesimin e autorit, botimi i tyre qe i pamundur. Ky është një fakt domethënës. Ndokujt nuk i pëlqente, dikush pengonte, Stambolli nuk donte abetare e fjalorë për gjuhën shqipe, sepse ata mbillnin farën e shqiptarizmës, të lirisë e të përparimit të vendit.

Në ndonjë tekst e në ndonjë studim pa të drejtë vepra e Hafiz Aliut është inkuadruar në letërsinë e bejtexhinjve. Kjo është bërë me qëllim nënvleftësues e dashakeq o nga paaftësia profesionale. Fjalorët e abetarja nuk janë letërsi. "Mevludi" është përkthim. Ç'objekt kanë bejtet e ç'objekt ka Mevludi '? Këtyre autorëve e studjuesve mjafton t'u kujtojmë se Mevludi përmban filozofi, teologji ' edukatë, didaktikë, atdhetarizëm e se në pikëpainje fetare ka vlera universale. Me bejtexhinjtë Hafiz Aliu ka lidhje vetëm me alfabetin arab; mevludet duhen trajtuar e pasqyruar si segment i veçantë i letërsisë me alfabet arab.

Për veprimtarinë e Hafiz Ali Ulqinakut në të kaluarën është shkruar pak, më parë për mungesë gjunnimesh e studimesh, më vonë për shkaqet e njohura ideologjizuese e polit zuese, pse ai ishte kle rik, si dhe për mungesë studiuesish kompetentë e mungesës së kontaktit me botimet j ashtë vendit. Këndej themi se ai nuk u harrua, por as nuk u paraqit sa duhej e si duhej.

Duke paraqitur veprën e Hafiz Ali Ulqinakut me të drejtë lind pyetja: Cilët qenë motivet që e shtynë atë për të krijuar e botuar? Kësaj pyetjeje, nga njëra anë i përgjigjet vetë autori, ndërsa nga ana tjetër këto kuptohen nga destinacioni i veprave të tij dhe nga vlerësimet e studjuesve kompetentë për të.

Autori në parathënien e fjalorëve është shprehur: "ashtshkrue për fëmijët dhe asht ndërtue me vargje për t'u nxanë prej tyre lehtë përmendësh" dhe në një rast tjetër po këtu "Shumë vetë dhe veçanërisht gra dhe kalamajtë i kam parë se janë n'errësinë dhe s'kuptojnë ç'u lypset..."31 Në atë kohë shkollat kishin nevojë për abetare e ai hartoi abetare, kishin nevojë për fjalorë e përpiloi fjalorë, kishin nevojë për libra me karakter fetar, edukativ dhe didaskalikë dhe ai i përktheu, i përshtati dhe i pasuroi me materiale origjinale; shkolla kishte nevojë për mësues dhe ai u bë mësues, kishte nevojë për gjuhë shqipe dhe ai fliste, shkruante, lexonte, mësonte e predikonte në gjuhën shqipe.

Këndej del qartë se veprat letrare, gjuhësore, fetare e arsimore i përktheu dhe i hartoi jo thjeshtë i shtyrë nga qëllime fetare, por edhe nga dashuria për gjuhën shqipe, nga dëshira e popullit, të rinisë e të fèmijëve pgr dije dhe arsim, për kulturë e përparim, për ruajtjen e mbrojtjen e kombësisë shqiptare.

Vitet e fundit studimet e botimet për Hafiz Ali Ulqinakun u shtuan shumë, hodhën më tepër dritë për të pasqyruar e ndriçuar veprimtarinë e tij me realizëm, me objektivitet e pa paragjykime në tërë gjërësinë e saj, me të mirat e të metat e veta.

Me jetën e veprimtarinë e Hafiz Ali Ulqinakut mburren tre qytete : Ulqini, Shkodra e Lezha. Studjues të ndryshëm të këtyre qyteteve e vlerësojnë atë nga këndvështrime të ndryndyshme disa në tërësi, disa në aspekte të veçanta.

Studiuesi ulqinak Sytki Malo Hoxha nënvizon se "Hafiz Aliu ishte një figurë e shquar e kulturës sonë në përgjithësi. Ishte atdhetar i kulluar, poet i talentuar, përkthyes i shkëlqyeshëm, leksikograf i dalluar dhe alim i nderuar në rrethin ku jetoi e veproi e më gjërë".32 Dr. Ruzhdi Ushaku e mg. Nail Draga në librat33 e studimet e tyre34 në përmasa të ndryshme, paraqesin aspekte nga jeta e krijimtaria dhe e konsiderojnë "emër të nderuar të kulturës shqiptare, si një ndër krijuesit që u përpoq për ruajtjen e kultivimin e gjuhës shqipe të shkruar".35

Shkodranët i kanë kushtuar vlerësime të shumta. Po ndalemi në disa prej tyre; "Mësuesi i Popuilit" Hamdi Bushati, në veprën e tij të rëndësishme "Materiale për Shkodrën" thekson : "Mevludi i H.Ali Ulqinakut u ba nji vepër e dashtun për besimtarët myslimanë të kohës dhe u prit me entuziazëm të madh. Shumica e familjeve myslimane ia kishin vu detyrë vedit me e pasë në shtëpi nj i kopj e të këtij Mevludi. Bile deri ndër shkolla (mejtepe) Mevludi u vu si mësim suplementar për nxanësit, djelm e varza".36

Studjues të ndryshëm e kali vlerësuar si luftëtar atdhetar, si pjesëmarrës aktiv në luftrat popuilore për mbrojtjen e Ulqinit, si veprimtar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Studjuesi letrar Lezhjan Tonin Çobani për kontributin e gjithanshëm të Hafiz Aliut, ndër të tjera, ka përgjithësuar: "Me punërt e tij të palodhur, në radhë té, parë si leksikograf, si hartues i abetares shqipe në Lezhë, si përkthyes e vjershëtar në gjuhë shqipe me alfabet arab, Ali Ulqinaku radhitet përkrah figurave të shquara të rrethit të Lezhës që i kanë dhënë kulturës kombëtare të së kaluarës përkrah Frang Bardhit, Pjetër Zarishit, Leonardo De Martinos, Gjergj Fishtës etj.37 Artikuj e gjurmime ka bërë edhe studjuesi i historisë së arsimit e të kulturës Cijon Simoni, i cili ka dhënë vlerësime për punën e tij si mësues, si krijues e si njeri me cilësi të larta morale e njerëzore, historiani Muhamet Lika për rolin e tij për mirëkuptimin mes besimeve fetare.38

Jashtë këtyre qyteteve, të shumtë janë studjues të tjerë me autoritet e reputacion të lartë shkencor që kanë pasqyruar në studimet e tyre konsiderata të favorshme e lavdëruese për krijimtarinë e larmishme të Hafiz Ali Ulqinakut.

Meritën e parë për zbulimin e të dhënave për jetën e veprimtarinë e tij e ka stuqjuesi erudit Lumo Skendo, i cili qysil në vitin 1926 në revistën "Dituria" ka paraqitur fakte interesante e të pabotuara për Hafiz Ali Ulqinakun.39

Dijetarët e mëdheni gjuhëtarë: A.Xhuvani, E.Çabej, Sh.Demiraj etj. në veprat e tyre e citojnë si poet, si përkthyes e si hartues fjalori duke vënë në dukje meritat në këto drejtime. Studjuesi i shquar orientalist Osman Myderrizi me një varg,punimesh të gjata cilësore, ndër të tjera e vlerëson lart duke thënë se "Zëvendësimi i turqishtes në Mevludin dhe i arabishtes në hytben kishte rëndësi, se sillnin me vehte një konsakrim të gjuhës dhe të shkrimit shqip", ndërsa për fjalorin shqip-turqisht pohon se "ky fjalor paraqitet me vlerë të madhe, se përmban shumë fjalë të rralla, në mes të të cilave edhe terma detarie; Një pjsë e këtyre fjalëve pa dyshim do të kaloje edhe në fjalorin e përgjithshëm të gjuhës dhe do të shërbejë për zhvillimin e gjuhës letrare kombëtare".40

Orientalisti tjetër i shquar, 'Fahir Dizdari, në veprën e tij madhore "Fialori i orientalizmave në gjuhën shqipe" çmon tepër personalitetin e Hafiz Aliut, Për Mevludin nënvizon: "Edhe pse i vjetër i ka rezistuar kohës, sepse autori ka ditur t'u flasë mirë ndjenjave të besimtarëve me frymën poetike që e dallon ndai të tjerëve, me shprehje të përmailshme e rrjedhshme. Ky Mevlud është në përdorim dhe kërkohet prej njerëzve". Për konkretizim të tertnave hoxhë e hafiz ai shënon se "Të denjë për t'u përmendur krahas Hoxha 'Fahsinit, floxha Kadri Prishtinës radhitet edhe Hoxhë Ali Ulqinaku", iidërsa pranë Hafiz Ali Korçës vendos Hafiz Ali Ulqinakun.41

Edhe studjues shqiptarë nga Kosova e Maqedonia kanë dhënë ndihmesën e tyre të rëndësishme për njohjen dhe vlerësimin e figurës së flafiz Ali Ulqinakut. Studjues të afirrnuar, si: prof Hasan Kaleshi, Dr. Jashar Rexhepagiqi, Dr. Muhamet Pirraku, Dr. Feti Mediu, Nehat Krasniqi etj.bëjnë parashtrime, analiza e konkluzione me vlerë, ijapin ati . 1 vendin e merituar ndër intelektualët e dalluar të kohës.42

Jehona e studimeve e vlerësimeve nuk përfundon me kaq; ajo shtrihet edhe në diasporë. Idriz Lamaj, ndonëse vetë një autor Mevludi shqip në SHBA, pohon në një studim për historinë e Mevludeve se "versioni i Mevludit të H.Aliut ka kalue deri në ditët e sotme si ma i përsosuni, ma i popullarizuemi dhe ma i përhapuni në gjuhën shqipe".43

Fama e Hafiz Aliut kapërcen edhe kufinjtë e Shqipërisë. Në Turqi dy nga enciklopeditë me prestigj ndërkombëtar, si ajo Islamike dhe Inonu i lënë vend veprave të Hafiz Aliut si poet e linguist i përmendur Edhe orientaliste të tjerë dhe albanalogë të huaj në studimet e'tyre trajtojnë dhe vlerësojnë punën e tij përkthyese e krijuese letrare, gjuhësore e fetare.

Nga parashtrimi i mësipërm i fakteve për jetën, veprat e vlerësimet për Hafiz Ali Ulqinakun nxjerrim disa përfundime:

Së pari, Hafiz Ali Ulqinaku shkriu në nj ë në personalitetin e tij kompleks cilësitë e tij të dalluara atdhetare, fetare, shkencore, kulturore, arsimore e qytetare, duke shfrytëzuar për formimin e tij shkollën e kryer, studimin individuel dhe mjedisin intelektual, patriotik e progresist të kohës.

Së dyti, Hafiz Aliu qe një figure shumëplanëshe, punoi e krijoi si përkthyes, poet, leksikograf, leksikolog, hartues abetareje, mësues, hoxhë dhe drejtues fetar.

Së treti, Autoriteti i Hafiz Aliut qe gjithnjë në rritje, nga një njohje lokale, kapërceu kufinjtë e një qyteti, të një krahine, duke u bërë i përmendur në mbarë vendin, në të gjitha trevat shqiptare, në diasporë e në vendet e huaja, duke u vlerësuar si një personalitet i merituar dhe i padiskutueshëm i kulturës kornbëtare.

Së katërti, Për jetën dhe veprimtarinë e Hafiz Ali Ulqinakut janë aktivizuar me studime, citime, analiza, krahasime e konkluzione akademikë, studiues të letërsisë, të historisë së gjuhës, të leksikografisë, të leksikologjisë, të dialektologjisë, të historisë së Shqipërisë, të historisë së arsimit, të kulturës islame, teologë, enciklopedistë, specialistë të Arkivit të Shtetit, gazetarë, bibliografë dhe albanologë të huaj.

Së pesti, Figura dhe veprimtaria e Hafiz Ali Ulqinakut është cituar, pasqyruar e vlerësuar në monografi, vepra madhore, libra e përmbledhje të veçanta, në revista, në gazeta, në enciklopedi, në Fjalorin Enciklopedik shqiptar, në albumin "Në gjurmë të historisë kombëtare në fototekën Marubi", në bibliografinë "Kontribute për bibliografinë shqipe", në parathëniet e studimet hyrëse të Mevludeve, në tema dizertacionesh për histori arsimi, në leksione e seminare të lëndës 'Historia e gjuhës shqipe" në Universitetin "L.Gurakuqi" etj.

Së gjashti, Për kontributin e H. Ali Ulqinakut janë zhvilluar veprimtari të shumëllojshme, që kanë shpalosur më mirë vlerat e tij të gjithanshme. Për këtë është organizuar "Tribuna shkencore" në Ulqin, është përfshirë në kumtesë në Simpoziumin e parë ndërkombëtar të mbajtur në Prishtinë me temë "Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët", është cituar ndër kumtesa në sesionin shkencor në Shkodër kushtuar përkujtimit të 100 - vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe në seminarin e parë ndërkombëtar në Shkodër me temë "Shkodra ndër shekuj", është folur në rubrikën "Kujtesë" të RTSH, është hartuar emision i veçantë në Radio Shkodra në rubrikën "Kontribute për gjuhën shqipe", janë programuar fragmente të veprës së tii në koncertin festiv me rastin e festës së Bajramit në teatrin "Migjeni" në Shkodër, janë organizuar e sesione shkencore në Shkodër e në Lezhë dhe Mevludi i tij ka qenë dhe është materiali bazë i ceremonive përkujtimore të ditëlindjes së Profetit Muhamed a.s.

Së fundi, Hafiz Ali Ulqinaku është një nga ata figura të rëndësishme të kulturës shqiptare që dhanë shembullin frymëzues të zhvillimit të njëkohshëm e të bashkërenditur të veprimtarisë atdhetare, shkencore arsimore, e fetare duke çuar më përpara traditën pozitive të krijuar në vendin tonë në këtë fushë.44

Duke përfunduar këtë vështrim të përmbledhur të jetës, të veprimtarisë e të vlerësimeve për Hafiz Ali Ulqinakun kuptohet sa i drejtë ka qenë propozimi dhe miratimi për dekorimin e tij me titullin e lartë nderues "Mësues i Popullit" dhe sa i bukur i përshtatet atij motivacioni përkatës : "Klerik dhe intelektual i shquar, studjues i apasionuar, mësues dhe edukator i nderuar i rinisë dhe i masave popullore, hartues e përkthyes i veprave fetare e shkencore".45



Referenca



1. Autobiografia e Hafiz Ali Ulqinakut, në rev. "Zani i Naltë", viti 1937, nr. 11, fq.355-357.
2. Sytki Malo hoxha, Rreth Mevludit te Hafiz Ali Riza Ulqinakut, në gaz. "Hëna e Re" Shkup, viti VII 59-60, gushi 1993, fq. 19.
3. Historia e Shqiperisë, USHT, Instittiti i Historisë dhe i Gjuhësisë, vell. II, Tirane, 1965, fq. 179.
4. Ciazeta "Zeri i Popuilit", nr. 136 (9309), 8 qershor, tq.3.
5. Faik Lulili - Islam Dizdari, Nderim për dijetarët. edukatorët dhe hoxhallarët e shquar te Shkodres, ne gaz,. "Drita islame", viti IV, nr. 10 (71), qerstior 1995, fq. 4.
6. Sait Ulqinaku, "Mevludi Sherif", viti 1936.
7. Rev. "Zani i Naitë", viti i937, nr. 11, fq. 355-j57.
8. Zyra e fetfave, Sektori i Meshihatit Islam në Turqi, Sekretaria, më 14.1.1900.
9. Rev. "Zani i Naltë", viti 1937, nr.11, fq. 365.
10. Hafiz Ali Ulqinaku. Mevludi Sherif, transliteruar ne alfabetin latin te sotëm nga i biri i tij, Hafiz Sait Ulqinaku, Shtëpia Botonjëse "Kristo Luarasi", miratuar prej Këshillit te Përhershëm te Komuiiitetit Myslitnan me vendimin nr. 139, date 26.9.1933, parathanie e Mevludit. fq, 31.
11. Po aty.
12. Sulejman Dede, -"Mevlud" (Vasiletu'n-necat), Sulejman Çelebi, melda fayinevi- 1984, 160 faqe dhe Mevludi origjinal i botuar ne vitin 1409.
Enciklopedia lsmet Ononu. 25 vellimesh ne gjuhen turke, zëri Sulejman Çelebi dhe Mevludi i tij.
13. Hafiz Ali Ulqiiiaku, vep. e cit.
14. Idriz Lamaj, Mevludi, botini i pare, 1982, "Biblioteka Myslimane Sliqiptare", nr.3.
New York, Parathënia shkruar prej Imam Vehbi lsmailit, fq. 7-8.
15. Hafiz Ali Ulqinaku, vep e cit., fq. 14.
16. Po aty, fq. 24.
17. Po aty, fq. 26.
18. Po aty.
19. Po aty, fq. 23.
20. Po aty, fq. 14.
21. Po aty, fq. 15.
22. Po aty, fq. 18.
23. Po aty.
24. Historia e letërsise shqipe, vëllimi II, Letërsia shqipe e Rilindjes Kombetare, Tiranë, 1959, fq. 229.
25. Hafiz Ali Ulqi.-iak-u, vep. e cit., fq. 42.
26. Po aty, fq. 37.
27. Islam Dizdari, Mevludi i Hafiz Ali Uqinakut'-një veper dinjitoze, ne gaz. "Drita islame",
28. Osman Myderrizi, Letërsia shqipe me alfabetin arab në "Buletin për shkencat shoqerore", 1955, 2, fq. 148-155.
29. Hafiz Ali Ulqinaku, Elitbaja (Abetarja), fotokopje në AQSH.
30. Zyra e Kryemyftinisë se Stambollit, date 14 janar 1989, firmosur nga Mehmet Xhemaledin el halid efendi zade.
31. Osmair Myderrizi, Fjalori shqip-turqisht i Hafiz Ali Ulqinakut ne "Dokumente e materiale", ne rev. "Studime Filologjike", nr.3, 1965, fq. 1 55-188.
32. Sytki Malohoxha, art. i cit.
33. Dr.Ruzhdi tishaku, tjlqini ne gjurmet e shektijve, Ulqin 1991, fq.35-36. Nail Draga, Shqiptaret te Mal te Zi, 1994, fq.191-198.
34. Ruzhdi Ushaku, Fjalori i fundit i leksikograftsë sliqipe me alfabetin arab, në gaz. "Fjala", Prishtinë, date 13.1.1979, fq. 14.
35. Nail Draga, vep. e cit., fq. 198.
36. Hamdi Bushati, "Materiale per Shkodran", dordshkrim.
37. Tonin Çobani, material i dhëne ne Radio-Shkodra, "Gjuha ime është shqipja". "Me pushkë e pendë per liri e pavarësi kombëtare", nëgaz. "Koha Jone", dt. 18 janar 1990, "Alfabeti i Ali Ulqinakuit. Një perpjekje individuale ne dobi te çeshtjes kombetare", ne gaz. "Koha jonë", date 16.5.1995.
38. Zef Pergega, Perkujtohet 140-vjetori i lindjes se "Mesuesit te Popullit" Hafiz Ali Ulqinakuit ne gaz. "Rilindja Demokratike", date 2 qershor 1995.
39. Lumo Skendo, ne rev. "Dituria", Bibliograria Shqiptare, 1 nandor 1926, fq. 5-30.
40. Osman Myderrizi, ail. i cit.
41. Tahir Dizdari, "Fjalori i termave islame në gjuhen shqipe", zgjedhur, redaktuar e pergatitur nga Ali Musa Basha, ne gaz. "Drita islame".
42. Hasan Kaleshi, "Mevludi tek shqiptaret", ne "Zbornik Filozofskog Fakulteta", Knjiga IV-2, Beograd, 1959, fq. 350-358. Dr. Jashar Rexhepagiq, "Zhvillimi i arsimit dhe i sistemit shkollor te kombësisë shqiplare lie territorin e Jugosllavise se sotme deri ne vitin 191 8", Prishtine, 1970, fq. 135, 144, 270. Dr. Muhamet Pirraku, "Qëmtinie pet jeten dhe vepren e Hafiz Ali Ulqinakut" (1 8531913), në rev. "Dituria islame", Prishtine, nr. 30-31, 1991, fq. 67-69. Dr. Feti Mehdiu, "Mevludet dhe shqiptaret", ne rev. "Bashkimi paqësoi", Prishtinë, viti 1, nr. 2-3. qershor-korrik 1992, fq. 8-9. Nehat Krasniqi, "Mevludet ne letersinë shqiptare me alfabetin arab", në rev. "Dituria Islame", nr. 30-31, 1991, fq.23-28.
43. Idriz Lumaj, vep. e cit., fq. 60-64.
44. Faik Luli, Hafiz Ali Ulqinaku - personalitet i kulturës shqiptare, në gaz. "Drita Islame", viti IV, Nr. 9 (70), maj 1995, fq. 4.
45. Dekreti Nr. 999, datë 27.12.1994 i Presidentit të Republikës Sali Berisha

[DEN_Bossi]

HAFIZ ALI ULQINAKU
(1853-1913)



Hafiz Ali Ulqinaku i përket plejadës se nderuar të figurave të shquara të kulturës shqiptare në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Jeta e tij nuk ka qenë e qetë, përkundrazi ajo qe e vështirë, plot shqetësime e brenga, me lëvizje të detyruara nga rrethanat tragjiko - historike në prag e gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.


Nga gjurmimi i literaturës së shumtë e nga autobiografia e tij mësojmë se lindi në Ulqin më 1853 dhe pati disa emra, si: Ali Riza, Ali Gjoka dhe Ali Ulqinaku, mbiemër të cilin e mori nga vendlindia.1 Babai i tij quhej Jakup Behluli prej fisit Usta Ali, me profesion barkatar, me banim pranë plazhit të vogël të Ulqinit.2

Shkollimi i Hafiz Aliut u bë në dy faza; shkollën fillore dhe një pjesë të medresesë i kreu në Ulqin, ndërsa vazhdimin dhe përfundimin e saj në Shkodër, në medresenë e Bushatllinjve, ku mori edhe ixhazetin (diplomën). Në medresenë e Ulqinit pati myderriz (profesor) myftiun Sali ef. Hylen, një patriot që përfaqësonte interesat e popullit, që kishte ndikim të madh në të dhe që luftoi heroikisht për mbrojtjen e Ulqinit kundër agresionit të Malit të Zi e ushtrisë turke në vitet 1876-77 dhe 1880; Me këtë rast Sali Hylja deklaroi botërisht me anë të një fetfaje se nuk ishte gjynah, por përkundrazi detyrë nderi të rrëmbeje armët e të luftoje për mbrojtjen e vendit, qoftë edhe kundër sulltanit-halif.3 Ky veprim ishte ndër rastet e rralla e të admirueshme që një drejtues fetar të ftonte popullin të luftonte kundër ushtrisë me të njëjtin besim fetar, duke u nisur nga parimi "Atdheu mbi të gjitha". Në të dy betejat për mbrojtjen e Ulqinit me armë në dorë mori pjesë edhe i riu Ali Ulqinaku. Për këtë kontribut u dekorua nie medaljen"Për veprimtari patriotike" si aktivist i dalluar dhe luftëtar i Lidhjes së Prizrenit.4

Nga profesori i tij medresisti Aliu nuk mësoi vetëm për hoxhë, për dije, për kulturë, por edhe për edukatë të shëndoshë patriotike, të cilën e thelloi në vitet e mëvonshme në shkollë, gjatë jetës e punës në Shkodër e në Lezhë.

Me rënien e Ulqinit nën Malin e Zi familja e tij, bashkë me qindra familje të tjera ulqinake u shpërngulën në Shkodër si emigrantë, ku gjetën strehim, punë, mikpritje e përkrahje dashmirëse për inkuadrim familjar e shoqëror, ashtu si shqiptarët e tjerë nga viset shqiptare në Mal të Zi e në Kosovë.

Aliu në Shkodër, përveç përfundirnit të shkollës fitoi një përvojë të pasur nga personalitete atdhetare, kulturore e përparimtare të kohës, si: Daut Boriçi, Isuf Tabaku, Sheh Shamia etj., nga traditat e shquara të qytetit të lashtë e me histori të shkëlqyer, si dhe nga ndikimi i qytetërimit dhe'kulturës perëndimore.5

Djali i Hafiz Aliut, Seiti, në parathënien e Mevludit përshkruan gjendjen shpirtërore të babait në atë kohë, na jep disa cilësi të portretit të tij intelektual: "Në Shkodër nuk gjente asnjë mjet për të ngushllue shpirtin e vet të dishpruem nga humbja e vatrës prindërore.I ndjeri hafiz Ali, kishte me vedi një shpirt të madh të pajosun me një kulturë të naltë theologjike, me natyrë të mprehtë poetike e me ndërgjegje të kullueme dhe të edukueme simbas parimeve t'Islamizmës..."6

Në vitin 1882 emërohet mësues i shkollës fillore në lagjen "Dudas" të Shkodrës. Është me shumë interes autobiografia e tij e paraqitur në Ministrinë e Arsimit të Turqisë për t'u pranuar mësues. Në të ai deklaronte: "Gjuha ime asht shqipja, shkruaj e flas arabisht, turqisht e shqip".7

Ndonëse me kulturë orientale, hoxhë, nën pushtimin turk, me rrogë nga sulltani, ai pohon me krenari identitetin e tij kombëtar.

Në vitin 1884 u transferua në Lezhë, ku fillimisht kreu detyrën e mësuesit e të imamit. Falë cilësive të tii pozitive, ai arriti të fitojë shpejt dashurinë, nderimin dhe vlerësimin e lezhjanëve, të cilët propozuan për ta graduar me titullin honorar, myfti i Lezhës, i cili u miratua më 1889 nga autoriteti më i lartë fetar në Stamboll.8 Vdiq më 1913 në Lezhë dhe u varros në Shkodër me një ceremoni prekëse, me pjesëmarrje të gjërë popullore.

Veprimtaria e Hafiz Ali Ulqinakut shtrihet në disa fusha kryesore: në atë të letërsisë, të gjuhësisë, të arsimit e në atë fetare.

Në fushën e letërsisë ai është kryesisht përkthyes. Ka përkthyer që në vitin 1873 në Ulqin Mevludin nga poeti i famshëm turk Sulejman Çelepi nga Bursa, duke përdorur alfabetin araboosman me titull "Përkthimi i Mevludit në gjuhën shqipe". Përveç përkthimit ka edhe elemente përshtatjeje dhe vargje originale, që nuk gjënden në librin turqish,t. Bashkë më Mevludin ka përkthyer edhe vargje me titull "Huda Rabbim" të dijetarit dhe filozofit turk Haki Erzurum. Krahas këtyre përktheu dhe përshtati në vargje edhe disa njohuri fetare si një libër besimi i vogël. Këto tri vepra u shtypën në Stamboll në vitin 1887 në një libër të vetëm. Në vitinn 1936, nën kujdesin e të birit, hafiz Seitit, doli ribotimi me alfabet shqip nën titullin "Mevludi Sherif".

Hafiz Ali Ulqinaku, djalosh rreth 23 vjeç, shkroi Mevludin në gjuhën shqipe. Ai me dorën e vet shënon: "Tue kenë n'Ulqin, përpara emigrimit, përktheva e kompilova në gjuhën amtare t'emen qi asht shqipja, "Mevludin e Profetit a.s.". Ai me krenari pohon: "Atdheu e vendlindja ejonë asht Ulqini ... Gjuha e jonë asht shqipja. Shkruej e flas arabisht, turqisht e shqip".9 Jo vetëm kaq, por edhe në parathënien e Mevludit shënon :

"N'gjuhën shqipe kam qëllim un me i tregue
Që kështu vllaznit sa do pak me përfitue",10
sepse .... Asht nji gjuh' qi me kalem s'asht kollanis".11

Në trevat e Shqipërisë Veriore në atë kohë Mevludi këndohej në gjuhën turke, shkruar prej Sulejman Çelepisë, nga Bursa në vitin 1409.12 Pikërisht, prej këtij Mevludi të përhapur në të gjithë Perendorinë Osmane Hafiz Ali Ulqinaku përshtati Mevludin e vet.

Poeti është i vetëdijshëm për dobësitë e veprës, prandaj me përvujtni lutet:

"Kushdo, qi t'a vejn hesap ndonji hata
M'godit aj qi t'a shof, i baj rixha".13

Në të gjitha kohërat, në të gjithë popujt edhe sot e kësaj dite në fushën e edukatës janë përdorur shurnë mjete. Që në Romën e lashtë, Seneka porosiste: "Njeriu të shqyrtojë për ditë veprimtarinë që zhvillon, të dallojë të mirën prej të keqes, të dijë të pëlqejë çfarë është e mirë e të përbuzë çfarë sjell dëm" e kjo sipas tij, mes tjerash, mund të arrihet nëpërrnes ushtrimesh, shoqërisë së mirë e shëmbullit të mirë. Pra, shembulli i rnirë ka qenë e mbetet një faktor i rëndësishëm edukimi.

Dijetari Imam Vehbi Ismaili, Kryetar i Komunitetit Mysliman të shqiptarëve të Amerikës e të Kanadasë shkruan: "Të gjithë kombet e popujt e ndryshëm, simbas rastit e vendit, festojnë ditëlindjen e njerëzve të tyre në za, të dalluar për vepra trimërie, bamirëse, letrare, filozofike e shkencor,e tue i shërbye jo vetëm kombeve përkatëse, por edhe mbarë njerëzisë. Këta njerëz të mëdhaj, jo vetëri,- i kanë sjellë dobi e përfitim popujve të ndryshëm, por bahen ma vonë shembuj për blrezat e ardhëshëm për të shkelë ndër gjurmët e këtyne.

Po, në qoftë se ka ndonji ngjarje e cila mund të shkaktojë me të vërtetë gëzim dhe pjesëmarrje të përbotshme, ajo asht pa dyshim Lindja e Profetit të Shejtë, Muhammedit. Ai i pruni mbarë botës mesazhin e paqes dhe harmonisë, n'atë kohë kur ajo botë kishte nevojën ma të madhe për të '. 14

E pikërisht për këtë në popuj të ndryshëm lindi një letërsi e pasur, e frymëzuar nga cilësitë morale e shpirtërore të Profetit, Muhammed a.s., me vlera të mëdha edukative dhe estetike, ku në plan të parë është shembulli qëi riu dhe i rrituri të kenë një model përsosmërie morale e shpirtërore. Në Mevludin e Hafiz Ali Ulqinakut kemi një vepër plot vlera edukative. Kushdo që lexon apo këndon Mevludin, patjetër që edhe edukohet prej tij. Besimtari islam shqiptar, duke kënduar për profetin e vet, beson në atë që këndon, përtërihet e lartësohet shpirtërisht, por edhe frymëzohet për të punuar e vepruar mirë e drejt, ashtu si veproi Ai. Natyrisht që shembulli pozitiv merr vlera edhe më të mëdha, kur paraqitet me cilësitë e tij të larta, por edhe me nivel estetik. Këtu qëndron vlera e Hafiz Ali Ulqinakut, i cili në momente të caktuara, duke përshkruar cilësitë e Profetit, me poezinë e tij të bukur, me fjalën e zgjedhur, me figurën e goditur letrare e paraqet me një dritë të re e të kapshme për lexuesin. E, mendoni se sa vlera të mëdha edukative merr ky shembull, kur thuhet e përshkruhet në gjuhën amtare. Jemi në vitet '70 të shekullit të kaluar., kur të gjitha ceremonitë fetare zhvilloheshin në gjuhën arabe. Jemi pikërïsht në ato vite, kur Haxhi Hasan Sheh Shamia luajti një rol të madh në përdorimin e gjuhës shqipe ndër predikime e këshilla fetare, ai është krijuesi i hytbeve shqipe në Shkodër. E mendoni pastaj, të shkruash një Mevlud në gjuhën shqipe. Kjo i binte ndesh një tradite shekullore, kjo ishte një risi, thyerje e rregullave të krijuara tashmë. Është e natyrshme që nuk kaloi aq lehtë, pa kundërshti, sepse çdo e re futet me vështirësi. E kjo e re s'ishte e thjeshtë, ajo lidhej me probleme fetare, gjuhësore, letrare e politike. Por koha tregoi se ç'vlera pat puna e Hafiz Ali Ulqinakut. Kanë kaluar 120 vjet nga koha, kur është krijuar, pavarësisht nga ribotimet e shumta, ai është ruajtur ndër breza, është mësuar e kënduar nga besimtarët në xhami, nga oda në odë në Shkodër, Ulqin, Tivar, Lezhë, Krajë, në të gjitha trevat veriore.

Vepra shquhet për momente me të vërtetë emocionale me vlera edukative. Portreti i Profetit është i një njeriu normal, poeti as nuk ka marrë mundimin të përshkruajë, porjanë cilësitë shpirtërore, morale e mendore, është sjellja e tij, që e ngrë lart mbi të tjerët. Që në lindje autori bën të njohur se:

... si djali jot hurit me thanë,
Ndonji nanës Zoti kuj nuk ja ka dhanë".15

Dy cilësi vë në pah autori që në fillim:
E para, ai ëslitë i dërguari i Zotit,
E dyta, " ... ka qi po'vjen t'miren pre t'keqes e danë".

E sipas poetit, ai do të shëronte zemrat e njerëzve, zemrat e prishura prej veseve të këqia, do t'i zbuste, do t'i mjekonte, ai do t'u hapte e ndriçonte sytë, që njerëzit të shohin drejt, të dallojnë të mirën prej të keqes, të drejtën prej të shtrembërës, të bukurën nga e shëmtuara, ai do të ishte shpëtimtari i shpirtrave të humbur njerëzorë, që do t'i udhëzonte, në rrugen e se vërtetës, duke u ripërtërirë besimin e shpresën e humbur.

Ai do të ishte ilaç i zemrave të njerëzve të vuajtur, të mjerë e të varfër, ai do t'u jepte besimin, ai do të nxiste e organizonte ndihmën bujare për të varfërit. Por këtu s'është fjala vetëm për lëmoshë, sadaka e fitër, por për ushqim shpirtëror e moral, zemër të paqtë e bujari, gëzim e ngushëllim në çdo vatër të varfër e zemër të lënduar.

E mbi të gjitha, ai është shpresa e shpëtimit njerëzor, shembulli i tij do t'i udhëheqë njerëzit për t'iu shmangur gjërave të ndaluara (haramit) e për të përqafuar të lejuarën (hallallin).

Përmes një kontrasti të goditur autori ballafaqon sjelljen e qëndrimin e Profetit a.s., i cili që fëmijë i përulet me nderim Perëndisë, ndërsa njeriu, edhe pse ka përvojë e moshën për t'i kuptuar travajet e jetës, e harron rrugën e drejtë, për të cilën është porositur, prandaj autori, në fonnën e një fjalie esklamative, duke shprehur një kritikë të dukshme thotë : "e ti tue qenë plak e len rrugen e Tij".

Në vepër Profeti a. s. paraqitet si shembull thjeshtësie për të gjithë:

"Hangër ka buk' elbit. Ai gjallë sa me rrnue
Dhe ka vesh' kmish me bar sa m'u mëlue".16

E jo vetëm kaq, por nuk është ankuar, përkundrazi është gëzuar, apo siç thotë poeti " ... ja ka ba shyqyrin".

Edhe në çastin e vdekjes ai s'mendon për vete, por për njerëzimin. I lutet engjëllit që merr shpirtrat që:

... kur t'i vish, me ngadal
Shpirtin e atyne me t'mir' me m'iu marr". 17

Ai pranon që të marrë mbi vete vuajtjet e vështirësitë e vdekjes së njerëzve " ... mue me m'i dhan ... zërin e tyne un e hjek, po ndigjo".18 Edhe në këto çaste agonie ai nuk harron miq, dashamirë, farefisin që ka pranë "Krye për krye të gjithëve ju dha "Lamtumirë". E në mënyrë të veçantë ai tregohet i dashur e shumë i dhembshur me vajzën e vet, të cilës i drejtohet "Lamtumir' nuri i syve, Fatime". Ky varg ka ngarkesë të madhe emocionale. Fatimja kishte qenë vajzë e vetme, ajo kishte qenë gëzimi i shpirtit, bukuria e jetës, rrezja shpresëdhënëse, drita engjëllore, e afërt e shumë e dashur në këto çaste. Poeti i kursyer thotë thjeshtë, me shumë pak fjalë, duke shprehur mallin e jetës "Lamtumir' nuri i syve, Fatime". E bija e dashur me lot i përgjigjet "Unë po bëhem ej baba, kurbani jot".

Në vepër autori shpreh një mendim shumë interesant për vlerën e studimeve e në mënyrë të veçantë për dijetarët. Pyet dhe përgjigjet.

Cilëtjanë njerëzit më të nderuar, kujt i takon përpara mëshira e Zotit, cilët do të hyjnë të parët në parajsë?

Ata që kanë nderuar Profetin duke vizituar Qaben? Haxhinjtë?
Ata që kanë dhënë jetën në luftë, dëshmorët?
Ata që kanë bërë vepra bamirësie duke dhënë zeqate ? Apo dijetarët ? Secili grup pranon se për çdo problem janë këshillue me dijetarët e prandaj mëshira iu takon në radhë të parë atyre por jo dijetarët u lëshojnë rrugën, i nderojnë bamirësit. Dhe arësyeja është bindëse:

"Sado, qi na kemi çalltis me këndue,
Kta na kan mbajt, me kta ' na kemi qindrue".19

Mevludi shquhet edhe për vlerat estetike, e këto janë të dyfishta.

Si vepër letrare lexohet, por ajo edhe këndohet me një melodi të caktuar, që në zonën e Shkodrës ka pasur në themel tonet e këngës popullore shkodrane. Jo vetëm kaq, por organizimi i festave popullore, ceremoniali i krijuar ka nxitur miqësinë, bashkimin popullor, mirëkuptimin, vëllazërimin dhe afrimin shpirtëror të njerëzve. E kjo është një fushë, ku duhen kërkuar vlerat etnografike të Mevludit, fushë disi e panjohur, e pastudiuar dhe e parrahur nga mendimi shkencor. .Vepra ka figura artistike me vlera të rralla estetike, që tregojnë për aftësitë krijuese letrare të autorit. Në disa momente forca krijuese është më e fuqishme e poeti përshknian skena prekëse, reale, afér natyrës njerëzore. Kështu psh përshkruhet lindja e Profetit. Emineja, nënë lehonë,e rreshkur nga vështirësitë e lindjes apo siç thotë poeti: "u etçova" (nga emri et, kam et, më ka marrë etja) i sjellin një mashtrapë me sherbet:

"Ma i ftoft' se bora, ma i bardh' pernjimend,
Ma i ambel se sheqeri kishte qenë"20

Autori nuk thotë sherbet i freskët, as i ftofitë si bora, por Më i ftoft' se bora, më i ambel pergjimend. E së bashku me nënën gëzohet gjithçka për rreth:

"Shpirt e pa' shpirt, gur e dru thiren me za,
Gjith' e thojshin mirëse erdhe Mustafa'.21

Për të shprehur gjëndjen emocionale të nënës e gëzimin e saj poeti thotë:
"Mendja prej kreje i shkoi e i erdh përsëri".

E banorët për rreth, sapo morën vesh lajmin, vijnë "pa fes e pa këpucë, në kambë". E jo vetëm kaq, por edhe Qabja u çua në këmbë për të përshëndetur qoshja qoshen.

Poeti bën që Qabja të flasë:

"Qabeja thirri e i foli m'atë ças
sonte ka le Dielli i gjith' dynjas".

Po kështu është përshkruar me nota prekëse vdekj a e Profetit a.s.. Kur pasuesit e Muhammedit a.s. mësuan se ai ishte i sëmurë rëndë "Sytj 'u rrodlien gjak e lot". Poeti në vepër ka përdorur epitete e krahasime të goditura, shumë personifikime, që veshin mendimet me forma shprehjeje, që i japin gjallëri shprehjes dhe provojnë se Hafiz Ali Ulqinaku, ndonëse i ri, ishte një poet i lindur. Vini re krahasimet "buzët i ndritshin si hana", "dhambët si kokrra inxhi", 'si erë myshku" etj.

Vargjetjanë metrike, me masën Fa-i-la-tun, fa-i-la-tun, fa-i-lat. (trokaik 11 rrokësh me vargie dyshe me rimë të puthur, AA, BB, psh:

"Kur i lunte, buzt' e Tij ndritshin si Han,
Por si Dielli e ndriçojshin gjith dynjan.
Prej ndriçimit dhamvet si kokrra inxhi,
Gjylpanën natën e gjinte plak e'j ri".22

E për t'i qëndruar besnik masës së vargut, poeti përdor teknika të ndryshme, sidomos asimilimet, psh Jo me hanger sa'j xe barku prsi lopë.

Vini re kadencën e vargut:

'molli nji hurm vet me dor' Aj Padisha,
bini e u rrit, m'at sahat kokrra i dha".

"Mevludi" është shkruar në vitet '70 të shekullit të kaluar, kur autori ende nuk kishte rënë në kontakt me letërsinë shqipe të kultivuar dhe kishte marrëdhënie të pakta me të. Për të vlerësuar gjuhën e veprës duhen marrë parasysh disa rrethan:

- Sipas Hafiz Ali Ulqinakut gjuha shqipe ishte e palëvruar ... me kalem s'asht kullanisë". Ai shkruan një vepër fetare, të përshtatur nga një autor turk shumë i njohur, Sulejman Çelepi, hartuar në agimet e shekullit XV, prandaj edhe do të ndikohej nga leksiku turk, gjuha zyrtare e kohës.

- Vepra është e sferës fetare. Në atë kohë të gjitha ceremonitë fetare zhvilloheshin në gjuhën arabe, e është krejt e natyrshme që të ketë një ndikim të fuqishëm nga një gjuhë kulture fort e përhapur në atë kohë. A s'të bën të krahasosh edhe sot gjuhën e përdorur në disa fushatë dijes. P.sh. vini re gjuhën që përdorin mjekët, a s'është kjo plot fjalë latine? Në një rreth mekanikësh është mjaft e vështirë të kuptohet leksiku i tyre teknik etj. Prandaj nuk është aspak për t'u çuditur që edhe "Mevludi" i Hafiz Ali Ulqinakut ka fjalë e shprehje fort të zakonshme në sferën e terminologjisë fetare islame, që në atë kohë, por edhe sot është e vështirë të zëvendësohen. Megjithatë leksiku i veprës sot na duket i ngarkuar me fjalë turke, arabe. Por sistemi motfologjik dhe ai sintaksor janë shumë të pasur dhe krejt të paprekur nga ndikimi i huaj. Ata janë vërtetë kështjella të shqipes, ku s'u fut dot ky ndikim.

Ndikimet turke, arabe dhe të persishtes ishin të zakonshme në letërsinë shqipe e kjo vazhdoi deri vonë. "Nga nji fjalë turke e ban lazem" pat thanë poeti e ne ju kujtojmë se Ndue Bytyçi pat shkruar poezinë patriotike "Memleqeti" ("Atdheu"), ndërsa "Vaji i Bylbylit" i Mjedës u pat botue te "Shahiri elierz" ("Poeti i ndershëm").

Dëshirojmë të theksojmë se të shkruash në gjuhën shqipe një vepër fetare në vitet '70 të shekullit XIX nga një autor.mysliman ishte një akt i shquar atdhetàrie e njëheri një guxim i veçantë, sepse perandoria turke nuk njihte kombësi, por fe, e banorët e kësaj perandorie të gjërë ndaheshin në myslimanë, romë e të krishterë. Ështe i njohur fakti që banorët katolikë të ritit roman të perandori'së turke kishin mbrojtjen e Austrisë, e cila në bazë të marrëveshjes me Turqinë e sipas kushtetutës austriake mund të përdornin gjuhën amtare. Prandaj në shkollat e mbajtura nga kleri katolik mësohej edhe gjuha shqipe. Një gjë e tillë nuk mund të bëhej në shkollat e për fèmijët e besimit mysliman apo ortodoks, prandaj edhe ndiqeshin e persekutoheshin ata mësues që guxonin t'u mësonin shqipen fémijëve myslimanë apo ortodoksë. E dini që Papa Kriston e vranë në vitin 1909.

E Hafiz Ali Ulqinaku jo vetëm që luftoi me armë në dorë kundër ushtarëve turq për mbrojtjen e Ulqinit, por pati guximin edhe të shkruajë një vepër fetare në gjuhën shqipe. Pikërisht, të shkruajsh shqip e të luftosh kundër ushtrisë turke, pra kundër vëllezërve të besimit është një akt i dyfishtë atdhetarie e emancipimi kulturor e shoqëror. Mendoni se nuk ka qenë aspak e lehtë. Edhe sot çdo gjë e re nuk është e lehtë. Kështu duhet kuptuar vlera gjuhësore e letrare e "Mevludit" shqip.

Mendojmë se gjuha e autorit në disa vise është shumë e kursyer, shumë e zhdërvjelltë, me forma morfologjike e sintaksore me vlera historike dhe aktuale.

Disa shprehie të autorit janë bërë popullore dhe përdoren edhe sot e kësaj dite:

"Grat' si trimat, trimat m'u vesh porsi gratë,
Prishet gjith dynjaja, mbushet Me fesatë".24

"Vorri nuk njef kënd të madh, as padishah", "N'dash ta vrasin, n'dash ta mbysin s'des gabim.'25 "Mjer i shtrenjti, vet s'e ha as kujt s'ja jep'.26 Analiza e gjuhës së autorit paraqet dukuri ineresante, që janë objekt i veçantë studimi, ku duken dukuri kalimtare e forma të dvzuara foljesh me mbaresat -um e -umun, por edhe ue- ; ka forma shumë interesante përemrash pronorë e vetorë, ndajfoljesh e sidomos disa emra interesantë për nga formimi si shëndim, foljesh, u gazmue etj. Së fundi theksojmë se gjuha e Hafiz Ali Ulqinakut duhet parë edhe si e ndërmjetme mes të folmes së Ulqinit (e botimi i transliteruar në alfabetin latin nuk na lë të kuptojmë qartë, sepse këtu ka vënë dorë i biri i tij, Hafiz Sait Ulqinaku) dhe të folmes së Shkodrës.

Vlera e Mevludit në gjuhën shqipe, siç e kanë vënë në dukje edhe mjaft studjues, ka luajtur një rol me rëndësi për ruajtjen e kësaj gjuhe, nga ndikimi sllav në trevat shqiptare, që përdhunisht iu dhanë Serbisë, Malit të Zi dhe Maqedonisë. Do të shtonim se edhe ky mevlud i ribotuar disa herë, i kënduar e i mësuar përmendsh nga shqiptarët që emigruan në vende të ndryshme të botës, në Amerikë, Australi e gjetkë ka ndikuar ndjeshëm për ruajtjen e gjuhës amtare të shqiptarëve kudo që banojnë.

Duke marrë parasysh vlerat fetare, edukative, letrare dhe gjuhësore të Mevludit ai mbetet një vepër dinjitoze e Hafiz Ali Ulqinakut, një poet që meriton qjë vëmendje të veçantë edhe sot.27

Nëfushën e giuhësisë Hafiz Aliu në Lezhë hartoi tre fjalorë, të parin turqisht-shqip në vargje, të dytin turqisht-shqip me rend alfabetik dhe të tretin po me këtë kriter shqip-turqisht. Të tre fj alorët në nderim të vendlindjes i quajti "Ulqin". Të tre sëbashku kanë gjithësej 1334 faqe. Më me vlerë është ai shqip-turqisht me 9021 fjalë që, duke hequrtrajtat e pashtjella të foljeve e fjalët e përsëritura, mbesin rreth 4000 fjalë. Fjalorët kanë për bazë të folmen e Ulqinit me ndikime nga të folmet e Shkodrës e të Lezhës. Ata kanë vlerë leksikografike, leksikologjike, dialektologjike e për historinë e gjuhës.28

Në fushën e arsimit hartoi një abetare shqipe të shkruar me shkronja arabe. Fillon me alfabetin prej 40 shkronjash, 30 bashkëtingëllore dhe 10 zanore, që ai i krijoi vetë dhe pastaj faqet e tjera kanë ushtrime për praktikimin e tyre. Abetarja nepërmjet fjalëve jep edhe njohuri gramatikore, për mjedisin e nxënësve, për natyrën etj.29

Në,fushën fetare ai ka kryer detyra të ndryshme si hoxhë, si imam e si myfti. U shqua për zhvillimin me cilësi të riteve fetare, për predikimet, për drejtimin e vartësve e administrimin e shkollave fetare, për ngritjen e xhamisë në Lezhë në vitin 1909, për komunikimin me besimtarët, për sigurimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit, të tolerancës e të harmonisë ndërfetare, duke krijuar një jehonë pozitive që ruhet e përmendet gojë më gojë edhe pas dekada Vitesh. Autoritetin e lartë fetar, erudicionin në problemet teologjike dhe kompetencën e thellë të Hafizit Aliut e dëshmon qartë një shkresë e Kryemyftinisë së Stambollit vitit 1900 ku thuhet:

"Të nderuarit Hafiz Ali Efendi nga ylematë e kazazë së Lezhës,
Duke pasur parasysh nevojat e popullsisë së kazazë së Lezhës si dhe duke u mbështetur në aftësinë dhe zotësinë tuaj, sipas shkresës së dërguar nga ana e këshillit administrativ të kazasë për emërimin tuaj për zbatim të porosisë së vilajetit për gradim, lënien në dorën tuaj të myftinisë së kazasë së sipërpërmendur, konfirmoni me shkrim që jeni myftiu i kazasë se sipërpërmendur".30

Fjalorët dhe abetarja mbetën dorëshkrime. Me gjithë interesimin e autorit, botimi i tyre qe i pamundur. Ky është një fakt domethënës. Ndokujt nuk i pëlqente, dikush pengonte, Stambolli nuk donte abetare e fjalorë për gjuhën shqipe, sepse ata mbillnin farën e shqiptarizmës, të lirisë e të përparimit të vendit.

Në ndonjë tekst e në ndonjë studim pa të drejtë vepra e Hafiz Aliut është inkuadruar në letërsinë e bejtexhinjve. Kjo është bërë me qëllim nënvleftësues e dashakeq o nga paaftësia profesionale. Fjalorët e abetarja nuk janë letërsi. "Mevludi" është përkthim. Ç'objekt kanë bejtet e ç'objekt ka Mevludi '? Këtyre autorëve e studjuesve mjafton t'u kujtojmë se Mevludi përmban filozofi, teologji ' edukatë, didaktikë, atdhetarizëm e se në pikëpainje fetare ka vlera universale. Me bejtexhinjtë Hafiz Aliu ka lidhje vetëm me alfabetin arab; mevludet duhen trajtuar e pasqyruar si segment i veçantë i letërsisë me alfabet arab.

Për veprimtarinë e Hafiz Ali Ulqinakut në të kaluarën është shkruar pak, më parë për mungesë gjunnimesh e studimesh, më vonë për shkaqet e njohura ideologjizuese e polit zuese, pse ai ishte kle rik, si dhe për mungesë studiuesish kompetentë e mungesës së kontaktit me botimet j ashtë vendit. Këndej themi se ai nuk u harrua, por as nuk u paraqit sa duhej e si duhej.

Duke paraqitur veprën e Hafiz Ali Ulqinakut me të drejtë lind pyetja: Cilët qenë motivet që e shtynë atë për të krijuar e botuar? Kësaj pyetjeje, nga njëra anë i përgjigjet vetë autori, ndërsa nga ana tjetër këto kuptohen nga destinacioni i veprave të tij dhe nga vlerësimet e studjuesve kompetentë për të.

Autori në parathënien e fjalorëve është shprehur: "ashtshkrue për fëmijët dhe asht ndërtue me vargje për t'u nxanë prej tyre lehtë përmendësh" dhe në një rast tjetër po këtu "Shumë vetë dhe veçanërisht gra dhe kalamajtë i kam parë se janë n'errësinë dhe s'kuptojnë ç'u lypset..."31 Në atë kohë shkollat kishin nevojë për abetare e ai hartoi abetare, kishin nevojë për fjalorë e përpiloi fjalorë, kishin nevojë për libra me karakter fetar, edukativ dhe didaskalikë dhe ai i përktheu, i përshtati dhe i pasuroi me materiale origjinale; shkolla kishte nevojë për mësues dhe ai u bë mësues, kishte nevojë për gjuhë shqipe dhe ai fliste, shkruante, lexonte, mësonte e predikonte në gjuhën shqipe.

Këndej del qartë se veprat letrare, gjuhësore, fetare e arsimore i përktheu dhe i hartoi jo thjeshtë i shtyrë nga qëllime fetare, por edhe nga dashuria për gjuhën shqipe, nga dëshira e popullit, të rinisë e të fèmijëve pgr dije dhe arsim, për kulturë e përparim, për ruajtjen e mbrojtjen e kombësisë shqiptare.

Vitet e fundit studimet e botimet për Hafiz Ali Ulqinakun u shtuan shumë, hodhën më tepër dritë për të pasqyruar e ndriçuar veprimtarinë e tij me realizëm, me objektivitet e pa paragjykime në tërë gjërësinë e saj, me të mirat e të metat e veta.

Me jetën e veprimtarinë e Hafiz Ali Ulqinakut mburren tre qytete : Ulqini, Shkodra e Lezha. Studjues të ndryshëm të këtyre qyteteve e vlerësojnë atë nga këndvështrime të ndryndyshme disa në tërësi, disa në aspekte të veçanta.

Studiuesi ulqinak Sytki Malo Hoxha nënvizon se "Hafiz Aliu ishte një figurë e shquar e kulturës sonë në përgjithësi. Ishte atdhetar i kulluar, poet i talentuar, përkthyes i shkëlqyeshëm, leksikograf i dalluar dhe alim i nderuar në rrethin ku jetoi e veproi e më gjërë".32 Dr. Ruzhdi Ushaku e mg. Nail Draga në librat33 e studimet e tyre34 në përmasa të ndryshme, paraqesin aspekte nga jeta e krijimtaria dhe e konsiderojnë "emër të nderuar të kulturës shqiptare, si një ndër krijuesit që u përpoq për ruajtjen e kultivimin e gjuhës shqipe të shkruar".35

Shkodranët i kanë kushtuar vlerësime të shumta. Po ndalemi në disa prej tyre; "Mësuesi i Popuilit" Hamdi Bushati, në veprën e tij të rëndësishme "Materiale për Shkodrën" thekson : "Mevludi i H.Ali Ulqinakut u ba nji vepër e dashtun për besimtarët myslimanë të kohës dhe u prit me entuziazëm të madh. Shumica e familjeve myslimane ia kishin vu detyrë vedit me e pasë në shtëpi nj i kopj e të këtij Mevludi. Bile deri ndër shkolla (mejtepe) Mevludi u vu si mësim suplementar për nxanësit, djelm e varza".36

Studjues të ndryshëm e kali vlerësuar si luftëtar atdhetar, si pjesëmarrës aktiv në luftrat popuilore për mbrojtjen e Ulqinit, si veprimtar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Studjuesi letrar Lezhjan Tonin Çobani për kontributin e gjithanshëm të Hafiz Aliut, ndër të tjera, ka përgjithësuar: "Me punërt e tij të palodhur, në radhë té, parë si leksikograf, si hartues i abetares shqipe në Lezhë, si përkthyes e vjershëtar në gjuhë shqipe me alfabet arab, Ali Ulqinaku radhitet përkrah figurave të shquara të rrethit të Lezhës që i kanë dhënë kulturës kombëtare të së kaluarës përkrah Frang Bardhit, Pjetër Zarishit, Leonardo De Martinos, Gjergj Fishtës etj.37 Artikuj e gjurmime ka bërë edhe studjuesi i historisë së arsimit e të kulturës Cijon Simoni, i cili ka dhënë vlerësime për punën e tij si mësues, si krijues e si njeri me cilësi të larta morale e njerëzore, historiani Muhamet Lika për rolin e tij për mirëkuptimin mes besimeve fetare.38

Jashtë këtyre qyteteve, të shumtë janë studjues të tjerë me autoritet e reputacion të lartë shkencor që kanë pasqyruar në studimet e tyre konsiderata të favorshme e lavdëruese për krijimtarinë e larmishme të Hafiz Ali Ulqinakut.

Meritën e parë për zbulimin e të dhënave për jetën e veprimtarinë e tij e ka stuqjuesi erudit Lumo Skendo, i cili qysil në vitin 1926 në revistën "Dituria" ka paraqitur fakte interesante e të pabotuara për Hafiz Ali Ulqinakun.39

Dijetarët e mëdheni gjuhëtarë: A.Xhuvani, E.Çabej, Sh.Demiraj etj. në veprat e tyre e citojnë si poet, si përkthyes e si hartues fjalori duke vënë në dukje meritat në këto drejtime. Studjuesi i shquar orientalist Osman Myderrizi me një varg,punimesh të gjata cilësore, ndër të tjera e vlerëson lart duke thënë se "Zëvendësimi i turqishtes në Mevludin dhe i arabishtes në hytben kishte rëndësi, se sillnin me vehte një konsakrim të gjuhës dhe të shkrimit shqip", ndërsa për fjalorin shqip-turqisht pohon se "ky fjalor paraqitet me vlerë të madhe, se përmban shumë fjalë të rralla, në mes të të cilave edhe terma detarie; Një pjsë e këtyre fjalëve pa dyshim do të kaloje edhe në fjalorin e përgjithshëm të gjuhës dhe do të shërbejë për zhvillimin e gjuhës letrare kombëtare".40

Orientalisti tjetër i shquar, 'Fahir Dizdari, në veprën e tij madhore "Fialori i orientalizmave në gjuhën shqipe" çmon tepër personalitetin e Hafiz Aliut, Për Mevludin nënvizon: "Edhe pse i vjetër i ka rezistuar kohës, sepse autori ka ditur t'u flasë mirë ndjenjave të besimtarëve me frymën poetike që e dallon ndai të tjerëve, me shprehje të përmailshme e rrjedhshme. Ky Mevlud është në përdorim dhe kërkohet prej njerëzve". Për konkretizim të tertnave hoxhë e hafiz ai shënon se "Të denjë për t'u përmendur krahas Hoxha 'Fahsinit, floxha Kadri Prishtinës radhitet edhe Hoxhë Ali Ulqinaku", iidërsa pranë Hafiz Ali Korçës vendos Hafiz Ali Ulqinakun.41

Edhe studjues shqiptarë nga Kosova e Maqedonia kanë dhënë ndihmesën e tyre të rëndësishme për njohjen dhe vlerësimin e figurës së flafiz Ali Ulqinakut. Studjues të afirrnuar, si: prof Hasan Kaleshi, Dr. Jashar Rexhepagiqi, Dr. Muhamet Pirraku, Dr. Feti Mediu, Nehat Krasniqi etj.bëjnë parashtrime, analiza e konkluzione me vlerë, ijapin ati . 1 vendin e merituar ndër intelektualët e dalluar të kohës.42

Jehona e studimeve e vlerësimeve nuk përfundon me kaq; ajo shtrihet edhe në diasporë. Idriz Lamaj, ndonëse vetë një autor Mevludi shqip në SHBA, pohon në një studim për historinë e Mevludeve se "versioni i Mevludit të H.Aliut ka kalue deri në ditët e sotme si ma i përsosuni, ma i popullarizuemi dhe ma i përhapuni në gjuhën shqipe".43

Fama e Hafiz Aliut kapërcen edhe kufinjtë e Shqipërisë. Në Turqi dy nga enciklopeditë me prestigj ndërkombëtar, si ajo Islamike dhe Inonu i lënë vend veprave të Hafiz Aliut si poet e linguist i përmendur Edhe orientaliste të tjerë dhe albanalogë të huaj në studimet e'tyre trajtojnë dhe vlerësojnë punën e tij përkthyese e krijuese letrare, gjuhësore e fetare.

Nga parashtrimi i mësipërm i fakteve për jetën, veprat e vlerësimet për Hafiz Ali Ulqinakun nxjerrim disa përfundime:

Së pari, Hafiz Ali Ulqinaku shkriu në nj ë në personalitetin e tij kompleks cilësitë e tij të dalluara atdhetare, fetare, shkencore, kulturore, arsimore e qytetare, duke shfrytëzuar për formimin e tij shkollën e kryer, studimin individuel dhe mjedisin intelektual, patriotik e progresist të kohës.

Së dyti, Hafiz Aliu qe një figure shumëplanëshe, punoi e krijoi si përkthyes, poet, leksikograf, leksikolog, hartues abetareje, mësues, hoxhë dhe drejtues fetar.

Së treti, Autoriteti i Hafiz Aliut qe gjithnjë në rritje, nga një njohje lokale, kapërceu kufinjtë e një qyteti, të një krahine, duke u bërë i përmendur në mbarë vendin, në të gjitha trevat shqiptare, në diasporë e në vendet e huaja, duke u vlerësuar si një personalitet i merituar dhe i padiskutueshëm i kulturës kornbëtare.

Së katërti, Për jetën dhe veprimtarinë e Hafiz Ali Ulqinakut janë aktivizuar me studime, citime, analiza, krahasime e konkluzione akademikë, studiues të letërsisë, të historisë së gjuhës, të leksikografisë, të leksikologjisë, të dialektologjisë, të historisë së Shqipërisë, të historisë së arsimit, të kulturës islame, teologë, enciklopedistë, specialistë të Arkivit të Shtetit, gazetarë, bibliografë dhe albanologë të huaj.

Së pesti, Figura dhe veprimtaria e Hafiz Ali Ulqinakut është cituar, pasqyruar e vlerësuar në monografi, vepra madhore, libra e përmbledhje të veçanta, në revista, në gazeta, në enciklopedi, në Fjalorin Enciklopedik shqiptar, në albumin "Në gjurmë të historisë kombëtare në fototekën Marubi", në bibliografinë "Kontribute për bibliografinë shqipe", në parathëniet e studimet hyrëse të Mevludeve, në tema dizertacionesh për histori arsimi, në leksione e seminare të lëndës 'Historia e gjuhës shqipe" në Universitetin "L.Gurakuqi" etj.

Së gjashti, Për kontributin e H. Ali Ulqinakut janë zhvilluar veprimtari të shumëllojshme, që kanë shpalosur më mirë vlerat e tij të gjithanshme. Për këtë është organizuar "Tribuna shkencore" në Ulqin, është përfshirë në kumtesë në Simpoziumin e parë ndërkombëtar të mbajtur në Prishtinë me temë "Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët", është cituar ndër kumtesa në sesionin shkencor në Shkodër kushtuar përkujtimit të 100 - vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe në seminarin e parë ndërkombëtar në Shkodër me temë "Shkodra ndër shekuj", është folur në rubrikën "Kujtesë" të RTSH, është hartuar emision i veçantë në Radio Shkodra në rubrikën "Kontribute për gjuhën shqipe", janë programuar fragmente të veprës së tii në koncertin festiv me rastin e festës së Bajramit në teatrin "Migjeni" në Shkodër, janë organizuar e sesione shkencore në Shkodër e në Lezhë dhe Mevludi i tij ka qenë dhe është materiali bazë i ceremonive përkujtimore të ditëlindjes së Profetit Muhamed a.s.

Së fundi, Hafiz Ali Ulqinaku është një nga ata figura të rëndësishme të kulturës shqiptare që dhanë shembullin frymëzues të zhvillimit të njëkohshëm e të bashkërenditur të veprimtarisë atdhetare, shkencore arsimore, e fetare duke çuar më përpara traditën pozitive të krijuar në vendin tonë në këtë fushë.44

Duke përfunduar këtë vështrim të përmbledhur të jetës, të veprimtarisë e të vlerësimeve për Hafiz Ali Ulqinakun kuptohet sa i drejtë ka qenë propozimi dhe miratimi për dekorimin e tij me titullin e lartë nderues "Mësues i Popullit" dhe sa i bukur i përshtatet atij motivacioni përkatës : "Klerik dhe intelektual i shquar, studjues i apasionuar, mësues dhe edukator i nderuar i rinisë dhe i masave popullore, hartues e përkthyes i veprave fetare e shkencore".45



Referenca



1. Autobiografia e Hafiz Ali Ulqinakut, në rev. "Zani i Naltë", viti 1937, nr. 11, fq.355-357.
2. Sytki Malo hoxha, Rreth Mevludit te Hafiz Ali Riza Ulqinakut, në gaz. "Hëna e Re" Shkup, viti VII 59-60, gushi 1993, fq. 19.
3. Historia e Shqiperisë, USHT, Instittiti i Historisë dhe i Gjuhësisë, vell. II, Tirane, 1965, fq. 179.
4. Ciazeta "Zeri i Popuilit", nr. 136 (9309), 8 qershor, tq.3.
5. Faik Lulili - Islam Dizdari, Nderim për dijetarët. edukatorët dhe hoxhallarët e shquar te Shkodres, ne gaz,. "Drita islame", viti IV, nr. 10 (71), qerstior 1995, fq. 4.
6. Sait Ulqinaku, "Mevludi Sherif", viti 1936.
7. Rev. "Zani i Naitë", viti i937, nr. 11, fq. 355-j57.
8. Zyra e fetfave, Sektori i Meshihatit Islam në Turqi, Sekretaria, më 14.1.1900.
9. Rev. "Zani i Naltë", viti 1937, nr.11, fq. 365.
10. Hafiz Ali Ulqinaku. Mevludi Sherif, transliteruar ne alfabetin latin te sotëm nga i biri i tij, Hafiz Sait Ulqinaku, Shtëpia Botonjëse "Kristo Luarasi", miratuar prej Këshillit te Përhershëm te Komuiiitetit Myslitnan me vendimin nr. 139, date 26.9.1933, parathanie e Mevludit. fq, 31.
11. Po aty.
12. Sulejman Dede, -"Mevlud" (Vasiletu'n-necat), Sulejman Çelebi, melda fayinevi- 1984, 160 faqe dhe Mevludi origjinal i botuar ne vitin 1409.
Enciklopedia lsmet Ononu. 25 vellimesh ne gjuhen turke, zëri Sulejman Çelebi dhe Mevludi i tij.
13. Hafiz Ali Ulqiiiaku, vep. e cit.
14. Idriz Lamaj, Mevludi, botini i pare, 1982, "Biblioteka Myslimane Sliqiptare", nr.3.
New York, Parathënia shkruar prej Imam Vehbi lsmailit, fq. 7-8.
15. Hafiz Ali Ulqinaku, vep e cit., fq. 14.
16. Po aty, fq. 24.
17. Po aty, fq. 26.
18. Po aty.
19. Po aty, fq. 23.
20. Po aty, fq. 14.
21. Po aty, fq. 15.
22. Po aty, fq. 18.
23. Po aty.
24. Historia e letërsise shqipe, vëllimi II, Letërsia shqipe e Rilindjes Kombetare, Tiranë, 1959, fq. 229.
25. Hafiz Ali Ulqi.-iak-u, vep. e cit., fq. 42.
26. Po aty, fq. 37.
27. Islam Dizdari, Mevludi i Hafiz Ali Uqinakut'-një veper dinjitoze, ne gaz. "Drita islame",
28. Osman Myderrizi, Letërsia shqipe me alfabetin arab në "Buletin për shkencat shoqerore", 1955, 2, fq. 148-155.
29. Hafiz Ali Ulqinaku, Elitbaja (Abetarja), fotokopje në AQSH.
30. Zyra e Kryemyftinisë se Stambollit, date 14 janar 1989, firmosur nga Mehmet Xhemaledin el halid efendi zade.
31. Osmair Myderrizi, Fjalori shqip-turqisht i Hafiz Ali Ulqinakut ne "Dokumente e materiale", ne rev. "Studime Filologjike", nr.3, 1965, fq. 1 55-188.
32. Sytki Malohoxha, art. i cit.
33. Dr.Ruzhdi tishaku, tjlqini ne gjurmet e shektijve, Ulqin 1991, fq.35-36. Nail Draga, Shqiptaret te Mal te Zi, 1994, fq.191-198.
34. Ruzhdi Ushaku, Fjalori i fundit i leksikograftsë sliqipe me alfabetin arab, në gaz. "Fjala", Prishtinë, date 13.1.1979, fq. 14.
35. Nail Draga, vep. e cit., fq. 198.
36. Hamdi Bushati, "Materiale per Shkodran", dordshkrim.
37. Tonin Çobani, material i dhëne ne Radio-Shkodra, "Gjuha ime është shqipja". "Me pushkë e pendë per liri e pavarësi kombëtare", nëgaz. "Koha Jone", dt. 18 janar 1990, "Alfabeti i Ali Ulqinakuit. Një perpjekje individuale ne dobi te çeshtjes kombetare", ne gaz. "Koha jonë", date 16.5.1995.
38. Zef Pergega, Perkujtohet 140-vjetori i lindjes se "Mesuesit te Popullit" Hafiz Ali Ulqinakuit ne gaz. "Rilindja Demokratike", date 2 qershor 1995.
39. Lumo Skendo, ne rev. "Dituria", Bibliograria Shqiptare, 1 nandor 1926, fq. 5-30.
40. Osman Myderrizi, ail. i cit.
41. Tahir Dizdari, "Fjalori i termave islame në gjuhen shqipe", zgjedhur, redaktuar e pergatitur nga Ali Musa Basha, ne gaz. "Drita islame".
42. Hasan Kaleshi, "Mevludi tek shqiptaret", ne "Zbornik Filozofskog Fakulteta", Knjiga IV-2, Beograd, 1959, fq. 350-358. Dr. Jashar Rexhepagiq, "Zhvillimi i arsimit dhe i sistemit shkollor te kombësisë shqiplare lie territorin e Jugosllavise se sotme deri ne vitin 191 8", Prishtine, 1970, fq. 135, 144, 270. Dr. Muhamet Pirraku, "Qëmtinie pet jeten dhe vepren e Hafiz Ali Ulqinakut" (1 8531913), në rev. "Dituria islame", Prishtine, nr. 30-31, 1991, fq. 67-69. Dr. Feti Mehdiu, "Mevludet dhe shqiptaret", ne rev. "Bashkimi paqësoi", Prishtinë, viti 1, nr. 2-3. qershor-korrik 1992, fq. 8-9. Nehat Krasniqi, "Mevludet ne letersinë shqiptare me alfabetin arab", në rev. "Dituria Islame", nr. 30-31, 1991, fq.23-28.
43. Idriz Lumaj, vep. e cit., fq. 60-64.
44. Faik Luli, Hafiz Ali Ulqinaku - personalitet i kulturës shqiptare, në gaz. "Drita Islame", viti IV, Nr. 9 (70), maj 1995, fq. 4.
45. Dekreti Nr. 999, datë 27.12.1994 i Presidentit të Republikës Sali Berisha