Njė nga pasazhet mė tė cituara nė literaturėn e krishterė pėr inspirimin e librave biblikė ėshtė edhe pasazhi tek II Timoteu 3:16 nė tė cilin thuhet: I gjithė shkrimi ėshtė i frymėzuar nga Perėndia dhe i dobishėm pėr mėsim, bindje, ndreqje dhe pėr edukim me drejtėsi.
Atė Raymond Collins pohon: Pėr mė tepėr historianėt e dogmės do tė kenė vėrejtur se II Timoteu 3:16-17 ka shėrbyer si pikė konstante referimi nė paraqitjen tradicionale tė doktrinės sė inspirimit [1].
Pėr tė krishterėt ky pasazh ėshtė njė provė e qartė dhe kategorike qė autorėt e biblės kanė qenė tė gjithė tė frymėzuar.Le tė shohim ndonėse shkurtimisht vlefshmėrinė e kėtij arsyetimi.
1. Ky verset gjendet tek njė nga letrat e Palit drejtuar Timoteut. Kjo letėr nėse ėshtė shkruar me tė vėrtetė nga Pali duhet tė jetė pėrpiluar rreth viteve 60-70 pas krishtit. Tradicionalisht viti 67 ėshtė lakuar mė shumė nga teologėt e krishterė [2]. Nga kjo qė sapo thamė kuptojmė se kjo letėr ėshtė shkruar shumė kohė para se tė pėrpiloheshin ungjijtė dhe njė pjesė e madhe e librave biblikė tė Dhiatės sė Re. Njė pjesė e mirė e literaturės neotestamentare ėshtė pėrpiluar rreth viteve 70-100 e.s. Kėsaj kohe i pėrkasin katėr ungjijtė, letra e Hebrenjve, Zbulesa etj. Kjo do tė thotė se nėse e marrim pėr bazė kėtė verset, me tė, nuk mund tė vėrtetojmė dot inspirimin e tė gjithė Biblės. Pasazhi ku thuhet se i gjithė shkrimi ėshtė i frymėzuar nga Perėndia pėrjashton shumė libra biblikė qė nuk kishin dalė ende nė qarkullim nė atė kohė. Pėr mė tepėr kėto fjalė Pali ia drejton Timoteut dhe normalisht qė nė tė pėrfshihen vetėm librat qė Timoteu njihte. E siē e thamė mė parė njė pjesė e mirė e librave Biblikė nuk kishin dalė ende nė qarkullim. Pra ky verset nuk ėshtė provė pėr inspirimin e tė gjithė autorėve biblikė.
2. Shumė teologė tė krishterė kanė pohuar se ky verset nuk i referohet Dhiatės sė Re, por librave biblikė tė Dhiatės sė Vjetėr. Kjo gjė bėhet e qartė sapo e analizojmė pak mė nė thellėsi pasazhin nė fjalė
a. Nė kėtė pasazh gjenden dy fjalė kyē, shkrim i shenjtė dhe frymėzim. Kėto pėrdoren nga autori i II Timoteut pėr tė pėrshkruar njė literaturė hyjnore e cila besohej si e frymėzuar nga Perėndia dhe detyrimisht meritonte apelativin Shkrim i shenjtė. Siē e kemi parė derimėtani pėr tė krishterėt e hershėm sė paku deri nė gjysmėn e dytė tė shekulli tė dytė, i vetmi shkrim i cili njihej si i frymėzuar nga Perėndia dhe meritor pėr emrin Shkrim i shenjtė ishin vetėm librat e Dhiatės sė Vjetėr. Termi shkrim i shenjtė, edhe shumė kohė pas Palit, nuk ka qenė pėrdorur pėr librat e Dhiatės sė Re. Atė Raymond Collins komenton: Kjo nomenklaturė shkrimet e shenjta (hiera grammata), pėrndryshe nuk gjendet gjėkundi nė Dhiatėn e Re; e as nė Dhiatėn e Vjetėr poashtu. Por na bėhet e njohur nga Judaizmi Helen. Edhe Filo (Jeta e Moisiut, 2;292) edhe Jozefusi (Antikitetet e Judenjve, 10;210)e pėrdorin termin shkrime tė shenjta. Kjo shprehje pėrcakton atė qė ne tė krishterėt rėndom e quajmė Dhiatė e Vjetėr; dhe asgjė nė pėrdorimin e shprehjes nuk sugjeron se autori i II Timoteut kishte nė mend shkrimet e Krishtere [3] Nga kjo mund tė pohojmė se pėrdorimi i kėtij pasazhi pėr tė vėrtetuar frymėzimin e librave biblikė tė Dhjatės sė Re pėrbėn njė anakronizėm. E vetmja mundėsi ėshtė qė Pali nė kėtė verset ti jetė referuar librave tė Dhiatės sė Vjetėr.
b. Ky fakt bėhet krejtėsisht i qartė kur e analizojmė versetin nė kontekstin e tij. Nėse do ta shohim nė tėrėsi krejt pasazhin e II Timoteut 3:10-17 do tė shohim se nė tė Pali nxit Timoteun, si njėri i Zotit dhe lider i kishės qė ishte, qė tė ndjekė shembullin e Palit dhe traditėn e mėsimeve tė tij. Pika mė e rėndėsishme ndodhet nė vesetet 14- 15 ku Pali i thotė Timoteut: Por ti qėndro nė ato qė mėsove dhe u binde plotėsisht, duke e ditur prej kujt i mėsove, dhe se qė nga fėmijėria i njeh Shkrimet e shenjta, tė cilat mund tė tė bėjnė tė ditur pėr shpėtimin me anė tė besimit qė ėshtė nė Krishtin Jezus. Siē shihet nė kėtė verset, Pali po e pėrkujton Timoteun pėr shkrimet e shenjta qė ai kishte mėsuar qė nga fėmijėria. Shprehja e pėrdorur nė greqisht fjalėpėrfjalė do tė thotė qė kur ishe bebe [4]. Hebrenjtė e kishin zakon ti mėsonin qė nga fėmijėria e hershme fėmijėve shkrimin e shenjtė (Dhjatėn e Vjetėr). Ėshtė pikėrisht kėtij shkrimi qė Pali i referohet duke qenė edhe se asnjė shkrim i Dhiatės sė Re nuk ka ekzistuar kur timoteu ishte fėmijė. Tė krishterėt e hershėm ishin tė bindur se nė Dhjatėn e Vjetėr ishte parashikuar gjithēka pėr jetėn dhe misionin e Jezusit dhe se analiza e profecive biblike pėr Jezusin do tė shpinte tė besoje nė tė si Mesia i pritur dhe detyrimisht tė arrije shpėtimin [5]. Ėshtė pikėrisht kjo arsyeje se pėrse Pali pasi i referohet shkrimeve tė shenjta qė Timoteu kishte njohur qė kur ishte fėmijė vazhdon e thotė: ... tė cilat mund tė tė bėjnė tė ditur pėr shpėtimin me anė tė besimit qė ėshtė nė Krishtin Jezus. Mė pas vimė nė versetin 16 ku Pali thotė: I gjithė shkrimi (qė Timoteu kishte mėsuar qė fėmijė) ėshtė i frymėzuar nga Perėndia dhe i dobishėm pėr mėsim, bindje ndreqje dhe pėr edukim me drejtėsi. Siē shihet edhe nga konteksti i gjithė pasazhit, Pali me termin shkrim i shenjtė nėnkupton literaturėn e Dhjatės sė Vjetėr, qė nė atė kohė besohej nga tė krishterėt si i vetmi tekst i cili meriton emrin shkrim i shenjtė. Teologė tė shumtė tė krishterė e kanė pohuar kėtė fakt nė punimet e tyre. Nė vijim do tė pėrmendim disa prej tyre.
Nė Enciklopedinė e Re Katolike e cila ėshtė njė nga veprat mė tė njohura nė botė lexojmė: Vlera e pėrhershme e Dhiatės sė Vjetėr ėshtė insistuar tek 2 Timoteu 3:15-16 duke sqaruar se I gjithė Shkrimi ėshtė i frymėzuar nga Perėndia dhe i dobishėm pėr mėsim, bindje, ndreqje dhe pėr edukim me drejtėsi Pėr kėto arsye Dhiata e Vjetėr ėshtė mbajtur nė Kishė si autoritative dhe e dobishme. ( I Korintasve 10:11) [6]
Nė njė fjalor tė njohur biblikė lexojmė: Termi Grek pėr i inspiruar (theopneustos, i frymėzuar nga Perėndia) gjendet vetėm njė herė nė Bibėl (II Timoteu 3:16) dhe edhe atėherė duke iu referuar Dhiatės sė Vjetėr: I gjithė Shkrimi ėshtė i frymėzuar nga Perėndia dhe i dobishėm pėr mėsim, bindje, ndreqje dhe pėr edukim me drejtėsi, ... Autori i II Timoteut pa dyshim ėshtė duke menduar nė Shkrimin si shkresa tė njerėzve tė cilėt shkruan nėn udhėzim dhe me fuqinė e Shpirtit Hyjnor. Shkrimi qė do tė thotė Ligji, Profetėt dhe shkrimet e tjera tė tilla si Psalmet, u shkruan nga njerėzit tė cilėve u ishte dhėnė njė ndritje e veēantė nė rrugėt dhe qėllimet e Perėndisė, nė mėnyrė qė porosia e tyre do tė duhej tė konsiderohej si fjalė thelbėsore e Perėndisė pėr njerėzit e tij. [7]
Nė njė pėrkthim tė njohur biblikė nė gjuhėn angleze lexojmė: 15. Shkrimet e Shenjta, pra Dhiata e Vjetėr, tė cilėn Kisha e interpretoi si kallėzuese tė Jezus Krishtit 16. Tė gjitha Shkrimet, Dhiata e Vjetėr. [8]
Nė njė komentar biblik pohohet: Tė gjitha shkrimet: Dhiata e Vjetėr; pėr autorin dhe lexuesit e tij, ashtu sikur edhe pėr Palin dhe lexuesit e tij, kjo do tė thoshte pėrkthimi Grek, pra Septuaginta. Koncepti Helen pėr inspirimin influencoi nė Krishterimin e hershėm. [9].
Nė njė tjetėr vepėr tė njohur lexojmė Timoteu ishte mirė i informuar. Ai e dinte Fjalėn e Perėndisė qė nga fėmijėria. Mirėpo, nuk ishte Dhiata e Re ajo tė cilėn Apostulli Pal e kishte nė mendje dhe e cila nuk kishte qenė e shkruar nė kohėn kur Timoteu ishte fėmijė. Mos e neglizhoni Dhiatėn e Vjetėr. Shumė tė krishterė e bėjnė kėtė; shumė nga ta i kushtojnė pak kohė Dhiatės sė Vjetėr, dhe rezultati ėshtė se ata kanė njė tė kuptuar shumė joperfekt tė Dhiatės sė Re. Pėr tė parė rrėnjėt e Dhiatės sė Re depėrto thellė nė Dhiatėn e Vjetėr. Timoteu i dinte shkrimet hebraike. Ai ishte i familjarizuar me profecitė rreth ardhjes sė Mesisė, kėshtu qė kur atij iu prezantua Zoti Jezus, ai ishte pėrgatitur pėr ta besuar. dhe se qė nga fėmijėria i njeh Shkrimet e shenjta, tė cilat mund tė tė bėjnė tė ditur pėr shpėtimin me anė tė besimit qė ėshtė nė Krishtin Jezus. [10]
Nė njė nga komentarė katolikė mė tė njohur nė botė i cili pėr mė tepėr posedon edhe Nihil Obstatin dhe Imprimaturin, pra lejen e autoriteteve kishtare pėr botim gjejmė kėtė koment: Duke qenė se koleksioni Shkrimeve tė Krishtere nuk ishte akoma nė ekzistencė nė kohėn kur u shkrua II Timoteu...shprehja i gjithė Shkrimi i referohet (vetėm) Shkrimeve Hebraike, siē ėshtė vėrtetuar gjithashtu nga shprehja paralele shkrimet e shenjta nė vargun 15. Pėrfundimisht, pasi qė pasa graphe-s i mungon rasa e shquar, sipas tė gjitha gjasave ajo nėnkupton ēdo pasazh tė Shkrimeve...Kėshtuqė 2 Timoteu afirmon se ēdo pasazh nė Shkrimet Hebraike ėshtė i frymėzuar; dhe si rezultat kėto Shkrime janė tė dobishme pėr mėsim, bindje, ndreqje dhe pėr edukim me drejtėsi. Duke qenė se Shkrimet kanė ardhur nga Perėndia ato mund tė jenė profitabile me qėllim tė udhėzimit dhe kėshillimit [11]
3. Nė njė analizė tė fundit mund tė themi se Letra e Timoteut e cila ėshtė pjesė e njė grup letrash qė njihen ndryshe edhe si letrat baritore, ėshtė konsideruar si njė pseudoepigrafi e pėrpiluar nė vitin 150 pas krishtit. Sipas shumicės sė teologėve tė sotėm tė krishterė kjo letėr nuk ėshtė shkruar nga Pali por nga njė njeri i panjohur rreth njė shekull pas vdekjes sė Palit. Mė vonė ne do tė analizojmė mė nė detaje kėtė rast por kėtu do tė mjaftohemi me riprodhimin e disa autoriteteve kishtare lidhur me Letrėn drejtuar Timoteut. Atė Raymond Collins nė njė nga veprat e tij pohon: Njė numėr i konsideratave i udhėzoi shumė ekzegetė nė pėrfundimin se e tėrė Letra ėshtė pseudepigrafe. Kėshtu qė ne nuk duhet tė mendojmė se fragmenti i konsideruar (3:10-17) ėshtė pjesė e njė letre personale tė apostullit drejtuar Timoteut, shokut tė tij dhe bashkėpunėtorit tė ngushtė[12]
Teologu i njohur Archibald Robertson pohon: ...letrat drejtuar Timoteut dhe Titit janė konsideruar edhe nga teologė profesionalė si sajesa tė shekullit tė dytė.. [13] .
Nė njė tjetėr vepėr gjejmė: ...tė gjithė shkollarėt me pėrjashtim tė Katolikėve dhe Fundamentalistėve tani pajtohen se ato (Letrat Timoteut dhe Titit) janė shpikje tė shekullit tė dytė qė merren me gjendjen e shekullit tė dytė...kėta falsifikues mbase pėrdorėn atė qė e dinin pėr jetėn e Palit pėr ta bėrė punėn e tyre tė duket sa mė e ngjashme (me mentalitetin e tij) [14]
Sė fundmi do tė pėrmendim njė fjalor tė njohur biblikė ku pohohet: Kėshtu, konkluzioni i nxjerrė nga shumica dėrmuese e shkollarėve ėshtė se Letrat Pastorale duhet ti atribuohen ndonjė autori tė krishterė me pseudonim tė shekullit tė dytė, i cili ishte i bindur se mėsimet e Palit ishin normative pėr kishėn, dhe se Pali do ti adresohej kushteve ekzistuese nė atė mėnyrė. [15].
Pra pėrfundimisht mund tė pohojmė se pėrdorimi i kėtij verseti pėr tė vėrtetuar inspirimin e autorėve neotestamentar ėshtė i pabazė. Nė kėtė verset reflektohet thjesht opinioni i tė krishterėve tė hershėm lidhur me statusin e librave tė Dhjatės sė Vjetėr
Referencat
[1] Raymond F. Collins, Introduction to the New Testament, New York, 1987, f. 319
[2] Shih; La Sacra Bibbia Edizioni Paoline, Romė 1968, f. 1324; Life Application Study Bible, New Living Translation, Tyndale House Publishers, Inc., Illinois, 1996, f. 1937; Holy Bible, New Living Translation, Tyndale House Publishers, Inc., Illinois 1997, f. 690.
[3] Raymond F. Collins, Introduction to the New Testament, New York, 1987, f. 320
[4] Shih, New Bible Commentary, Eerdemans Publishing, Michigan, vėllimi I, 1965, f. 1078
[5] shih: The Clarendon Bible; The Gospel According to Saint Mark, by A.W.F.Blunt, Oxford 1929, f. 11-12
[6] New Catholic Encyclopedia", 1967, Vėll. II, f. 382
[7] The Interpreters Dictionary of the Bible, Edited by George Arthur Buttrick, Abingdon Press, Nashville, Nju Jork, 1962, f. 713-714
[8] The New Oxford Annotated Bible with Apocrypha: New Revised Standard Version, edited by Bruce M. Metzger and Roland E. Murphy, New York: Oxford University Press, 1994, f. 1448, nėn komentin e II Timoteut
[9] Nelsons Bible Commentary, Thomas Nelson & Sons, Neė York, vėllimi VII, 1962, f. 2515.
[10] Adresses on the First and Second Epistles of Timothy also lectures on the Episles of Titus, by H.A. Ironside, Loizeaux Brothers, 1947, f, 226-7
[11] Raymond E. Brown, Joseph A. Fitzmyer, Roland E. Murphy (Ed.), The New Jerome Biblical Commentary, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1990), Nihil Obstat. Imprimatur: Reverend William J. Kane. Vicar General for the Archdiocese of Washington, Nov. 15 1988; pėr pohime tė ngjashme shih edhe: The Cambridge Annotated Study Bible- New Revised Standard Version, Notes and references by Howard Clark Kee, Cambridge 1993, f. 203, nwn komentin e II Timoteut; The Interpreter's Bible, vwll. XI edited by George Arthur Buttrick, Nashville, NT: Abingdon, 1952, f. 507; The New Bible Commentary Revised, Edited by D. Guthrie, J.A. Motyer, A.M. Stibbs, D.J. Wiseman, Eerdmans Publishing, Michigan 1970, f. 1078; The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, edited by Merril C. Tenney, Zondervan Publishing House, Grand rapids, Miēigan 1978, f. 752; New Bible Commentary, Eerdemans Publishing, Michigan, vwllimi I, 1965, f. 1078; The KJV Parallel Bible Commentary; The IVP Bible background Commentary, f. 630; Gnomon of the New Testament, by John Albert Bengel, Edinburgh vwllimi IV, f. 310; Irwins Bible Commentary. The John Winston Company Philadelphia, f. 533
[12] Raymond F. Collins, Introduction to the New Testament, New York, 1987, f. 320
[13] Archibald Robertson, The Origins of Christianity, (Neė York, 1954), f. 66
[14] Freed, New Testament, p. 440, as quoted by Lee Martin Mc Donald & Stanley E. Porter. Early Christianity and Its Sacred Literature, (Hendrickson Publishers Inc., 2000), p. 488
[15] Paul J. Achtemier (Ed.), Harpers Bible Dictionary (San Francisco: Harper and Row, 1985
Marre nga:
http://www.islamidhekrishterimi.com/rezart.htm
Krijoni Kontakt