SHKRIMI I SHENJTË: Kapitulli V: Historia e Kishës

[Albo]

Shekulli i Parë


Shekulli i parë i erës së krishterë fillon me lindjen e Jisu Krishtit prej Virgjëreshës Mari në Betlehem. Krishti jetoi, vdiq, u ngjall përsëri dhe u ngjit në qiell në shekullin e parë. Kjo kohë dëshmoi, gjithashtu, derdhjen e Shpirtit të Shenjtë mbi nxënësit e Krishtit në festën e Rushajeve, ngjarje që quhet shpesh ditëlindja e Kishës.

Në shekullin e parë, apostujt predikuan Ungjillin e Krishtit. Ne nuk e dimë saktësisht se ku udhëtuan apostujt, me përjashtim të Shën Pavlit udhëtimet misionare të të cilit janë treguar në librin e Veprave. Sipas Traditës, të gjithë apostujt ishin predikues universalë të Ungjillit, të cilët, me përjashtim të Shën Joanit, u vranë për besimin e tyre në Krishtin.

Ungjijtë dhe letrat dhe të gjithë librat që përbëjnë shkrimet e Dhiatës së Re u shkruan në shekullin e parë. Gjithashtu, në këtë kohë, u themeluan bashkësitë e para të krishtera në qytetet kryesore të Azisë së Vogël dhe Greqisë, dhe ka mundësi edhe të Afrikës së Veriut.* Kisha u themelua, gjithashtu edhe në kryeqytetin e perandorisë në Romë.


Kisha

Në kundërshtim me çfarë ndonjëherë është menduar, Kisha e Krishterë ishte në fillim një fenomen urban që vetëm më vonë u përhap në zonat rurale. Gjithashtu, ajo përbëhej, kryesisht nga njerëz që ne mund t’i quajmë sot “shtresa e mesme” e shoqërisë. Kështu, nuk është e vërtetë se krishtërimi zuri vend në botë tek njerëzit e paarsimuar dhe të prapambetur, të cilët po kërkonin një ngushëllim qiellor përballë shtypjes dhe kushteve të padurueshme tokësore.

Ngjarja kryesore e Kishës së shekullit të parë ishte pranimi i kombeve në Kishë, të cilët nuk ishin të detyruar të ndiqnin ritualet e kërkuara nga ligji i Moisiut (Shih Veprat 15, Galatianët, Romanët). Kështu, ndonëse Kisha e Krishterë hyri në shoqërinë perandorake romane “nën perden” e judaizmit, shpejt u nda nga besimi judaik meqë Populli i Perëndisë u thirr nga të gjitha kombet, prej atyre që u bashkuan në Krishtin Mesian, i Cili u pohua si Zot dhe Shpëtimtar i të gjithë njerëzve dhe i të gjithë botës.

Kërkesat për të hyrë në Kishën e Krishterë ishin: besimi në Jisuin si Zot dhe Krisht, pendimi nga mëkati, pagëzimi në emrin e Jisuit dhe si pasojë marrjen e dhuratës së Shpirtit të Shenjtë. Ata që i përmbushnin këto kërkesa hynë në Kishë, e cila ishte themeluar në çdo vend si një bashkësi lokale e udhëhequr nga ata që quheshin peshkopë ose presbiterë, të cilët morën vënien e duarve prej apostujve. Vetë Apostujt nuk ishin peshkopë të asnjë bashkësie të krishterë të veçantë të ndonjë vendi.

Secila nga bashkësitë e krishtera që ne njohim pati karakterin e saj unik dhe problemet e saj unike, ashtu sikurse shohim në dokumentat e Dhiatës së Re (Shih Dhiata e Re tek Shkrimi i Shenjtë). Megjithatë, duke folur në përgjithësi, çdo kishë kishte një interes të madh për të tjerat dhe të gjitha ishin thirrur për të mësuar të njëjtat doktrina dhe të praktikonin të njëjtat virtute, duke jetuar të njëjtën jetë në Krishtin dhe në Shpirtin e Shenjtë.

Ata ishin ngulmues në zbatimin e mësimit të apostujve, në bashkësi, në thyerjen e bukës dhe në lutje.

Por gjithë ata që besonin rrinin bashkë dhe çdo gjë e kishin të përbashkët; dhe i shisnin pronat e pasuritë dhe ua ndanin të gjithëve, sipas nevojës së çdonjërit (Veprat 2:42, 44).

Përshkrimi i kishës në Jerusalem mund t’i aplikohet në përgjithësi të gjitha bashkësive të hershme të krishtera.



____________________

* Edhe në vendin tonë bashkësitë e para u themeluan në shekullin e parë. Ne kemi të dhëna se bashkësia e krishterë e Durrësit kishte në vitin 58 70 familje të krishtera.

[Albo]

Shekulli i Dytë


Persekutimet

Shekulli i dytë pa një zhvillim të mëtejshëm të besimit të krishterë dhe persekutime më të mëdha të Kishës nga autoritetet perandorake romane, për të cilët krishtërimi ishte një “fe e paligjshme”.

Të krishterët ishin të dënueshëm në sytë e romanëve jo vetëm fetarisht, por edhe politikisht. Ata shkelnin ligjet e shtetit, sepse ata kundërshtonin të nderonin një perandor tokësor si mbret, zot dhe perëndi, gjë që iu kërkohej atyre si anëtarë të shoqërisë perandorake. Ata luteshin për autoritetet civile dhe i jepnin “nderimin atij që është për nderim” (Romanët 13:1-7), por ata kundërshtonin t’i jepnin mbretit tokësor lavdinë dhe adhurimin që i përket vetëm Perëndisë dhe Krishtit të Tij. Kështu romanët shpallën: Nuk është e ligjshme të jesh i krishterë.

Një nga dëshmitë e para mbi të krishterët që ne kemi nga shkrimet shekullore gjendet në letërkëmbimin e shekullit të dytë ndërmjet Plinit të Ri dhe perandorit Trajan, i cili sundoi nga viti 98 deri 117. Ky letërkëmbim tregon se krishtërimi ishte me të vërtetë i ndaluar, dhe ndonëse të krishterët nuk duhet të ndiqeshin dhe ishin të pafajshëm për akuzat e rënda kundër tyre, si flijimi i fëmijëve dhe ngrënia e mishit të njeriut (një keqkuptim i eukaristisë që kryhej në “mbledhje të fshehta”), megjithatë, ata duhet të ekzekutoheshin nëse, kur kapeshin, kundërshtonin të mohonin besimin e tyre.

Persekutimi i të krishterëve në shekullin e dytë ishte gjerësisht lokal, i kryer sipas zellit të autoriteteve perandorake lokale. Megjithatë, persekutimet ishin të shtrira kudo dhe, në përgjithësi, të krishterët urreheshin edhe nga sundimtarët më tolerant dhe mendjehapur romanë. Ata urreheshin, kryesisht, për çfarë konsiderohej si këmbëngulja dhe intoleranca e tyre për shkak të përkushtimit të tyre të vetëm ndaj Krishtit si Zot. Ata persekutoheshin, gjithashtu për çfarë konsiderohej të ishte rrezik politik, që ata i sollën unitetit të ligjit dhe rendit në qeverimin perandorak, veçanërisht për shkak të numrit gjithmonë në rritje të personave që i bashkoheshin Kishës.

Ndërmjet udhëheqësve më të famshëm të krishterë, të shekullit të dytë, ishin peshkopët: Ignati i Antiokisë (v. 110), Polikarpi i Smirnës (v. 156) dhe filozofi Justin (v. 165). Secili prej këtyre njerëzve që u vranë për besimin lanë shkrime të cilat, së bashku me Didakinë, Letrën e Dionjetit, letrat e Klementit të Romës, Letrën e Barnabës, Bariun e Hermas dhe shkrimet apologjetike të Athinagoras së Athinës, Melitonit të Sardës, Theofilit të Antiokisë dhe teologut më të madh të shekullit të dytë Ireneut të Lionit, të gjithë dhanë një tablo të gjallë të besimit dhe të jetës së shekullit të dytë të Kishës.


Mbrojtja e Besimit: Apologjistët

Zhvillimet më të rëndësishme në shekullin e dytë, përveç persekutimeve dhe rritjes së anëtarësisë së Kishës, ishin mbrojtjet e besimit të krishterë kundër mësimeve të rreme, të ashtuquajturat apologjitë kundër herezive të krishtera, si edhe kundër judaizmit dhe paganizmit. Ishte, gjithashtu zhvillimi i doktrinës së Kishës dhe fillimet e teologjisë post-apostolike; themelimi i të njëjtit rregull bazë për Kishën në çdo bashkësi lokale të drejtuar nga peshkopët, presbiterët dhe dhjakonët; themelimet e para të liturgjisë së krishterë dhe jetës misterore të ndarë krejtësisht nga sinagoga judaike; fillimet e caktimit të kanonit të shkrimeve të shenjta të Kishës së Dhiatës së Re.

Në fund të shekullit të parë dhe në fillim të shekullit të dytë, u shkruan shumë shkrime të rreme rreth Krishtit. Këto janë të ashtuquajturat shkrimet apokrife (mos të ngatërrohen me apokrifët e Dhiatës së Vjetër), të ashtuquajturët pseudoapokrifë (Shih Shën Lluka tek Shkrimi i Shenjtë). Këto shkrime të rreme mbanin emrat e apostujve dhe futën në rrethet e krishtera shumë histori fantastike dhe legjendare rreth fëmijërisë së Krishtit, jetës së Shën Marisë dhe veprimtarisë së apostujve.

Së bashku më pseudoapokrifët u shfaqën, gjithashtu edhe mësimet e gnosticizmit, herezi e krishterë që e shndërronte krishtërimin në një lloj filozofie spiritualiste, dualiste dhe intelektualiste (Shih Kolosianët tek Shkrimi i Shenjtë). Të krishterët e vërtetë të besimit orthodhoks iu desh të ndesheshin me këto mësime të rreme. Rezultat i kësaj lufte ishte prodhimi i teologjisë së apologjistëve, domethënë, i atyre që e mbrojtën besimin e vërtetë dhe ungjillin origjinal të Krishtit. Rezultat i kësaj ishte, gjithashtu mësimi i vazhdimësisë apostolike në Kishë, doktrina se besimi dhe jeta e vërtetë e krishtërimit kishte kaluar nga kisha në kishë, nga brezi në brez dhe nga vendi në vend, nëpërmjet vazhdimësisë së Traditës së Shenjtë të Kishës në dorëzimin e peshkopëve, mësimi dhe praktika e të cilëve ishte e njëjtë tek të gjithë ata me mësimin e apostujve të Jisuit.

Një tjetër rezultat ishte që Kisha filloi të caktonte fort se cilat nga shkrimet i përkisnin ekzaktësisht Shkrimit të Shenjtë të Kishës dhe cilat jo, caktimi ishte bazuar në dëshminë e pastër apostolike që përmbahej në shkrimet, dhe përdorimi i tyre në Kishë në mbledhjet liturgjike.


Rregulli dhe Liturgjia e Kishës

Në shkrimet e shekullit të dytë të apologjistëve, martirëve dhe shenjtorëve, shihet se çdo Kishë e krishterë lokale udhëhiqej nga një peshkop, i cili e kryesonte Kishën që administrohej prej presviterëve ose pleqve dhe shërbehej prej dhjakonëve. Kështu shkruan në letrat e tij Shën Ignati i Antiokisë:

Ju këshilloj që të përpiqeni për të bërë çdo gjë në harmoni të perëndishme: peshkopi të kryesojë si në vend të Perëndisë, ndërsa presbiterët të funksionojnë si këshilli i apostujve dhe dhjakonët, të cilët janë më të dashurit e mi, janë besuar me shërbesën (d.m.th. veprat e mira) e Jisu Krishtit (Letra e Magnezianëve 6, 1).

Kini kujdes, pra, për të marrë pjesë në një Eukaristi; sepse një është trupi i Zotit tonë Jisu Krisht dhe një është kupa që na bashkon me Gjakun e Tij; dhe është një altar, ashtu si është një peshkop i ndihmuar nga presbiterët dhe dhjakonët, bashkëshërbyesit e mi (Letra e Filadelfianëve 4).

Atje ku është peshkopi, atje duhet të jetë populli, ashtu sikurse atje ku është Jisu Krishti, atje është edhe Kisha e Përgjithshme (Katholike) (Letra e Smirnianëve 8, 2).

Shën Ignati ishte i pari që e përdori termin katholik për të përshkruar Kishën. Ai është një mbiemër cilësor që tregon sesi është Kisha, domethënë, e plotë, e përsosur, e plotësuar, e tërë, duke mos i munguar asaj asgjë nga plotësia e hirit, të vërtetës dhe shenjtërisë së Perëndisë.

Në Didakinë dhe në Apologjitë e Shën Justinit dhe Shën Ireneut, janë gjithashtu përshkrimet e mistereve të krishtera.

Pagëzoni si më poshtë: mbas shpjegimit të të gjitha pikave, pagëzoni në emrin e Atit dhe të Birit dhe të Shpirtit të Shenjtë, në ujë rrjedhës... (Didakia 7, 1).

Asnjë të mos hajë dhe të mos pijë nga Eukaristia juaj, por vetëm ata që janë pagëzuar në emrin e Zotit... (Didakia 9).

Në vetë Ditën e Zotit, mblidhuni së bashku dhe thyeni bukën dhe falenderoni (d.m.th. eukaristia, që do të thotë falënderim); por më parë rrëfeni mëkatet tuaja që flijimi juaj të jetë i pastër. Megjithatë, asnjë që grindet me vëllanë e tij të mos bashkohet me mbledhjen tuaj deri sa ata të pajtohen; flijimi juaj nuk duhet të ndyhet (Didakia 14).


Eukaristia në Apologjinë e Shën Justinit

Dhe në ditën që quhet e Dielë, të gjithë ata që banojnë në qytete apo në fshatra mblidhen së bashku në një vend dhe lexohen përsa e lejon koha kujtimet e apostujve dhe shkrimet e profetëve. Pastaj lexuesi e mbaron leximin dhe kryesuesi na mëson dhe na këshillon gojarisht për imitimin e këtyre gjërave të shkëlqyeshme, pastaj të gjithë ngrihemi së bashku dhe i japim lart lutjet tona; dhe sikurse thashë më sipër kur mbarojmë lutjet sillet buka dhe vera dhe uji; dhe kryesuesi në mënyrë të ngjashme ofron lutjet dhe falënderimet sipas aftësisë së tij dhe populli jep pëlqimin e tij duke thënë ‘Amin’; dhe bëhet një ndarje dhe pjesëmarrje e Eukaristisë tek gjithsecili dhe atyre që mungojnë dhjakonët i sjellin një pjesë.

Dhe ata që kanë dhe duan japin çfarë ata dëshirojnë, secili sipas mendimit të tij; ajo që mblidhet depozitohet dhe kryesuesi e përdor për të ndihmuar jetimët, të vejat dhe ata që janë në nevojë nga sëmundjet apo shkaqe të tjera, për ata që janë në burg, për të huajt që janë në udhëtim dhe me një fjalë kujdeset për të gjithë ata që janë në nevojë.

Por e Diela është dita në të cilën ne mblidhemi së bashku, sepse është dita e parë në të cilën Perëndia, kur ndryshoi errësirën dhe materien, bëri botën, dhe Jisu Krishti Shpëtimtari ynë u ngjall së vdekurësh në të njëjtën ditë.

(Apologjia 1, 67 e Shën Justinit).

[Albo]

Shekulli i Tretë


Kisha e krishterë jetoi një paqe relative që nga vdekja e Mark Aurelit (185) deri në kohën e perandorit Decius (249). Kur Decius erdhi në pushtet, ai filloi një persekutim të përgjithshëm kundër të krishterëve nëpër tërë perandorinë. Persekutimet nga Decius u vazhduan me forcë nga Valeriani (253-260) Gjatë kësaj kohe jo vetëm që të krishterët detyroheshin t’u flijonin perëndive perandorake, por kleri ndiqej për t’u vrarë dhe të gjitha pronat e të krishterëve konfiskoheshin dhe shkatërroheshin. Pati një përpjekje totale për ta zhdukur tërë udhëheqjen e Kishës dhe për ta shkatërruar atë tërësisht.

Megjithatë, pas Valerianit, Galeni, biri i tij, e ndali politikën e persekutimit të përgjithshëm dhe të krishterët jetuan përsëri në një paqe relative deri në fund të shekullit. Gjatë kësaj periudhe, pati një rritje të jashtëzakonshme të anëtarësisë së Kishës, e cila arriti ndoshta dhjetë për qind të popullsisë së perandorisë.


Të Shkarët

Persekutimet nga Decius dhe Valeriani, si edhe kohët e qeta që e paraprinë dhe që e pasuan, sollën një krizë të madhe brenda Kishës së Krishterë në shekullin e tretë. Çështja ishte se çfarë duhej bërë me ata të krishterë që e mohuan Krishtin nën frikën e torturave dhe ekzekutimit dhe që shkanë nga jeta në Kishë këmbëngulnin se nuk mund të kishte pendim për mëkatet e rënda mbas Pagëzimit. Ata ua mohonin pendimin atyre që “shkanë” nga jeta e krishterë dhe iu kundërvunë peshkopëve, të cilët pranuan të lejonin pendimin dhe ripranimin e mëkatarëve në Kungatën e Shenjtë mbas periudhës së pendimit. Kështu, pati një numër skizmash në Kishë, të cilat bënë që disa njerëz të largoheshin nga Kisha për të gjetur, sipas tyre, një formë më të pastër dhe më të rreptë krishterimi. Ndër ata që lanë Kishën ishte edhe Tertuliani (v.220), ati i madh i teologjisë latine në Afrikën e Veriut dhe një autor përshkrues i traktateve të krishtera të çdo lloji. Tertuliani u bashkua me lëvizjen heretike të Montanit, e cila filloi në fund të shekullit të dytë dhe që pretendonte të ishte kisha e “profecisë së re” e Shpirtit të Shenjtë që, sipas tyre, ishte më e përsosur se ajo e “dhiatës së dytë” të Krishtit.

Mbrojtësi i madh i Kishës Katholikë (të Përgjithshme) në atë kohë ishte Qipriani, peshkopi i Kartagjenës (v.258), i cili vetë pati një vdekje martiri mbasi kundërshtoi në Romë të ashtuquajturën Kishë “të pastër” të Novatianit, e cila kundërshtonte ripranimin e të “shkarëve’ në kungimin e Kishës. Ndonëse një lexues i madh i teologjisë së Tertulianit, Qipriani e mbrojti Kishën Katholike të vazhdimësisë apostolike dhe peshkopale kundër kishave spiritualiste “të pastra” të maksimalistëve të vetë-modeluar. Ai ngulmonte se Kisha, ashtu si Krishti, ekziston të shpëtojë mëkatarët dhe se “jashtë Kishës nuk ka shpëtim” (Letra 73).

A mos mendon se po mban besimin ai që nuk e mban këtë unitet të Kishës? A mos beson që është në Kishë ai që e lufton dhe e kundështon Kishën...? Këtë unitet ne duhet ta mbajmë dhe ta pohojmë, sidomos ata prej nesh që janë peshkopë të cilët kryesojnë në Kishë, që ne të mund të provojmë, gjithashtu se peshkopata është një dhe e pandarë... Peshkopata është një, çdo pjesë e së cilës mbahet e tëra nga gjithsecili. Kisha është gjithashtu një... (Mbi Unitetin e Kishës 4, 5).

Nuk është e mundur ta ketë Perëndinë Atë ai që nuk e ka Kishën si nënë (Mbi Unitetin e Kishës 6).

Nuk është i krishterë ai që nuk është në Kishën e Krishtit (Letra 55).


Zhvillimi i Teologjisë

Shekulli i tretë dëshmoi, gjithashtu daljen e shkollës së parë zyrtare të teologjisë së krishterë. Ajo ndodhej në Egjipt, në Aleksandri, e themeluar nga Panteni, e zhvilluar nga Klementi (v. rreth 215) dhe e sjellë në kulmin e saj nga teologu dhe studiuesi i famshëm Origjeni (v. 253). Ndërsa Tertuliani, ati i teologjisë latine, kundërshtonte në mënyrë absolute çdo aleancë ndërmjet “Athinës“ dhe “Jerusalemit”, d.m.th. ndërmjet filozofisë pagane dhe zbulesës së krishterë, aleksandrinët këmbëngulnin se filozofia greke ishte një përgatitje e shëndoshë për Ungjillin e Krishterë dhe se të vërtetat e paganëve mund dhe duhej të silleshin për t’u përmbushur në të vërtetat e besimit të krishterë. Kështu i shkruan Origjeni nxënësit të tij Shën Grigor Çudibërësit:

Dëshiroj që ti të marrësh nga filozofia greke ato fusha njohurish që janë mundësisht një hyrje për Krishtërimin, dhe çfarëdo informacioni nga gjeometria dhe astronomia që mund të shërbejë për të shpjeguar librat e shenjtë...

Vepra e Origjenit ishte fenomenale. Ai shkroi për shumë tema traktate të panumurta. Ai bëri të parin studim me të vërtetë sistematik për librat e Biblës. Vepra e tij vendosi themelet për, pothuaj të gjithë teologjinë e mëvonshme greke në Kishë. Shumë prej mësimit të Origjenit u gjykua nga Kisha të ishte jo i saktë dhe, megjithatë, për shkak të vazhdimësisë së saj tek nxënësit e tij, autori i saj u dënua zyrtarisht nga Sinodi i Pestë Ekumenik në vitin 553.

Ndër teologët e shekullit të tretë, të cilët mund të përmenden përkrah Tertulianit, Qiprianit, Klementit dhe Origjenit janë: Dionisi i Aleksandrisë (v.265), Hipoliti i Romës (v. 235), Grigor Çudibërësi i Kapadoqisë (v. 270) dhe Metodi i Olimpit (v. 311). Të gjithë këta njerëz e zhvilluan teologjinë e krishterë orthodhokse dhe, veçanërisht hodhën themelet për doktrinën e Trinisë së Shenjtë, e cila shkaktoi aq debate në shekullin e katërt. Pavli i Samosatës dhe Luçiani i Antiokisë jetuan, gjithashtu në fund të shekullit të tretë dhe njihen për mësimin e tyre heretik në lidhje me karakterin Trinitar të Perëndisë.


Zhvillimi Liturgjik

Ekzistojnë, gjithashtu, shkrime prej shekullit të tretë që japin një ide rreth jetës kanonike dhe liturgjike të Kishës në atë kohë. Këto janë të ashtuquajturat: Mësimi i Apostujve i ardhur nga Siria dhe Tradita Apostolike e Hipolitit të Romës (v. 235) i cili shkroi në greqisht. I pari jep rregullat në lidhje me shërbimet hierarkike dhe praktikat misterore në Kishën e Sirisë dhe përshkruan mbledhjen liturgjike. I dyti jep, gjithashtu, informacion të ngjashëm, në një mënyrë më të gjatë dhe më të detajuar, rreth Kishës në Romë. Ai përmban tekstin më të vjetër të lutjes së përcaktuar eukaristike në historinë e Kishës që ne zotërojmë, si edhe formën për misteret e Pagëzimit, Mirosjes dhe Dorëzimit në klerik.

Pagëzimi dhe Mirosja në Traditën Apostolike të Hipolitit.

Dhe kur ai që do të pagëzohet zhytet në ujë, ai që e pagëzon vë dorën mbi atë duke thënë kështu:

A beson në Perëndinë Atin e Tërëfuqishëm?

Ai që po pagëzohet do të thotë: Besoj.

Le ta pagëzojë ai menjëherë, një herë, duke i vënë dorën mbi kokën e tij.

Dhe mbas kësaj le të thotë:

A beson në Jisu Krishtin, Birin e Perëndisë,
Që lindi nga Shpirti i Shenjtë dhe Virgjëresha Mari,
Që u kryqëzua në kohën e Pontit Pilat,
Dhe vdiq dhe u varros,
Dhe u ngrit i gjallë prej së vdekurish ditën e tretë,
Dhe u ngjit në qiell,
Dhe rri në të djathtë të Atit,
Dhe do të vijë të gjykojë të gjallët dhe të vdekurit?


Dhe kur ai thotë: Besoj,

le ta pagëzojë herën e dytë.

Dhe përsëri le t’i thotë:

A beson në Shpirtin e Shenjtë,
në Kishën e Shenjtë
dhe në ngjalljen e trupit?

Dhe ai që po pagëzohet do të thotë: Besoj.

Dhe le ta pagëzojë për herën e tretë.

Pastaj, kur ai del nga uji, ai do të lyhet nga presbiteri me Vajin e falënderimit duke thënë:

Të lyej me vajin e shenjtë në Emrin e Jisu Krishtit.

Dhe kështu duke u fshirë gjithsecili vetë me peshqir, ata vishen dhe mbas kësaj çohen të gjithë në bashkësinë (Kishë).

Dhe peshkopi do të vërë dorën e tij mbi ata duke u lutur dhe duke thënë:

O Zot Perëndi, që i vlerësove shërbëtorët e tu të denjë për të merituar ndjesën e mëkateve me anë të larjes së rilindjes, bëji ata të denjë të mbushen me Shpirtin Tënd të Shenjtë dhe dërgo mbi ata hirin Tënd, që ata të mund të të shërbejnë ty sipas vullnetit Tënd; sepse Ty të përket lavdia, Atit e Birit dhe Shpirtit të Shenjtë në Kishën e Shenjtë, tani e përherë e në jëtën pa mbarim. Amin.

Mbas kësaj, duke derdhur vajin e shenjtëruar prej dorës së tij dhe duke e vënë dorën e tij mbi kokën e atij, ai do të thotë:

Të lyej ty me vajin e shenjtë në Perëndinë Atin e Tërëfuqishëm dhe Jisu Krishtin dhe Shpirtin e Shenjtë.

Dhe duke e vulosur atë në ballë, ai do t’i japë atij puthjen e paqes dhe do të thotë: Zoti qoftë me ty.

Dhe ai që sapo është vulosur do të thotë: Dhe në shpirtin tënd.

Dhe kështu do të bëjë me gjithsecilin më vete.

Pastaj ata do të luten së bashku me të gjithë popullin. Por ata nuk do të luten më parë me besnikët para se të kenë kaluar në këto gjëra.

Dhe mbas lutjeve, le të japin puthjen e paqes.


Falënderimi në Traditën Apostolike të Hipolitit.


Zoti qoftë me ty.
Dhe me shpirtin tënd.
Ngrini lart zemrat.
I kemi tek Zoti.
Le ta falënderojmë Zotin.
I ka hije dhe është e drejtë.

Të falënderojmë ty Perëndi nëpërmjet shërbëtorit Tënd të dashur Jisu Krisht, të cilin Ti e ke dërguar kohët e fundit që të jetë Shpëtimtari dhe Çliruesi ynë dhe lajmëtari i këshillës Tënde, Fjala (Logos) që doli prej Teje, me anë të cilit i ke krijuar të gjitha gjërat, të cilin Ti pëlqeve ta dërgosh prej qiellit në gjirin e Virgjëreshës, dhe në trupin e saj Ai u mishërua dhe u shfaq të ishte Biri Yt i lindur prej Shpirtit të Shenjtë dhe Virgjëreshës. Për të përmbushur vullnetitn Tënd dhe për të bërë gati për Ty një popull të shenjtë, Ai shtriu duart e Tij kur Ai pësoi që Ai të mund të çlironte nga vuajtjet ata që kishin arritur besimin në Ty.

Dhe kur Ai e dha Veten në pësimin vetedashës, që të shkatërronte vdekjen, dhe të thyente prangat e djallit, dhe të shkelte Hadhin, dhe të ndriçonte të drejtët, dhe të ndërtonte gur kufiri, dhe të zbulonte Ngjalljen, Ai mori bukën, falënderoi dhe tha: “Merrni hani, ky është trupi im që thyhet për ju.” Në të njëjtën mënyrë mori potirin dhe tha: “Ky është gjaku im që derdhet për ju. Sa herë që ta bëni këtë mbani kujtimin tim.”

Kur ne kujtojmë vdekjen dhe ngjalljen e Tij në këtë mënyrë, ne sjellim tek ty bukën dhe potirin, dhe të falënderojmë Ty, sepse Ti na ke vlerësuar të qëndrojmë para Teje dhe të shërbejmë ty si priftërinj.

Dhe të lutemi që të dërgosh Shpirtin Tënd të Shenjtë në blatimin e Kishës. Bashkoji ato, dhe jepu të gjithë shenjtorëve që të marrin pjesë në blatimin, që ata të mund të mbushen me Shpirtin e Shenjtë, që të fuqizohen në besim dhe të vërtetë, që të mund të të lavdërojnë Ty me zë të lartë me anë të shërbëtorit Tënd, Jisu Krishtin, nëpërmjet të cilit Ty të dërgojmë lavdi e nder në kishën Tënde të shenjtë, tani e përherë. Amin.

[Albo]

Shekulli i Katërt


Konstandini

Shekulli i katërt filloi me persekutimin më të madh që ishte bërë ndonjëherë kundër Kishës së hershme, ai i perandorit Dioklecian. Lista më e gjatë e martirëve të parë vjen nga kjo periudhë (303-306).

Mbas dorëheqjes së Dioklecianit u zhvillua një luftë e fortë për pushtet ndërmjet udhëheqësve perandorak. Në vitin 312, Konstandini u angazhua në një betejë me pretenduesin kryesor për fronin e perëndimit, Maksentin. Përpara betejës së urës së Milvianit, pranë Romës, Konstandini pati një vizion, ndoshta në një ëndërr. Ai pa Kryqin ose Labarumin (Chi Rho: XP) (=KR) të Krishtit me fjalët, “Në këtë shenjë, fiton”. Ai e vendosi simbolin e krishterë në tunikat dhe armët e trupave të tij, dhe ata e fituan betejën. Konstandini përnjëherë i dha liri të krishterëve që të praktikonin besimin e tyre, dhe tregoi gjithashtu parapëlqimin e tij për Krishtërimin, duke i dhënë Kishës shumë privilegje dhe avantazhe. Përpara së Konstandini të vdiste, ai ndërtoi një qytet në vendin e vjetër të Bizantit, si kryeqytetin e tij të ri perandorak – një qytet të quajtur Konstandinopojë (Konstandinupolis), qyteti i Konstandinit, në nderim të tij. Konstandini vetë u pagëzua në shtratin e vdekjes, në vitin 337. Së bashku me nënën e tij, Helena, e cila rizbuloi Kryqin e vërtetë të Krishtit në Jerusalem, Konstandini njihet si shenjt nga Kisha. Krishtërimi u bë besimi zyrtar i perandorisë, në vitin 380, nga një dekret i perandorit Theodhos.


Luftërat e Brendshme

Gjatë kohës së Konstandinit, Kisha rimori pasuritë e saj dhe ishte e lirë nga persekutimi i jashtëm. Por, përnjëherë vështirësi të mëdha lindin brenda asaj, duke ia prishur paqen. Së pari, ndodhi Skizma Donatiste në Afrikën e Veriut. Skizma u quajt kështu nga Donati, teologu kryesor i grupit që e kundërshtoi peshkopin e zgjedhur me rregull të Kartagjenës, duke u nisur nga fakti, se njëri prej peshkopëve që mori pjesë në dorëzimin e tij, kishte treguar dobësi në kohën e persekutimit. Në vend që ta nxiste Kishën t’i zgjidhte problemet e saj, Konstandini bëri të kundërtën. Në fillim, ai mori anën e Donatistëve, pastaj të kundërshtarëve të tyre, duke përdorur pushtetin perandorak për të zbatuar vendimet e tij. Skizma solli si rezultat shkatërrimin përfundimtar të Kishës, dikur të lavdishme, në Afrikën e Veriut dhe krijoi precedentin e ndërhyrjes perandorake në çështjet e Kishës.

Pastaj filloi debati Arian. Ariosi, një prift aleksandrinas, mësonte se Logos-i Hyjnor, Fjala e Perëndisë që u bë njeri – Jisu Krishti – nuk është Biri hyjnor i Perëndisë. Ai ishte, thjesht një krijesë si çdo gjë tjetër e krijuar nga Perëndia prej asgjësë. Sipas Ariosit, Perëndia nuk është Trinia e Shenjtë e pakrijuar. Perëndia është vetëm Ati, Krijuesi. Perëndia Atë krijoi Logos-in e Tij ose Fjalën, ose Birin si të parin dhe më të madhin e krijesave të Tij. Ky Logos, i Cili mund të quhet hyjnor vetëm si një shprehje, është mjeti i Perëndisë për shpëtimin e botës, që u lind si njeriu Jisu. Kështu, Jisu Krishti, nuk është i pakrijuari, Biri hyjnor i Perëndisë, që ka të njëjtën hyjnishmëri të pakrijuar si Perëndia Atë. Ai është një krijesë, ashtu si edhe Shpirti i Shenjtë. Perëndia nuk është Trinia e Shenjtë.


Sinodi i Parë Ekumenik

Debati i lindur nga mësimi i arianëve doli para vendimit të tërë Kishës në Sinodin që Konstandini thirri në Nikea, në vitin 325. Ky sinod, i njohur si Sinodi i Parë Ekumenik, dekretoi se Logos, Fjala dhe Biri i Perëndisë është i pakrijuar dhe hyjnor. Ai është i lindur – domethënë, i lindur - prej Atit, dhe jo i bërë ose i krijuar prej Atij. Ai është i bashkëqenshëm (një esencë) me Atin (homousios). Ai është Perëndi i Vërtetë prej Perëndie të Vërtetë, Fjala e Perëndisë me anë të Cilit u bënë të gjitha. Është ky Biri hyjnor i Perëndisë, i pakrijuar, i vetëmlindur, i Cili u bë njeri prej Virgjëreshës Mari si Jisu Krishti Mesia i Izraelit dhe Shpëtimtari i botës.


Sinodi i Dytë Ekumenik

Vendimi i Sinodit të Nikeas nuk u pranua gjithanshmërisht në Kishë për një kohë të gjatë. Kundërshtimi vazhdoi për shumë dekada. Sinode të shumtë u mbajtën në vende të ndryshme, të cilët formuluan pohime të ndryshme të besimit. Partia ariane fitoi mbështetjen perandorake dhe mbrojtësit e besimit të Nikeas u persekutuan shumë. Turbullirat vazhduan deri në 381 kur, në një sinod në Konstandinopojë, i njohur tani si Sinodi i Dytë Ekumenik, vendimi fillestar i Nikeas u riafirmua dhe u shpall hyjnia e Shpirtit të Shenjtë. Pohimi i kombinuar i këtyre dy sinodeve përbën Simbolin e Besimit, Besoren e Kishës Orthodhokse.


Etërit e Kishës

Mbrojtësit e mëdhenj të Orthodhoksisë Nikeane ishin: Shën Athanasi i Madh, peshkop i Aleksandrisë (v. 373) dhe peshkopët kapadoqeas, Shën Vasili i Madh (v. 379), vëllai i tij Shën Grigori i Nisës (v. 394) dhe miku i tyre Shën Grigor Teologu (v. 389). Këta etër të Kishës mësuan dhe shpjeguan besimin e vërtetë të krishterë, duke pësuar shumë për mbrojtjen e tyre të doktrinës qendrore të Krishtërimit orthodhoks, se Perëndia është Trinia e Tërëshenjtë: tre persona hyjnorë dhe të pakrijuar, Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë, në një dhe në të njëjtën natyrë hyjnore dhe të pakrijuar.


Sinodet e Kishës

Sinodi i Nikeas hartoi, gjithashtu, një numër kanonesh në lidhje me rregullin dhe disiplinën e Kishës. Këto kanone konfirmojnë parësinë e Kishës së Romës në Perëndim, të Aleksandrisë në Afrikë dhe të Antiokisë në Lindje (Kanoni 6), dhe njohjen e dinjitetit të Kishës në Jerusalem (Kanoni 7). Sinodi ndaloi praktikën e gjunjëzimit pendimtar në liturgjinë kishtare të së dielës (Kanoni 20). Sinodi i Konstandinopojës hartoi, gjithashtu kanone, njëri prej të cilëve pohon se “peshkopi i Konstandinopojës do të ketë privilegjin e nderit mbas peshkopit të Romës ngaqë Konstandinopoja është Roma e Re” (Kanoni 3).


Besorja

Besoj në një Perëndi, Atë të Tërëfuqishëm, krijues të qiellit dhe të dheut dhe të gjithë të dukurave dhe të padukurave.

Dhe në një Zot Jisu Krishtin, Birin e Perëndisë, të vetëmlindurin, që lindi prej Atit përpara gjithë shekujve. Dritë prej Drite, Perëndi të vërtetë prej Perëndie të vërtetë, të lindur, jo të bërë, që ka të qenët një me Atin, me anën e të cilit u bënë të gjitha.

Që për ne njerëzit dhe për shpëtimin tonë, zbriti prej qiejve, edhe u mishërua prej Shpirtit të Shenjtë edhe Virgjëreshës Mari dhe u bë njeri.

Dhe u kryqëzua për ne në kohën e Pontit Pilat, dhe pësoi e u varros.

Dhe u ngjall të tretën ditë sipas Shkrimeve.

Dhe u ngjit në qiejt dhe rri në të djathtë të Atit.

Dhe do të vijë përsëri me lavdi të gjykojë të gjallët dhe të vdekurit, mbretëria e të cilit nuk do të ketë mbarim.

Dhe në Shpirtin e Shenjtë, Zot jetëbërës, që buron prej Atit dhe adhurohet dhe lavdërohet bashkë me Atin e me Birin, që foli me anën e profetëve.

Në një Kishë, të Shenjtë, Katholike dhe Apostolike.

Pohoj një pagëzim për ndjesën e mëkateve.

Pres ngjalljen e të vdekurve.

Dhe jetën e ardhëshme të amëshuar. Amin.


Zhvillimi liturgjik

Shekulli i katërt dëshmoi një numër zhvillimesh liturgjike. Gjatë kësaj kohe, lutjet eukaristike të liturgjive hyjnore, të quajtura sipas Shën Vasilit të Madh dhe Shën Joan Gojartit (v. 407) u formuluan substancialisht. Predikimet kateketike të Shën Joan Gojartit së bashku me ato të Shën Qirilit të Jerusalemit (v. 386) tregojnë se misteret e Pagëzimit dhe të Mirosjes kremtoheshin në shekullin e katërt, pothuaj, ekzaktësisht siç bëhen sot në Kishën Orthodhokse. Në këtë kohë, ishin caktuar 40 Ditët e Kreshmës dhe Festa e Pashkës. Krishtlindja ishte ndarë nga festa e Epifanisë ose Theofanisë, duke u bërë kështu një festë e veçantë e Kishës për të kundërballancuar festivalin pagan të Diellit që kremtohej në 25 dhjetor (Shih Krishtlindja tek Adhurimi).


Jeta Murgërore

Shekulli i katërt pa, gjithashtu, lulëzimin e jetës murgërore në Egjipt – drejtuar nga Shën Andoni i Madh (v. 356) – në Siri dhe në Perëndim. Ndërmjet shenjtorëve murgërorë të kësaj periudhe ishin Pavli i Tebës, Pakomi, Hilarioni, Sava, Makario i Egjiptit, Epifani i Qipros dhe Efremi i Sirisë. Ndërmjet shenjtorëve murgërorë në Perëndim ishin Jeronimi, Joan Kasiani dhe Martini i Turit. Shenjtorët e famshëm peshkopë të shekullit të katërt ishin Shën Nikolla i Mirës në Liqi, Shën Spiridhoni i Trimithundës dhe Shën Ambrozi i Milanos.

[Albo]

Shekulli i Pestë


Luftërat e Brendshme

Në fillim të shekullit të pestë kur Aleksandria dhe Konstandinopoja po haheshin për pozicionet e tyre në Kishë dhe në perandori, Nestori, peshkopi i Konstandinopojës, shpalli kundërshtimin e tij për të nderuar Marinë, nënën e Krishtit, me titullin tradicional Theotokos (Perëndilindëse ose Hyjlindëse). Ai pretendonte se ai që lindi nga Maria ishte thjesht “njeriu” në të cilin Logos-i i përjetshëm i Perëndisë erdhi të banojë, por jo Vetë Logos-i. Kështu, Maria nuk mund të quhej me vend Theotokos, që do të thonte ajo që lindi Perëndinë.

Shën Qirili, peshkopi i Aleksandrisë (v. 444), e kundërshtoi me forcë mësimin e Nestorit, duke deklaruar se ishte me vend të quhej Maria Theotokos, meqë ai që lindi prej asaj, “sipas mishit”, nuk ishte tjetër, përveçse Logos-i hyjnor i Perëndisë. I vetëmlinduri Bir i Perëndisë ishte “lindur nga Ati para jetëve” duke zbritur prej Qiellit për shpëtimin e njeriut, duke lindur në mish dhe duke u bërë njeri prej Virgjëreshës. Kështu, Biri i Perëndisë dhe Biri i Marisë është një dhe i njëjti Bir.


Sinodi i Tretë Ekumenik

Nestori dhe pasuesit e tij kundërshtuan t’i dorëzoheshin thirrjeve të Shën Qirilit për pendim. Kështu, në vitin 431, në qytetin e Efesit, një grup i vogël peshkopësh nën kontrollin e drejtpërdrejt të Shën Qirilit mbajti një sinod për të afirmuar doktrinën aleksandrinase dhe për të kundërshtuar atë të Nestorit. Vendimet e këtij takimi u njohën zyrtarisht, në 433, nga peshkopët e Lindjes që nuk kishin qenë të pranishëm. Sinodi i 431 u njoh më vonë si Sinodi i Tretë Ekumenik.


Sinodi Bandit

Edhe vendimet e këtij sinodi nuk u pranuan menjëherë. Vazhdoi të ziente debati për çështjen në fjalë. Shën Qirili dhe shumica e peshkopëve të Lindjes – të cilët ishin të prirur për të kundërshtuar mësimin e tij nga frika se nuk e shprehte në mënyrë të përshtatshme njerishmërinë e vërtetë të Jisuit – mundën të arrinin një kuptim të përbashkët. Megjithatë, mbas vdekjes së tij, pasuesit fanatikë të Qirilit u ndanë përsëri nga peshkopët e Konstandinopojës dhe të Lindjes. Në 449, një numër i madh peshkopësh që e konsideronin veten besnikë të pozicionit të Qirilit, mbajtën një sinod tjetër në Efes. Ky sinod u njoh si latrocinium ose sinodi bandit. Ai formuloi një doktrinë rreth personit dhe natyrës së Krishtit që e theksonte kaq shumë hyjninë e Zotit sa që njerishmëria e Tij humbi krejtësisht. Kështu, pështjellimi dhe ndarja vazhduan ndër të krishterët.


Sinodi i Katërt Ekumenik

Në 451, u thirr një sinod tjetër, këtë herë në qytetin e Kalqedonit, për të zgjidhur problemin e doktrinës së Krishtit. Ky sinod, i njohur në Kishë tashmë si Sinodi i Katërt Ekumenik, arriti të mbronte mësimin e Shën Qirilit dhe të Sinodit të Efesit të 431. Ai përmbushi, gjithashtu, kërkesat e peshkopëve të Lindjes, se njerishmëria e vërtetë e Jisuit duhej të pohohej qartë. Në përkufizimin e tij, Sinodi i Kalqedonisë ndoqi drejpërdrejt mësimin e formuluar në një letër të Shën Leonit, Papës së Romës.

Përkufizimi Kalqedonas pohonte, se Jisu Krishti është me të vërtetë Logos-i i mishëruar, vetë Biri i Perëndisë “i lindur prej Atit para gjithë jetëve”. Ai afirmonte se Virgjëresha Mari ishte me të vërtetë Theotokos, meqenëse ai që lindi prej saj “sipas mishit” në Betlehem, është i pakrijuari, Biri hyjnor i Perëndisë, njëri prej Trinisë së Shenjtë. Në lindjen e Tij njerëzore, deklaroi Sinodi, Fjala e Perëndisë e mori në Veten e Tij tërë njerishmërinë, duke u bërë një njeri i vërtetë në çdo drejtim, por pa mëkat. Kështu, sipas përcaktimit Kalqedonas, Jisui i Nazaretit është një person ose hipostazë në dy natyra – njerëzore dhe hyjnore. Ai është plotësisht njeri. Ai është plotësisht hyjnor. Ai është Perëndi i përsosur dhe njeri i përsosur. Si Perëndi, Ai është “i bashkëqenshëm” (homousios) me Perëndinë Atë dhe Shpirtin e Shenjtë. Si njeri, Ai është “i bashkëqenshëm” (homousios) me të gjitha qeniet njerëzore.

Bashkimi i hyjnishmërisë me njerishmërinë në Krishtin quhet bashkim hipostatik. Kjo shprehje do të thotë se në njërin, personin unik të Krishtit, hyjnishmëria dhe njerishmëria janë të bashkuar në një mënyrë të tillë, që ato nuk janë të përziera së bashku, as të shkrira, as të ndara dhe as të veçuara. Krishti është një person, i Cili është si njeri ashtu edhe hyjni. Biri i Perëndisë dhe Biri i Marisë është një dhe i njëjti person.


Monofizitët

Vendimi i Sinodit të Kalqedonisë nuk u pranua nga nxënësit ekstremistë të Shën Qirilit të Aleksandrisë dhe as prej atyre që ishin bashkuar me ata. Këta të krishterë, të quajtur monofizitë, e kundërshtuan Sinodin e Kalqedonisë për shkak se sinodi foli për dy natyra, duke kundërshtuar kështu formulën e vjetër të Shën Qirilit që deklaronte se në mishërimin e Tij, Krishti pati vetëm një natyrë. Mbështetësit e vendimit të Kalqedonisë deklaronin dhe deklarojnë akoma se ndonëse fjalët e tyre janë të ndryshme nga ato të atit të shenjtë, doktrina e tyre është ekzaktësisht e njëjtë dhe është shprehur vetëm me një saktësi më të madhe. Mosmarrëveshja kurrë nuk u zgjidh, megjithëse dhe ndonëse u bënë shumë përpjekje për bashkim në shekullin e pestë dhe të gjashtë – dhe përsëri në vitet e fundit – kundërshtuesit e vendimit Kalqedonas mbetën të ndarë nga Kisha Orthodhokse.

Sot, të ashtuquajturit të krishterë monofizitë janë: në Kishën Kopte të Egjiptit, Kishën Etiopiane, Kishën Jakovite Siriane, Kishën Siriane të Indisë dhe Kishën Armene. Këto kisha quhen shpesh Kishat Lindore të Vogla ose Kishat Orthodhokse Orientale.


Sinodet

Sinodi i Tretë dhe i Katërt Ekumenik përpiloi një numër kanonesh të natyrës disiplinare dhe praktike. Sinodi i Efesit ndaloi hartimin e një “besimi të ndryshëm” nga ai i dy sinodeve të parë (Kanoni 7). Ky kanon u përdor nga Orthodhoksët në kundërshtimin e tyre për shtimin e fjalës "Filioque" në Besoren që u bë në Kishat e Perëndimit. Sinodi i Kalqedonisë i dha Konstandinopojës, Romës së Re, ”privilegje të barabarta me Romën e vjetër perandorake”, sepse kryeqyteti i ri ishte “i nderuar me perandorin dhe senatin” (Kanoni 28).


Perëndimi

Shekulli i pestë pa rënien e perandorisë së krishterë në Perëndim me rënien e Romës nën barbarët. Nisja e kohëve të errta në Perëndim erdhi shpejt mbas vdekjes së një njeriu, shkrimet voluminoze dhe shumë të debatuar të të cilit ushtruan influencën e vetme më të madhe në Krishtërimin Perëndimor, si në atë Roman ashtu edhe në atë të Reformuar: Agustinit, peshkopi i Hipos (v. 430).

[Albo]

Shekulli i Gjashtë


Perandori Justinian I dhe Monofizitët

Shekulli i gjashtë i historisë së Kishës Orthodhokse në Lindje u zotërua nga personi dhe politikat e perandorit Justinian I (527-65).

Justiniani e kuptoi lidhjen ndërmjet Kishës dhe shtetit si një unitet dhe bashkëpunim ndërmjet priftërisë (që “ka të bëjë me gjërat hyjnore”) dhe perandorisë (që “kryeson mbi të vdekshmit”). Synimet e tij ishin të rifitonte pjesën perëndimore të perandorisë prej pushtuesve barabarë dhe për t’i kthyer monofizitët përsëri në besimin orthodhoks të Sinodit të Kalqedonisë. Ai shpresonte të bashkonte plotësisht Kishën dhe perandorinë. Justiniani e arriti synimin e tij të parë nën përpjekjet e ushtrive të tij të drejtuara nga gjenerali Belisar. Ai dështoi në synimin e dytë, ndonëse përpjekjet e tij ishin të guximshme dhe të vazhdueshme.

Përpjekja kryesore e Justinianit për t’i kthyer monofizitët në Kishën Orthodhokse ishte nëpërmjet dënimit zyrtar të të tre teologëve, të cilët mbështetësit e Sinodit të Kalqedonisë i favorizonin në përgjithësi, por kundërshtarët e Kalqedonisë i përbuznin. Me dekret perandorak, në 544, dhe me vendim të një sinodi të mbajtur në 553 (referuar tradicionalisht si Sinodi i Dytë i Konstandinopojës dhe Sinodi i Pestë Ekumenik) Justiniani dënoi zyrtarisht të ashtuquajturët Tre Kapitujt. Këto ishin shkrime të debatueshme të Theodoretit të Kirit dhe Ibasit të Edesës si dhe shkrimet dhe personi i Theodori i Mopsuestias.

Dënimi i Tre Kapitujve nuk u pëlqeu mbështetësve strikt të Sinodit të Kalqedonisë. Ata nuk ishin dakort me doktrinat e gabuara dhe të dyshimta të këtyre tre teologëve, por ata nuk shikonin ndonjë arsye për dënimin e tyre. Përpjekja e Justinianit për të qetësuar kundërshtarët monofizitë të Orthodhoksisë Kalqedoniane me anë të dënimit të Tre Kapitujve përfundimisht doli e pafrutshme. Masa nuk i bindi kundërshtarët të ribashkoheshin me Kishën apo Perandorinë.


Sinodi i Pestë Ekumenik

Përveç kundërshtimit të mësimeve joorthodhokse dhe të dyshimta të Tre Kapitujve, Sinodi i Pestë Ekumenik qartësoi me kujdes doktrinën orthodhokse të bashkimit hipostatik të hyjnishmërisë dhe njerishmërisë në Krishtin. Në seri të gjata pohimesh, Sinodi afirmoi, pa mëdyshje, besimin orthodhoks tradicional se Jisu Krishti, Biri i Perëndisë, është “një prej Trinisë së Shenjtë,” një dhe i njëjti person (hipostazë) hyjnor i Cili i ka bashkuar personalisht (hipostatikisht) në Vetvete të dy natyrat: e Perëndisë dhe njeriut, pa i shkrirë ato së bashku dhe pa lejuar në asnjë mënyrë ndarjen e tyre.

Sinodi i Pestë dënoi, gjithashtu, zyrtarisht mësimet e Origjenit (v. 254) dhe nxënësit e tij të shekullit të gjashtë që mësonin dhe praktikonin një version “spiritualist” të krishtërimit që mbante shumë doktrina joorthodhokse. Ata mësonin se Krishti ishte i vetmi shpirt i krijuar që nuk u bë material prej mëkatit; se përfundimisht krijimi do të shpëtohet nëpërmjet shpirtëzimit të tij nga Perëndia në Krishtin Shpëtimtar.


Perandori Justinian dhe Reformimi

Sundimi i Justinianit pa, gjithashtu, një sulm të mirëpritur kundër mbetjeve të paganizmit helenistik në perandorinë. Universiteti i Athinës u mbyll, në 529 dhe u promovua në mënyrë ekskluzive mësimi dhe kultura e krishterë.

Justiniani ndërtoi shumë kisha në qytetin perandorak dhe nëpër tërë perandorinë, sidomos në Jerusalem, Betlehem dhe në Malin Sinai në Egjipt. Krijimi i tij më i madh ishte tempulli kushtuar Krishtit Dituria e Perëndisë në Konstandinopojë – kisha madhështore e Shën Sofisë. Ikonografia, gdhendja, skalitja dhe mozaiku lulëzuan gjatë kohës së tij. Bazilikat e Ravenës, selia e autoritetit perandorak në Perëndim u ngritën gjatë pushtimit barbar.


Zhvillimi Liturgjik

U shkruan shumë himne liturgjike, përfshirë Shkurtoren e Krishtlindjes dhe këngët e Shën Roman Himnografit (v 510). Vetë perandori Justinian shkroi himnin "O i vetëmlinduri Bir", që këndohet akoma në mbledhjen (sinaksin) e liturgjive hyjnore në Kishën Orthodhokse.

Shekulli i gjashtë dëshmoi një përcaktim dhe qëndrueshmëri të adhurimit liturgjik nëpër tërë botën e krishtërimit lindor, sidomos, ngaqë praktikat liturgjike të kryeqytetit perandorak të Konstandinopojës u pranuan nga qytetet e tjera nëpër tërë perandorinë. Kisha e Konstandinopojës filloi të përdorte festat liturgjike të jetës së Kishës që ishin tashmë në përdorim në qendrat palestineze. Këto festa ishin: Krishtlindja dhe Fjetja e Hyjlindëses dhe Paraqitja në Tempull e Krishtit. Ka mundësi që festa e Shpërfytyrimit të kremtohej në Konstandinopojë që gjatë kësaj kohe.

Përveç kremtimeve festive të kryeqytetit që u përhapën nëpër tërë perandorinë, u shtuan edhe elmentë të tillë si, hyrjet zyrtare liturgjike dhe këndimi i Trishenjtorit dhe Besores në liturgjinë hyjnore të Kishës.

Grumbullimi i disa faktorëve shkaktoi ndryshime të shumta në ritualin liturgjik dhe në devotshmërinë e Kishës. Këta faktorë ishin: ngritja e Kishës Konstandinopolitane si modeli për kishat e tjera; zhvillimi i ritualit kishtar perandorak; shfaqja e teologjisë mistike në shkrimet nën emrin e Dionis Aeropagjitit dhe përpjekjet e pushtetit perandorak për të paqësuar monofizitët.

Në këtë kohë praktikat e Kishës së Konstandinopojës u kombinuan me adhurimin fillestar Judeo-Kristian të Kishës së parë, me rregullin e lutjes që u zhvillua në manastiret e krishtera dhe me praktikat liturgjike të Kishës në Jerusalem, duke formuar sintezën e parë të madhe të adhurimit liturgjik në historinë e Orthodhoksisë.


Pesë Patriarkanat

Në shekullin e gjashtë, Konstandinopoja, të paktën në mendjen e të krishterëve lindorë, ishte themeluar fortësisht si selia primare në pentarkinë e krishterë, të cilën Justiniani e quante “pesë shqisat e universit”: Konstandinopoja, Roma, Aleksandria, Antiokia dhe Jerusalemi. Titulli ekumenik i jepej të gjitha zyrave kryesore në qytetin perandorak. Kur Joan Agjërimtari (528-595), peshkop i Konstandinopojës, mori titullin patrik ekumenik, emërimi u kundërshtua me forcë nga Papa Shën Grigori i Madh, peshkop i Romës (590-604), si i papërshtatshëm për një bari të krishterë. Ky është i njëjti Shën Grigor, i cili ishte një teolog dhe bari me famë shenjtërie, emri i të cilit është i lidhur tradicionalisht me Liturgjinë e Dhuratave të Parashenjtëruara, që Kisha Orthodhokse e kremton gjatë ditëve të javës së Kreshmës së Madhe (Shih Mesha e Dhuratave të Parashenjtëruara tek Adhurimi).


Perëndimi

Përveç Shën Grigorit, edhe Shën Benedikti i Nursias (rreth. 480-542) dhe nxënësit e tij murgjër do të kishin një ndikim të madh në historinë e mëpastajme të Kishës së Perëndimit. Ndër shenjtorët e këtij shekulli mund të përmenden: Shën Kolumba dhe Shën Agustini i Kantërberit, bashkëkohas të Shën Grigorit. Këta njerëz ishin nga misionarët më të shquar në Evropën Perëndimore, Angli dhe Irlandë, të cilët vepruan ndërmjet tribuve barbare.

Në Spanjë, në shekullin e gjashtë, fjala "Filioque" u shtua në Besoren Nikeo-Konstandinopolitane. Ky veprim, i cili u bë për të theksuar hyjninë e Krishtit te pushtuesit barbarë – të cilët ishin arianë – u paracaktua të kishte pasoja të rënda në historinë e mëvonshme të Kishës.

[Albo]

Shekulli i Shtatë

Dionis Aeropagjiti

Shkrimet teologjike që u shfaqën në shekullin e gjashtë nën emrin e Dionis Aeropagjitit, u pranuan në përgjithësi si nga mbrojtësit ashtu edhe nga kundërshtarët e doktrinave të sinodeve ekumenikë të shekullit të katërt dhe të pestë. Këto shkrime patën një ndikim të madh në devotshmërinë liturgjike të Kishës nëpërmjet shpjegimeve të tyre simbolike të ritualeve të adhurimit. Ato paraqisnin një teologji mistike e cila theksonte pakuptimshmërinë absolute të Perëndisë dhe “tjetërsinë” e Tij absolute prej gjithçkaje tjetër që ekzistonte në krijimin e Tij. Por, ato përmbanin një doktrinë në lidhje me Krishtin që shkaktoi vështirësi të mëdha në shekullin e shtatë.

Shkrimet dionisiane përmbanin mësimin se Jisu Krishti, Biri i mishëruar i Perëndisë, ka një vullnet dhe një veprim theandrik që i kombinonte plotësisht të dy veprimet dhe aktivitetet e dalluara të natyrave të Tij hyjnore dhe njerëzore. Kjo doktrinë u quajt monothelitizëm (që do të thotë se Krishti pati vetëm një vullnet hyjnoro-njerëzor), ose monoenergjizëm (që do të thotë se Krishti pati vetëm një veprim, ose energji hyjnoro-njerëzor). Kjo u pranua me dëshirë të madhe nga ata që menduan se ky formulim doktrinal do të zgjidhte përfundimisht problemin e ndarjes monofizite dhe do t’i ribashkonte ata me Kishën.

Në fakt, monofizitët i vlerësuan thellë mësimet e shkrimeve Pseudo-Dionisiane. Autori anonim i këtyre veprave, ndoshta ishte vetë një monofizit. Megjithatë, ribashkimi i pritur i atyre që ishin ndarë prej Kishës, qysh prej mesit të shekullit të pestë, nuk u realizua. Arsyeja përse nuk u realizua ishte nga kundërshtimi i furishëm që i bënë Shën Maksim Konfesori (v. 662) dhe Shën Martini, Papa i Romës (v. 655) formulimit një vullnet dhe veprim theandrik në Krishtin.


Shën Maksim Konfesori dhe Shën Martini

Të dy këta njerëz, së bashku me mbështetësit e vendosur të tyre, këmbëngulën se Jisu Krishti duhej të kishte dy vullnete dhe veprime të dalluara, ashtu si Ai kishte dy natyra të ndara dhe të dalluara në një person. Etërit e Shenjtë këmbëngulnin se është një Bir i Perëndisë, i Cili është një Bir i Marisë, por ky një Bir dëshiron dhe vepron në mënyrë të dalluar si Perëndi dhe si njeri.

Krishti ka plotësinë e vullnetit, energjisë, veprimit dhe fuqisë hyjnore që është e njëjta si ajo e Atit dhe e Shpirtit të Shenjtë. Krishti ka, gjithashtu, plotësinë e vullnetit, energjisë, veprimit dhe fuqisë njerëzore që është e njëjta me atë të çdo qenie tjetër njerëzore. Shpëtimi qëndron në faktin se Jisu Krishti, duke qenë një njeri i vërtetë, lirisht dhe vullnetarisht e nënshtron vullnetin e tij njerëzor (që është ekzaktësisht i njëjti vullnet njerëzor që kanë të gjithë njerëzit) te vullneti i Tij hyjnor (që është vullneti i Perëndisë). Kështu, Biri hyjnor i Perëndisë u bë një njeri i vërtetë me një vullnet njerëzor të vërtetë dhe kështu, si një njeri i vërtetë, Ai mundi “të përmbushë çdo drejtësi” në bindje të përsosur dhe të vullnetshme te Ati i Tij. Nëpërmjet veprimit njërëzor të vërtetë të Tij Jisu Krishti i çliron tërë njerëzit prej mëkatit dhe vdekjes si Adami i Ri dhe i Fundit (Shih Çlirimi tek Doktrina).

Shën Maksimi dhe Shën Martini pësuan shumë për kundërshtimin që i bënë pozicionit monothelit. Ata u burgosën, u torturuan dhe u gjymtuan nga pushteti perandorak, i cili donte me çdo kusht ta përdorte monothelitizmin si një mënyrë bashkimi me monofizitët.


Sinodi i Gjashtë Ekumenik

Megjithatë, përfundimisht, doktrina e këtyre shenjtorëve fitoi. Sinodi i Tretë i Konstandinopojes, i njohur si Sinodi i Gjashtë Ekumenik, mbajtur në 680-681, e verifikoi zyrtarisht mësimin e tyre dhe zyrtarisht dënoi si Patrikun Sergj të Konstandinopojës, ashtu edhe Honorin, Papën e Romës, së bashku me të gjithë ata që mbronin doktrinën e gabuar rreth Jisuit që e zhvishte Atë nga njerishmëria e Tij e vërtetë.


Shkrimet Teologjike

Shën Maksim Konfesori shkroi, gjithashtu, mbi temat shpirtërore dhe asketike. Bashkëkohasi i tij në Egjipt, Shën Joan Klimaku (i Shkallës) (v. 649), igumeni i manastirit të Shën Ekaterinës në Malin Sinai, shkroi veprën klasike mbi jetën shpirtërore, Shkalla e Ngjitjes Hyjnore. Andrea i Kretës shkroi në shekullin e shtatë kanonin e tij pendimtar, i cili lexohet akoma në Kishën Orthodhokse gjatë Kreshmës së Madhe.


Lindja e Islamit

Shekulli i shtatë dëshmoi, gjithashtu lindjen e Islamit nga profeti Muhamed, i cili filloi kohën islame me ikjen e tij nga Meka, në 622. Pasuesit e këtij besimi të ri nuk humbën kohë në sulmin kundër perandorisë së krishterë, e cila në atë kohë ishte dobësuar shumë mbas një lufte të gjatë me persianët. Gjatë luftës persiane perandori Herakli rimori Kryqin e vërtetë nga ushtritë që e kishin kapur, dhe e solli atë në Konstandinopojë. Ky veprim shënoi kremtimin e Lartësimit të Kryqit nëpër tërë perandorinë e krishterë. Deri në vitet tridhjetë të shekullit të shtatë, një ditë e veçantë, në Shtator, për nderimin e Kryqit kremtohej vetëm në Jerusalem (Shih Lartësimi i Kryqit tek Adhurimi).


Sinodi Kuinisekst (Pesë-Gjashtë) ose Sinodi i Trulos

Në fund të shekullit të shtatë, ka mundësi në 692, një sinod u mbajt në Konstandinopojë, në sallën me kube ose Trulo, të pallatit perandorak. Ai hartoi 102 rregulla kanonikë. Këto kanone janë quajtur kanonet e Sinodit Kuinisekst (Quinisext), ngaqë ato u panë si vazhdimi i punës të sinodeve ekumenikë të pestë dhe të gjashtë, të cilët nuk kishin nxjerrë dekrete kanonikë.

Shumë nga kanonet përpiqen të freskonin ligjin zyrtar të Kishës, duke e kombinuar atë me legjislacionin ekzistues civil të Justinianit. Të tjerë e vendosën praktikën e Kishës së hershme dhe normat disiplinore në terma më të saktë. Për shembull, këto kanone zyrtarizuan rregullin sipas të cilit njerëz të martuar mund të dorëzoheshin në dhjakonatë dhe presbiteri (priftëri) mund t’i mbante gratë e tyre, por ata që tashmë ishin dorëzuar dhjakonë dhe priftërinj nuk mund të martoheshin. Sinodi riforcoi ligjin që daton prej kohës së Justinianit, që vetëm të pamartuarit mund të shërbejnë në shërbesën e peshkopit. Ky sinod, caktoi gjithashtu, moshat për dorëzimet dhe riafirmoi disiplinën kishtare tradicionale në lidhje me klerin, të tillë si përjashtimin e rreptë të tyre nga pjesëmarrja drejpërdrejt në çështjet politike, ushtarake dhe ekomike të kësaj bote.


Zhvillimi Liturgjik

Kanonet e Sinodit Trulon dekretuan qartë se një periudhë prej 40 ditësh agjërimi duhet të paraprijë Pashkën, në ditët e javës të së cilës nuk duhej të kremtohej Liturgjia Hyjnore Eukaristike, por duhej të shërbehej Liturgjia e Dhuratave të Parashenjtëruara (Kanoni 52). Ato iu bënin thirrje të krishterëve të nderonin Ngjalljen e Krishtit, duke mos u gjunjëzuar në të Dielat (Kanoni 90). Ky sinod i ndaloi laikët të hynin në shenjtëroren e ndërtetsës së Kishës dhe e ndalonte martesën misterore ndërmjet një orthodhoksi dhe një jo-orthodhoksi (Kanonet 69, 72). Në të kërkohej nga ata që këndonin në Kishë të frenoheshin nga “thirrjet e padisiplinuara” dhe nga përdorimi “nga të gjitha meloditë që janë të papajtueshme dhe të papërshtatshme për Kishën” (Kanoni 75). Në këtë sinod kërkohej, gjithashtu, çkishërimi i njerëzve që për asnjë arsye mungonin në liturgji “për tre të diela rresht” (Kanoni 80). Së fundi, bëhej thirrje për “dënimin me vdekje” për ata që “jepnin mjekime për abortin dhe për ato që i merrnin për të vrarë fetusin”(Kanoni 91).

[Albo]

Shekulli i Tetë


Debati i Ikonave

Në shekullin e tetë sundonjësit isaurianë në Lindje, Leo III (717-741) dhe Konstandini V (741-775) u orvatën ta nënshtronin Kishën nën sundimin e tyre. Për të arritur kontrollin e Kishës këta dy perandorë i sulmuan ligësisht të krishterët e zellshëm, sidomos murgjërit, të cilët mbronin integritetin e Kishës. Sulmi mori formën e një persekutimi të egër kundër atyre që nderonin ikonat. Subjekti i sulmit ishte vendosur në vend të përshtatshëm, sepse ekzistonte realisht një ekzagjerim i nderimit të ikonave ndërmjet njerëzve të devotshëm që arrinte kufijtë e idhujtarisë dhe paganizmit.

Një sinod i mbajtur, në 753 e dënoi zyrtarisht nderimin e ikonave nga të krishterët. Ai bëri thirrje për heqjen e të gjitha imazheve prej kishave, ndërtesave publike dhe shtëpitë e njerëzve. Ky sinod nuk ishte vetëm një lëvizje politike nga sundonjësit për të fituar pushtet mbi Kishën, por nxorri edhe një argumentim të veshur me arsye dhe të përgatitur me mjeshtëri kundër nderimit të ikonave. Baza e pozicionit të sinodit u morr, kryesisht, nga mësimi biblik se Perëndia është i padukshëm, prandaj nuk duhet të bëhen dhe nuk duhen adhuruar nga besimtarët e vërtetë imazhet e dukshme dhe të gdhendura. Ka mundësi që ky argument të ishte frymëzuar nga kontakti i ngushtë me myslimanët, të cilët ishin fanatikisht strikt në këto pika.

Peshkopët e Kishës ishin nën presionin e fortë perandorak për të dënuar zyrtarisht nderimin e ikonave. Kur ata e bënë, pasoi një persekutim i egër ndaj atyre që vazhdonin t’i mbanin dhe t’i nderonin imazhet e shenjta. Koha ndërmjet 762 dhe 775 njihet si “dekada e gjakut” meqë qindra të krishterë, kryesisht murgjër, u burgosën, u torturuan dhe, madje u vranë ngaqë i ruajtën dhe i nderuan ikonat.


Sinodi i Shtatë Ekumenik

Në vitin 787, gjatë mbretërimit të perandoreshës Irena (780-802), e cila e parapëlqente nderimin e ikonës, u mbajt një sinod në Nikea i cili përcaktoi legjitimitetin dhe përdorimin e duhur të ikonave në Kishë. Ky sinod, i njohur tani si Sinodi i Shtatë Ekumenik, ndoqi teologjinë e Shën Joan Damaskinit (v. 749). Vendimi i sinodit afirmoi se ikonat mund të bëhen dhe të nderohen, por jo të adhurohen.

Peshkopët e sinodit arsyetuan se thelbi i vërtetë i besimit të krishterë është mishërimi i Birit dhe Fjalës së Perëndisë në trup njerëzor. Perëndia me të vërtetë është i padukshëm. Por në Jisu Krishtin Perëndia i padukshëm u bë i dukshëm. Ai që sheh Jisuin sheh Atin e padukshëm (Joani 14:8). Kur mohohet në Kishë pikturimi dhe nderimi i konave, mohohet njerishmëria e vërtetë e Jisuit. Gjithashtu, mohohet që në dhe nëpërmjet Jisu Krishtit, Shpirti i Shenjtë i është dhënë njerëzve, kështu që ata mund të bëhen të shenjtë, duke i përmbushur me të vërtetë vetvetet si të krijuar “në ikonën dhe ngjashmërinë e Perëndisë” (Zanafilla 1:26).

Kështu, sinodi vendosi se kundërshtimi i ikonave të shenjta ishte kundërshtimi i faktit të shpëtimit nga Perëndia në Krishtin dhe Shpirtin e Shenjtë.

Perëndia Atë dhe Shpirti i Shenjtë nuk mund dhe nuk duhen pikturuar. Krishti, Hyjlindësja Mari (Theotokos) dhe shenjtorët mund të pikturohen në formën ikonografike, sepse ato tregojnë realitetin e shpëtimit të njeriut prej Perëndisë. Ato tregojnë: shpërfytyrimin dhe shenjtërimin e vërtetë të njeriut – dhe të gjithë krijimit – nga Krishti dhe Shpirti i Shenjtë. Imazhet mund të nderohen në Kishë meqë “nderimi i bërë imazhit ngrihet tek prototipi i saj dhe ai që nderon një ikonë adhuron personin (hipostazën) e të pikturuarit” (Sinodi i Shtatë Ekumenik).

Mbas sinodit të 787 sulmi kundër ikonave vazhdoi. Përfundimisht mbaroi në 843 kur ikonat u kthyen në kishat ku ato janë edhe sot.


Zhvillimi Liturgjik

Shën Joan Damaskini ishte, gjithashtu i përgjegjshëm për zhvillimin liturgjik në shekullin e tetë. Ai ishte një zyrtar i lartë i Kalifit Mysliman, i cili u bë një murg në manastirin e Shën Savas në Jerusalem. Ai shkroi shumë himne liturgjike që këndohen akoma në Kishë, si Kanoni i Mëngjesores dhe disa himne që këndohen në shërbesën e varrimit orthodhoks. Ai konsiderohet të jetë kompozitori fillestar i Oktoekut (Tetëtingullit), që është koleksioni i himneve të kënduara në Kishë, duke përdorur tetë melodi të ndryshme, një në çdo javë me rotacion gjatë tërë vitit (Shih Viti kishtar tek Adhurimi). Shën Joani është autori i traktatit të parë sistematik të dokrinës së Kishës së Krishterë Orthodhokse të quajtur Paraqitje e Plotë e Besimit Orthodhoks. Ky traktat mund të gjendet në pjesën e tretë të veprës Burimi i Njohurisë.

Festa e Hyrjes së Hyjlindëses Mari në Tempull u fut në Konstandinopojë. Sipas Shën Andreas së Kretës, festa kremtohej tashmë në Jerusalem qysh prej shekullit të gjashtë. Kështu, gjatë shekullit të tetë, ajo zuri vend në kalendarin universal të Kishës Orthodhokse.


Perëndimi

Në Perëndim, në shekullin e tetë, tributë barabare vazhduan të ktheheshin në krishtërim. Misionari më i madh në këtë kohë ishte Shën Bonifaci (v. 754). Gjithashtu, në këtë shekull, peshkopët e Romës u bënë për herë të parë sundonjës shekullorë që qeverisnin pronat në Itali dhe hynë në lidhje të ngushtë me sundonjësit e sapodalë Karolingian. Ishin këta sundonjës barbarë të Shtëpisë Karolingiane, veçanërisht Sharlemanji (Karli i Madh), që restauruan perandorinë në Perëndim në bashkëpunim me peshkopët e Romës. Por, për të bërë këtë, ata duhej të sulmonin legjitimitetin e perandorisë në Lindje. Ata e bënë sulmin e tyre duke e akuzuar Lindjen për idhujtari, për shkak të nderimit të ikonave dhe duke akuzuar Lindjen për heqjen e fjalëve “dhe nga Biri” (filioque) nga Besorja e Nikeas. Këto akuza përfshiheshin në Librat Karolinë, të cilat iu dhanë Papës së Romës nga Karli i Madh, në 792.

[Albo]

Shekulli i Nëntë


Mbarimi i Debatit mbi Ikonat

Mbas sinodit të 787 në të cilin u mbrojt zyrtarisht nderimi i ikonave në Kishë, dolën sundimtarë të rinj perandorakë të cilët i sulmuan përsëri si nderimin ashtu edhe nderuesit e imazheve të shenjta. Kur perandoresha Irena vdiq, në 802, u bë perandor Leo Armeni. Në 815 ai urdhëroi që ikonat e kishave të vendoseshin në vende ku besnikët nuk mund t’i arrinin dhe kështu, ata nuk mund t’i nderonin dhe t’i puthnin. Në të Dielën e Dafinës, të vitit 815, Shën Theodhori, igumeni i Manastirit të madh të Studios në Konstandinopojë, udhëhoqi një procesion publik me ikonat e shenjta. Ky procesion shkaktoi sulmin perandorak, tortura dhe vrasje. Vetëm në 843, me ardhjen në fron të Perandoreshës Theodhora, nën udhëheqjen e Patrikut Metodit, ikonat e shenjta u kthyen njëherë e përgjithmonë në Kishë. Ky kthim zyrtar i ikonave, të Dielën e Parë të Kreshmës në atë vit, shënoi fillimin e kremtimit vjetor të festës së triumfit të Orthodhoksisë që mbahet akoma edhe sot.


Qirili dhe Metodi: Misioni tek Sllavët

Në mes të shekullit të nëntë Patriku i Konstandinopojës, Shën Foti, dërgoi misionarë në Moravi për t’i sjellë në besimin e krishterë popujt sllavë. Vëllezërit grekë, Konstandini dhe Metodi, arritën në Moravi, në 863. Konstandini kishte krijuar tashmë një alfabet sllav – i quajtur tani Sllavishte e Vjetër ose Bullgarishte e Vjetër – që vëllezërit e përdorën për të përkthyer librat e Kishës në gjuhën sllave. Vepra e tyre qëndronte në mësimin e alfabetit, futjen e librave liturgjikë dhe ritualë dhe duke përgatitur njerëz për priftëri.

Misioni i Konstandinit dhe Metodit krijoi armiqësi me misionarët frankë të Kishës Latine, të cilët kishin ardhur në Moravi më parë. Ata besonin se gjuhët zyrtare në Kishë duhej të ishin vetëm hebraishtja, latinishtja dhe greqishtja. Ata nuk besonin se gjuha sllave duhej të përdorej në shërbesat kishtare. Kështu, Konstandini dhe Metodi shkuan në Romë, në vitin 869 për të mbrojtur punën e tyre, veçanërisht përdorimin e gjuhës vendase në liturgji. Papa Adrian II i bekoi misionarët grekë për punën e tyre.

Konstandini vdiq në 869. Pak para se të vdiste ai u bë murg, duke marrë emrin Qiril, me të cilin njihet si një shenjt në Kishë dhe prej të cilit mori emrin edhe alfabeti Qirilik.

Metodi u caktua si peshkop i Panonisë. Kur ai u kthye në punën e tij misionare, ai u arrestua nga kleri franko-gjerman me ndihmën e Luigj Gjermanit. Në vitin 873 kur Papa Joan mori vesh se çfarë i kishte ndodhur Metodit, kërkoi lirimin e tij. Por mbas vdekjes së Metodit në 885, puna e tij u shkatërrua nga pushteti franko-gjermanik. Shumica e nxënësve të tij u arrestuan, internuan ose u shitën në skllavëri. Disa ikën në Bullgari ku Shën Klementi dhe Shën Naumi bënë një punë të madhe misionare tek njerëzit atje. Bullgarët në këtë kohë po merrnin besimin e krishterë. Ata u lidhën me Kishën e Konstandinopojës, në 870. Puna e Shën Qirilit dhe Metodit, “ungjillizimi i sllavëve,” vazhdoi prej Bullgarisë nëpër Serbi dhe përfundimisht në Kiev dhe në Rusinë Veriore në shekujt që pasuan.


Çështja Filioque

Përplasja ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit nuk ishte vetëm rreth misionit te sllavët. Ajo kishte rrënjë më të thella në rolin që sundonjësit e rinj frankë dhe gjermanë po luanin në Evropën Perëndimore dhe në Kishën Perëndimore.

Në vitin 800, ditën e Krishtlindjes, Karli i Madh u kurorëzua perandor nga Papa i Romës. Në 792 sundonjësi i ri i kishte dërguar tashmë Librat Karolinë të tij (Libri Carolini) tek Papa Adrian I. Arsyeja e Karlit të Madh për të sulmuar Kishën e Lindjes ishte, sepse kjo ishte e vetmja mënyrë në të cilën ai mund ta diskreditonte perandorin e Lindjes dhe kështu, ai vetë mund të njihej si i vetmi sundonjës në krishtërim. Në vizionin e tij të Perandorisë së Re Romane, Karli i Madh donte të përfshinte të gjithë Lindjen së bashku me të gjithë Perëndimin.

Në vitin 808, Papa i Romës Leo III reagoi kundër akuzave të Karlit të Madh kundër Lindjes. Ai e vendosi besoren, pa Filioque-n në tabela argjendi në dyert e Shën Pjetrit.


Papati

Ndonëse përpjekja e Karlit të Madh për të vendosur sundimin mbi të gjithë krishtërimin nuk u arrit, papët e Romës filluan të shtrinë qeverimin e tyre kishtar nëpër të gjithë Perëndimin. Papë të fortë si Nikolla I (858-867) e ushtruan autoritetin e tyre mbi të gjithë peshkopët në Perëndim, duke e ulur ndikimin e autoriteteve laike dhe decentralizimin e favorizuar nga mitropolitët lokalë. Në këtë proces ata u ndihmuan nga Dekretet e Rreme, dokumente që pretendonin të ishin letra të papëve të parë, por, në fakt, ishin fallsifikime franke të shekullit të nëntë. Për më tepër, e ashtuquajtura Dhuratë e Konstandinit e bëri të njohur ndikimin e saj. Kjo pretendonte se perandori Konstandin, në shekullin e katërt, i kishte dhënë disa fuqi dhe privilegje peshkopëve romanë, duke përfshirë edhe kontrollin shekullor mbi territoret rrotull Romës, të cilat më vonë u quajtën shtetet papale.


Foti, Patriku i Konstandinopojës

Prej 861-886 ndodhi përplasja e parë ndërmjet Kishave të Lindjes dhe Perëndimit. Në Konstandinopojë ishin dy parti që po luftonin për pushtet në çështjet fetare dhe civile, të ashtuquajturët zellotët ose konservatorët dhe të moderuarit. Për të siguruar një udhëheqës të aftë që të restauronte paqen në Kishë, një laik, i quajtur Foti, u ngrit në detyrën e patrikut. Ekstremistët e të ashtuquajturës parti konservatore nuk ishin të kënaqur. Ata apeluan në Romë, duke përdorur emrin e mirë e patrikut të mëparshëm Ignat – i cili ishte tërhequr paqësisht për të mirën e Kishës – kundër Fotit dhe pushtetit perandorak që e kishte konfirmuar zgjedhjen e tij. Papa Nikolla përfitoi nga rasti i apelit ekstremist për të ndërhyrë në çështjet e Kishës së Konstandinopojës, duke thirrur një sinod në këtë qytet, në 861 për të zgjidhur grindjen. Kur legatët papal erdhën në sinod, ata panë se Foti ishte patriku i ligjshëm dhe gjithçka u zgjidh paqësisht. Por, kur legatët e kthyen në Romë, papa Nikolla e kundërshtoi vendimin e tyre dhe mbajti një sinod tjetër, kësaj radhe në Romë, në 863, në të cilin ai e shpalli Ignatin si peshkop i Konstandinopojës, duke e hequr Fotin. Veprimet e tij nuk u përfillën.

Në 866 dhe 867 Kisha bullgare po luhatej ndërmjet Konstandinopojës dhe Romës. Në 867, në Konstandinopojë, Foti dhe një sinod prej pesëqind peshkopësh, e dënuan papën Nikolla për ndërhyrjen në çështjet e Kishës bullgare. Por në të njëjtin vit pati një ndryshim tjetër politik në Konstandinopojë. Vasili I u bë perandor duke vrarë parardhësin e tij dhe mbrojtësin e tij të mëparshëm, dhe për arsye politike Ignati u rivendos si patrik në vend të Fotit. Në 869 Papa Adrian II, pasuesi i Nikollës e çkishëroi Fotin përsëri për rolin e tij në çështjen bullgare. Por, në 877 situata ndryshoi. Foti, i cili nuk ishte kundër perandorit të ri, u bë përsëri Patrik, kur i nderuari Ignat vdiq.

Në 879, një sinod i madh u mblodh në Konstandinopojë, ku morën pjesë edhe legatët papal. Në këtë sinod, të kryesuar nga Foti, privilegjet tradicionalë të papës së Romës në Lindje u qartësuan nga Foti dhe u pranuan nga Papa Joani VIII, i cili ishte papa i ri. Sinodet e 863 dhe 869 që dënuan Fotin u konsideruan të pavlefshëm. Sinodi i 787 u pranua si Sinodi i Shtatë Ekumenik. Besorja u afirmua pa Filioque-n.

Foti u kanonizua zyrtarisht si shenjt nga Kisha Orthodhokse në shekullin e dhjetë. Ai ishte një njeri me shumë talente. Ai ishte një teolog i madh që shkroi shumë, sidomos në çështjen e Filioque-s, duke mbrojtur burimin e Shpirtit të Shenjtë vetëm prej Atit. Ai ishte një përpilues i shkrimeve klasike dhe patristike. Ai sponsorizoi misionin tek sllavët. Mbrojti Traditën autentike të Kishës në përballjen me pretendimet e ekzagjeruara të Nikollës, ndërkohë duke ruajtur unitetin me Kishën e Romës dhe papën Joani VIII. Ai ishte një diplomat i shkëlqyer në çështjet politike, me përunjësinë dhe diturinë e tij ai fitoi respektin e njerëzve dashamirës në të gjitha anët e Lindjes dhe Perëndimit. Shën Foti ishte njëri prej peshkopëve me të vërtetë të mëdhenj në historinë e Kishës së krishterë.


Zhvillimi Liturgjik

Në shekullin e nëntë një tjetër shenjt i madh, Shën Theodhori i Studios, ishte përgjegjës për zhvillimin liturgjik. Shën Theodhori ishte igumen i manastirit të Studios në Konstandinopojë i cili kishte, gjatë jetës së tij, rreth njëqind mijë murgjër në drejtimin e tij. Ai njihet për mbrojtjen që u bëri ikonave të shenjta dhe për rolin e tij në zhvillimin e adhurimit liturgjik orthodhoks. Tipikoja liturgjike, rregulli i adhurimit publik në manastirin e Studios, u bë rregulli normativ për tërë Kishën Orthodhokse qysh prej shekullit të nëntë. Librat e shërbesave për Kreshmën e Madhe dhe Pashkën, Triodi dhe Pesëdhjetorja, janë pothuaj, krejtësisht, punë e murgjërve Studitë, ndër të cilët më i famshmi është Shën Josif Himnografi.

Gjithashtu, daton prej shekullit të nëntë, një kopje e Liturgjisë Hyjnore të Shën Joan Gojartit e cila e ka liturgjinë e besnikëve, gati, pothuaj në të njëjtën formë në të cilën bëhet sot në Kishën Orthodhokse.


Kodi Ligjor

Në fund të shekullit të nëntë, Perandori Vasil I, filloi një kodifikim të ri të ligjit civil. Një nga veprat që doli nga kjo punë ishte Epanagogjia. Aty u riafirmua sistemi i “sinfonisë” ose unitetit ndërmjet kishës dhe shtetit.


Perëndimi

Duke folur në përgjithësi, shekulli i nëntë ishte një nga shekujt më të rëndësishëm në historinë e Kishës. Ishte një periudhë rilindjeje në Lindje, ndërsa në Perëndim ishte një periudhë e rritjes së centralizimit rreth papatit roman. I vetmi teolog për t’u përmendur në këtë kohë në Perëndim ishte Joan Skot Erigena (v. 877), i cili e solli influencën e madhe të teologjisë Lindore të Dionisit dhe të Shën Maksimit në Kishën Perëndimore.

[Albo]

Shekulli i Dhjetë


Rilindja Kulturore

Në Lindje, në shekullin e dhjetë, pati një vazhdim të përgjithshëm të rilindjes kulturore të shekullit të nëntë. U mblodhën shkrimet e Etërve të Kishës dhe për herë të parë, Shën Simeon Metafrasti kodifikoi Jetët e Shenjtorëve të Kishës. Pati, gjithashtu, një gjallërim të interesit për antikitetin pagan nga njerëz të tillë, si: Mihal Pselus dhe Joan Italos, “helenizimi” ekstrem i të cilëve i çoi në konflikt me Kishën.

Në 960, Shën Athanasi i Malit Athos (v. 1000) themeloi Lavrën e Madhe dhe hapi kështu rrugën e zhvillimit të republikës së madhe murgërore të Malit të Shenjtë. Shën Simeon Teologu i Ri (v. 1022) shkroi traktatet e tij me influencë rreth banimit të Shpirtit të Shenjtë tek të krishterët.


Kisha dhe Shteti

Shekulli i dhjetë pa, gjithashtu, rritjen e ndërdepërtimit të aspekteve kishtare dhe cilivile në shoqërinë bizantine. Kisha mori kontroll më të madh në çështje të tilla, si: martesa dhe familja. Për shembull, një bekim i Kishës – rregulluar nga ligji kanonik orthodhoks – filloi të kërkohej nëse martesa do të njihej si e vlefshme nga autoritetet civile. Në të njëjtën kohë, Kishës i duhej të ishte më e interesuar me caktimin e “kërkesave minimum” se sa kishte qenë më parë. Kjo mund të shihet në të ashtuquajturën “konflikt për martesën e katërt”, që shpërtheu në 925 kur Patriku i Konstandinopojës Nikolla Mistikos refuzoi të lejonte perandorin Leo VI të martohej për herë të katërt, duke sjellë kështu në ligjin kanonik orthodhoks ndalimin e rreptë të martesës së katërt për cilindo, në asnjë rast. Teologjia e Kishës për martesën e mban monogaminë si standartin e saj: një bashkim i një burri dhe e një gruaje, e cila nuk prishet as nga vdekja. Rimartesa, edhe e atyre që kanë mbetur të ve, nuk pajtohet me këtë standart, edhe kur ajo mund të pranohej si një lejim ndaj dobësisë njerëzore. Megjithatë, me “konfliktin e martesës së katërt”, vëmendja filloi të fokusohej në minimumin – nga ku vjen nocioni i gabuar, se Kisha Orthodhokse “lejon” tre martesa për besimtarët e saj.


Bullgaria

Cari Boris i Bullgarisë, i cili u pagëzua në 869 me perandorin Mikaeli III i Konstandinopojës si nun, u kthye përfundimisht nga Roma në Konstandinopojë dhe, në shekullin e dhjetë Kisha e tij u vendos fort në Liturgjinë Lindore Bizantine. Veçanërisht, nën birin e tij, Car Simeonin, Bullgaria ishte një shtet i fuqishëm dhe lulëzoi një kulturë bullgaro-bizantine. Megjithatë, nga fundi i këtij shekulli, u përhap herezia e bogomilëve – një sekt dualistik dhe spiritualistik i traditës Manikease.


Vladimiri i Kievit

Në 988, shtetasit e Principatës Kieviane u pagëzuan në lumin Dnjepër nën drejtimin e Princit të Madh Vladimir, duke filluar kështu historinë e Kishës Orthodhokse në Ukrainë dhe Rusi. Vladimiri e mori besimin e krishterë nga Konstandinopoja, duke u pagëzuar atje me perandorin Vasil si nun. Ekziston një legjendë se legatët e Vladimirit nuk mundën të gjenin një besim më të bukur se ai bizantin. Gjithashtu, është e njohur mirë se princi Kievian e pa të volitshme politikisht dhe ekonomikisht të martohej me princeshën bizantine Ana, dhe ta rreshtonte principatën e tij me perandorinë Konstandinopolitane.

Mbas pagëzimit të tij Vladimiri përjetoi një kthim të vërtetë shpirtëror. Ai bëri gjithçka të vendoste parimet e krishtera në mbretërinë e tij dhe t’i ndriçonte shtetasit e tij me besimin orthodhoks. Për veprat e tij personale dhe zyrtare të drejtësisë, si një princ i krishterë i kohës së tij, Vladimiri është kanonizuar si shenjtor i Kishës. Gjyshja e tij, princesha e madhe Ollga, e cila ishte kthyer para tij dhe që me sa duket ndikoi në veprimet dhe vendimet e tij, është kanonizuar gjithashtu si shenjtore.


Zhvillimi Liturgjik

Liturgjikisht festa Mbrojtja e Virgjëreshës Mari erdhi nga shekulli i dhjetë. Shën Andrea i Marrë për Krishtin (v. 956) pa një vizion të Hyjlindëses Mari (Theotokos) duke ndërmjetuar para Perëndisë dhe duke e mbrojtur popullin besimtar të Konstandinopojës me vellon e saj (omoforion-mbrojtje) gjatë kohës së një sulmi nga paganët sllavë. Ironikisht, festa Mbrojtja e Hyjlindëses Mari, e cila është shkëputur nga rrënjët e saj historike dhe tani kremtohet, kryesisht si festa e pranisë së Marisë në mes të Kishës, është mbajtur si një festë popullore, pothuaj vetëm nga Kishat sllave.


Perëndimi

Në mbarim të shekullit të nëntë Perëndimi hyri në një nga periudhat më të errëta të historisë së tij. Valë të reja të invazioneve e shkatërruan sigurinë relative të perandorisë së krijuar nga Karli Madh (Sharlemanji). Kisha pësoi shumë nga sundimi i zotërve laikë. Megjithatë, ishte edhe fillimi i një lëvizjeje reformimi, që buroi nga Manastiri i Klynit (Cluny) në Francë.