SHKRIMI I SHENJTË: Kapitulli V: Historia e Kishës

[Albo]

Shekulli i Njëmbëdhjetë


Skizma e Madhe

Në mes të shekullit të njëmbëdhjetë një debat madhor lindi ndërmjet Konstandinopojës dhe Romës. Shkaku i konfliktit në atë kohë ishte ndalimi i praktikave liturgjike greke në Italinë e Jugut nga papa dhe ndalimi i praktikave latine në Lindje nga patriku i Konstandinopojës. Në 1053 papa dërgoi legatë në Konstandinopojë në një përpjekje për të restauruar kungimin ndërmjet Kishave. Mihal Cerularius, Patriku i Konstandinopojës, s’pranoi t’i takonte legatët e papës sepse ai mendoi se ata ishin të motivuar politikisht.

Në 16 korrik 1054, Kardinali Humbert, kryesuesi i delegacionit papal u lodh nga pritja. Ai ishte i acaruar nga mungesa e respektit që u tregua ndaj ambasadorëve romanë, kështu që ai vendosi një dokument të anathemës dhe çkishëroi (aplikuar vetëm tek “patriku Mihal Cerularius dhe ata që janë në simpati me atë”) në altarin e katedrales së Shën Sofisë. Në të njëjtën kohë, kardinali u tregua shumë i kujdesshëm, duke e lavdëruar Konstandinopojën si “qyteti tepër orthodhoks”.

Arsyet zyrtare të anatemës së Humbertit dhe çkishërimit të Cerularius-it ishin: heqja e Filioque-s nga Besorja; praktika e klerit të martuar dhe gabime liturgjike. Patriku Mihal Cerularius iu përgjigj veprimit të Humbertit duke çkishëruar “të gjithë ata që ishin përgjegjës” për incidentin e 16 korrikut. Ai bëri një listë të gjatë të abuzimeve latine, kryesisht, për praktikat e ndryshme liturgjike të tilla, si përdorimi i bukës pa maja për eukaristinë.

Ndonëse Kardinal Humberti veproi vetëm kundër personit të patrikut dhe simpatizuesve të tij, dhe, ndonëse patriku reagoi vetëm kundër vetë Humbertit, përpjekja për të restauruar unitetin ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, në 1054, përfundoi në skizëm ndërmjet dy kishave që vazhdon akoma edhe sot. U bënë disa veprime ripajtimi, të tilla, si heqja simbolike e “anatemave të 1054” nga Papa Pavli VI dhe Patriku Athinagora i në 1966, por më kot.


Papati

Mesi i shekullit të njëmbëdhjetë pa, gjithashtu, fillimin e një lëvizjeje të fuqishme reformuese, duke patur në qendër papatin. Shpesh, kjo lëvizje quhet Reforma Grigoriane, me emrin e mbështetësit të saj më të famshëm, Papa Grigorit VII (1073-1085) ose Hildebrand. Lëvizja kërkoi të vendoste pavarësinë e Kishës prej çdo autoriteti shekullor. Gjatë procesit, ajo i shtriu shumë pretendimet e papatit. Kjo e bëri të vështirë çdo ripajtim me Lindjen. Për shembull, në 1089, si pjesë e një përpjekje për të rivendosur lidhje të mira ndërmjet Kishave, Lindja i kërkoi Papës Urban II një pohim të besimit. Ai e kundërshoi ta bënte meqë një bërje e tillë do të supozonte se peshkopi i Romës mund të gjykohej në Kishë nga një tjetër. Kështu, ndonëse Patriku Nikolla III i Konstandinopojës (1084-1111) tha: “Le ta pohoj Papa besimin orthodhoks dhe ai do të jetë i pari,” kjo nuk ndodhi më në histori.


Kryqëzatat

Në kohën e kryqëzatës së parë në 1095, pozicioni i drejtimit të papës në shoqërinë perëndimore ishte i vendosur mirë. Përfundimisht ishin kryqëzatat ato që e vulosën skizmën ndërmjet kishave. Kryqtarët e morën Jerusalemin në 1099, i përzunë myslimanët dhe vendosën një hierarki latine në vend të rregullit kishtar lokal ekzistues.


Rusia Kieviane

Në Rusinë Kieviane në shekullin e njëmbëdhjetë besimi i ri i krishterë po lulëzonte. Shën Andoni (v. 1051) themeloi manastirin e guvave në Kiev, Lavrën Kievo-Peçerskaja. Shën Theodosi (v. 1074), shenjti i saj më i madh, u quajt “themeluesi i murgërisë ruse”. Shën Theodosi ndoqi shembullin e Krishtit të përunjur të Ungjillit në një formë ungjillore të jetës shpirtërore. Kjo formë njihet si kenoticizmi rus, që do të thotë një jetë përunjësie vetë-zbrazëse dhe dashurie për vëllezërit (Shih Filipianët 2:6). Manastiri Kievian i Guvave ishte qendër e dashurisë së krishterë dhe e interesimit social, si edhe e një pune dhe ndriçimi shpirtëror dhe intelektual.


Borisi dhe Glebi

Ndër shenjtorët e Kievit numërohen edhe vëllezërit Boris dhe Gleb, të cilët ishin bijtë e Shën Vladimirit. Ata nuk pranuan të luftonin kundër vëllait të tyre Sviatopolk në një luftë për pushtet mbas vdekjes së atit të tyre. Ndërsa e dinin se nuk kishte shpresë për ta fituar betejën, dy vellëzërit më të vegjël refuzuan të luftonin që të shpëtonin jetët e pasuesve të tyre besnikë që do të dënoheshin me siguri, nëse ata do të luftonin. Si “pësues të mosrezistencës” Shën Borisi dhe Shën Glebi ishin të parët që u kanonizuan nga Kisha ruse në 1020. Ata u lavdëruan – jo si martirë të pacifizmit të krishterë – por si ata që dhanë jetën e tyre që të tjerët të mund të jetojnë.


Veprat Teologjike

Gjatë kësaj periudhe Theofilakti i Bullgarisë në Lindje po shkruante komentarët voluminozë mbi shkrimet e shenjta. Anselmi i Kantërbërit (v. 1109) në Perëndim po prodhonte fjalimet e tij teologjikë më me influencë që përmbanin të ashtuquajturën “provë ontologjike” për ekzistencën e Perëndisë, një mbrojtje të doktrinës së Filioque-s, dhe të ashtuquajturën “teori të satisfaksionit” të shlyerjes së fajit, në të cilën mbrohej pikëpamja se vdekja e Krishtit në kryq ishte flijimi i përshatshëm i nevojshëm për të shlyer drejtësinë dhe zemërimin e Perëndisë Atë.


Perëndimi

Shekulli i njëmbëdhjetë dëshmoi në perëndim reformat Cisterciane të urdhërit benediktin (të njohur tani si “trapistët”). Përfaqësuesi më i madh i kësaj lëvizje, Bernardi i Klervosë (Bernard de Clairvaux), ishte një teolog asket dhe mistik dhe një aktivist i Kishës. Ai predikoi kryqëzatat dhe luftoi me Abelardin, autorin e famshëm të Sic et Non. Edhe lëvizja Karthuziane e murgërisë heremite filloi në këtë kohë

[Albo]

Shekulli i Dymbëdhjetë


Prirjet Kryesore

Shekulli i dymbëdhjetë pa luftën e vazhdueshme të dinastisë perandorake Komneni në Konstandinopojë me kryqtarët latinë prej perëndimit dhe uzurpimet e turqve myslimanë në Lindje. Perandori Aleks Komneni e sanksionoi zyrtarisht Malin Athos si qendrën e murgërisë orthodhokse. Efthim Zigabeni përgatiti veprën Panopli Dogmatike, një manual i doktrinave zyrtare të Kishës. Ndonëse në këtë kohë pati në perandori një interes të sinqertë për teologjinë, veprat teologjike në Krishtërimin Lindor u kufizuan në një përsëritje dhe katalogim të doktrinave tradicionale.

Arti dhe arkitektura u zhvilluan në shekullin e dymbëdhjetë me monumente bizantine klasike, të tilla, si: ndërtesat dhe mozaikët e Kishës së Shën Llukës dhe Kishës së Dafnit pranë Athinës. Në Rusi, Shën Alipi (v. 1114), “ati i ikonografisë ruse”, jetoi në këtë periudhë. Disa prej arritjeve më të mëdha ikonografike dhe arkitektonike të Novgorodit, Vladimirit, Suzdalit dhe Pskovit vijnë prej kësaj kohe.


Rusia Kieviane

Krishtërimi në Rusinë Kieviane vazhdoi të zgjerohej dhe të zhvillohej. Raportohet se një zjarr në Kiev, në 1124, ka djegur gjashtëqind kisha – një tregues i zhvillimit të madh të këtij qyteti kozmopolitan që ishte bërë një qendër e rëndësishme e kulturës dhe tregtisë evropiane dhe bizantine. Në fillim të këtij shekulli, Princi Vladimir Monomakh (v. 1125) shkroi të famshmen e tij “porosi për fëmijët e mi”, një dokument që kishte për qëllim të drejtonte bijtë e tij në jetët e tyre si udhëheqës të krishterë. Ndikimi bizantin ishte akoma shumë i fortë në krishtërimin kievian. Kronika Primare Ruse që përmbante jetët e shumë shenjtorëve kievian, tradicionalisht u redaktua nga murgu Nestor i manastirit të guvave.


Serbia

Serbëve iu ishte dhënë shtetformimi nga perandori bizantin nëpërmjet përpjekjeve të sundonjësit Nemanjia (1113-1199). Djali i Nemanjës, Ratsko, shkoi në malin Athos për t’u bërë murg me emrin Sava. Ai ishte destinuar për t’u bërë shenjtori i madh kombëtar dhe udhëheqës i popullit serb. Në fund, Sava e solli atin e tij në Malin e Shenjtë për ta mbaruar jetën e tij në petkun murgëror me emrin Simeon, kanonizuar nga Kisha si Shën Simeon Miro-rrjedhësi. Perandori bizantin Angjelos i dha atit dhe birit serb manastirin e Hilandarit në Malin Athos, i cili ka mbetur gjer më sot si manastiri serb në Malin e Shenjtë.


Perëndimi

Së bashku me centralizimin e pushtetit papal dhe fitores së papatit mbi sundonjësit shekullar, Perëndimi i shekullit të dymbëdhjetë pa ngritjen e shkollës Viktorine të teologjisë augustiniane të drejtuar nga Hygo dhe Rikardi i Shën Viktorit (Richard de Saint Viktor) (v. 1173). Në këtë kohë Pjetër Lombard shkroi veprën e tij me influencë Sentencat, ndërkohë që në një nivel më popullor lëvizjet spiritualiste dhe dualiste të Valdezianëve dhe Albigenzianëve po bënin efektin e tyre

[Albo]

Shekulli i Trembëdhjetë


Kryqëzata e Katërt

Shekulli i trembëdhjetë filloi me atë që është quajtur ripohimi përfundimtar i skizmës ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, me kryqëzatën e katërt. Në 1204 kryqtarët plaçkitën Konstandonopojën. Ata shkatërruan dhe plaçkitën shumë kisha, dhunuan shumë altarë dhe vodhën objekte të shenjta. Një latin, Thoma Morozini, u emërua patrik i Konstandinopojës dhe një frank u emërua perandor. Tashmë, për herë të parë, Perëndimi Latin u bë një armik i hapur në mendjen e Lindjes Greke. U shkruan shkrime drejtërdrejt kundër papatit dhe Kishës Latine. Sundimi latin vazhdoi deri në 1261, kur perandori Mihal Paleologu e rimori qytetin.


Sinodi i Lionit

Mihali III ishte në një situatë të papërballueshme sepse turqit po sulmonin nga lindja dhe nuk kishte sigurinë nëse perëndimorët latinë do të ktheheshin përsëri. Prandaj, për arsye politike, ai dërgoi një delegacion peshkopësh në sinodin e Kishës së Perëndimit, në Lion, në 1274, me shpresën për të fituar simpati dhe ndihmë ekonomike dhe ushtarake për perandorinë e tij që po shkatërrohej. Perëndimorët i propozuan delegatëve të Mihalit, propozim që u bë një formulë klasike për bashkimin e Kishës në shekujt e pastajmë. Ata propozuan se Lindja mund t’i mbante ritet e saj liturgjike. Përdorimi i fjalës Filioque mund të ishte fakultativ, jo i detyrueshëm, përsa doktrina që ajo pohonte nuk ishte dënuar si heretike. Papa duhej të njihej si më i lartë.

Delegatët e Mihalit në Sinodin e Lionit shkuan më tej sesa u ishte kërkuar. Ata pranuan zyrtarisht formulën romane të papatit dhe doktrinën romane të Filioque-s – hera e parë në histori që ishte kërkuar. Paqja dhe ndihma nga perëndimi që Mihali dëshiroi zgjati deri në vdekjen e tij, në 1282.

Kur Mihali vdiq aktet e bashkimit të Lionit u kundërshtuan menjëherë nga peshkopët e Lindjes. Perandori u varros pa ritet funerale të Kishës.


Serbia

Në 1217 Sava shkoi në Nikea për të marrë bekimin e Kishës së Konstandinopojës për një Kishë të pavarur kombëtare për serbët. Në 1219 Sava vetë u fronëzua i pari “kryepeshkop i Serbisë” nga Manueli, Patriku i Konstandinopojës, në praninë e perandorit Theodhor. Në Ditën e Ngritjes, në 1220, në një kuvend të serbëve në manastirin e Zhicas, i porsafronëzuari kryepeshkop kurorëzoi vëllanë e tij Stefanin, zhupan i madh, si të parin “mbret të të gjithë Serbisë”.

Mbas një jete të një drejtimi të shquar, mbasi kaloi në shumë prova dhe vështirësi, mbasi udhëtoi shumë nëpër tërë Krishtërimin Lindor, Sava vdiq, në 14 Janar 1235. Ai u pasua nga Arseni, një njeri që ai e kishte zgjedhur dhe që ishte dorëzuar peshkop nga vetë Sava. Kryepeshop Sava, themeluesi dhe ati i Kishës Orthodhokse Serbe dhe njëri prej personaliteteve me të vërtetë të shquar në historinë e Kishës Orthodhokse, u kanonizua shenjt i Kishës, së bashku me atin e tij Shën Simeonin, vëllanë e tij Shën Stefanin i Parëkurorëzuar dhe pasuesin e tij Shën Arsenin.


Bullgaria

Shekulli i trembëdhjetë dëshmoi rithemelimin e një Kishe kombëtare për bullgarët me njohjen e kryepeshkopit të Tërnovos si kreu i Kishës në tokat bullgare.


Rusia

Rusia në shekullin e trembëdhjetë u përmbys nga pushtimi mongol. Zgjedha tartare ra mbi vendin kur kani Batu udhëhoqi katërqindmijë burra kundër Rusisë në 1237. Shteti i Kievit ra në 1240.

Në 1231 Aleksandër Nevski u bë princ i Novgorodit. Ky qytet-republikë në veri pati formën e tij unike republikane të qeverisjes, si edhe traditën e tij të veçantë shpirtërore, arkitektonike dhe ikonografike. Në 1240 Aleksandri i udhëhoqi rusët në një betejë fitimtare kundër suedezëve romano-katolikë. Në 1242 ai përsëri e udhëhoqi popullin rus në fitore kundër kalorsëve teutonë të cilët po sulmonin tokat ruse. Pastaj, në 1247, Aleksandri udhëtoi në vendkomandën e kanit Batu, duke kërkuar mëshirë për popullin rus që ishte nën zgjedhën tartare. Aleksandri pranoi t’i paguante një haraç kanit me qëllim që të kishte paqe për popullin e tij. Ai u kthye nga Mongolia me titullin e Princit të Madh të Kievit. Vdiq në moshën dyzet e dy vjeçare, në 1263. Në 1380 ai u kanonizua si shenjt nga Kisha për shenjtërinë e tij personale, trimërinë e tij ushtarake, për diplomacinë dhe urtësinë e tij praktike – në të gjitha këto ai u përkushtua me vetmohim në shërbim të popullit të tij si një burrë shteti i vërtetë i krishterë.

Biri i Aleksandër Nevskit, Danieli, shkoi në veri në Moskë, përtej zgjedhës tartare, ku ai shërbeu si princ nga 1263 deri në fund të shekullit. Shën Qirili (1242-1281) dhe Shën Pjetri (1281-1326), Mitropolitë të Kievit që po banonin në principatën Moskovite, ishin hierarkët e shquar të kësaj periudhe.


Perëndimi

Shekulli i trembëdhjetë është quajtur ”më i madhi i shekujve” në Kishën e Perëndimit. Inoçenti III arriti ta mbante lart prestigjin dhe pushtetin e papatit. Sinodi i Katërt Lateran, në 1215, përcaktoi doktrinat zyrtare të Kishës së Perëndimit. Françesku i Asisit (v. 1226) themeloi urdhërin françeskan me anëtarët e tij të parë të mëdhenj: Andonin e Padovës (v. 1231) dhe teologët Bonaventura (v. 1274) dhe Duns Skoti (v. 1308). Spanjolli Domenik themeloi urdhërin domenikan të predikatorëve me teologët e tij të mëdhenj: Albert Magnus (v. 1280) dhe nxënësin e tij të famshëm Thoma d’Akuinas (v. 1274), i cili shkroi “sumae”, një vepër llogjike e cila e zotëroi teologjinë zyrtare romano-katolike deri në Sinodin e Vatikanit të Dytë, në gjysmën e dytë të shekullit të njëzet. Teologu mistik Mjeshtri Ekhart (Meister Eckhart) (v. 1339) ishte, gjithashtu, një anëtar i urdhërit domenikan. Urdhëri karmelitan, së bashku me një numër grupesh më të vogla fetare, dolën në këtë kohë në Kishën Latine.

[Albo]

Shekulli i Katërmbëdhjetë


Grigor Pallamai

Shekulli i katërmbëdhjetë ishte koha e debatit Pallamit në Kishën e Lindjes. Grigor Pallamai (v. 1359) ishte një murg i Malit Athos. Ai ishte një praktikues i metodës së lutjes, të quajtur hezikastia (hezikia do të thotë qetësi). Me anë të kësaj metode personi kryen një disiplinë trupore të rreptë, me qëllim që të bashkojë mendjen dhe zemrën në Perëndinë nëpërmjet përsëritjes së vazhdueshmë të emrit të Jisuit, zakonisht në formën e lutjes së Jisuit: Zoti Jisu Krisht, Bir i Perëndisë, ki mëshirë për mua mëkatarin. Nëpërmjet përdorimit të kësaj metode lutjeje murgjërit hezikastë kërkonin të fitonin një bashkim të vërtetë me Perëndinë, duke përfshirë vizionin shpirtëror të Dritës së Pakrijuar të Hyjnisë, ashtu si e pa Moisiu në Malin Sinai dhe apostujt e Krishtit në shpërfytyrimin e Zotit në Malin Tabor.

Në 1326, kalabrezi Barlam, një ish unit grek dhe një përfaqësues i traditës humaniste që po shfaqej në rilindjen perëndimore, erdhi në Konstandinopojë. Barlami dhe disa humanistë bizantinë të cilët ishin të ndikuar shumë nga idetë perëndimore filozofike dhe teologjike, talleshin me praktikën e lutjes hezikaste. Në përgjithësi, ata e mohonin mundësinë për njerëzit që të ishin në një bashkim të vërtetë me Perëndinë. Në 1333 Grigor Pallamai e sulmoi pozicionin e Barlamit dhe mbrojti hezikastinë. Ai ndërtoi doktrinën orthodhokse se njeriu mund, me të vërtetë, ta njohë Perëndinë dhe mund të hyjë në kungim me Atë nëpërmjet Krishtit dhe Shpirtit të Shenjtë në Kishë.


Esenca dhe Energjia

Një sinod i mbajtur në 1346 mbrojti mësimin e Grigorit. Murgu i shenjtë bëri dallimin e tij të njohur ndërmjet Esencës së panjohshme dhe të pakuptueshme të Perëndisë ose Superesencën e Tij dhe veprimeve ose energjisë së Perëndisë të cilat janë me të vërtetë të pakrijuara dhe hyjnore (si drita hyjnore). Këto energji u komunikohen njerëzve me anë të hirit hyjnor dhe janë të hapura ndaj pjesëmarrjes, njohurisë dhe përvojës njerëzore.

Mbas disa vitesh trazirash politike dhe debatesh teologjike, sinodet e mbajtura në 1347 dhe 1351 (viti në të cilin Grigori u bë kryepeshkop i Selanikut), pozicioni i Grigorit u mbrojt si ai i Biblës dhe i Traditës së Kishës Orthodhokse. Qysh nga ajo kohë dallimi teologjik ndërmjet Superesencës hyjnore dhe energjive hyjnore është bërë një pjesë zyrtare e doktrinës së Kishës Orthodhokse. Grigor Pallamai u kanonizua shenjt i Kishës Orthodhokse, në 1368 – nëntë vjet mbas vdekjes së tij.


Joani V Paleologu dhe Roma

Perandori kryesor i shekullit të katërmbëdhjetë Joani V Paleologu (1341-1391) vazhdoi të kishte shpresën se Perëndimi do të vinte në ndihmë të bizantinëve përballë presionit gjithmonë në rritje të turqve në Lindje. Në 1369, Joani, personalisht, hyri në kungim me Kishën Romane, pa një përpjekje zyrtare për bashkim kishtar. Ky akt nuk solli rezultate të qëndrueshme për fatet kishtare apo politike të Konstandinopojës.


Rusia

Rusët në jug vazhdonin të ishin nën zgjedhën tartare. Në zonat pyjore veriore të Moskovit, të drejtuara nga princi Joan Kalita (v. 1341) dhe Mitropoliti Aleks, si një qeverim regjent (1353-1378), rusët e veriut ishin të lirë dhe vazhdonin të përparonin. I vërteti “ndërtues i Rusisë” në veri në këtë kohë ishte Shën Sergji i Radonezhit (v. 1392).


Shën Sergji

Shën Sergji u lind në Rostov, në vitin 1314. Ai u bë murg, në 1334, dhe shkoi i vetëm në pyjet për të agjëruar dhe për t’u lutur, duke i dhënë paraklisit të tij murgëror emrin e Shën Trinisë. Shumë vetë e ndoqën Shën Sergjin, disa për t’u bashkuar me jetën e tij murgërore dhe të tjerë për të jetuar rreth komunitetit të tij murgëror si pionerë dhe si kolonë. Shën Sergji ishte jashtëzakonisht i përunjur. Ai vishej me rrobat më të varfëra dhe vazhdimisht punonte për të tjerët. Ai mësonte vetëm me anë të shembullit, duke iu larguar pozitës si igumen – për të cilën ishte detyruar nga Mitropoliti Aleks – kur ai e ndjeu se murgjërit e kundërshtonin udhëheqjen e tij. Ai ishte një asket i rreptë, një praktikues i lutjes së qetë dhe një mistik i hirësuar me vizione të shkëlqyeshme hyjnore dhe me kungim të gjallë me Perëndinë.

Në 1380 Shën Sergji – me të cilin këshillohej vazhdimisht Mitropoliti Aleks dhe udhëheqësit kombëtarë – bekoi princin Dimitri Donskoi të fillonte betejën me tartarët. Fitorja e Dimitrit shënoi fillimin e fundit të kontrollit tartar mbi tokat ruse.

Trashëgimia e Shën Sergjit për Rusinë dhe Kishën Orthodhokse është e pallogaritshme. Njëmbëdhjetë nga nxënësit e tij themeluan qendra murgërore në veri të Rusisë dhe vendet rrotull tyre u banuan dhe u zhvilluan. Jeta shpirtërore dhe mistike e Kishës Ruse, si edhe lidhja ndërmjet Kishës dhe jetës socio-politike të kombit rus në kohët e mëvonshme ishte e rrënjosur në personin dhe veprën e Sergjit të Radonezhit.


Shën Stefani i Permit

Një bashkëkohës i Shën Sergjit, Shën Stefani i Permit (v. 1396) ishte një peshkop i ditur që ndërmori punë misionare në fiset ziriane. Ndonëse vepra e tij nuk mbeti, Shën Stefani krijoi alfabetin zirian dhe përktheu shkrimet e Kishës në gjuhën e vendasve. Kështu, ai kombinoi traditën bizantine të nxitjes së jetës së Kishës lokale dhe lënien e bazave shpirtërore për punën e ardhshme misionare të Kishës Ruse ndër fiset siberiane dhe në Japoni dhe Alaskë.


Shën Andrea Rublev

Shën Andrea Rublev (v.r. 1430), ikonografi më i madh rus, dhe, ndoshta ikonografi më i madh në historinë orthodhokse, bëri një punë të mrekullueshme në fund të shekullit të katërmbëdhjetë dhe në fillim të atij të pesëmbëdhjetë. Ai ishte një murg në manastirin e Shën Sergjit. Ai ishte pasues artistik i ikonografit Theofan Grekut dhe punoi së bashku me mikun e tij, Daniel Korni. Vepra më e famshme e Rublevit është ikona e Shën Trinisë, pikturuar për manastirin Trini-Shën Sergji, Tre Engjëjt që erdhën tek Abrahami në Dhiatën e Vjetër janë pikturuar në një harmoni të përsosur ngjyrash dhe linjash. Gjatë të njëjtës periudhë pati një rilindje të artit kishtar në perandorinë bizantine, me shumë afreske dhe mozaikë që na vijnë nga kjo periudhë.


Serbët dhe Bullgarët

Serbët po gëzonin një periudhë lulëzimi të historisë së tyre nën sundimin e Stefan Dushanit. Kisha Serbe u bë patriarkanë në 1346. Po ashtu, në të njëjtën kohë, Shën Klementi i Ohrit (v. 1375) jetoi dhe punoi ndër bullgarët, duke qenë një udhëheqës i ndriçimit kombëtar. Njëkohësisht, u themelua manastiri bullgar i Zografit në Malin Athos.


Zhvillimi Liturgjik

Liturgjikisht, shekulli i katërmbëdhjetë e tregon rregullin e adhurimit në Kishë, pothuaj të njëjtë siç është edhe sot. Komentari mbi Liturgjinë Hyjnore u shkrua nga Nikolla Kabasila. Ai shkroi, gjithashtu, një vepër popullore të quajtur Jeta në Krishtin, e cila jep një shpjegim simbolik të liturgjisë, duke treguar detaje rituale të cilat mbeten akoma sot në praktikat e Kishës. Për herë të parë prothesis (proskomidhia ose përgatitja e blatës), si një rit i veçantë që paraprin Liturgjinë e Fjalës, u vendos në librat liturgjikë.

Komentarët liturgjikë të Simeonit të Selanikut (v. 1420) që japin një informacion të detajuar rreth adhurimit kishtar vijnë nga kjo periudhë. Një shënim interesant në shkrimet e Simeonit tregon se në atë kohë Eukaristia e Shenjtë po i jepej akoma të krishterëve orthodhoksë në misterin e Martesës dhe “kupa e përbashkët” e bekuar i jepej vetëm atyre që nuk u lejohej të merrnin kungatën e Shenjtë në Kishë.


Perëndimi

Perëndimi në shekullin e katërmbëdhjetë pa “robërinë babilonase” të papëve romanë në Avinjon (1303-1378) dhe “skizmën e madhe” brenda Kishës së Perëndimit ndërmjet pretenduesve të ndryshëm të fronit papal. Katerina e Sienës jetoi në këtë kohë, po ashtu edhe Xhon Uiklif (John Wycliffe), pararendësi i reformës në Angli dhe shkruesit mistikë anglezë Uollter Hilton (Walter Hilton) dhe Xhuliana e Noruiçit (Juliana of Norwich). Fundi i shekullit të katërmbëdhjetë dhe fillimi i shekullit të pesëmbëdhjetë dëshmoi zhvillimin e Vëllezërve të Jetës së Përbashkët në Vendet e Ulta. Përfaqësuesi më i shquar i kësaj lëvizje ishte Thomas a Kempis, i cili është autori i librit të famshëm Imitimi i Krishtit. Shkrimi i Komedisë Hyjnore nga Dante Aligeri (v. 1321) dhe pikturimi i Xhiotos (Giotto v. 1337) ishin gjatë kësaj periudhe të historisë.

[Albo]

Shekulli i Pesëmbëdhjetë


Papati

Perëndimi në shekullin e pesëmbëdhjetë ishte në trazira rreth lidhjeve ndërmjet papatit dhe sinodeve kishtarë. Disa mbronin pikëpamjen se papa ishte suprem, ndërsa të tjerë atë që autoriteti i sinodeve të Kishës është mbi atë të papës. Një nga sinodet e periudhës, ai i Ferrara-Firences (1438-1439) u mbështet nga papët. Përfaqësuesit e Kishës së Lindjes erdhën në këtë sinod përsëri me shpresë për ndihmë në luftën kundër turqve. Ndërmjet njerëzve të Kishës Lindore që u pranuan në sinod në “kushte të barabarta” me Latinët ishin Perandori i Konstandinopojës, Joani VIII; Patriku i Konstandinopojës, Josifi; dhe Mitropoliti i Kievit, një grek i quajtur Isidor.


Sinodi i Firences

Në Sinodin e Firences përfaqësuesit lindorë pranuan një doktrinë të fortë të pushtetit papal – ndonëse çështja nuk u diskutua thellësisht – si edhe doktrinat e Filioque-s dhe të Purgatorit. Perandori bizantin bëri presion të ndalonte diskutimet teologjike me shpresën e arritjes së bashkimit. Të gjithë peshkopët orthodhoksë e nënshkruan deklaratën e bashkimit, me përjashtim të Mark Eugjenikos, peshkop i Efesit.

Bashkimi i Firences nuk u shpall publikisht deri në 1452 në Shën Sofia në Konstandinopojë. Në 29 maj 1453 turqit nën Mehmetin II e pushtuan qytetin, i cili u riquajt Istanbul, duke shënuar mbarimin e perandorisë bizantine. Akti i parë i patrikut Genadi Skolarios, mbas rënies së Konstandinopojës, ishte kundërshtimi i bashkimit të Firences. Për këtë veprim patriku ishte nën presionin e fortë të Shën Markut të Efesit. Shën Marku, mbrojtësi i vendosur i Orthodhoksisë kundër asaj që do quhej më vonë “bashkimi i padrejtë”, u kanonizua shenjt për veprimet e tij.


Rusia

Kur perandoria bizantine po pushtohej nga myslimanët, fara e perandorisë së ardhshme ruse kishte filluar të zinte rrënjë në Moskë. Ivani III i Madh (1462-1505), princi i Moskovit, ia doli mbanë ta shtrinte rolin e tij në veriun e Rusisë, duke e mundur dhe duke e aneksuar Novgorodin. Ai u martua me princeshën bizantine Sofia Paleologu në 1472 dhe pranoi titullin Car (forma sllave e titullit të vjetër perandorak Qesar) dhe simbolin e shqiponjës me dy kokë. Ideologjia e Moskës si “Roma e tretë” mbas Konstandinopojës tashmë ishte duke lindur.

Në Rusinë e shekullit të pesëmbëdhjetë filloi një debat i madh rreth rolit që duhet të luajë Kisha në jetën politike dhe sociale të kombit. Dy udhëheqësit e debatit – të dy i takonin trashëgimisë së Shën Sergjit dhe të dy janë kanonizuar shenjtorë të Kishës – ishin: Nili i Sora-s (Nil Sorski, 1433-1508) dhe Josifi i Volotskut (1439-1515).

Shën Nili udhëhiqte partinë e “jo zotëruesve” të cilët jetonin përtej lumit Vollga. Ata quhen ndonjëherë “transvollganët”. “Jo zotëruesit” mbronin pikëpamjen se Kisha, sidomos manastiret, duhet të ishin të çliruar nga pronësimi dhe nga zotërimi i pronave të mëdha. Ata mendonin se Kisha duhej të ishte jashtë ndikimit dhe kontrollit direkt të shtetit. Ata e mbronin varfërinë si virtutin kryesor, së bashku me përunjësinë dhe lirinë shpirtërore që duhet të zotërojë jetën e qetë dhe soditëse për murgjërit. Ata ishin trashëgues të traditës kenotike, hezikaste dhe mistike të Shën Sergjit dhe të spiritualitetit të hershëm Kievian.

“Zotëruesit” udhëhiqeshin nga Shën Josifi, prandaj edhe quhen ndonjëherë “Josifitët”. Ata mbronin pikëpamjen se Kisha dhe shteti duhet të ishin në lidhje sa më të ngushta që është e mundur dhe se Kisha duhet t’i shërbejë nevojave sociale dhe politike të kombit rus që po formohej. Ideali i “zotëruesve” ishte që Kisha, sidomos manastiret, duhej të kishin prona të mëdha. Kisha duhej të nxiste tek njerëzit një jetë të disiplinës asketike dhe të shërbimit social, e cila duhej të ishte e rrënjosur në respektimin strikt të riteve liturgjike dhe kultike. Në këtë drejtim “zotëruesit” ndiqnin, gjithashtu traditën e Shën Sergjit. Si Shën Sergji ashtu edhe Mitropoliti Aleks luajtën një rol të rëndësishëm në jetën sociale dhe politike të Rusisë së shekullit të katërmbëdhjetë, si edhe duke vazhduar trashëgiminë fillestare bizantine të Kishës dhe kombit Rus, e cila ishte e pranishme në vend qysh prej fillimeve të hershme Kieviane.

Ndonëse fryma e “jo-zotëruesve” mbeti gjithmonë në Orthodhoksinë Ruse, ishte drejtimi i “zotëruesve” ai që e zotëroi zhvillim kombëtar dhe kishtar rus në shekujt pasues.


Rënia e Bizantit

Serbia u pushtua nga turqit në 1459, Greqia në 1459-60, Bosnja në 1463 dhe së fundi Egjipti në 1517. Për katër shekujt e ardhshëm turqit do të kishin sundimin mbi të krishterët orthodhoksë në ish-Perandorinë Bizantine të Lindjes.


Perëndimi

Në Perëndim, shekulli i pesëmbëdhjetë pa rezistencën e vazhdueshme ndaj pushtetit të papatit nga lëvizja sinodike e përmendur më sipër; nga rritja e ndërgjegjes kombëtare ndër popuj të ndryshëm të Evropës Perëndimore; nga lëvizje fetare që pararendnin kohën e reformës dhe nga lëvizjet humaniste të rilindjes, të cilat po bëheshin tashmë më të fuqishme me theksimin e tyre në njeriun natyral nëpërmjet rilindjes së interesimit në kulturën helenike dhe romane. Emri i Erazmit (v. 1536) duhej të përmendet në këtë drejtim, si edhe i artistëve dhe shkencëtarëve të tillë, si: Leonardo da Vinçi (v. 1519) dhe Rafaeli (v. 1520).

Mund të përmenden më tej udhëheqësi çek Jan Husi, i cili u dënua të digjet në turrën e druve, në 1415, në Sinodin e Konstancës, për kundërshtimin e tij ndaj papës dhe praktikave të Kishës Romane; Savonarola, frati domenikan i zjarrtë i Firences, i cili u dogj i gjallë, në 1498, nga nxitja e papës për denoncimin dhe dënimin që ai u bëri dobësive dhe mëkateve kishtare; Fra Anxheliko (v. 1455), piktori fiorentin, shumë nga kryeveprat e të cilit janë në manastirin e Shën Markut në Firence ku ishte edhe Savonarola; Donatelo (v. 1466); Fra Filipo Lipi (v. 1469) dhe Botiçeli (v. 1510).

[Albo]

Shekulli i Gjashtëmbëdhjetë


Rusia gjatë sundimit të Ivanit të Tmerrshëm

Në Rusi, në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, teoria e “Romës së tretë” u bë një realitet politik. Murgu Filothe i Pskovit e informoi car Vasilin III (1505-1533) për vizionin e tij, bazuar në librin e Danielit, se carizmi rus do të ishte mbretëria e fundit tokësore e Popullit të Perëndisë. Roma e parë ra nga herezia. Roma e dytë, Konstandinopoja, ra nga mëkati. Roma e tretë, Moska, po qëndron. Nuk do të ketë Romë të katërt.

Car Ivani IV, i Tmershmi (1533-1584), e themeloi mbretërimin e tij mbi këtë bazë. Ai u kurorëzua car në 1547 si pasues i perandorit bizantin. Ai i persekutoi armiqtë e tij mizorisht ngaqë ai i vuri nën kontrollin e tij personal si Kishën ashtu edhe shtetin. Ndërmjet viktimave të shumta të Ivanit ishte Mitropoliti Filip i Moskës. Ai u mbyt nga xhelatët e carit në 1568 për kundërshtimin e tij të hapur ndaj veprimeve të sundonjësit të marrë. Filipi është kanonizuar qysh herët nga Kisha si shenjt.

Në 1547-1549 Kisha e Rusisë kanonizoi zyrtarisht shumë shenjtorë nga anë të ndryshme të vendit, duke e përdorur nderimin e këtyre njerëzve të shenjtë – të cilët ishin nderuar më parë vetëm lokalisht – si mjet për unifikimin kombëtar. Në 1551, Sinodi i Njëqind Kapitujve – Sobori Stoglav – e afirmoi më tej supremacinë e Orthodhoksisë Ruse mbi Kishat e tjera Orthodhokse të Lindjes.

Mbasi rusët i mundën turqit në Kazan, në 1551, Ivani ndërtoi të famshmen Kishë të Shën Vasilit në Kremlinin e Moskës në nderim të Shën Vasilit, moskovitit të Marrë për Krishtin (v. 1552). Kjo kishë është e njohur për kombinimin e stilit të krishterë dhe oriental.

Gjatë pjesës së parë të mbretërimit të Ivanit, ati i tij shpirtëror ishte prifti Silvestër. Shumë nga reformat e para të Ivanit udhëhiqeshin nga ky bari i thjeshtë. Silvestri ishte kontribuesi kryesor i librit të quajtur Domostroi ose Shtëpi-ndërtuesi, që i mësonte familjeve të krishtera ruse sesi duhej t’i rregullonin jetët e tyre sipas praktikave rituale dhe etike të Kishës Orthodhokse. Domostroi ishte një libër shumë popullor, i cili ndikoi breza të familjeve ruse. Ivani e internoi Silvestrin në 1559.

Gjithashtu, gjatë mbretërimit të Ivanit të Tmerrshëm, Mitropoliti Makario i Moskës (1542-1563) shkroi dymbëdhjetë vëllime të quajtura Këndimet Mujore. Kjo ishte një përmbledhje e madhe e komentarëve mbi Biblën, jetët e shenjtorëve, predikimeve dhe materialeve të tjera për lexime shpirtërore. Në këtë kohë “jo-zotëruesi” Shën Maksim Greku (v. 1556) u burgos dhe u torturua për përpjekjen e tij për të rishqyrtuar dhe korrigjuar librat liturgjikë të Kishës Ruse. Shën Guri (Gury v. 1563), peshkop i Kazanit, po kryente misionet e tij ndër fiset e Siberisë.


Rusia gjatë Mbretërimit të Theodhorit

Gjatë mbretërimit të birit të Ivanit, Theodhorit, Patriku i Konstandinopojës, Jeremia II, erdhi në Moskë për të kërkuar ndihmë. Kisha e Patriarkanës së Konstandinopojës ishte nën pushtetin e turqve. Kështu, nën presionin e dukshëm të kësaj situate, patriku e njohu peshkopin moskovit, Job, si patrikun e gjithë Rusisë, në 1589. Ky ishte patriku i parë i Rusisë. Dokumenti i vendosjes së patrikut të ri ishte pothuaj një përsëritje e profecisë së Filotheut rreth Moskës si Roma e tretë. Kështu, teoria, e cila u bë praktikë nën Ivanin III, u afirmua tani, zyrtarisht nga prelati më i lartë në Kishën Orthodhokse. Në 1593 Kisha Ruse mori aprovimin e statusit të saj si patriarkanë nga peshkopët e Jerusalemit, Aleksandrisë dhe Antiokisë. Kështu, u njoh, zyrtarisht si e pesta në nderim ndër patriarkanat orthodhokse.


Unioni i Brest-Litovskit

Shekulli i gjashtëmbëdhjetë pa zhvillimin e mbretërisë Polako-Lituane në kufijtë perëndimorë të Rusisë. Në 1569 Polonia dhe Lituania ishin bërë një nën Sigismundin. Mbretëria kishte marrë segmente të tokave ruse në lindje deri në Kiev – territore të populluara pothuaj, krejtësisht nga të krishterë orthodhoksë. Jezuitët kishin hyrë në këtë territor më parë, duke prurë mësimin dhe praktikat latine. Rezulatat i kësaj ishte Unioni i Brest-Litovskit në 1596, me anë të cilit peshkopët orthodhoksë të zonës bënë një bashkim me Kishën Romane mbi bazën e marrëveshjes së arritur në Firence një shekull më parë. Ritet dhe zakonet e Kishës për masat e besimtarëve orthodhoksë që u morën në “unia” mbetën të njëjta. Hierarkia kishtare, udhëheqja klerikale dhe akademike e Kishës ishte e vendosur totalisht nën disipilinën latine dhe doktrinën e papatit roman. Ky bashkim i 1596 mbeti, në fakt, në territoret të cilat vazhduan të ishin nën sundimin e qeverive jo-orthodhokse të Polonisë, Austro-Hungarisë dhe Çekosllovakisë.

Qysh prej fillimit të saj lëvizja uniate u ndesh me një kundërshtim të fortë. Kundërshtarët ishin, kryesisht, orthodhoksë laikë, të cilët ishin të organizuar në vëllazëri dhe bekuar nga patriku Jeremia i Konstandinopojës, për të mbrojtur besimin orthodhoks, qysh prej 1588. Në fillim lëvizja anti-uniate u ndihmua nga përdorimi i shtypshkronjës së Ivan Fedorovit. Ky njeri u përzu nga Moska prej Ivanit III, për shkak “zbulimin diabolik” të tij.


Lindja

Në gjysmën e dytë të shekullit gjashtëmbëdhjetë, patrikët e Lindjes ishin në kontakt me reformatorët protestantë në Perëndim. Jeremia II, mbas një studimi të kujdesshëm të Konfesionit të Augsburgut – i cili iu dërgua atij për shqyrtim - deklaroi fort se mësimet Luterjane ishin heretike.

Gjatë të njëjtës periudhë, Shën Gjergji dhe Shën Joani i Ri (1526) u shtuan në listën e shenjtorëve të Kishës për martirizimin e tyre nën myslimanët. Të tjerë shenjtorë grekë të kësaj kohe ishin: Shën Visarioni, peshkop i Larisës (v. 1541) dhe Shën Filotheu i Athinës (v. 1589).


Perëndimi dhe Reforma Protestante

Perëndimi në shekullin e gjashtëmbëdhjetë kaloi nëpër reformën protestante dhe kundër-reformën e Kishës Katolike. Martin Luteri (v. 1545), Zhan Kalvini (v. 1564) dhe Ulrik Zvingli (Ulrich Zwingli, v. 1545) udhëhoqën lëvizjen reformiste në kontinentin evropian. Ata sulmonin abuzimet praktike të Kishës Romane, si edhe mësimet e saj zyrtare. Mbreti Henri VIII themeloi Kishën Anglikane me anë të Aktit të Supremacisë në 1534 dhe Xhon Noks (John Knox, v. 1572) solli besimin kalvinist në Skoci.

Kisha Katolike mbajti Sinodin e Trentos (1561-1563) i cili formuloi zyrtarisht doktrinat e purgatorit, indulgjencave, transubstanciacionin e bukës dhe verës në eukaristi dhe pozicione të tjera të sulmuara dhe dënuara nga Protestantët. Pozicioni protestant bazohet në doktrinën e justifikimit nga hiri vetëm nëpërmjet besimit. Bibla është i vetmi autoritet kishtar, e interpretuar drejtpërdrejt nga çdo besimtar nën frymëzimin e Perëndisë. Jeta misterore e Kishës është reduktuar në Pagëzimin dhe Darkën e Zotit, që është kuptuar kryesisht, si një ushqim përkujtimor, jo në kuptimin e flijimit. Sinodi i Trentos riforcoi doktrinën e supremacisë së papës së Romës dhe autoritetin e hierarkisë së Kishës. Të dyja këto doktrina ishin objektet kryesore të sulmit protestant.


Perëndimi dhe Kundër-reforma

Kundër-reforma romane u udhëhoq nga Jezuitët. Shoqëria e Jisuit u themelua në 1534 nga Ignati i Lojolës (v. 1556) me qëllimin kryesor për të mbrojtur papatin roman. Françesk Havier (Francisco Javier, v. 1552) ishte jezuiti i famshëm misionar që arriti në Lindjen e Largët gjatë kësaj periudhe. Jezuiti hollandez Pjetër Kanisius (Peter Canisius, v. 1597) e udhëhoqi kundër-reformën në Gjermani, duke shkruar Katekizmin e tij të famshëm, i cili u bë një tekst standart i katolicizmit post-reformist.

Në Spanjë autorët mistikë: Tereza e Avilës (v. 1582) dhe Joani i Kryqit (v. 1591) po udhëhiqnin reformën e jetës fetare të Kishës Romane. Në Gjenevë, peshkopi roman, Fransua de Sal (François de Sales, v. 1622) po shkruante veprën e tij rreth jetës shpirtërore. Gjatë kësaj kohe artisti Tician (v. 1576) po pikturonte dhe muzikanti Palestrina (v. 1594) po prodhonte kompozimet e tij madhështore, të cilat u përdorën në Kishën Romane.

[Albo]

Shekulli i Shtatëmbëdhjetë


Rusia: Koha e Trazirave

Në shekullin e shtatëmbëdhjetë Rusia hyri në “kohën e trazirave”. Boris Godonov, i cili sundoi prej 1598, vdiq në 1605. Vasil Shuiski sundoi deri në 1610 kur u kurorëzua një car polak. Gjatë kësaj kohe të trazimit social, polakët e vunë vendin nën kontrollin e tyre. Ata e kapën Moskën dhe manastirin e Shën Sergjit. Patriku Gjermogjen, udhëheqësi kombëtar, u burgos dhe e lanë të vdiste nga uria në 1612, më vonë u kanonizua si shenjt. Qysh prej mbarimit të mbretërimit të Ivanit III, Rusia u rrethua me ngatërresa politike, uri dhe fatkeqësi kombëtare. Shën Juliana Osorgini (v. 1604) u lavdërua nga Kisha në kanonizimin e saj për kujdesin, dashurinë e saj përdëllimtare për njerëzit që vuanin.


Rusia: Skizma e Besimtarëve të Vjetër

“Koha e trazirave” u pasua në Rusinë e Veriut nga Skizma e Besimtarëve të Vjetër. Mihal Romanov (v. 1645) u kurorëzua car në 1613. Ati i tij Filareti (v. 1633) u bë patrik i Kishës dhe sundimtari aktual i vendit në 1619. Nga 1645-1676 Aleks Romanov, një njeri i devotshëm dhe besimtar, sundoi si car. Në 1652 Aleksi zgjodhi mitropolitin mjaft të njohur dhe të talentuar të Novgorodit, Nikon, si patrik të Kishës Ruse. Në fillim Nikoni e refuzoi këtë pozitë. Ai pranoi, kur mori zotimin e udhëheqësve të Kishës dhe të shtetit se ata do t’i bindeshin pa mëdyshje ungjijve, kanoneve, etërve të Kishës dhe atij personalisht si “atit dhe kryebariut” të Kishës Ruse. Gjatë Kreshmës së Madhe, në 1653, Nikoni filloi reformën e praktikave të Kishës që po e coptonin Kishën dhe kombin.

Reformat e Nikonit ishin të arsyeshme dhe jorevolucionare për standartet moderne. Ato kërkonin rregullimin e praktikave liturgjike ruse në përputhje me ato të Kishave të tjera Orthodhokse Lindore. Ato kërkonin korrektimin e fjalëve dhe gabimeve në shkrim të teksteve liturgjike. Konkretisht, kjo reformë kishte qëllim që rusët: ta bënin kryqin me tre gishta në vend të dy gishtave; ta këndonin “aliluia” tre herë gjatë psalmodisë në vend të dy herë, dhe të bënte ndryshime të tilla të ngjashme. Në Rusinë e kohës së Nikonit reforma të tilla – që duken të vogla sot – ishin shpërthyese. Ato e mohonin drejtpërdrejt teorinë e “Romës së tretë” dhe praktikave të Kishës dhe shtetit rus. Ato e vendosnin Orthodhoksinë Ruse në kontrollin e patriarkanave të lindjes, që aktualisht po vuanin nën turqit, për shkak të mëkateve të tyre (sipas mendësive ruse).

Në 1657 car Aleksi u kthye nga luftimet në frontin polak dhe e gjeti Kishën dhe kombin në kaos. Kundërshtimi ndaj Nikonit kryesohej nga priftërinjtë e enorive, të cilët vetë po konsideroheshin “reformatorë”, ngaqë ata kishin kërkuar një kthim ndër njerëzit tek bindja strikte ndaj riteve dhe zakoneve tradicionale të Kishës Ruse. Nikoni, që vepronte si regjenti i carit në mungesë të tij kishte besim se Aleksi do ta mbështeste në veprimet e tij duke dënuar ata që ishin të pabindur ndaj atij si “ati dhe kryebariu” i Kishës Ruse. Por, cari nuk ishte i kënaqur me veprimin e Nikonit. Deklarimi i tij hapur i pakënaqësisë e bëri patrikun që të jepte dorëheqjen në 1658, mbasi e qortoi carin publikisht. Nga ajo kohë deri në 1666 Rusia nuk pati patrik.

Aleksi u përpoq të pajtohej me Nikonin, por më kot. Në 1666 patrikët e Lindjes u këshilluan. Një sinod u thirr në Moskë, i kryesuar nga peshkopët e Aleksandrisë dhe Antiokisë. Ai u kurdis nga mitropoliti i paskrupullt i Gazës Pais Ligaridhi. Së pari, sinodi çkishëroi kundërshtarët e reformës së Nikonit – disa milionë besimtarë – nga Kisha. Këta kundërshtarë të Nikonit, të udhëhequr nga Kryeprifti Avakum, u quajtën Besimtarët e Vjetër ose Ritualistët e Vjetër. Pastaj sinodi e zhveshi Nikonin për dezertimin nga detyra dhe për mosrespektin e treguar ndaj carit. Sinodi nuk e pranoi zyrtarisht Sinodin e Njëqind Kapitujve që ishte mbajtur në 1551 – më i nderuari nga soborët e Kishës Ruse. Kështu sinodi i 1666-1667 e mohoi teorinë e “Romës së tretë” dhe supremacinë e pretenduar të Kishës Ruse mbi të gjitha Kishat e tjera.

Nikoni mbeti nën arrest derisa vdiq, në 1681. Ndonëse ai kurrë nuk e ndryshoi pozicionin e tij dhe kurrë nuk e braktisi kundërshtimin e tij ndaj sinodit të 1666-1667, ai u varros në kishë me gjithë dinjitetin patriarkal. Kundërshtarët e Nikonit, Besimtarët e Vjetër sektarë, nuk e pranuan sinodin dhe shkuan në skizëm me Kishën zyrtare Ruse. Udhëheqësit e tyre, si Avakumi, u ndoqën dhe u persekutuan mizorisht. Ata u internuan dhe u dënuan me punë të rëndë, gjë që i bëri të dashur në masat e popullit të cilët e mbajtën frymën e tyre rigoroze, konservative dhe të paepur. Kryeprifti Avakum u dogj i gjallë së bashku me tre mbështetës të tij, në 1682, për “blasfemi të rënda... të lëshuara kundër carit dhe familjes së tij.” Autobiografia e tij është bërë klasike në literaturën ruse.

Në 1682 Pjetri i Madh u bë car. Përpjekja e tij ekstreme dhe e dhunshme për ta oksidentalizuar Rusinë dhe kundërvënia e tij e ashpër ndaj mënyrës tradicionale ruse i bënë kundërshtarët të mendonin për të si Anti-Krishti. Besimtarët e Vjetër, në dëshirën e tyre për të ruajtur të pastër besimin orthodhoks dhe ritualet e Rusisë, arritën t’i ruanin format e vjetra ruse të ikonografisë dhe psalljes liturgjike, të cilat, përndryshe do të kishin humbur në histori.


Uniatizmi

Në shekullin e shtatëmbëdhjetë, në jug të Rusisë, uniatizmi vazhdonte me forcë, ndonëse një pjesë e madhe e territorit ishte rifituar nga rusët. Vëllazëritë laike në Ukrainë dhe Galici i shërbyen mirë Orthodhoksisë gjatë kësaj kohe, nëpërmjet kundërshtimit të tyre absolut të lëvizjes unite. Ndërmjet këtyre udhëheqësve laikë ishin: Konstandin Ostrozhski (v. 1608) dhe Mileti Smotritski, i cili shkroi Vajtimet e Kishës së Lindjes në 1610.


Pjetër Mogila

Në 1615 u themelua Akademia Teologjike e Kievit. Në 1620, Theofani, patrik i Jerusalemit, fshehtazi prej qeverisë, dorëzoi shtatë peshkopë për orthodhoksët. Në 1633 Vladislavi IV, pasardhësi i Sigismundit, dha lejen për një mitropolit orthodhoks të Kievit. U zgjodh Pjetër Mogila (v. 1647), njeriu kryesues i shkollës teologjike të Kievit. Mogila ishte një anti-roman i zjarrtë, por ai ishte shkolluar në shkollat latine dhe kishte një respekt të madh për mësimin skolastik latin. Nëpërmjet veprave të tij të shumta, që përfshinin dhe një përkthim në sllavisht të katekizmit të jezuitit Kanisius dhe një libër shërbesash priftërore, ndikimet latine hynë në Kishën Orthodhokse në formulime doktrinale dhe praktika liturgjike. Veprat e Mogilës u gjykuan të pranueshme nga peshkopët orthodhoksë në një sinod në Kiev (1640) dhe përsëri në Jashi, në Moldavi (1643). Megjithatë, së bashku me forcat oksidentalizuese të politikave të Pjetrit të Madh, ato ishin shkaku kryesor, për pothuaj dyqind vjet robërie nga ndikimet perëndimore në teologjinë dhe devotshmërinë e popullit orthodhoks.


Qiril Lukaris

Qiril Lukaris (v. 1638), shërbeu si patrik i Aleksandrisë dhe patrik i Konstandinopojës në shtatë raste të ndryshëm nën turqit, para se ata përfundimisht ta mbysnin atë. “Konfesioni i besimit” i tij u dënua përnjëherë nga i njëjti sinod i Kishës në Kiev dhe Jashi, që përkrahu orthodhoksinë e katekizmit të Mogilës dhe të librave të shërbesave. “Konfesioni” i Qirilit ishte një pohim besimi tërësisht kalvinist. Në 1662 një sinod i patrikëve të Lindjes në Jerusalem konfirmoi vendimet e sinodit në Jashi dhe publikoi një “Konfesion të Besimit të Patrikëve të Lindjes”.


Lindja

Në shekullin e shtatëmbëdhjetë turqit shkatërruan pavarësinë e Kishave serbe dhe bullgare. Ata i nënshtruan ato drejtpëdrejt nën Konstandinopojën, duke vendosur kështu sundimin “fanariot” grek mbi të krishterët orthodhokse jo-grekë të perandorisë turke. Në këtë kohë, në Rusi, peshkopi Shën Dimitri i Rostovit (v. 1709) publikoi shkrimet e tij shpirtërore që përfshijnë një botim dymbëdhjetë vëllimesh të Jetëve të Shenjtorëve. Igumeni i shenjtë, Shën Jobi (v. 1651) i manastirit të Poçaevit jetoi, gjithashtu në këtë kohë.


Perëndimi

Në perëndim popujt po e rimerrnin veten nga trazirat fetare të reformës dhe kundër-reformës. Amerika po kolonizohej nga sektarë fetarë nga Anglia: Puritanë, Kongregacionalistë, Baptistë dhe Kuekers, të cilët ishin anëtarë të Shoqërisë së Miqve, themeluar nga Xhorxh Foks (George Fox, v. 1691). Në 1611 në Angli, u botua Versioni i Mbretit Xheims i Biblës. Kisha Romane e kësaj kohe u turbullua nga lëvizja e Jansenizmit, doktrinë e cila mbronte pikëpamjen se hiri u jepet vetëm të zgjedhurve të Perëndisë. Në këtë kohë, në Francë, Vinsent dë Pol (Vincent de Paul, v. 1660) themeloi urdhërin e tij përkushtuar në veprat e bamirësisë dhe shërbimit ndaj të varfërve dhe të sëmurëve.

[Albo]

Shekulli i Tetëmbëdhjetë


Gjatë shtatëdhjetë e tre viteve në shekullin e tetëmbëdhjetë, froni patriarkal i Konstandinopojës i ndërroi patrikët dyzet e tetë herë. Disa e mbajtën pozitën e patrikut edhe pesë herë në kohë të ndryshme. Ky është një tregues i gjendjes së tmerrshme në të cilën të krishterët po jetonin nën sundimin turk. Ndonëse disa serbë arritën të emigronin në Austri dhe Hungari ku iu dhanë dioqezat e tyre, për ata të krishterë që mbetën nën kontrollin turk kjo ishte ora më e errët. Kjo kohë ishte periudha kur atje jetonin tre nga shenjtorët më të mëdhenj të kohëve moderne.


Shën Kozmai i Etolisë*

Shën Kozma Etolasi (v. 1779) është quajtur misionari më i madh i Greqisë moderne dhe ati i kombit modern grek. Shën Kozmai ishte një murg i Malit Athos i cili e la Malin e Shenjtë për të përhapur ungjillin e Krishtit tek grekët që jetonin nën shtypjen turke. Shenjti nuk ka lënë shkrime të tij. Megjithatë, ai ishte një predikues dhe mësues i shquar, fjalët e të cilit janë shkruar. Ai ishte, gjithashtu një mrekullibërës. Shën Kozmai vdiq me një vdekje martiri nga duart e turqve.


Shën Makario i Korinthit

Shën Makario i Korinthit (v. 1805) ishte bashkëkohasi më i ri i Shën Kozmait. Ai e kaloi kohën në Malin Athos ku mbrojti zbatimin e drejtë të praktikave liturgjike orthodhokse. Ai ishte një predikues misionar që ishte zgjedhur peshkop i Korinthit, por që nuk ishte në gjendje të funksiononte në këtë pozicion. Ai është i famshëm për ngulmimin e tij për nevojën dhe përshtatshmërinë e marrjes në rregull dhe të shpeshtë të Kungatës Hyjnore. Shenjti shkroi shumë shkrime shpirtërore, shumë nga të cilat janë rreth temës për nevojën e besimtarëve për të marrë pjesë në Misteret.


Shën Nikodhim Agjioriti

Shën Nikodhim Agjioriti (v. 1809) ishte në të njëtën frymë më Shën Kozmain dhe Shën Makarion. Ai ishte, gjithashtu një murg në Malin Athos ku ishte një nga udhëheqësit e rilindjes shpirtërore të orthodhoksisë greke nën sundimin turk. Ai njihet më tepër për botimin e shkrimeve të tij shpirtërore, përfshirë ato të Shën Makarios së Korinthit. Vepra e tij më e famshme është Filokalia, një përmbledhje e shkrimeve shpirtërore dhe asketike të Etërve të Kishës së Lindjes.


Rusia: Sinodi i Shenjtë Qeverisës

Shekulli i tetëmbëdjetë ishte një periudhë vështirësishë të mëdha për Kishën orthodhokse në Rusi. Pjetri i Madh sundoi deri në 1725, duke marrë titullin e perandorit. Ai e sundoi Kishën me pushtet të fortë, duke nënshtruar atë krejtësisht në kërkesat dhe dëshirat e tij personale. Kur patriku Adrian vdiq, në 1700, Pjetri emëroi peshkopin ambicioz të Novgorodit, Stefan Iavorski (v. 1772) të mbante detyrën, duke i premtuar zgjedhjen. Në 1721, Pjetri nxorri Rregullin Kishtar. Ky u shkrua nga ukrainasi i protestantizuar Theofan Prokopoviç (v. 1738), dhe e suprimoi patriarkanën e Kishës Ruse. Sinodi i Shenjtë Qeverisës u vendos në vend të saj.

Sinodi i Shenjtë përbëhej nga peshkopë, priftërinj dhe laikë të emëruar nga perandori dhe nën kontrollin e tij nëpërmjet kreut të tij laik, zyrtarit qeveritar të quajtur ober-prokurator. Sinodi i Shenjtë ishte modeluar që të përputhej me sistemin administrativ të kishave protestante të Perëndimit, të cilat Pjetri i admironte dhe i kishte zili. Ky dhunim rrënjësor i rregullit kanonik, tradicional të Kishës orthodhokse në Rusi – detyruar mbi Kishën nga perandori – u miratua dhe u njoh zyrtarisht nga patrikët e Lindjes. Kjo zgjati deri në 1918, kur përsëri një patrik u zgjodh për Kishën Ruse dhe u anullua metoda jo-orthodhokse e administrimit kishtar.

I pari president i Sinodit të Shenjtë Qeverisës, i emëruar nga Pjetri i Madh, ishte Stefan Iavorski, një ukrainas i latinizuar. Hartuesi i tij, siç e kemi parë, ishte Theofan Prokopoviç, një njeri me prirje protestante, nga vendet e jugut me influencë perëndimore. Kjo situatë e kishtarëve udhëheqës të orthodhoksisë, si në Rusi ashtu edhe në zotërimin turk, që ishin: ose pro-roman, ose pro-protestant, duke mbrojtur ose pozicionet latine ose të reformës në teologji, devotshmëri dhe administrimin kishtar, ishte tipike e kohës. Tradita e gjallë e Kishës kishte humbur nëpër rrethanat historike. Udhëheqësit e Kishës Orthodhokse ishin të detyruar të zgjidhnin dhe të mbronin pozicione që ishin të huaja për frymën dhe përmbajtjen e Orthodhoksisë patristike tradicionale dhe sinodale.


Rusia: Epoka e Petërsburgut Perandorak

Periudha dekadente e Epokës së Petërsburgut Perandorak të Rusisë që zgjati deri në shekullin e njëzet ishte një kohë ripërtëritje shpirtërore në Kishë. Kjo filloi me rizbulimin e parë të burimeve tradicionale orthodhokse brenda rretheve murgërore. Pais Veliçkovski (v. 1794), një murg moldavian, udhëtoi në Malin Athos dhe u kthye në Rusi me thesaret e Filokalisë. Murgu e përktheu antologjinë në sllavishten kishtare. Qysh prej fillimeve të tij, u zhvillua tradita ruse e udhëheqësve shpirtërorë të quajtur stareci ose pleqtë. Lulëzimi më i madh i këtij zhvillimi erdhi në shekullin e nëntëmbëdhjetë në manastirin e Optinës.

Shenjti më i shquar i Kishës Ruse në shekullin e tetëmbëdhjetë ishte Shën Tikoni i Zadonskit (v. 1783). Tikoni ishte peshkop i Voronezhit që e la detyrën e tij – ndoshta po aq shumë prej dëshpërimit dhe zhgënjimit sa edhe prej shendëtit të lig – për të jetuar jetë murgërore. Ai ishte i zhytur thellë në shkrimet e shenjta dhe në shkrimet e Etërve të Kishës, veçanërisht në ato të Shën Joan Gojartit. Ai i njihte, gjithashtu autorët e devotshëm të krishtërimit perëndimor. Shën Tikoni shkroi shumë libra, përfshirë Mbi Krishtërimin e Vërtetë dhe ai pati një letërkëmbim të madh për drejtimin shpirtëror dhe këshillimin baritor.

Hierarku udhëheqës rus i shekullit ishte Mitropoliti Platon i Moskës (v. 1812), autor i teksteve teologjike; nxitës i studimeve historike; dhe arkitekt i planeve për kthimin e Besimtarëve të Vjetër në kungim me Kishën Orthodhokse.


Misioni në Alaskë

Gjatë shekullit të tetëmbëdhjetë misionarët rusë filluan të lëviznin përmes Siberisë. Në 1794 murgjër prej manastirit të Valamit në Finlandën Ruse arritën në ishullin e Kodiakut në Alaska. Në këtë grup të parë misionarësh që arritën në brigjet e Amerikës së Veriut ishte Shën Hermani i Alaskës, shenjti i parë i kanonizuar i Kishës Orthodhokse në Amerikë.


Perëndimi

Shekulli i tetëmbëdhjetë në Perëndim ishte një kohë rigjallërimi dhe ekspansioni misionar. Xhon dhe Çarls Uesli (John dhe Charles Wesley, v. 1791 dhe 1788) filluan lëvizjen Metodiste në Kishën e Anglisë që vazhdoi në “zgjimin e madh” në Amerikë. “Zgjimi” ishte një lëvizje rigjallërimi kushtuar prishjes së ndarjeve ndërmjet kishave të ndryshme protestante. Të gjithë besimtarët protestantë janë thirrur në bashkim nëpërmjet besimit në Jisuin si një Shpëtimtar personal. Xhonatan Eduards (Jonatan Edwards, v. 1758) dhe Xhorxh Uajtfilld (George Whitefield, v. 1770) ishin udhëheqësit e kësaj lëvizje rigjallëruese në Amerikë.

Në të njëjtën kohë deizmi ishte popullor në Evropë dhe në Amerikë. Deizmi ishte një produkt i periudhës së iluminizmit dhe romantizmit, që pohonte ekzistencën e një Qenie Supreme të shkëputur nga bota, jo i vetë-zbuluar dhe i jo i përfshirë në çështjet e njerëzve.

David Hjum (David Hume, v. 1776) në Angli dhe Emanuel Kanti (v. 1804) në Gjermani zhvilluan filozofinë që e hiqte Perëndinë, lirinë dhe pavdekësinë nga sfera e arsyes njerëzore. Kështu, krishtërimi thjeshtohej në një fe të besimit personal, të përkushtimit të devotshëm dhe veprimit etik.

Filozofia iluministe ishte pararendësja e drejtpërdrejtë e teologjisë liberale protestante të shekullit nëntëmbëdhjetë. Kjo teologji u udhëhoq nga “ati” i saj, Frederik Shlaiermaker (Frederich Schleiermacher, v. 1834), i cili i shkroi fjalimet e tij për “jobesimtarët e kulturuar” të kohës, duke i thirrur ata te një “ndijim” fetar... shprehja më e madhe e të cilit ishte feja e Jisuit.

Arritja më e madhe frymëzuese shpirtërore e krishtërimit perëndimor në këtë shekull ishte muzika e J.S. Bah (v. 1750), G.F. Handel (v. 1759), W.F. Moxart (v. 1791) dhe L. Von Beethoven (v. 1827).

Kisha Romane e shekullit të tetëmbëdhjetë përjetoi si një ekspansion të madh misionar ashtu edhe një konflikt të madh me frymën iluministe që çoi në revolucionin kundër Kishës dhe Shtetit në Evropë dhe në Amerikë. Në 1773 urdhëri jezuit u shpërnda nga papa nën presionin shekullar. Shumë nga jezuitët gjetën strehim në Rusinë e Katerinës II të Madhe. Ajo ishte një ithtare e frymës së iluminizmit francez, duke mbyllur gjysmën e manastireve gjatë mbretërimit të saj. Ajo i konfiskoi të gjitha pronat e manastireve dhe i kufizoi së tepërmi – me masa administrative dhe ligjore – numrin e thirrjeve murgërore në Kishë.



__________________________________________________ ___

Në vendin tonë Shën Kozmai njihet nga të krishterët si Shën Kozmai i Beratit ose i Kolkondasit kurse nga bektashijtë njihet si Çoban Baba.

[Albo]

Shekulli i Nëntëmbëdhjetë


Rusia: Ringjallja Shpirtërore

Farat e ringjalljes shpirtërore, të mbjellura në shekullin e mëparshëm, lulëzuan në Rusi. Kisha vazhdonte të jetonte nën zotërimin e shtetit. Ndërsa Kisha ishte nën kontrollin dhe censurën e drejtpërdrejtë shtetërore, dhe ndonëse nuk ekzistonte një patrik ose një sinod kishtar i çdo lloji gjatë tërë këtij shekulli, jeta e besimit vazhdoi të tregonte vetveten me madhështi në jetët e shenjtorëve, misionarëve dhe teologëve rusë dhe tek shkrimtarët e kohës.

Shenjti më i madh rus i shekullit, i cili është quajtur shenjti më i madh në historinë e Kishës Ruse, ishte Shën Serafimi i Sarovit (v. 1833). Shën Serafimi ishte një murg i cili qëndroi për njëzet vjet në vetmi dhe mbyllje të plotë me një lutje intensive, agjërim të fortë dhe ushtrime shpirtërore. Në 1825 ai i hapi dyert e vendit ku ishte mbyllur, duke i përshëndetur besimtarët që vinin tek ai me gëzimin e ndritshëm të Krishtit të ngjallur dhe të Shpirtit të Shenjtë. Në këshillimet e tij shpirtërore Shën Serafimi e identifikon qëllimin e jetës së krishterë si “përvetësimi i Shpirtit të Shenjtë”. Ai u kanonizua në 1903.

Etërit më të famshëm të manastirit të Optinës që jetonin në atë kohë ishin: Leonidi (v. 1841); Makario (v. 1841); dhe Ambrozi (v. 1891). Ambrozi, së bashku me Shën Tikonin e Zadonskit, mbahen të jenë frymëzuesit e shkrimtarit të madh të krishterë të asaj kohe, Fjodor Dostojevskit (v. 1861).

Brenda lëvizjes së ringjalljes shpirtërore ishin edhe mësuesit e jetës dhe praktikave asketike të Lutjes së Jisuit, murgu-peshkop Ignati Briançaninov (v. 1867), Theofan Govorov, i Mbylluri (v. 1894) që shkroi vëllime të shkrimeve shpirtërore, duke përfshirë përkthimin në rusisht të Filokalisë. Në këtë kohë, u shfaq libri më popullor mbi Lutjen e Jisuit nga një autor i panjohur rus, i quajtur Rruga e Pelegrinit.

Në gjysmën e dytë të shekullit jetoi dhe punoi At Joan Sergiev i Kronshtadit (v. 1908). At Joani ishte një prift famullie, dhuratat baritore të të cilit i dhanë atij titullin “Bariu i gjithë Rusisë”. Nëpërmjet besimit të tij të madh, prifti i shenjtë u lut, kremtoi misteret liturgjike, mësoi dhe shëroi. Ai është kontribues i madh për ringjalljen eukaristike ndër orthodhoksët rusë në këtë shekull. Ai ngulmoi në pjesëmarrjen në misteret e shenjta të atyre që vinin të luteshin me atë në enorinë e tij. Me qëllim që të lehtësonte dhe thellonte përgatitjen e besimtarëve për marrjen e rregullt të Kungatës së Shenjtë, At Joani themeloi praktikën e rrëfimit të përbashkët publik. Një bamirës i madh i të varfërve dhe shërues i të sëmurëve, këshillat shpirtërore të At Joanit janë publikuar në ditarin e tij të quajtur Jeta ime në Krishtin.

Teologët udhëheqës rusë të shekullit të nëntëmbëdhjetë ishin kleriku i madh Mitropoliti Filaret i Moskës (v. 1867) dhe laiku Aleks Komiakov (v. 1860), shkrimet e të cilëve si i famshmi "Kisha është Një" fillimisht nuk u publikuan në Rusi, përshkak të censurës qeveritare. I konsideruar si një ndër teologët modernë më origjinal dhe më krijues, Komiakov ishte ndër të parët që zbuloi rrjedhat patristike tradicionale të teologjisë orthodhokse dhe jetës shpirtërore. Ai i inkurajoi mendimtarët orthodhoksë të shkëputeshin nga “robëria perëndimore” e teologjisë skolastike dhe të takoheshin me botën shpirtërore dhe intelektuale të perëndimit me një njohuri dhe përvojë të shëndoshë të Traditës së vërtetë orthodhokse.

Përveç Komiakovit dhe shkrimtarit Dostojevski, duhen përmendur edhe mendimtarë fetarë rusë, si: I. Kirevski (v. 1856), V. Soloviev (v. 1900), N. Federov (v. 1905) dhe vëllezërit S. Trubetskoi (v. 1905) dhe E. Trubetskoi (v. 1920). Gjithashtu, duhet përmendur emri i Leon Tolstoit (v. 1913), romancierit të madh që i rishkroi ungjijtë, krijoi fenë e tij dhe u çkishërua nga Kisha Orthodhokse.


Rusia: Aktiviteti Misionar

Shekulli i nëntëmbëdhjetë në Rusi, ashtu si edhe në Perëndim, ishte një shekull misionar. Prifti Makario Glukarev (v. 1847) ia dedikoi jetën e tij ungjillizimit të fiseve Siberiane. Profesori laik Nikolai Ilminski (v. 1891) i përktheu shkrimet dhe librat e Kishës së besimit orthodhoks në gjuhën e këtyre popujve. Akademia teologjike e ngritur në Kazan u bë qendra e aktivitetit misionar të Kishës Ruse.

Po ashtu, në këtë kohë, peshkop Nikolai Kasatkin (v. 1912) i Tokios ktheu mijëra japonezë në besimin orthodhoks, duke lënë pas vdekjes një Kishë lokale vetë-qeverisëse me shkrimet dhe librat liturgjikë në gjuhën vendase dhe një numër klerikësh vendas. Peshkopi Nikolai u kanonizua shenjt në 1970.

Shën Hermani i Alaskës (v. 1837) u kanonizua, gjithashtu nga Kisha Orthodhokse në 1970 për shenjtërinë e tij të jashtëzakonshme, e shprehur në kujdesin dhe dashurinë e tij vetë-zbrazëse për popullin e Alaskës. Në lidhje me aktivitetet misionare të Kishës Ruse, duhet përmendur, gjithashtu emri i At Joan Veniaminov (v. 1879). At Joani udhëtoi përmes Siberisë, në fillim të shekullit, me gruan dhe fëmijët e tij. Ai përktheu shkrimet, shërbesat kishtare dhe një libër të vogël me shkrimet e tij, të quajtur Rruga për në Mbretërinë e Qiellit, në gjuhën aleute. Ai krijoi një alfabet nga gërmat sllave. At Joani ishte një administrator, teknik dhe shkencëtar i madh. Ai ishte një mësues, një bari dhe një gjuhëtar. Në 1839 ai u bë peshkop i Kamçatkës dhe i Ishujve Aleutinë. Në 1868 ai u zgjodh Mitropolit i Moskës me emrin Inocent. Mitropoliti Inocent u kanonizua si “Ndriçues i Aleutëve dhe Apostull i Amerikës” në 1978.

Shekulli i nëntëmbëdhjetë pa rritjen e Kishës Orthodhokse në Amerikë. Shumë imigrantë erdhën në botën e re, në gjysmën e dytë të shekullit, nga vende tradicionale orthodhokse. Në 1812, u ndërtua e para ndërtesë e Kishës Orthodhokse në Amerikën e Veriut në Fort Ross në Kaliforni. Në 1870 u emërua peshkopi i parë i Alaskës dhe i Ishujve Aleutinë. Në 1872 qendra e misionit orthodhoks u zhvendos jozyrtarisht nga Sitka në San Françisko, ku u vendos zyrtarisht nga peshkopi Nestor në 1879. Në 1898 Kryepeshkopi Tikon Belavin, që më vonë u bë patriku i parë i Rusisë qysh prej kohës së Pjetrit të Madh, u caktua si primati Amerikan. Ai bëri thirrje për autonomi lokale, për përdorimin e anglishtes si gjuha liturgjike dhe për përdorimin e kalendarit civil lokal në praktikat kishtare.

Enoria e parë orthodhokse greke në Shtetet e Bashkuara u themelua në Nju - Orlean të Luizianës në 1867. Kësaj enorie iu dhanë enët kishtare nga cari i Rusisë “si shenjë e kënaqësisë së tij perandorake për fillimin e kishave që flisnin greqisht në juridiksionin shpirtëror të Sinodit të Shenjtë të Kishës Orthodhokse të Rusisë”.


Lindja

Shekulli i nëntëmbëdhjetë në Lindje dëshmoi pavarësinë e një numri të madh të krishterësh orthodhoksë nga zgjedha turke. Kryengritja greke e vitit 1821 bëri që autoritetet turke të varnin patrikun Grigor të Konstandinopojës dhe pesë mitropolitë, në dyert e Fanarit të Dielën e Pashkës. Mbasi Greqia fitoi pavarësinë, u shpall, në 1833 statusi i autoqefalisë së Kishës Greke. Kjo u konfirmua nga Konstandinopoja në 1850. Seminari teologjik patriarkal në ishullin e Halkit u themelua në 1844.

Pesë dioqeza vetë-qeverisëse të orthodhoksëve serbë dhe dy dioqeza të orthodhoksëve rumunë u ngritën jashtë kufijve të Perandorisë Turke gjatë këtij shekulli. Brenda perandorisë populli bullgar kërkoi dhe e mori lejen nga turqit për të patur juridiksionin e tyre të veçantë kishtar. Më parë bullgarët drejtoheshin nga peshkopë grekë, të emëruar nga Patriarkana e Konstandinopojës, në dioqeza me të krishterë orthodhoksë të tjerë që jetonin në të njëjtat krahina. Çdo veprim themelimi të një administrate të ndarë kishtare mbi bazën e kombësisë u dënua zyrtarisht nga patrikët e Konstandinopojës, Aleksandrisë dhe Antiokisë në 1872 si herezia e filetizmit. E ashtuquajtura skizma bullgare u zgjidh përfundimisht në 1945 kur patriarkana bullgare u vendos brenda kujfijve të përcaktuar territorialë.

Gjysma e dytë e shekullit dëshmoi jetën e Shën Nektarit të Egjinës (v. 1920). Ai ishte kryepeshkop i Pentapolit, i njohur për predikimin dhe mënyrën e tij të jetës ungjillore – drejtuar nga përunjësia, thjeshtësia, varfëria dhe dashuria për vëllezërit.


Perëndimi

Perëndimi protestant u karakterizua nga ekspansioni misionar dhe teologjia liberale. Ishte epoka e “kërkimit të Jisuit historik” me anë të mjeteve historike dhe kriticizmit biblik. Ishte koha kur besimi i krishterë u konsiderua nga teologët, kryesisht, si një fe e ndijimit ose e sjelljes morale. Në këtë kohë, pati një përplasje ndërmjet liberalëve dhe fondamentalistëve. Fondamentalistët, veçanërisht në Amerikë, ngulmonin në përdorimin e Biblës si një manual shkencor që duhej të interpretohej fjalë për fjalë në një mënyrë të papajtueshme me qëllimet dhe synimet e shkrimeve të shenjta ashtu si janë kuptuar dhe interpretuar në Traditën e Kishës. Kështu, në botën perëndimore protestante të shekullit të nëntëmbëdhjetë, alternativa zotëruese e ofruar ishte ose ajo e liberalizmit e një varieteti racionalist ose pietist, ose fondamentalizmi sektar. Në Kishën romane të fundshekullit, autoriteti kishtar papal dënoi formën e liberalizmit romano-katolik, quajtur herezia e modernizmit. Kjo u bë zyrtarisht në 1907. Megjithatë, rrënjët e saj ishin në lëvizjet racionale dhe kritike të shekullit të nëntëmbëdhjetë, me theksin në kriticizmin biblik dhe në historinë e feve si çelësat e duhur për të kuptuar krishtërimin.

Në 1854, Papa Piu IX, e shpalli zyrtarisht doktrinën e Zënies së Panjollshme të Virgjëreshës Mari. Në 1870, Sinodi i Parë i Vatikanit i riafirmoi doktrinat e Sinodit të Trentos dhe zyrtarisht, për herë të parë në histori, përcaktoi dogmën e pagabueshmërisë së papës së Romës. Kjo dogmë deklaronte se kur papa flet ex cathedra në çështjet e besimit ose moralit, vendimi i tij është i detyrueshëm për të gjithë katolikët – ngaqë konsiderohet të jetë i pagabueshëm. Dogma e Vatikanit pohonte qartë se pagabueshmëria e papës ishte detyrues kur ai fliste “nga vetvetja dhe jo nga konsensusi i Kishës”.

Shenjtorët romanë, Zhan Vianei (Jean Vianney, v. 1859) famulltari i Ars-it, dhe Tereza e Lisië-s (Thιrese de Lisieux, v. 1897) jetuan në këtë kohë.


Lindja dhe Perëndimi

Në 1848, si përgjigje ndaj propozimeve të bëra orthodhoksëve nga Papa Piu IX, patrikët e Lindjes nxorrën letrën e tyre të famshme enciklike në të cilën doktrina e karakterit sinodal të Orthodhoksisë pohohej qartë. E nënshkruar nga të gjithë patrikët e Kishës Orthodhokse, së bashku me njëzet e nëntë peshkopë, e mbështetur plotësisht nga Mitropoliti i Moskës, Filaret, letra enciklike e 1848 mbahet si dokumenti më autoritativ në historinë moderne të Kishës Orthodhokse.

[Albo]

Shekulli i Njëzetë - Vitet 1900-1925



Kryepeshkopata Amerikane

Në 1898, peshkopi Tikon Belavin u bë kreu i dioqezës së Ishujve Aleutinë dhe Alaskës të Kishës Orthodhokse Ruse. Në 1900 emri kësaj dioqeze u ndërrua në dioqeza e Ishujve Aleutinë dhe Amerikës së Veriut. Në 1905 Sinodi i Shenjtë i Kishës Ruse e ngriti dioqezën në rangun e kryedioqezës dhe Tikoni u bë kryepeshkop. Gjatë këtij viti, qendra e kryepeshkopatës lëvizi nga San Françisko në Nju Jork, ku u ndërtua Katedralja e Shën Nikollës. Në këtë kohë, gjithashtu u themelua seminari i parë kishtar në Mineapolis (Minneapolis) dhe u mbajt këshilli i parë i përgjithshëm (sobor) në 1907 në Meifild (Mayfield) të Pensilvanisë, pranë Manastirit të Shën Tikonit në Kananin e Jugut (South Canaan), ku kryepeshkopi kishte ngritur gjithashtur, një shkollë pastorale për të përgatitur priftërinj.


Kryepeshkopi Tikon

Kisha në Amerikë, gjatë kohës së kryepeshkopit Tikon, i cili ishte kreu i saj deri në 1908, përfshinte të gjithë të krishterët orthodhoksë qe jetonin në botën e re, prej kombësive të ndryshme. Shumë nga sllavët në kryepeshkopatë ishin ish-unitë, d.m.th. anëtarë të Kishës Katolike të ritit lindor që erdhën në Amerikë nga ato zona të Evropës Lindore ku Unioni i Brestit ishte akoma në fuqi (Shih tek Shekulli Gjashtëmbëdhjetë). Shumë nga këta të krishterë sllavë u sollën përsëri në Kishën Orthodhokse nga At Aleksi Toth (v. 1909), i cili, në 1891, u bashkua me Kishën Orthodhokse me enorinë e tij në Mineapolis.

Kryepeshkopi Tikon kishte ide të mëdha për Kishën Orthodhokse në Amerikë. Ai i shkroi Sinodit të Shenjtë të Kishës Ruse në 1905-1906 se kryepeshkopata amerikane duhej të ishte një Kishë autonome e përbërë nga të gjithë të krishterët orthodhoksë të të gjithë kombeve, duke përdorur anglishten dhe kalendarin civil amerikan (kalendarin grigorian) për shërbesat dhe veprimatritë e saj kishtare. Në këtë kohë, ishin bërë tashmë përkthimet në anglisht të shërbesave kryesore të Kishës.

Ishte bindja e Tikonit se Kisha Amerikane duhej të përbëhej nga shumë grupe etnike dhe ai vetë kishte një plan për zhvillimin shkallë-shkallë të vetëqeverisjes së Kishës nga një hierarki të përbërë nga të gjitha grupet etnike orthodhokse. Në 1904, Rafael Hauini* (Raphael Hawaweeny), një arkimandrit sirian u dorëzua peshkop i Bruklinit për t’u kujdesur për besimtarët me origjinë siriane dhe libaneze që ishin në Amerikë. Një plan i ngjashëm u hartua edhe për dorëzimin e një peshkopi nga kleri serb, i cili do të kishte, gjithashtu një dioqezë territoriale për të plotësuar nevojat e orthodhoksëve serbë në tokën e re. Kështu ishte formuluar në mënyrë të ndërgjegjshme plani për të zhvilluar një hierarki lokale, që e ruante parimin territorial orthodhoks të qeverisjes dioqeziane dhe përsëri i shërbente nevojave pastorale të popujve të njerëzve të kombeve të ndryshëm. Megjithatë, tashmë në 1905 një “Kishë Orthodhokse Lindore Helenike” u bashkërendua në shtetin e Nju Jorkut e pavarur nga hierarkia orthodhokse lokale, ndonëse në atë kohë nuk kishte peshkop grek në vend dhe as plane për një dioqezë të veçantë greko-amerikane.


Nga 1908-1917

Mbasi kryepeshkopi Tikon u kthye në Rusi, dioqeza amerikane u kryesua nga Kryepeshkopi Platon Rozhdestvenski, i cili shërbeu deri në 1914 kur ai u kthye në Rusi për të shërbyer si anëtar i Sinodit të Shenjtë nën qeverinë e përkohshme. Platoni ishte ish-eksarku i Kishës së Gjeorgjisë (Iberia) në Perandorinë Ruse. Në 1912, seminari kishtar, i quajtur Shën Platoni, u transferua nga Mineapolis në Tenafli (Tenafly) të Nju Xhersit.

At Leonid Turkeviç, mitropoliti i ardhshëm Leonti, një nga mësuesit e parë të seminarit, u bë në këtë kohë dekani i katedrales së Shën Nikollës në Nju Jork. Ai shkroi shumë artikuj gjatë kësaj periudhe rreth fatit të kryepeshkopatës misionare amerikane për t’u bërë një Kishë Orthodhokse vetëqeverisëse. Së bashku me At A. Kukulevskin, ai përfaqësoi dioqezën amerikane në Sinodin e Kishës Ruse në 1917-1918.


Kisha në Rusi

Periudha prej 1900 deri në 1917, në Rusi, ishte një kohë e rilindjes fetare dhe e reformës kishtare. Ndërkohë, intelektualë të tillë ateistë, si: P.B. Struv (v. 1944), S.N. Bulgakov (v. 1944), N.A. Berdiaev (v. 1948), S.L. Frank (v. 1950), G.P. Fedotov (v. 1951) dhe të tjerë po kryenin kthimin e tyre nga “marksizmi në idealizëm” dhe në Kishën Orthodhokse peshkopët dhe udhëheqësit e Kishës Ruse po i bënin një shqyrtim kritik strukturave kishtare. Në 1905, ober-prokuratori i Sinodit të Shenjtë, K.P. Pobedonostsev, i cili aktualisht e kishte drejtuar Kishën për një çerek shekulli, më në fund shpalli deklaratën e perandorit se një sinod i Kishës Ruse duhej të mbahej dhe duhej të bëheshin plane për “ta çuar përpara detyrën e madhe”. Pushteti civil u dorëzua më në fund, ndaj kërkesave të Kishës Ruse për të qenë e lirë të drejtonte jetën dhe punën e saj pa ndërhyrje nga kontrolli i shtetit.


Sinodi i 1917-1918

U bë shumë punë para sinodit. U bënë pyetësor për peshkopët për të marrë idetë e tyre. U mbajtën fjalime dhe raporte. Mbas shumë debatesh, u vendos që çdo dioqezë do të dërgonte delegatë nga kleri dhe laikët për të qenë së bashku me peshkopët, të cilët, vetëm ata, sipas Besimit Orthodhoks, duhet t’i bënin vendimet përfundimtare për çëshjet e doktrinave dhe të praktikave të Kishës. Në 1917, në mes të trazirave revolucionare u mblodh sinodi. Akti i tij më aktual ishte restaurimi i patriarkanës në Kishën Ruse. Në mëngjesin e 1 Nëntorit, 1917, mbas agripnisë dhe lutjeve, një murg i vjetër tërhoqi emrin e njërit prej të tre të zgjedhurve të emëruar nga një kuti para ikonës së Hyjlindëses së Kazanit. Kështu, Kryepeshkopi Tikon, ish-primati i kryepeshopatës amerikane, u bë Patriku i parë i Kishës Orthodhokse Ruse qysh prej kohës së Pjetrit të Madh.


Patriku Tikon

Qysh prej fillimit, patriku i ri luftoi për të drejtat e Kishës Ruse në situatën e re të ndarjes ligjore nga shteti sovjetik. Në janar 1918, ai nxorri një dekret zyrtar ku dënoheshin dhe çkishëroheshin të gjithë “armiqtë e hapur dhe të fshehtë të të vërtetës së Krishtit”. Ky dekret, i cili i referohej drejtpërdrejt veprimeve te qeverisë bolshevike, u aprovua nga Sinodi i Kishës i cili ishte akoma në vazhdim.

Patriku Tikon u arrestua dhe u nxorr para gjyqit për kundërshtimin e tij ndaj dhënies së enëve të shenjta të kishës të cilat qeveria i kishte kërkuar gjatë kohës së zisë së bukës dhe luftës civile, me qëllim për të ushqyer të varfërit. Primati i ofroi të gjitha pasuritë e pashenjtëruara të Kishës dhe premtoi të mblidhte para për nevojtarët nëpërmjet ofrimeve vullnetare të besimtarëve që do të barazonin shumën që po kërkonte qeveria, dhe, që, gjithashtu do t’u ndahej njerëzve drejtpërdrejt nga Kisha.

Në përpjekjet dhe sprovat e tij, patriku u përpoq të ndiqte rrugën e një politike neutrale, ndërkohë që ai i mbrojti të drejtat e Kishës pa kompromis. Ai vdiq, në 1925, si një konfesor i besimit dhe u njoh nga shumë si një martir dhe shenjt.


Kisha e Gjallë

Patrikut Tikon i duhej të përballej, gjithashtu edhe me Kishën e Gjallë, një grup klerikësh ultra-liberalë, të cilët plot entuziazëm mbështetnin regjimin sovjetik. Kisha e Gjallë u njoh nga shteti si Kisha zyrtare Ruse, dhe u përdor nga shteti kundër atyre që ishin besnikë të patrikut Tikon. Ky grup “rinovistësh” i ndryshoi mësimet dhe praktikat e Kishës në shumë aspekte dhe u përshëndet nga disa në Perëndim si mbartësit e Reformës në Rusi. Kisha e Gjallë u shua në fund të viteve njëzet kur nuk i nevojitej më shtetit. Ajo nuk pati pasues nga populli dhe një numër klerikësh që kishte marrë pjesë në këtë lëvizje me qëllim të mirë u pendua dhe u kthye në Kishën Orthodhokse.


Vetë-dorëzimi Ukrainas

Në 1921, në Kiev, u mbajt një sinod priftërinjsh ukrainas për të formuar një Kishë autoqefale për Ukrainën. Në këtë takim, në të cilin nuk ishte i pranishëm asnjë peshkop, priftërinjtë e “dorëzuan” udhëheqësin e tyre, Vasil Lipkivski, si “peshkop”. Kështu filloi grupi i “vetë-dorëzuar” i quajtur me emrin Kisha Orthodhokse Autoqefale Ukrainase, e cila qysh prej atëhere është përhapur nëpër botë.


Kisha në Amerikë

Mbas revolucionit bolshevik në Rusi, Kisha Orthodhokse në Amerikë u hodh në pështjellim dhe kaos. Qysh prej 1917, krypeshkopata amerikane ishte pa udhëheqje. Mbas revolucionit Krypeshkopi Platon u kthye në Amerikë. Ai pati bekimin e patrikut Tikon për t’u kujdesur për Kishën amerikane, por nuk pati dokumenta zyrtare për këtë. Këshilli i tretë i kryepeshkopatës amerikane, që u mbajt në Pitsburg, në 1922, e pranoi Platonin si udhëheqësin e saj, por vendosi të priste për fjalën zyrtare nga patriku në Moskë, për caktimin e tij zyrtar. Por, në këtë kohë, patriku ishte në robërinë e regjimit sovjetik dhe mbështjetja zyrtare i ishte dhënë Kishës së Gjallë.

Në 1923, prifti i zhveshur, Joan Kedrovski, erdhi në Amerikë si “peshkop” i Kishës së Gjallë dhe kërkoi – dhe mori me veprim të ligjshëm – zotërimin e pronave të Kishës Ruse, duke përfshirë katedralen e Shën Nikollës në Nju Jork. Gjithashtu, në këtë kohë, Seminari në Tenafli u mbyll dhe pronat dhe libraria e tij u shitën.


Këshilli i Detroit-it

Në 1924, këshilli i katërt i kryepeshkopatës amerikane u mbajt në Detroit. Ky këshill, i bazuar në dekretin e patrikut Tikon, të 20 Nëntorit 1920, No. 362 – që deklaronte se të gjitha dioqezat e Kishës Ruse të shkëputura nga patriarkana duhet të qeverisnin vetveten dhe ta vazhdonin jetën e tyre kishtare nën mbikqyrjen lokale – deklaronte që kryepeshkopata amerikane duhej të ishte një mitropoli vetë-qeverisëse derisa të vinte koha që të rivendoseshin lidhje normale me Kishën në Rusi. Platoni u vendos zyrtarisht si mitropolit i Kishës që do të quhej Mitropolia Amerikane, e përfshirë zyrtarisht si Kisha Orthodhokse Greke Katolike Ruse e Amerikës.


Përçarja Amerikane

Kaosi i viteve mbas revolucionit i dha mundësinë orthodhoksëve jo-rusë në Amerikë të formonin juridiksionet e tyre kishtare, duke inauguruar kështu, për herë të parë në historinë e Kishës Orthodhokse, ekzistencën e shumë “dioqezave” kishtare në të njëjtin territor. Në 1922, Patriarkana e Konstandinopojës i zgjidhi problemet e saj me Kishën Greke në lidhje me Amerikën dhe formoi zyrtarisht Kishën Orthodhokse Greke në Amerikë nën juridiksionin e saj. Peshkopi sirian, Rafael vdiq në 1915 dhe peshkopi i ri për Orthodhoksët Sirianë në Amerikë, Efthimi, u dorëzua në Amerikë në bashkim me peshkopët lokalë rusë. Gjithashtu, në këtë kohë, grupe lokale të të krishterëve orthodhoksë nga të gjitha kombësitë i organizuan vetvetet në bashkësi enorish në botën e re pothuaj, pa ndonjë udhëheqje hierarkike të qartë.


Kisha në Greqi

Në Greqi, çereku i parë i shekullit pa ardhjen e shumë grekërve nga territoret turke, veçanërisht në kohën e luftës greko-turke të vitit 1922, kur Patriarkana e Konstandinopojës humbi një numër të madh anëtarësh të cilët emigruan në vende të tjera, përfshirë edhe botën e re. Në 1911, At Eusebio Mathopulos themeloi në Greqi vëllazërinë Zoi, një organizatë përkushtuar ndriçimit të Greqisë së krishtere. Vëllazëria themeloi shumë shkolla dhe rrethe dhe bëri shumë vepra të mira. Ajo solli, gjithashtu, në Kishë shumë doktrina dhe praktika protestante.


Kishat e Tjera

Në 1920, pesë dioqezat orthodhokse serbe, që u krijuan gjatë kohës së shpërbërjes së Perandorisë Turke dhe formimit të shteteve të reja evropiane, u mbodhën në një Kishë Orthodhokse Serbe kombëtare me një patrik në Beograd. Në 1922, kjo Kishë u nda zyrtarisht prej shtetit.

Kisha Orthodhokse rumune me patrikun e saj në Bukuresht u themelua në 1925. Ajo mbetet Kisha kombëtare e Rumanisë.

Patriarkana e Antiokisë në Lindjen e Mesme pati, me ndihmën e rusëve, primatin e saj të parë arab në 1898. Megjithatë, Patriarkana në Jeruzalem, vazhdonte të kishte një primat grek, ndonëse një këshill i priftërinjve dhe laikëve arabë u formua në 1911 për të marrë pjesë në drejtimin e Kishës.

Kisha Orthodhokse e Polonisë e mori autoqefalinë në 1924. Në 1925 ajo kishte gjithashtu, dy dioqeza të krishterësh orthodhoksë në Çekosllovaki. Kisha Orthodhokse e Finlandës u bë autonome nën drejtimin e Patriarkanës së Konstadinopojës (1923).

Në 1921, eksarkati i Kishës Orthodhokse Ruse në Evropën Perëndimore udhëhiqej nga Mitropoliti Evlogji Gjeorgjevski (v. 1946), i cili ishte caktuar nga patriku Tikon. Patriarkana e Konstandinopojës caktoi një eksark grek në Londër në 1922.


Sinodi në Mërgim

Menjëherë pas revolucionit bolshevik, një grup klerikësh rusë të mërguar, së bashku me udhëheqës laikë monarkistë, formuan Sinodin Orthodhoks Rus në Mërgim, i quajtur, gjithashtu Kisha Orthodhokse Ruse Jashtë Rusisë. Ky grup i udhëhequr nga Mitropoliti Antoni Krapovitski (v. 1936), e vendosi qendrën e tij në Serbi, ku mori të drejtën të funksiononte në mënyrë të pavarur nga hierarkia kishtare lokale. Për shkak të vendosjes në Sremski-Karlovtsi, grupi mori, gjithashtu, emrin Sinodi Karlovatski. Ky grup u dënua zyrtarisht nga patriku Tikon, si edhe nga Patriarkana e Konstandinopojës, për prishjen e rregullit të Kishës.


Lëvizja Ekumenike

Lëvizja për bashkëpunim ndërmjet të krishterëve, e cila filloi ndër protestantët në shekullin e nëntëmbëdhjetë, u zhvillua më e fuqishme në fillim të këtij shekulli me themelimin e Këshillit Misionar Ndërkombëtar, në Edinburg, në 1910. Në 1920, peshkopët e Patriarkanës së Konstandinopojës nxorrën një letër enciklike “Të Gjitha Kishave të Krishtit Kudo Që Të Jenë,” duke bërë thirrje për “një lidhje më të ngushtë dhe një mirëkuptim të ndërsjelltë ndërmjet Kishave të ndryshme të krishtera.



____________________

* Rafael Hauini u kanonizua shenjt nga Kisha Orthodhokse në Amerikë në vitin 2000 së bashku me disa klerikë të tjerë. Ai dorëzoi Theofan Nolin në dhjak.