Personalitete te medha te kombit shqiptar

[DEN_Bossi]

HAFIZ HALIT BUSHATI
( ? - 1916)


Koha ka vënë murin e heshtjes për këtë personalitet, që me jetën e veprën e tij prej kleriku mysliman jo vetëm përtëriu traditën e përmendur të fisit të Bushatlinjve, por për Shkodrën, qytetin e tij të lindjes, mbeti një emër i nderuar. Themi murin e heshtjes, sepse kohëve nuk iu kanë munguar kronikanët, por prapseprapë mbetetjo i ndriçuar në mënyrë të plotë, ndonëse asokohe zotësia e tij si jurist në jurisprudencën islame i kapërceu kufinjtë e vendlindjes dhe ishte fort i përmendur.


Ashtu truppakët, i kërrusur dhe i hajthëm në fytyrë merrte rrugën, kapërcente urën dhe drejtohej për në Xhaminë e Kuqe të Perashit. Mendohet se lidhja me këtë xhami ishte fort e madhe, aq sa gjithherë i ka refuzuar ofiqet që i janë bërë për hierarkinë myslimane. I ndershëm,- virtyt që e shoqëroi tërë jetën, po tërë jetën edhe besimi tek islami.

Mori ixhazet prej Hasan Podgoricës. Me një vullnet të madh u specializua në jurisprudence për dhënien e fetfave në bazë të sheriatit. Kjo fetfa u evidentua jo vetëm në bashkëqytetarët e tii, por edhe në ushtarakë të huaj apo kronikanë të kohës.

Halit Bushati në vitin 1870 mori dëftesën e lirimit në Ruzhdije, më pas, në vitinl 898 izaxhetnamen dhe fitoi të drejtën të bëhej Myderriz.

Interes paraqet edhe jeta e tij e mësuesisë. Në vitin 1893 është mësues filloreje në mejtepin e Fushë-Çelës. Në vitin 1898 është mësues në shkollën Ruzhdije me 300 grosh në muaj.1

Përvoj a pedagogjike e Hafiz Halitit ka pasur një shkallëzim të natyrshëm, në rritje, në përputhje me ngritjen e tij, me shtimin e aftësive, të autoritetit e të popullaritetit në masat e rinisë e të popullit.

Si mësues mejtepi ai u njoh me fëmijët dhe prindërit e tyre, me përmbajtjen e programit e të tekstit, me metodat tradicionale të mësimit dhe të edukimit në atë kohë. Mësues Haliti u përpoq të bëjë përmirësime, shfaqi cilësi personale për krijimin e marrëdhënieve të drejta me fémijët e frymë bashkëpunimi me familjèn, fitoi një emër të mirë që e ndihmoi për të ecur përpara. Pozitive përmësuesin e ri qe përdorimi i gjuhës shqipe gjatë procesit të mësimit e të edukimit, si dhe kujdesi i tij i vazhdueshëm që nxënësit të fitonin jo vetëm njohuri, por edhe aftësi, shkathtësi e shprehi praktike për edukimin shpirtëror e për zbatimin e tyre në jetën e përditshme.

Rezultatet në këtë detyrë, përfundimet e shkëlqyeshme si nxënës i shkollës Ruzhdije, si dhe studimi i vazhdueshëm individuel krijuan një opinion të tillë në popull e në organet administrative civile e fetare të kohës, sa Halitin e cktuan mësues në shkollën Ruzhdije. Ky ishte një rast i rrallë në praktikën e emërimit të kuadrit në kategoritë e ndryshme të shkollave, gjë që tregonte formimin e mësuesit të ri. Një ngjarje e njëjtë pat ndodhur edhe me djalin e tij Hysniun, që, porsa përfundoi Medresenë e Përgjithshme të Tiranës më 1932, për rezultatet e shkëlqyeshme qe caktuar mësues i saj.

Shkolla Ruzhdije ishte shkollë qytetëse. Ajo ishte hapur në Shkoder në vitin 1858, erdhi gjithnjë duke u rritur nga pikëpamja e kontigientit e duke u përmirësuar nga pikëpamja e pasurimit të përmbajtjes me lëndë të reja që siguronin një formim më të gjërë të nxënësve. Numri i nxënësve i kaloi 100 vetët. Drejtor i kësaj shkolle qe patrioti i madh i Rilindjes Kombëtare, "Mësuesi i Popullit" Daut Boriçi.

Në dëftesat e kësaj shkolle pasqyrohen lëndët, si: Dituri fetare, arabisht, persisht, turqisht, ortografi e sintaksë, aritmetikë, gjeometri, gjeografi, histori, kontabilitet, vizatim e lloje të ndryshme shkrimi.

Është për t'u shënuar se në këtë shkollë mësonin shumë të rinj myslimanë shkodranë dhe pas përfundimit të saj ata qenë intelektualët e parë të kohës. Veçori e kësaj shkolle është se këtu mësonin edhe nxënës të besimeve të tjera. Kjo ndodhte nga emri i mirë që kishte fituar shkolla në popull, nga përgatitja e mirë e nxënësve, nga mundësia që u jepej atyre për të marrë arsim më të lartë në profile të ndryshme, nga lehtësia që siguronin për t'u emëruar në punë, si dhe përtë ndjekur studimet e lartajashtë shtetit.2

Në këtë përgatitje kuadrosh aq të nevojshme për kohën kishte meritë edhe mësuesi i kësaj shkolle Halit Bushati, i cili Me përkushtim arriti të punojë aty deri në vitin 1905, të arrijë rezultate të dukshme, derisa largohet për të marrë detyrën pranë Myftinisë.

Në vitin 1905 jep dorëheqjen nga arsimi, sepse myftiu dhe ulematë e qytetit e zgjedhin zysevvdi (teknik i deshifrimit dhe i nxjerrjes së fetfave), detyrë të cilën e mbajti deri në fund tëjetës së tij.

Me gjithë veprimtarinë e tij Hafiz Haliti fitoi një nderim të posaçëm në popull. Tek ai drejtoheshin qytetarë për të pyetur, për te marre pergjigje për shqetësimet, për të marrë udhezime, porosi e këshilla për zgjidhje problemesh, për të shkëmbyer mendime për veprime, sjellje, qëndrime, detyra etj. Urtësia, maturia, autoriteti, kompetenca e drejtësia e tij, të bazuara në mësimet islame, ujepnin rrugë nevojave e halleve të nierëzve, bëninjehonë, rritnin figurën e tij fetare, qytetare e qjerëzore.

Krahas kësai Hafiz Haliti gjatë veprimtarisë së tij ka pasur shumë kontakte me të huajt, me vizitorë nga Lindja e Perëndimi, të cilët i bënin vizita, i kërkonin shpjegime, i drejtonin pyetje dhe merrnin sqarimet e përgjigjet e duhura në sajë të horizontit të tii të gjerë fetar e kulturor. Paralelisht me këto ata diskutonin me mirëkuptim e me përfitim të ndërsjelltë për çështje që ishin në interes të përbashkët apo individual.

Gjithashtu shënojmë se Hafiz Halit Bushati qe kandidat për myfti në vend të Jusuf Tabakut që vdiq në vitin 1904. Emërimi i pasardhësit të tij u dha shkas shumë ngatërresave e mosmarrëveshjeve në qytetarët myslimanë të Shkodrës. Myftinjtë nuk zgjidheshin nga populli, por qeverisë turke i interesonte se nga anonin simpatitë e besimtarëve për kandidatët e këtij ofiqi të rëndësishëm, që deri para vitit 1944 ka luajtur një rol kryesor në klerin e lartë, sidomos me raste zgjedhjesh, emërimesh, trasnferimesh e zgjidhjesh të problemeve shqetësuese jo vetëm të qytetit, por të krejt juridiksionit të madh që përfshinte ushtrimi i detyrës në fjalë. Për zgjedhjen e myftisë në atë periudhë populli i Shkodrës u nda në dy grupe kryesore: njëri në favor të Adem Vehbiut e tjetri në favor të Halit Bushatit.

Mosmarrëveshjet mes dy grupeve u acaruan aq tepër, sa mund të shkaktohej një gjakderdhje vëllazërore. Disa qytetarë të matur e paqedashës, duke parë rrezikun e pasojat e këtij konflikti, e këshilluan Adem efendinë që të hiqte dorë nga kërkesa e tij, por ai refuzoi energjikisht.

Qëndrimi i Hafiz Halit Bushatit qe i kundërt. Ai nuk dëshironte të emërohej myfti dhe ngulmonte në këtë vendim të tij. Kjo i dha shkas arritjes së një kompromisi në mes të dy grupeve në konflikt. Marrëveshja përcaktoi që Adem Vehbiu të emërohej myfti, ndërsa Hafiz Halit Bushati mysesvvid, sekretar-teknik i asaj zyre, që do të merrej drejtpërdrejt me fetfana (komente juridike në bazë të Sheriatit-ligjit islam), për nxjeitjen e të cilave ishte shumë i specializuar.

Gjesti i Halit Bushatit flet për humanizmin e për ndjenjën e përgjegjësisë qytetare, për mungesën e qëllimeve karrieriste, për pastërtinë e tij shpirtërore.

Në veprimtarinë arsimore të Hafiz Halit Bushatit një vend me rëndësi zë edhe ushtrimi i detyrës së myderrizit (profesorit). Në atë kohë krahas myderrizëve që punonin në medrese, kishte edhe myderrizë privatë. Këtë titull ata e kishin fituar nga komisione të posaçme teologësh të përinendur e të autorizuar për një detyrë të tillë. Ata mësonin të rinj që dëshironin t'u kushtoheshin detyrave fetare, të bëheshin hoxhë. Myderrizë të tillë ishin të paktë, kishin një përgatitje të thellë fetare e kulturore, dinin shumë gjuhë të huaja, kishin fituar përvojë, ishin të specializuar në disa fusha të degëve të teologjisë. Në këtë bërthamë myderrizësh të njohur e të nderuar ishte edhe Hafiz Halit Bushati, ai i kishte të gj itha cilësitë dhe aftësitë për të qenë një myderriz i këtij kalibri.

Pranë myderrizit Hafiz Halit Bushati mësonin të rinj të shumtë, me një plan afatgjatë për lëndë fetare e gjuhë të huaja. Mësimi i këtyre të rinjve ishte i gërshetuar me punën individuale e në grup, si dhe me studimin personal të vet. Në këtë mënyrë gjatë nje periudhe 20-vjeçare ai përgatiti dy breza hoxhallarësh të rinj. Në përfundim të studimeve, këta kuadro të rinj merrnin diplomën (ixhazetin). Gjatë karrierës së tyre e nderuan emrin e mësuesit të tyre Halit Bushati, zbatuan dituritë teorike e praktike që kishin fituar prej tij, u bënë vazhdues të denjë të misionit të tyre fisnik për edukimin e formimin shpirtëror, islam të fëmijëve, të rinisë e të popullit. Këta hoxhallarë të rinj mburreshin se kishin mësuar, ishin edukuar dhe përgatitur tek myderrizi Halit Bushati.

Gjatëjetës së tij si myderriz e sijurist qe zotërues i arabishtes, turqishtes e persishtes. Si dijetarët e tjerë islamë pati një bibliotekë shumë të pasur me libra shqip e të huaj, me tematikë fetare, shkencore e letrare. Një pjesë e këtyre librave janë ruajtur deri në ditët tona. Ata dëshmojnë për përdorimin e kujdesshëm nga ana e myderrizit dhe për kulturën e lartë të tij. Në mjaft prej këtyre librave vërehen nënvizime, shënime, përkthime e detyra që tregojnë aftësitë e tij për t'i shfrytëzuar në drejtime të ndryshme.

Jeta e tij është e ngjashme si një pikë uji me atë të të birit, Hysniut, që i kultivoi në shpirt fenë islame dhe ky me shumë dinjitet e ndershmëri përdorte emrin e nderuar të babait të tij, Halitit. Edhe Hafiz Halitit i vdiq një djalë, i quajtur Ahmet, në moshën 27-vjeçare, gjë që e ligështoi shumë. Edhe Hysniut i vdiq një djalë, i quajtur Halit, në moshën 27-vjeçare, gjë që e tronditi tepër.

Hafiz Haliti la edhe disa vjersha në gjuhën shqipe, të shkruara me alfabet arab e me përmbajtje fetare. Hafiz Haliti ka lënë të shkruara me dorën e tij edhe një libër, që me siguri do të plotësojë edhe më mirë figurën e tij, me më shumë dritë do të ndriçojë atë kohë.

Vdiq me 27 dhjetor të vitit 1916. Me nderimet e duhura e të merituara është varrosur pranë minares së Xhamisë Plakë. Më vonë, shumë më vonë, do të vinte një vit, kur diktatura komuniste do ta shkatërronte çdo kult e institution fetar. Ajo shkatërroi edhe Xhaminë Plakë, humbi përgjithmonë edhe varrin e Hafiz Halit Bushatit, emër, që i ngjan një guri xhevahiri që ndriçon në errësirë dhe e sfidon atë.

Vitet e fundit Hafiz Halit Bushati është kujtuar si duhet në veprimtaritë e shumta që janë organizuar në raste të ndryshme, si: për dekorime, perurime faltoresh, përkujtime personalitetesh etj.

Në një mbledhje solemne kushtuar disa figurave të shquara fetare, në referatin e mbajtdr me temë : "Nderim për dijetarët, edukatorët dhe hoxhallarët e shquar të Shkodrës" theksohet ndër të tjera se "Disa prej tyre kryen funksione të veçanta ... Hafiz Halit Bushati, personaliteti më i specializuar në jurisprudencën islame për interpretimin e fetfave dhe një nga myderrizët më të shquar në përgatitj en e hoxhallarëve të rinj ... Disa nga këta dijetarë, edukatorë e hoxhallarë u shquan edhe në fushën e studimeve e botimeve ... Hafiz Halit Bushati ka lënë dorëshkrim një libër vjershash fetare, të shkruara shqip me alfabet arab, studimi i të cilave paraqet interes, pasi ka qenë një hoxhë shumë i përgatitur, me horizont fetar e kulturor, me autoritet e popullaritet të madh në kohën e tij."3

Me rastin e përurimit të xhamisë "Ebu Bekr" në Fushë-Çelë të qytetit të Shkodrës, në fjalën përshëndetëse të myftiut Haxhi Faik Hoxha nënvizohet edhe se "Dijetarët dhe edukatorët si Halit Bushati ... e të tjerë ju përkushtuan tërë jetën çështjes së lartë të edukimit fetar e atdhetar të popullit, duke qenë shembull i devotshmërisë, i ndërgjegjes së lartë, i forrnimit intelektual si mësues dhe edukatorë të nderuar". 4

Vlerësim për Halit Bushatin është shprehur edhe në një skicë-portret për të birin e tij "Profesor Hysniu..Në kujtim të profesorit të nderuar të Medresesë së Përgj ithshme, Hysni Bushatit. Kudo la kujtime të bukura, kudo krijoi miq e dashamirës, kudo siguroi falënderime, mirënjohje e urime" është shkruar për të. "Hysni Bushati, një figure që nuk i bie pluhuri i harresës. Të huaja për të zbehtësia e indiferenca. Ëndrra e tij-besimi islam. E giithë jeta e tij aty mbeti e skalitur ... Këtë traditë si një gurrë të pashterrshme ia ushqeu i ati, Haliti, një klerik mysliman në zë në qytetin e Shkodrës, i përmendur veçanërisht në fushën e drejtësisë islame. E ushqeu..dhe për Hysniun figura e të atit, "Lita begu", siç i thoshin, mbeti një idhull, një mit."5

Studiuesi Hamdi Bushati në dorëshkrimin e tij të gjatë "Shënime për Shkodrën" shprehet plot nderim për të: "Ky personalitet asht një pinjull i fisit të Bushatllinjve. Për zotësinë e tij ai punoi në legjislaturën islame. Meriton të radhitet në vargun e specialistëve ma të njoftun të kohës.'"6

Për ndihmesën e dhënë me veprimtarinë e tij Hafiz Halit Bushati është dekoruar nga Presidenti i Republikës Sali Berisha me Urdhrin "Naim Frashri" të Klasit I.7



Referenca



1. Hamdi Bushati,"Shënime për Shkodrën", Hafiz Halit Bushati (doreshkrim), fq. 557-558.
2. Niazi Kazazi, Zhvillimi i arsimit të mesëm ne Shkodër (Nga fillimet e deri ne vitet '20 te shekullit XX", teme disertacioni, dorëshkrim, Shkodër, 1992, faqe 32-34.
3. Faik Luli - Islam Dizdari, "Nderim për dijetaret, edukatoret dhe hoxhallarët e shquar të Shkodrës", në gaz, "Drita Islame", Viti IV, Nr. 10 (71). qershor 1995, fq.4.
4. Faik Hoxha, "Dëshirë e plotësuar dhe ngjarje e shënuar për Shkodren e për besimtarët islamë", në gaz. "Drita Islame", Viti IV, Nr. 1 (80), tetor 1995, numer special, përgatitur nga Faik Luli e Islam Dizdari.
5. Faik Luli, "Profesor Hysniu - Ne kujtim të profesorit të nderuar të Medresesë së Përgjithshme Hysni Bushatit", në gaz. "Rinia Islame", Nr.3, prill 1996, fq.4.
6. Hamdi Bushati, art. i cituar, fq. 557.

[DEN_Bossi]

MOLLA AHMET EFENDI KALAJA
(1823-1878)



Porta e Lartë që nga viti 1839 -1876 vazhdonte politikën e reformave të Tanzimatit, sepse vetëm në këtë rrugë shihte daljen nga kriza e thellë politike dhe ekonomike, në të cilën ishte zhytur Perandoria Osmane. Politika e reformave të qeverisë i ashpërsoi edhe më shumë kontradiktat e papajtueshme shoqërore dhe kombëtare midis Stambollit dhe popujve të nënshtruar prej tij.


Në Shqipëri Porta vendosi t'i zbatojë reformat me disa vjet vonesë, sepse ajo e kuptonte gjëndjen e vështirë këtu dhe i druhej shpërthimit të rezistencës popullore' Reforina e Tanzimatit prekte jo vetëm pronësinë mbi tokën, por sillte organizimin e ri të administratës, shërbimin e detyrueshëm ushtarak, riorganizimin e taksave, ndryshime në fushën juridike e arsimore.

Tanzimati u solli shtresave të gjëra të popullit si në fshat, si në qytet taksa të reja më të rënda, shërbim ushtarak të zgjatur, brutalitetin e pashallarëve turq e të nëpunësve të huaj burokratë e të korruptuar.

Politika centralizuese e Turqisë i dha shkas zgjerimit të mëtejshëm të kryengritjeve popullore. Përsëri Shkodra, si qendra më e rëndësishme ekonomike e administrative e veriut të vendit, përsëriti traditën e para pak viteve si qendër e lëvizjeve popullore.

Pakënaqësive të vjetra iu shtuan edhe të rejat, të krijuara nga shpërdorimet e nëpunësve turq, të cilët, të pasigurt për të nesërmen e tyre përpiqeshin të përvetësonin sa më shumë me anë taksash të reja. Kryengritja nuk pat vonuar : në gushtin e vitit 1854 u dha sinjali përines kërkesës ultimative që iu pat dërguar valiut për trafikun e paskrupullt të drithit. Është e njohur revolta e gierë popullore nën udhëheqjen e klerikut të mirënjohur Sheh Shamia. Vegjëlia e armatosur pat shpërthyer në atë demostratë të fuqishme nën udhëheqjen e Shehut të ditur, por ai pat dhe përkrahjen e tre përfaqësuesve të elitës intelektuale, siç qenë tre klerikët: Sali ef. i Madh, Sali ef, i Vogël (H.Sali Hylja) dhe M.Ahmet EL Kalaja, emri i të cilit shfaqet për herë të parë në zhvillimet politike të kohës. (në kronikat e kohës del dhe me emrin Ahmet Fahri ef.).

Ahmet Efendi Kalaja rridhte nga familja Kalaja, zbritur në qytet nga lagjja "Kala" e fshatit Drisht të Postrribës. Në ditarin e tij D.Boriçi shënon se në vitin 1844 e ka takuar Ahmet Kalanë para se të nisej për në Stamboll dhe i ka dhënë një shumë të hollash për t'i blerë libra. Kuptohet që Kalaja ishte atje për studime teologjike, por vinte për pushime. Edhe në pranverën e vitit 1846 ndodhej atje. Pas kësaj përvoje, kur u kthye në atdhe, filloi karrierën e imamit më së pari në xhaminë e lagjes "Ndocej", pastaj në xhaminë e Begos.

Një ndër kërkesat e revoltës së vitit 1854 pat qenë zëvendësimi i Masar Pashës, çka qe realizuar. Koniukturat politik-e e detyruan Portën e Lartë të ndiqte taktikën e lëshimeve, në pritmëni për të larë hesapet me organizatorët e kryengritjes së mësipërme. Rasti nuk vonoi: në vitin 1856 u mbyll konflikti me Rusinë dhe në Shkodër arriti ekspedita ushtarake e kryesuar nga Mustafa Teufik Pasha me një fuqi prej 10 mijë trupash. Pashai i ri mori masa ndëshkimore ndaj prijësve të ngjarjeve të vitit 1854, si dhe të aksioneve të tjera që kishin cënuar autoritetin e qeveritarëve turq.

Në grupin e të arrestuarve, krahas Hamz Kazazit, vëllezërve Hoti, etj. dhe tre hoxhallarëve të njohur, Sali ef. i Madh, Sali EL i Vogël, J.Tabaku, bënte pjesë edhe Ahmet Kalaja; të gjithë u intemuan në Stamboll, të shoqëruar me kalorës. Gjatë udhëtimit qenë trajtuar në mënyrë të tillë, saqë vetë instancat më të larta të kryeqytetit ua tërhoqën vërejtjen shoqëruesve të zellshëm jashtë mase. Në fundin e vitit 1859, disa prej të intemuarve u liruan, ndër ta ishte dhe M.Ahmeti. Më poshtë pojapim fragmente të dy këngëve popullore, ku i bëhetjehonë intemimit të prijësve të lartpërmendur, si dhe persekutimit të tyre çnjerëzor:

"Aferim, Molla Ahmet Kalaja,
Hamz Kazazit i jep fetva,
Kur të dalim te Shuraja,
Me shtatë krajlat kam dava.
Kur asht ra sahati ndanë
Hamz Kazazin e kanë nxanë
E çelë dita në Tiranë
Hallkat në qafë, prangat në kambë" 2)

Në praktikën e Portës së Lartë ishte normale që një personaliteti të persekutuar, pas goditjes, t'i jepej edhe dorajo vetëm për ta neutralizuar në të ardhmen, por edhe për konsum politik përballë opinionit. Sipas një kronike 3) të intemuarvet që u falen nga Sulltani, iu paguan shpenzimet e udhëtimit (kthimit), kurse A.Kalasë dhe një rrogë mujore 500 groshësh. Mirëpo krejt rrjedha e jetës së mëvonshme dëshmon se A. Kalaja qe koherent me vetveten deri në fund.

Pas Luftës së Krimesë (1 853-56) Rusia u bëri thirrje të hapta popujve sllavë, që të hidheshin në luftë kundër Turqisë. Malazeztë, në luftën e tyre të drejtë për të bashkuar trojet e veta të pushtuara nga Turqia, lakmonin të aneksonin edhe trojet tona me popullsi shqiptare të pastërt etnikisht. Gjendja e keqe ekonomike që përjetonin fiset malazeze i shtynte ata të grabisnin toka, kullota, bagëti, duke provokuar shkaqe konfliktesh të vazhdueshme në zonat kufitare.

Interesi i politikës turke ishte që të nxiste vazhdimin e këtyre grindjeve, veç deri në atë gradë, sa të mos cënohej seriozisht kufiri shtetëror. Në këtë rast shfrytëzohej atdhedashuria e shqiptarit, i cili, ndër dy të këqija, më të pranueshme zgjidhte të dytën, dmth të radhitej përkrah turqvet, kundër malazezve. Kjo ishte edhe një nga arësyet që malësorët e Mbishkodrës gëzonin disa privilegje, si: mbajtja e armëve, mosrekrutimi në ushtri për të qenë kurdoherë në gatishmëri në mbrojtje të kufinive.

Një situatë kritike u krijua me rastin e luftës turko-malaziase të vitit 1862. Grupi i vullnetarëve shkodranë që shkuan në Kërnicë, pas një beteje të përgjakshme pësoi humbje të ndjeshme. Në këtë kohë u shkrua në Vraninë dhe epopeja e Oso Kukës, akti vetëmohues i të cilit u shndërrua në legjendë. Në këtë vit shkodranët morën pjesë dhe ne një aksion tjetër luftarak, në zonën e Shpuzës, ku disa herësh janë zhvilluar përleshje të forta. Këtë radhë në betejën për mbrojtjen e Katundit të Ri, në krye të vullnetarëve u vu Ahmet Efendi Kalaj a.
Është hera e dytë që i njëjti klerik, brenda një harku kohor jo të gjatë pas 8 vitesh, na shfaqet në ballë të luftëtarëve, përsëri kundruall rrezikut, sepse për të dashuria për "vatanin" ishte një me idealin fetar. Këtë mbështetin edhe vargjet popullore kushtuar kësaj lufte:

Molla Ahmet Efendia
Gajret bani me shkodranë,
Ulqinaku e hazbia (vullnetarët-N.B.)
I këcyen tabes anë për anë.4)

Të dhënat e traditës na ndihmojnë që ta kemi sa më të plotë parafytyrimin tonë mbi personalitetin e A. Kalasë. Kulturës së ti duhet t'i shtohet, krahas përkushtimit fetar dhe atdhedashurtsë së thellë, aftësia e tij për ta sugjestionuar masën e luftëtarëve me gojtarinë e tij të spikatur, me entuziazmin spontan, me besimîn në kauzën dhe me shembullin personal. Thuhet se në një moment dekurajimi të luftëtarëve ai diti ta zotërojë situatën, doli para tyre dhe mbajti një fjalim të zjarrtë, që e mbylli me thirrjen : "Ai që vdes sot për vatanin, i ka të çeluna dyert e xhenetit". Mjaftoi ky predikim dhe trimat u hodhën në sulm furishëm, që u solli atyre fitoren pas përleshjes së përgjakshme. 5)

Tradita gojore ka fiksuar dhe në episod tjetër lufte, ku guximi dhe vetëbesimi i protagonistit merr përmasa jo normale, sepse mveshet me tisin e mrekullisë: "Në luftën e Shpuzës malazestë po qëllonin me artileri dhe rrezikohej të hidheshin në erë arkat e municionit. A.Kalaja, pa iu trembur syri, shkoi e u ul pikërisht mbi arkat. Kur gjylet binin rreth e rrotull dhe ushtarët shikonin me ankth se, kur mund të ndodhte katastrofa, myderrizi indiferent nuk tundej nga vendi dhe çdo gjyle që i kalonte mbi kokë, e shoqëronte me një buzëqeshje mospërfillëse". Kështu turma i mveshte atij atributet e një shenjti.

Në vitin 1863 e gieimë profesor në Ruzhdien e qytetit, sëb shku me Sali Ef. e Madh dhe J.Tabakun si anëtar i Komisionit Provues. 6)

Dihet që turqit kishi si pikësynim realizimin e reformave të Tanzimatit aq më tepër që, për vetë specifikën e Shqipërisë Veriore, kishin ecur fare pak. Nxitës i shumë revoltave, protestave e përleshjeve qe karakteri centralizues i reformave që, me masat e reja shtërnguese politike, ekonomike, juridike, prekte interesat e shumicës së popullatës shqiptare. Me këtë rast reagimi i masës qytetare e fshatare qe mjaft i fortë dhe i suksesshëm, saqë herëpashere reformat pezulloheshin, ndërsa pashallarët turq ndryshoheshin vit për vit.

Duhet pasur parasysh se në grumbullin e reformave centralizuese kishte edhe masa të atilla, që larg karakterit shtëmgues, i jepnin dorë zhvillimit shoqëror dhe kulturor. Me dt. 10. 1. 1869 erdhi si vali i Shkodrës gjenerali turk Esat Pasha, me një bagazh kulturor evropian, si pasojë e studimeve jashtë shtetit.7) Në vazhdën e politikës së parardhësve të vet, edhe ky vali shpalli paketën e masave të reja. Ndërsa karakteri i masave të reja nuk dihet, është i njohur fakti që kundër vendimeve të qeveritarit po përgatitej një Iloj peticioni për t'ia dërguar qendrës, duke kërkuar shkarkimin e tij. Agjentura e tij ra në gjurmët e peticionit, e shtiu në dorë, pasi ishte plotësuar me nënshkrimet përkatëse, duke mbetur.-Ië zotërim të guvematorit të indinjuar prova komprometuese.

Sipas kronikës së M. Sirrit 8), menjëherë u kalua në arrestimin e nismëtarëve, midis të cilëve figuronte edhe myderrizi Ahmet Kalaja (në tekst : Ahmet Fakri efendi). Në mes të infortnatorëve bënte pjesë dhe D.Boriçi, atëherë drejtor arsimi, mirëpo me anë të një alibie të sajuar me mprehtësi, i shpëtoi dënimit. Kështu M.Ahmeti pësoi intemimin e dytë, që zgjati 10 muaj (16.5.1869 - 24.3.1870).

Tradita gojore gjithashtu inforinon 9) mbi një rast, kur ai nuk ishte solidarizuar me trazirat e gushtit të vitit 1871, ngjarje që u patën paraprirë përleshjeve të përgjakshme të po atij viti, zhvilluar te Mulliri i Vrakës, në mes të malësorëve kryerigritës që sulmuan qytetin dhe nizamëve turq. Këtu Valiu Ismet Pasha kishte dekretuar taksa të reja si "karagjymrykun" etj., si dhe heqjen e të drejtës së mbajtjes së arrnëve nëpër qytet.

Kjo "tërheqje" e M.A.Kalasë nga ana e të moderuarve nuk është interpretuar në atë kohë si shenjë dobësie ose shfaqje kompromisi, të huaja për karakterin e tij, por ishte argumentuar me funskionin human të klerikut që mbajtja e pamotivuar e armëve me vete, kudo jashtë shtëpie, në situata të qeta e të patensionuara në qytet e në kufi, ishte një shkak parësor incidentesh e konfliktesh vëllavrasëse në qytet. Këtë qëndrim të tij e mbrojti me vendosmëri, i bindur se kjo masë do të frenonte krimin dhe hakmarrj en; për këtë arsye pat edhe çaste ballafaqimesh të ashpra me shtresën intransigjente të qytetarëve.

Lufta e Medunit (Podgoricë), viti 1877, do t'i paraqesë një rast të ri A.Kalasë, që, ndonëse në moshë jo të re, do të ngjeshë përsëri armët dhe të jetë pranë luftëtarëve shkodranë, në ballë të luftës. Forcat turke u thyen, ndërsa për mungesë koordinimi veprimesh, mbetën të zbuluar të 500 vullnetarët shqiptarë nën komandën e Hodo B.Sokolit dhe të A.Kalasë. Nga frika se mos ngelnin të rrethuar nga armiku, me detyrën e oficerit madhor Hodo Beu urdhëroi që të bëheshin përgatitjet për tërheqje. Në këtë mes, në sajë të përvojës së mëparshme luftarake, Ahmet Kalaja e pau të udhës që të mos bëhej asnjë lëvizje për sa të ishte ditë, pëmdryshe armiku mund ta kuptonte manovrën e shqiptarëve dhe duke përfituar nga situata mund të ndërmerrte një sulm të befasishëm. Me logjikën e një prijësi të mençur e të sprovuar, ai ua ngriti moralin shokëve, i bindi që të mos nxitonin dhe të prisnin që, duke përfituar nga errësira, të realizonin tërheqjen. Kështu vullnetarët shpëtuan nga një disfatë e mundshme, në sajë të gjakftohtësisë së A.Kalasë.10)

Nësa në vitin 1862 shkodranët u angazhuan për të mbrojtur trojet e veta nga synimet shoviniste malazeze, gjatë periudhës (1 8631869) ata i përsëriten veprimet e arinatosura dhe në bashkëpunim me malësorët 11) krijuan gjendj e të tensionuara dhe kritike edhe për valinjtë turq, që detyroheshin të largoheshin si rezultat i kërkesave këmbëngulëse të qytetarëve. Ndërkohë A. Kalaja pësoi internimin e dytë. Ndonëse nuk disponojmë burime direkte për periudhën e fundit të jetës, është me vend të mendohet se edhe në rrjedhën e ngjarjeve të këtyre viteve myderrizi A. Kalaja duhet të ketë luajtur një rol të rëndësishëm, pasi që, prej viteve 1854 e tutje ai qe në kreshtën e valëve të lëvizjeve të ndryshme me fjalën dhe veprën e tij. Nga letërsia historiografik 12) kemi një pohim të tërthortë mbi këtë problem. Mbështetur në një relacion të konsullit austriak Lippich, në mes të tjerash thuhet: "Pjetër Gurakuqi hartoi një memorandum në adresë të F.M. në të cilin thuhej se shqiptarët myslimanë e të krishterë nuk pranonin në asnjë mënyrë të hynin nën shtetin malazes, prandaj kërkonin mii-atimin e F.M. për të formuar nj ë shtel kombëtar të veçantë, nën vasalitetin e Sulltanit, si Serbia e Rumania. Gjithnjë simbas konsullit austro-hungarez, Pjetër Gurakuqi dëshironte që këtë mémorandum me rëndësi të j ashtëzakonshme ta nënshkruanin edhe qarqet shqiptare të moderuara. Por, thoshte ai, përfaqësuesi i tyre, myderrizi Ahmet Kalaja refuzoi, veçse shtoi se një mémorandum të tillë ai do ta nënshkruante vetëm kur të shihte fundin e perandorisë osmane". 13)

Një informacion i tillë konfirmon mendimin e shprehur më lart se A.Kalaja gëzonte konsideratat e një personaliteti me reputacion. Argumenti i dytë i këtij informacioni është ai i qëndrimit të tij të moderuar që e çoi në hezitim ose më mirë të themi në një refuzim të kushtëzuar.

Në këtë qëndrim mund të kenë ndikuar shkaqe subjektive, të kushtëzuara nga mosha ose pozîcioni i tij shoqëror prej kleriku, por që duhen marrë me mjaft rezervë për dy arësye të forta. Së pari, se në një vështrim retrospektiv të jetës së tij ai na shfaqet njeri i aksionit, i guximshëm dhe pa kompekset e lëshimeve dhe të kompromiseve. Së dyti, për shkaqet objektive që po parashtrojmë:

Përvoj a e tij direkte në betej at për Podgoricën, di sfatat turke në Medun, Nikshiq etj. e bindën atë, sikur dhe popullatën e viseve kufitare se në kushtet e degradimit, në të cilat ndodhej Perandoria Osmane, nuk duhej të shpresohej në ndihmën e saj efektive për mbrojtjen e trojeve shqiptare. Kishte ardhur koha që vetë shqiptarët ta merrnin në dorëzim këtë çështje jetësore.

Ishin vitet 1875-76, vitet e së ashtuquajturës "Kriza Lindore", e cila krijoi një situatë të disfavorëshme, madje me plot rreziqe të paevitueshme për tërësinë tokësore në rast të një kryengritjeje antiosmane çlirimtare nga shqiptarët. Copëtimi i tokave tona nuk mbetej një mundësi, por një rrezik i vërtetë, i dukshëm. 14) Në këto kushte qarqet politike radikale, si dhe ato të moderuara, n uk e përkrahën projçktin e principatës autonome të Shqipërisë Veriore që patën parashtruar Preng Bibë Doda dhe intelektualët katolikë shkodranë (Z.Jubani, P.Doçi, P.Gurakuqi etj.), duke konstatuar tendenca séparatiste, karakter krahinor dhe me rrezikun potencial të përçarjes fetare.15)

Patriotët që përfaqësonin hapsirën mbarëkombëtare, si zgjidhje optimale në ato kushte përkrahnin idenë e krijimit të një vilajeti atitonom shqiptar, si shkallë e parë drejt pavarësisë së mëvonshme. Ata arsyetonin se në situatën ndërkombëtare aspak dashamirëse, përballë urisë lakmitare të fqinjve shovenë, në kushtet e mungesës së madhe në armatime dhe të mungesës së bashkimit dhe të organizimit, ishte vetëvrasje të kërkoje konflikt të hapur me turqit si mjet i realizimit të vetëqeverisjes.

Të përballuarit e rrebesheve shovisnte me forcat e veta dhe përpjekjet për të arritur në vetëqeverisje do të realizoheshin pas shumë muajsh, kur me Lidhjen e Prizrenit, në situata të reja, rrokullisja e ngjarjeve do ta vinte në rend të ditës të shtruarit qartë e me forcë të idesë kombëtare.

Sipas kronikës së Jusuf Ef.Tabakut, Molla Ahmet Kalaja ka ndërruar jetë me 1878 (ditë e martë, me 15 rebbi-yl-evel) dhe është varrosur në varrezat e Xhamisë së Rusit të Vogël).16) Duke shfrytëzuar faktin që në vitin 1844 ai gjëndej në Stamboll17), duhet të ketë lindur rreth vitit 1823-24, kështu që vdekja qe e parakohëshme, sepse e mori në një moshë kur ai mund t'i sillte ende mjaft shërbinië të vyera si fesë, si çështjes kombëtare.

Kontributi i tij si klerik e si patriot, që nuk u kursye as me fjalë, as me vepra për të mbrojtur të mirën dhe të drejtën, duke qenë i gatshëm disa herë dhe për vetëmohim në interesin mbarëqytetar e mbarëkombëtar, e rendit me dinj ittet bri personalîteteve më në shenj ë të Shkodrës, por që fatkeqësisht, në historiografinë zyrtare ("Historia e Shqipërisë", Tiranë, v. 1 965 dhe 1984) injorohet padrejtësisht. Me sa dimë, i takon autorit Hamdi Bushati që, për rolin e kësaj figure të shkruhej që me 1928 (shih. rev. "Diturija", v.c.), duke i bërë një jetëshkrim të gjatë në veprën e tij "Shkodra dhe motet" (dorëshkrim), të dhënat e së cilës ne i shfrytëzuam gjerësisht në punimin e mësipënn. Është në nderin e autorëve të tjerë që, më vonë, ndonëse në kushtet e politizimit të historisë, patën kurajon ta vinin në pah rolin e A.Kalasë (shih biblio'grafinë : Z.Shkodra, J.Kastrati, Xh.Repishti, K.Frashëri.

M.A.Kalaja qe kleriku i diër që shkriu më një idealin fetar me atë atdhetar, politikani që kundërshtoi dy herë reformat e Tanzimatit, duke u intemuar dy herë, luftëtari që tri herë mori pjesë në betejat për të mbrojtur trevat shqiptare dhe që, në agoninë e vdekjes, tha: "Kam pasë uzdajë me dekë para dushmanit të vërtetë" e që, aqhijshëm e ngriti në art, përjetësisht, i madhi De Rada, permes thirrjes së Milosaos:

"Erdhi dita e Arbërit!
Domosdo: vdekja do vijë
dhe mbi shtrat, po të mos bijem
përpara shtëpive tona!"

Referenca


1 Daut ef. Boriçi, Ditar, dorëshkrim (sipas, H. Bushatit "Shkodra dhe motet")
2. Kasem Taipi, "Zana popullore", Shkodër, viti 1932. fq.73, 91.
3. Musa Boriçi, Ditar, doreshkrim (sipas H. Bushatit "Shkodra dhe motet")
4. Kasem Taipi, v.c.
5. Hamdi Bushati. "Lufta e shqiptarëve me malazeste". Rev. "Diturija", nr.6, v.1928, fq.210-217.
6. Hamdi Bushali, "Shkodra dhe motet", dorëshkrim.
7. Po aty.
8- Zija Shkodra, "Kronika e M.Sirrit", (Buletini i Shk-encave Shoqërore, Tiranë, 1957, fq. 203-205 si dhe almanaku "Shkodra", nr.2. 1962, fq. 1 39-150.
9. Hamdi Bushati, "Shkodra dhe niotet" v.c.
10. Hamdi Bushati, -'Dituria", nr.6, prill 1928, fq.210-217.
11. Zija Shkodra, "Shqipnia në kohen e Tanzimatit", Tirane, 1959, fq.55-56, 58-59.
12. Kristo Frasliëri, -'Lidhja Shqiptare e Prizrenit", vol. 1, Tirane, 1989, fq. 132.
13. Po aty, Raporti 73, Shlodër. 24 dhjetor 1877.
14. Historia e Shqipërisë, 11, l'iranë, 1984, fq. 182-183.
15. Po aty.
16. Hamdi Bushati, "Shkodra dhe motet", v.c.
17. Po aty, Ditari i Daut Boriçit.

Për këtë punim është shfrytëzuar edhe kjo literaturë

1. D. N. Nikaj : Hilistorija e Shqypnies", Shkodër, vv. 1917, fq. 170, 176-77.
2. L. Mile : "Kryengritjet popullore ne v. 1 830-1877",'I'iraiie, 1962, fq. 1 00-1 01.
3. J. Kastrati : "Figura te ndrituna te Rilindjes Kombëtare", Shkodër, v. 1963, fq. 123.
4. Xh. Repishti : "[3urinie vendase për sh. 19-te", (Btilet. i 1 1,P, or. 1, Shkodër, v. 1973, fq. 73).
5. K. Frastieri "Lidhja Shqiptare e Prizrenit" I, Tiranë, v. 1989, fq. 132.
6. K.Prifti "Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentat osmane", Tiranë, V. 1978.

[DEN_Bossi]

HAFIZ MUSA DËRGUTI
( 1888 -1961 )


Të vjetrit e kanë njohur mirë Hafiz Musa Dërgutin, atë hoxhë të nderuar prei të gjithëve, i shquar për devotshmërinë e tij të thellë, atë hoxhë që gjithnjë ishte pranë nevojtarit, pranë halleve dhe shqetësimeve të njerëzve. Kudo që kishte një hall, kudo në familjet e Shkodrës e të katundeve për rreth që kishte një mosmarrëveshje, do të gjendej Hafiz Musaja me fjalën e tij, me dashamirësinë e me autoritetin e tij për të qetësuar zemrat e plagosura, për të shuar gjakrat e ndezur, për të pajtuar e afruar vëllain me vëllanë, burrin me gruan, familjen me familje, fisin me fis.


E të gjitha këto i bënte për hir të Zotit, duke sakrifikuar kohën e çmuar, pa marrë parasysh lodhjen e mundimet e jo rrallë, duke përballuar shpenzime shpeshherë edhe të rënda. Përkushtimi dhe devotshmëria e tij, e shoqëruar me vullnetin e përpjekjet e shumta e të parreshtura bënë që dituria e aftësitë në drejtimin e veprimtarive fetare në lagjen ku shërbente, në xhaminë e Shaban efendisë, të lidheshin fort, gjithnjë e më tepër me jetën e popullit, me preokupimet e hallet e tij. E këto halle të jetës shoqërore të përditshme, në raste të caktuara merrnin karakter të theksuar atdhetar e politik, prandaj Hafiz Musaja, edhe pse klerik i devotshëm, u bë një udhëheqës shpirtëror në shumë fusha të veprimtarisë shoqërore, kryesisht të jetës familjare, por edhe një luftëtar me armë në dorë kundër pushtuesit, një kundërshtar i paepur kundër asaj ideologjie antikombëtare, kundër polîtikës dhe ideologjisë komuniste, kundër ateizmit, që si murtajë kaloi mbi vendin tonë.

Në kujtimet e veta Z. Tom Lec Marku, një bashkëvuajtës i Hafiz Dërgutit në burgjet e diktaturës komuniste, shkruan: "Ishte fetar e jo fanatik, për të çdo njeri, si katolik, si mysliman ishte kreaturë e Zotit. Fort i ndershëm, guximtar ku s'ka ma, dai (dorëdhanës) për gjithkënd, i jepte kujtdo çka kishte. Atdhetar i shquem, bashkëpunëtor i Opozitës, antikomunist i vendosun. Kështu e kam njoftë Hafiz Musa Dërgutin".1

Musa Dërguti u lind në Shkodër, më 3.3.1888, në një familje të vjetër shkodrane. Shtëpia e Ethem Dërgutit më parë ishte në lagjen e njohur "Dërgutej ", ku edhe gjendej njëra nga xhamitë më të vjetra te qytetit. Në këtë lagje jetuan shumë familje të shquara që lanë gjurmë të pashlyera në historinë tonë kombëtare: e Dervishëve, e Sokolëve, etj. Ethemi, babai i Musait, me djersë e me punë të ndershme do t'ia shtonte nderin e pasurinë familjes. Ai do të rriste djem të nderuar e punëtorë të shquar, që u dalluan me shenjë ne Pazarin e Shkodrës, ku kishin 7 dyqanet e veta e ku tregtonin kryesisht bylmetna e sende të tjera ushqimore, pa përmendur tokat (ara e livadhe) në Mëhallën e Re (në bregun e liqenit) dhe sidomos në fshatin Trush, ku edhe kullotnin tufat e bagëtive, kryesisht lopë dhe dele. Në këtë mjedis pune të ndershme, në këtë mjedis të edukatës së një tradite të nderuar qytetare e fetare u rrit Musai, i cili më vonë do të bëhej një nga hoxhallarët më të nderuar të qytetit të vet.

Mes katër djemve të Ethem Dërgutit, Abdylit, Zyberit Musait dhe Qamilit, vetëm djali i tretë iu përkushtua studimeve fetare teologjike, duke kapërcyer shkallët e përgatitjes në këtë fushë të nderuar, por, që kërkonte një përkushtim të veçantë. Musai mësimet fillestare i mori ne gjirin e familjes së vet, por edhe në mejtepin e lagjes "Ndocej", një mejtep që edhe shkolla më e vjetër do të përulej me nderim para tij, sepse këtu mësuan bijtë e nderuar të shumë familjeve të shquara të qytetit tonë. Kujtoni familjen Boksi, nga gjiu i se cilës doli Haxhi Idrizi i famshëm, familjen Myftia, prej së cilës dolën gjithë ata myderrizë e myfti, ndera e qytetit dhe e gjithë Shqipërisë. Kujtoni Sali Ef. e Madh, Abdullah Ef. Myftinë, Sali Ef. Myftinë, familjen Repishti, kujtoni myderrizin e shquar, Hafiz Ibrahimin, familjen Kraja, kujtoni teologun e përmendur Hafiz Aliun; familjen Bomnori, e kush nuk e kujton me respekt Haxhi Sheh Shaban Domnorin; familjen Kruja, kujtoni mistikun e luftëtarin Sheh Ali Kruj a, etj, etj. Këtu fitoi shtysat për të vazhduar studimet e mëtejshme në fushat e ndryshme të diturisë islame. Vazhdoi studimet në Medresenë e Pazarit, ku punuan e studiuan shumë personalitete të kulturës islame, që kishte qenë arenë e gjithë atyre përpjekjeve për luftë kundër pushtuesve turq e mësymjeve grabitqare të Malit të Zi e të Serbisë. Kur gjurmët e plagët e luftërave ende nuk ishin mbyllur në Shkodër, djali i ri filloi mësimet. Duke parë zellin e tij në mësime, nisur edhe nga tradita shkodrane që nxënësit më të mirë t'i dërgonte për studime në Stamboll, që ishte jo vetëm kryeqyteli i Perandorisë turke, por edhe kryeqyteti i kulturës e i diturisë, Musain e dërguan të vazhdonte shkollën, falë edhe mundësive ekonomike. Për përgatitjen e studentëve, për hapjen e medreseve në vend apo për bursat e jashtme, pushtuesi turk asnjëherë nuk ka dhënë subvencione. Kanë qenë vetë qytetarët shkodranë që i kanë hapur mejtepet apo medresetë, ata vetë me shpenzimet e familjes apo me ndihmat e bamirësve i kanë dërguar bijtë për studime.

Megjithë interesimin tonë, familja nuk ka qenë në gjendje të na sigurojë dëftesën e mbarimit të medresesë, gjë që nuk na habit aspak, duke marrë parasysh se nëpër çfarë vuajtjesh kaloi e gjithë familja e Hafiz Musait në burgjet e intemimet e panumurta, në të gjitha viset e Shqipërisë.

Në Stamboll Hafiz Musai u njoh me kulturën e diturinë e gjerë islame, fitoi përgatitjen serioze fetare, u njoh me jetën e një qendre të madhe politike, ekonomike e shkencore. Natyrisht, asgjë e bukur dhe madhështore që përjetoi në Stamboll nuk e habiti studentin shqiptar. Ai, si shumë të tjerë para tij, mendjen e kishte te Shkodra e largët. Atje e priste familja, atje e priste detyra e përhapjes së fjalës së mirë, paqës e mirësisë mes njerëzve. As që i shkonte mendja të harrohej mbas një jete të zhurmshme të kryeqytetit, pëfkundrazi e tërhiqte qetësia e qytetit të vet me të gjitha të mirat që sjell ideja në shërbim të popullit, të idealeve të larta njerëzore, që mishëroheshin në ajetet e Kur'anit të madhërueshëm dhe në Hadithet e Profetit a. s. E hoxha i ri, me plot përkushtim e vendosmëri u kthye në atdhe, u kthye në Shkodër, pranë familjes e miqve.

Detyrën fetare e filloi në xhaminë e Shaban Efendisë. Kjo ka qenë një xhami shumë e vjetër në qytetin tonë,2 e cila u pat shembur e në trojet e saj është ndërtuar më vonë punishta e zhugës, në lagjen "Salo Halili", e njohur nga banorët e vjetër të Shkodrës, në një pjesë të saj si lagjja, "Shaban Efendisë". Nuk e dimë nëse lagjja mori emrin e xhamisë apo e kundërta. Është një rast i rrallë që, këtu e filloi dhe këtu e mbaroi detyrën e tij në shërbim të banorëve të asaj lagjeje, që ishte kufi me lagjen ku banonte hoxha i nderuar. Derisa e arrestuan, këtu u fal, këtu u priu banorëve si imam, këtu predikoi çdo ditë të xhuma, këtu banorët e lagjes dëgjuan fjalën e urtë e shpresëdhënëse të Hafiz Musasë. Shumë e dashur u bë kio xhami disi në skajin jugperëndimor të qytetit, sidomos për gratë e të gjitha lagjeve përreth. Në ligjëratat e Hafiz Dërgutit për familjen, për rolin e nënës në edukatë, për marrëdhëniet bashkëshortore, për marrëdhëniet e detyrat e prindërve ndaj fëmijëve e të fëmijëve ndaj prindërve, për marrëdhëniet me fqinjët, me farefisin e me gjithë të tjerët në shoqëri, krijoi e ngjalli shumë interes në gratë e Shkodrës, saqë xhamija ishte e mbushur plot gjithnjë e fjala e Hafiz Dërgutit ngjallte shpresë, mirësi, paqe, harmoni familjare, mirëkuptim e dashuri mes njerëzve.

Hafiz Dërguti nuk ishte i specializuar në sociologji, por duke jetuar mes njerëzve, që i donte aq shumë, në gëzimet e hidhërimet e tyre kërkonte që me burimin e mësimeve të besimit islam, të zbuste sadopak zemrat e njerëzve, t'ua lehtësonte dhëmbjet, që jo rrallë shkakton jeta, t'i drejtonte e t'u ndriçonte rrugën drejt së mirës, së vërtetës, drejtësisë e mirëkuptimit, drejt rrugës që predikon feja islame.

E kjo e bëri atë shumë të dashur për çdo familje shkodrane. Ai ishte i mirëpritur kudo, nderohej e respektohej fjala e tij. Kudo që ai shkonte, hidhej një rreze shprese, burim mirëkuptimi e harmonie njerëzore.

Hafiz Musa Dërguti, duke qenë gjithnjë pranë popullit të vet, jetoi me hallet e tij, ishte për krah tij edhe në çastet më të vështira jo vetëm me fjalën e tij bindëse, por, kur qe nevoja, edhe duke rrokur armët për interesat kombëtare. Ai kështu ndiqte një traditë të hershme të prijësve të shquar fetarë, si: Ahmet Efendi Kalaja, Sheh Shamia, Sali Efendi Hylja, Daut Boriçi, Jusuf Efendi Tabaku, Haxhi Idriz Boksi, Haxhi Hafiz Abaz Golemi etj., të cilët, në raste rreziku për atdheun, krahas fjalës së urtë kishin rrokur armët në luftë kundër pushtuesve turq, serbë e malazesë.

Në gusht të vitit 1920 forcat ushtarake jugosllave pushtuan Këlmendin, Kastratin, Shkrelin e Koplikun. Për të përballuar agresionin jugosllav u rreshtuan në front mbi 3000 luftëtarë shqiptarë, të ardhur nga Shkodra e rrethet e tjera. Mes tyre ishte edhe Hafiz Musa Dërguti, i cili, siç tregojnë, luftoi me trimëri të rrallë. Ai u bë një shembull guximi dhe burrërie, duke përballuar vështirësi e rreziqe të shumta. Bashkëkohësit tregojnë se, kur një shok i luftës u plagos rëndë, Hafiz Musai e nxori nga beteja përmes breshërive të plumbave dhe e mbajti në krah nga kodrat e Mosekut, deri në spitalin e Shkodrës. Ky akt trimërie e sakrifice ruhet ende i freskët në kujtesën e bashkëkohësve.

Vitet 1920 -1924 janë plot tensione politike. Shkodra është një vatër e nxehtë e ngjarjeve të shënuara që kalonte vendi ynë. Hafiz Musai merr pjesë aktive në këto ngjarje dhe përkrah forcat e opozitës. Mbas përmbysjes së regjimit të Fan Nolit, afërsisht mbas 3-4 javësh ai arrestohet dhe mbahet në gjendje arresti për afro 2 muaj.

Me të kanë qenë të burgosur Hafiz Ibrahim Repishti, Dom Pjetër Tusha nga Shiroka etj"3 Me ndërhyrjen e klerit të lartë mysliman lirohet nga burgu.

Kur fillojnë të përhapen në vendin tonë idetë komuniste, Hafiz Musai kupton rrezikun e tyre dhe bëhet një luftëtar i vendosur kundër kësaj ideologjie me aq pasoja për vendin tonë. Që nga viti 1925 nga shumë hoxhallarë të shquar demaskohet ideologjia komuniste. Mund të kujtojmë këtu artikujt e Hafiz Ali Korçës apo librin e njohur të Hafiz Ali Krajës për rrezikun e bolshevizmit në Shqipëri.

Në vitet 1939-1944, kur idetë komuniste u propaganduan në mënyrë më të organizliar, në qytetin e Shkodrës Hafiz Musai është ndër kundërshtarët më të vendosur. Ai në tubime të ndryshme, spontane apo dhe në xhami fliste për rrezikun e madh që do të sillte triumfi i komunizmit në Shqipëri. Ata që e kanë dëgjuar, tregojnë se Hafiz Musai zbërthente dëmet e mëdha që do të pësonte morali dhe personaliteti i njeriut, familja, prona e atdheu, e sidomos theksonte natyrën gjakatare e kriminale të komunistëve, që vrasjen e njeriut e kishin si një gjë tepër të zakontë.

Me një propagande të tillë, Hafiz Musai ishte bërë një figurë mjaft e rrezikshme për grupin komunist të Shkodrës, i cili e dënoi atë me vdekje...".4 Por nga frika e një konfrontimi popullor, kjo masë dënimi nuk u zbatua. Djemtë e ruanin gjithnjë babain: Fejziu, Hamiti dhe Eqeremi edhe kërcënuan ndonjë nga krerët komunistë të qytetit. Për siguri, Hafiz Musai shoqërohej nga shtëpia në xhami prej dy besimtarëve që i kishte komshinj, vëllezërit Ymer e Hamza Troshani.

Ky qëndrim antikomunist i Hafiz Dërgutit është i njohur prej të gjithëve. Aq më tepër e provon veprimtaria e tij më vonë, burgosja, dënimi e përndjekja e gjithë familjes. Prandaj edhe na duket disi i çuditshëm mendimi i shprehur nga At Zef Pëllumbi për Hafiz Efendiun. Ja çfarë shkruhet në librin e kujtimeve "Rrno vetëm për me tregue":

- Ashtu asht ! Tamam e ke më thotë ai (Hafiz Musa Dërguti, shënimi im) - Tanë qëllimi asht për me u zhdukë, sepse ju e keni pregatitë popullin qysh me kohë për këtë ditë tue e tregue se çka asht komunizmi: dushman i Allahut, pa Din e pa Iman. Ju nuk i keni lanë me hi kurrkund ndër malsitë tueja. Puna jonë ndryshej. Lene që nuk i njifshim aspak se çka janë kta komunistat, bile edhe i ndihmuem këta kodosha demek se po bajn luftë kundra taljanit e duelen njaty në Postribë, u shpërndanë nepër shpija tue hangër e tue pi. Aman, aman ! Çfarë edepsyzash ishin pasë kenë : Lene ma që thojshin se Komandanti i tyne i madh ishte Enver Hoxha, tamam një Hoxhë i dijtun, por edhe kur mblidheshin aty nën hije të fikut e nuk e prekshin asnji kokërr edhe sikur t'i lutej i zoti i shpisë. "Jooo, thojshin na nuk kemi si e prekim gjanë e popullit: asht gjynah i madh !" E shife tash se çfarë gjynahit! Ala nuk e kanë mbllaçitë bukën që u dhanë postribsit: në gojë e kanë, e po i pushkatojnë pa mëshirë si me kenë tue therë bagti në kasaphane. Vetëm ju i paskeni njoftë mirë se kush janë, sepse keni dijtë me e kndue edhe atë faqen e fundit të librit të tyne. Allah, o Perëndi ! Vetëm ti mund të na heqësh qafe tanë kta edepsyza !"5

Sipas autorit, Hafiz Dërguti s'i kishte pas njohur komunistët "lene që nuk i njifshim aspak se çka janë kta komunistat, bile edhe i ndihmuem kta kodosha demek..." E, jo vetëm Hafiz Dërguti, por mbarë myslimanët, sepse sipas autorit, Hoxhë Efendiu flet në shumës, pra të gjithë hoxhallarët, të gjithë myslimanët, s'i kishin njohur, madje edhe i kishin ndihmuar.

Vetëm kleri katolik i paskësh njohur, vetëm ai e paskësh përgatitur popullin "tue tregue se çka asht komunizmi".

Aq më tepër, Hafiz Efendiu deklaron me gojën e vet (sipas autorit) se "Komandanti i tyne i madh ishte Enver Hoxha, tamam nji hoxhë i dijtun..." e në të kundërt "Vetëm ju i paskeni njoftë mirë se kush j anë..."

Jo, At Zefi, nuk është kështu, këto janë vetëm sajime. Ju keni shkruar të kundërtën e asqj që ka menduar e ka bërë Hafiz Musa Dërguti.

Për të argumentuar sa thamë, po sjellim vetëm dy shënime nga njerëz që e kanë njohur mirë Hafiz Musain.

Z. Eqerem Dërguti, i biri, shkruan: "Si klerik ishte antikomunist i vendosur. Ky qëndrim buronte në radhë te pare nga fakti se ideologjia komuniste mohonte Zotin. Ai thoshte : "Komunistët janë të pafe, ai që nuk beson në Zotin, s'ka moral, s'ka frikë nga çdo veprim, edhe i mbrapshtë po të jetë.

Sapo nisi në qytetin e Shkodrës veprimtaria e organizuar komuniste, Musa Dërguti filloi në çdo moment, në xhami, në rrugë e kudo ta denonconte farën e keqe të komunizmit. Mbahen mend, veçanërisht replikat e forta që bënte në vitet 1936, 1937 me të rinjtë komunistë. Në këto diskutime të gjata ai shquhej për forcën e argumentimit fetar dhe paralajmëronte rrezikun e madh të komunizmit dhe pasojat e tij për vendin tonë.

Forcat komuniste, që në atë kohë e konsideronin Hafizin pengesë dhe njeri të rrezikshëm, sepse gjatë viteve 1941-1944, kur lëvizja komuniste në Shqipëri u fuqizua, ai me këmbëngulje vazhdonte ta demaskonte hapur atë. Në vitin 1944 iu fut një letër anonime në shtëpi, me të cilën kërcënohej me vdekje si klerik antikomunist."6

Ndërsa Z. Beqir Ajazi, një bashkëvuajtës në burgun e Burrelit, shkruan për Hafiz Dërgutin: " ... Nepërmjet një zëri ngushëllues prej patriarku, me një kulturë të gjerë sa fetare, aq edhe laike, ai të bënte për vete. Bagazhi i tij i gjerë dhe logjika e fortë bënin që ai të të imponohej. Ky ishte Hafiz Musa Dërguti, që besonte në një Zot të vetëm e të pashoq. Mbi këtë ai nuk bënte asnjë lëshim..." e më poshtë: "Hafiz Musai me dijen e tij të madhe ishte bërë qendër këshillimesh për të gjithë të burgosurit e Burrelit. Nepërmjet shpjegimesh prej kompetenti, fjala e tij hapej tek të gjithë e bënte punën e vet. Kështu ai bëri nacionalistë të vendosur të gjithë ata që i shfaqnin dyshime si rezultat i propagandes komuniste.."7

Burgimi

Mbas luftës filluan menjëherë goditjet ndaj Hafiz Dërgutit. Gjatë vitit 1945 është arrestuar tri herë, duke u mbajtur nën vërejtje 4-5 ditë. Gjatë këtyre ditëve i bënin presione të ndryshme, i thurnin shpifje nga më të ultat, por ai i përballoi me vendosmëri. Në pamundësi për ta përkulur apo për ta korruptuar, u detyruan ta lironin për mungesë provash. Dhe provat u gjetën. Për këtë shërbeu Kryengritja e Postribës me datën 9 shtator 1946. Forcat e sigurimit të shtetit, pasi shuan kryengritjen, pushkatuan shumë fshatarë e qytetarë dhe arrestuan një numër të konsiderueshëm prej burrave të familjeve më të mira të fshatrave dhe të qytetit. E, në mes tyre u arrestua edhe Hafiz Musa Dërguti.

Ditën e kryengritjes ai ka qenë në Oblikë, ku është takuar me nacionalistin Rasim Gjyrezi, i cili ishte strehuar në fshatin Krebej. Porsa kthehet në qytet, të nesërmen e Kryengritjes së Postribës, në rrugë, tek Çinari i Hoxhëdheut, ndalet nga forcat e sigurimit dhe arrestohet. Ishte data 11. IX. 1946.

Për shumë muaj rresht u torturua në birucat e sigurimit, po ai qëndroi me trimëri, duke ruajtur dinjitetin e tij si besimtar i devotshëm.

Bashkëvuajtësi i tij, Z. Tom Lec Marku, kujton: "Në burgun e Fretënve * *, dhoma 47, më bashkuen me të parin njeri, me Hafiz Musa Dërgutin. Tetari Dhimitër Çifliku nga Boboshtica e Korçës, më lidhi me të këmbë e duar. Ashtu të lidhun u prezantuem. Më pyeti Hafiz Musaja: Si ta thonë emnit ? - Tomë Leci, iu përgjegja.

Iu mbushën sytë me lot, kur më pa aq të ri, ende pa i mbushë 24 vjetët. Në atë kohë i kapi hekurat dhe u përpoq që të m'i lironte pak të mijat. - A po të dhamin ?...

Ishte njeri dai që bukën e vet e ndante me mue, më bante me zor me hangër. - Ha, se je i ri. Ndërkohë më tha: "A të vjen keq djalë i dashtun, me u falë? - Me gjithë qejf, iu përgjigja, por lutiu Zotit edhe për mue se jam tue vuejtë shumë në tortura.

U suell nga muri, u çueme në kambë e filloi me u falë.

Unë nuk i dinja ritet, por veprojshe tue e pa Hoxhën. Unë çohesha e ulesha së bashku me të, sepse ishim të lidhun duer e kambë bashkë.

Tue mos dijtë se s'ban me folë, i bana me krah, - Lutju Zotit edhe për mue. Ai nuk më ktheu përgjigje.- Mos harro, Hoxhë, lutju Zotit ! Kur e mbaroi faljen e bani selam djathtas e majtas, nisi me folë me mue. - Tomë, më tha, nuk flitet gjatë faljes.- Më fal, i thaçë, e u kondendova kur më tha se ishte falë e lutë për të dy. M'u duk se m'u lehtësuen torturat. Kështu i falte të tana vaktet...

Edhe kur dilnim me krye nevojën personale, duhet të ecnim të dy së bashku, me të njajtën kambë, fillonte e djathta ime dhe e majta e tij. Sillnim kryet nga ana tjetër..."8

Ish i burgosuri politik, Z. Ruzhdi Çoba, kujton: "Hafiz Musanë e kam njoftë si hoxhë në burg, kam qenë shumë afër tij, qoftë për edukatën qytetare, qoftë edhe si fetar islam, dojshe me përfitue nga dij et e tij ... Në hetuesi, në Burgun e Kishës vazhdonte me falë të pesë vaktet. Tue qenë se ishte i lidhun me një të burgosun tjetër, i lutet shokut me e krye këtë detyrë fetare. Tue qenë se partneri i lidhun ishte katolik dhe pikërisht Gjon Serreqi, për respekt pranoi me u ulë e me u çue muej me radhë, tue i kërkue hallallek. Besoj se kjo është një gjest i veçantë mirëkuptimi në burgjet komuniste dhe Gjoni më ka thanë : "Ruzhdi, kjo m'u ba refleks dhe jo vetëm që nuk pritojshe me u falë me hafizin, por kishe një farë kujdesi me e ndigjue orën e kishës, kur vinte ora e faljes..."9

Lidhur me qëndrimin në hetuesi flitet edhe në një artikull të gazetës "Balli i Kombit".10

Pas shumë muaj torturash e nisën për ta gjykuar në gjyqin e popullit. "Shumë muaj pas, të pafuqishëm, me lot në sytë i pamë të kalonin në mes të një turme që bërtiste me zemrim, të lidhur me pranga dy e nga dy. Ishin 39 vetë e ndërmjet tyre ishin françeskani Pater Gjon Shllaku, seminaristët Mark Çuni e Gjon Shllaku, profesori Gjelosh Luli dhe Hafiz Dërguti, një drejtues mysliman."11

Mbas një gjyqi të inskenuar dhe me akuze false, Gjykata Ushtarake e Qarkut të Shkodrës e deklaroi fajtor për "Krimin si armik i popullit, neni 2 dhe 3, ligji 372.

Sipas regjistrit të Gjendjes Gjyqësore të Ministrisë së Drejtësisë, në numrin e Protokollit 7596 theksohet se "Për të quajturin Musa Dërguti, i biri i Ethemit dhe i Meleqes, lindur në Shkodër, me vendimin Nr. 463, dt. 27.11.1947, nga Gjykata Ushtarake Shkodër është deklaruar fajtor për krimin si armik i popullit, neni 2 dhe 3 të ligjit 372, dënuar me 10 (dhjetë) vjet privim lirie dhe heqjen e së drejtës Civile."12

Gjithashtu, në një shkresë tjetër, lëshuar nga Ministria e Rendit Publik, Drejtoria e Administratës së Burgjeve theksohet se "Z. Musa Ethem Dërguti, i vitlindjes 1888, në bazë të regjistrit themeltar Nr.1, me numër rendor 5264 është arrestuar më 11.09.1946 dhe liruar më 8.11.1956."13

Nga këto dy dokumente theksojmë se, megjithë përpjekjet tona për t'u njohur me dosjen gjyqësore dhe dosjen hetimore të Hafiz Musa Dërgutit, nuk qe e mundur, sepse Gjykata e Rrethit të Shkodrës nuk pranoi të na i vinte në dispozicion." Kuptojmë se Hafiz Musa Dërguti është arrestuar më datën 11.9.1946, të nesërmen e Kryengritjes së Postribës, është gjykuar më datën 27.11.1947, është mbajtur në hetuesi për një vit, dy muaj e 16 ditë. Pra, që nga 11 shtatori 1946 e deri më 27 nëntor 1947, ky hoxhë i nderuar, krejtësisht i pafajshëm është torturuar në birucat e sigurimit të shtetit për të arritur që të shpallet armik i popullit e të dënohet me 15 vjet nga pretenca e Prokurorit e të merret vendimi nga trupi gjykues i drejtuar nga Aranit Çela me 10 vjet heqje lirie dhe heqjen e së drejtës civile. Është për t'u theksuar se Hafiz Dërguti nuk përfitoi nga asnjë lloj amnistie dhe i ka vuajtur plotësisht të gjitha vitet e dënimit, madje ka bërë edhe 2 muaj burg më shumë se dhjetë vitet e dënimit. E të gjitha këta, në burgun famëkeq të Burrelit. Ai, me sa duket, ka qenë një armik shumë i rrezikshëm i popullit (kupto i regjimit komunist).

Dëshirojmë të theksojmë se, kur u arrestua Hafiz Musa Dërguti ishte në moshën 56 vjeçare dhe doli nga burgu mbi 66 vjeç, plak i lodhur. Hafiz Musa Dërguti dënohet në bazë të ligjeve komuniste dhe cilësohet armik i popullit, ndërsa e gjithë veprimtaria e tij gjatë gjithë jetës provon fare qartë se ka qenë një mik i të gjithëve, një propagandues i paqës, i mirësisë, i mëshirës, i devotshmërisë, njeri i aftë për t'iu gjetur prane njerezve në hallet e shqetësimet familjare, në brengat e mosmarrëveshjet që ka çdo ditë jeta. Ai gjithnjë me fjalën e urtë, me autoritetin e devotshmërinë e tij ishte mik i ngushtë, i çdo familjeje, i çdo nevojtari, ishte mik i popullit, ishte një atdhetar i shquar. Po ku pyeste gjyqi ushtarak komunist për këto ? Ai me shpatën e luftës së klasave nuk bënte dallime, donte terror e këtë nuk e kursente kundër askujt, pa marrë parasysh asnjëri, asnjë fakt, sado kuptimplotë që të ishte. Kështu Hafiz Dërguti çohet në fillim në Burgun e Madh e pastaj në burgun e Burrelit.

Lidhur me jetën e tij të mjerë në këto burgje, me vuajtjet që kaloi dhjetë vjet në ato biruca të llahtarshme dëshmitarët flasin vetëm në një drejtim, theksojnë vetëm një fakt : Hafiz Musa Dërguti nuk u ankua asnjëherë, nuk e humbi aspak besimin në ditën e bardhë të lirisë, ishte optimist e me këtë optimizëm i frymëzonte të gjithë. Z. Ruzhdi Çoba i përfundon kujtimet e veta me këto fjalë : "Ky qe Hafiz Musa Dërguti që kam njoftë vetë. I durueshëm. Kur mori vesht se i kishin internue familjen, gjë që i shkaktoi shumë dhimbje, i lutei Zotit ditë e natë. Në fakt ndej shumë vite në burg, por kurrë nuk u mërzit, gjithnjë jepte kurajo e shpresë, sidomos të rinjve. Gjithmonë optimist, optimist, optimist, megjithëse ishte në moshë të pleqnisë".14

Për të treguar besimin e thellë e optimizmin e Hafiz Dërgutit po citojmë një fragment nga artikulli i Z. Beqir Ajazit: "Njëherë më doli gjumi shumë heret. Sipas ndërrimit të rojeve, kuptova se ishte ora 3 pas mesnate. U mërzita injaft, se e dija që, me t'u zgjuar njëherë, gjumi arratisej përfundimisht prej meje dhe ua linte vendin brengave e dhëmbjeve, që s'kish melhem që t i zbuste. Në këtë kohë vura re se Hafizi i kish hapur sytë. I shkrirë i tëri në hallet e mija unë e harrova për një çast respektin që i detyrohesha dhe kështu guxova dhe i thashë:

Efendi, a thua vallë se nuk pati Zot fare dhe ne e humbëm jetën ashtu kot së koti, duke i dhënë rast komunizmit të na hajë për mish pëllumbi?

Me këtë pyetje unë nuk prisnja nga ai ndonjë leksion teologjik, por donja vetëm njëfarë ngushëllimi, sa për të qetsuar pak shpirtin tim të cfilitur. E pashë që ai u nevrikos me mua, ngriti kokën nga jasteku dhe me ata sy që i shndrisnin fort, duke e ngritur gishtin tregues në formë kërcënimi, filloi të më fliste me zemrim:

- A e di ti sa vjeç jam? Sa vjet burg kam bërë dhe sa më kanë mbetur për të bërë? Po, a ta merr mendja ty se me të vërtetë Hafiz Musai i plotëson edhe të gjitha këto vjet dhe del e shkon në shtëpi i gjallë?

- Jo, në të vërtetë jo.

- E pra shiko këtu, vërja veshin mirë këtyre fjalëve, se nuk ke për t'i dëgjuar kurrë prej gojës sime. Nëqoftëse Hafiz Musa Dërguti vdes në burg, atëherë rri i qetë e pa kurrfarë frike se Zot nuk ka fare, por ama, nëse Musai del prej burgut e shkon e vdes në shtëpi të vet, atëherë të jesh i sigurt se ka një Zot që e rregullon në harmoni të plotë të gjithë rruzullin. Kjo vuajtje që po heqim ne, nuk është tjetër, veçse një shkallë ngritjeje shpirtërore që na çoi Zoti për të na nisur drejt përsosmërisë.

Me të mbaruar këto fjalë, ai e vuri rishtazi kryet në jastëk dhe hyri në atë fazë ku shiheshin vetëm buzët që lëviznin dhe vetëm një Zot e dinte nëse ai po flinte apo i lutej Atij.

Nuk kishin kaluar akoma mirë as dy vjet nga lirimi im prej burgut të Burrelit, kur një ditë dikush trokiti në portën e shtëpisë time. Ishte postjeri që më dorëzoi një telegram. E hapa atë me një farë habie, sepse s'kisha marrë kurrë letër as telegram prej askujt, qyshse kisha dalë nga burgu.

-"Hafiz Musai sosi në shtëpi dhe ju pret. Familja."

Nuk mund t'u besonja syve të mij. Më dukej fare e pamundur. Madje, për t'u siguruar se nuk isha në kllapinë e një ëndërre, ia dhashë dikuj që të ma lexonte ... Vetëm atëherë më ranë në mend fjalët që më kish thënë Musa Dërguti atë natë ... Kuptimi i këtij telegrami donte të thoshte : "A e shikon pra dhe a e kupton provën që të kam dhënë dikur se KA NJË ZOT QË ËSHTË I VETËM E I PASHOQ ?"15

Optimizmin e Hafiz Dërgutit, besimin në jetën, besimin për vazhdimësinë e saj mund ta shohim fare qartë edhe në këtë bisedë që po shënojmë më poshtë, dhënë nga At Zef Pëllumi në Burgun e Madh të Shkodrës. Hafizi, duke parë tek seminaristi një djalë të ri edhe në rrethanat e errta të burgjeve komuniste e ka mendjen te jeta, te vazhdimi i saj, tek rrjedha e saj e natyrshme, tek fejesa e martesa e prandaj, në konfidencë e me dashamirësinë që e karakterizonte, i thotë : "A din Zef se gjithë këtyne netëve, në këtë zallahi që ka dhoma jonë po na kalon nata pa fjetë dhe kam mendue për ly?...

Shif, me çka dij unë, ti nuk je prift si kta tjerët. Prandaj tue mendue me vedi gjithë natën pa gjumë kam thanë : Asht një vajzë tamam perri. E njof une. E bukur ... ajo ma! I ka flokët e verdhë valë-valë, që i bien mbrapa deri poshtë brezit. Aman o Perendi, tamam një perri. Asht shpijes së mirë. Për hise i takojnë dy shpija. Shif, kur të më vijë në takim, unë po u çoj fjalë për ty. Mos më thuej jo. Jam unë dorëzanë për gjithçka. Kurrgja ma të bukur e ma të mirë nuk ka krijue Perendija se martesën. Asht e mirë dhe ambël mjalta? E pra nuk i rrin kurrkund afër grues së mirë ! Me të qitë Zoti nji grue të mirë, të bukur, të pastër, të bahet jeta xhenet. Ajo vajza që mendoj unë asht me të vërtetë një perri..."16

Cilësitë e larta morale dhe burrëria e Hafiz Dërgutit dalin qartë në pah në kushtet e rënda të jetës së burgut. Të gjithë ata që kanë pasur latin e keq të kalojnë vitet në këto burgje së bashku me të, theksojnë se ai ishte zemërmirë, gjithnjë pranë nevojtarëve, shembull i lartë qëndrushmërie. Ai ia hiqte vetes kafshatën e gojës për ta ndarë me të tjerët. Tom Lec Marku e quan "Dai (dorëdhanës) për gjithkënd, i jepte kujtdo çka kishte", ndërsa Beqir Ajazi shkruan . "Kalova pranë tij dhe i bëra shërbim 40 muaj dhe po aq herë u kam shpërndarë të mjeruarve të kaushit kushedi sa sheqer, vaj, oriz, djathë etj. pa marrë parasysh gjellët e gatuara, të cilat me aq mundim e sakrifica bliheshin me të shtrenjtë e transportoheshin nga Shkodra në Burrel".

Prej ushqimeve që i dërgonte familja mbante për vete vetëm ullinjtë, me të cilët ushqehej, e të gjitha të tjerat ua shpëmdante nevojtarëve, të cilët nuk kishin ndihma nga familjarët.

Hafiz Dërguti ishte një hoxhë i ditur, që për problemet e fesë islame dhe të sheriatit nuk bënte lëshime, por megjilhë këtë ishte tolerant, predikonte paqë e mirëkuptim mes njerëzve, mes besimtarëve të feve të ndryshme. At Zef Pllumi mes tjerave shkruan: " ... hoxha jo vetëm ishte shumë tolerant, por edhe shumë mirdashës...","... ai na respektonte (është fjala kur të gjithë klerikët katolikë të dhomës së burgut ku jetonte edhe Hafiz Dërguti. Shënimi ynë) e për këtë kishte stimën e dashuninë e ne të gjithve. Ishte një plak i hijshëm e shumë i sinqertë: na thoshte se gjithë jetën kishte treguar simpati për Klerin Katolik..." E më poshtë At Zefi shkruan : "Hafiz Dërguti ishte shumë i devotshëm, por jo fanatik..." Duke kujtuar jetën e burgut At Zefi thekson një episod shumë interesant : "Nuk shkuen shumë ditë e pa pritë e pa kujtue u hap dera e birucës sonë. Hini mbrenda një oficer madhor....Na pyeti për emën secilin.
- Të gjithë prifta?
- Po të gjithë.
- A shifni çka dort me thanë revolucion ? Deri tash ligjet e borgjezisë priftin e konsiderojshin të paprekshëm, ndërsa na tashti edhe Zotin e biem këtu të shoqnuem me dy polic. Kjo asht forca e Partisë. Po ti Hoxhë Efendi - iu suell Hafiz Dërgutit - çka ban ti këtu?
- Edhe unë si klerikët e tjerë.
- Jo Hoxhë Efendi, ti deri tash na ke mësue se asht sevap me mytë kaurrin, e tash si e kalon ti bashkë me priftën?
- Unë e kaloj shumë mirë me këta - iu përgjegj hoxha. - Na jemi robtë e Zotit. Sa për ato mësime që po thue, asht një dëshmi e rreme: unë kurr nuk kam mësue në mejtep si thue ti.
Ne mos paç kenë ti vetë personalisht - i tha oficen - ka kenë një hoxhë tjetër, krejt si ti: me këtë mjekër të bardhë e të bukur.
- Këtu ndrron loja - iu përgjegj Hafizi - unë jam unë e ai tjetri asht nji tjetër. Në pastë kenë ndonji hoxhë, që të ka mësue ty me vra kaurrat, po ta them troç se ai paska kenë nji hoxhë xhahil e jo nji hoxhë halim!"17

Hafiz Dërguti ishte një besimtar i devotshëm. Edhe në kushtet e vështira të burgut ai i kryente të gjitha ritet fetare. Jo vetëm falte të pesë vaktet, por edhe agjëronte ramazanin. Me shembullin e tij, por edhe si rezultat i punës së Hafiz Dërgutit, mund të them me bindje të plotë se ato tri vjet që kam qenë unë atj e, nuk ka mbetur mysliman pa e agjëruar ramazanin..."18

Lidhur me vullnetin e bindjen e tij ndaj ibadeteve fetare islame po sjellim edhe një shembull kuptimplotë, që na e sjell në kujtimet e veta Z. Ruzhdi Çoba. "Hafizi u sëmur nga adenidet. Jo vetëm ai, por edhe të burgosurit e tjerë u shqetësuan dhe kërkuan nga familja e tij të siguroheshin streptomicina për të shëruar sëmundjen. Ilaçet erdhën, kur për besimtarët myslimanë kishte filluar ramazani. Edhe pse në Kur'an lejohet besimtari islam të mos agjërojë për arsye sëmundjeje, Hafizi nuk pranoi të mjekohet, por vazhdoi i bindur thellësisht të mos e prishte ramazanin. Mbas 30 ditësh, për çudinë e të gjithëve, Hafiz Dërguti nuk kishte më nevojë të mjekohej, ai ishte shëruar plotësisht nga sëmundja. Këtë Zotni Ruzhdiu e shpjegon si mrekulli të të Plotfuqishmit. Por ne do të shtonim edhe një faktor tjetër psikologjik, që na duket me shumë rëndësi. Ilaçet kanë rolin e vet në mjekimin e sëmundjeve, por bindja e njeriut ndaj detyrës, përkushtimi i tij, gjendja e tij shpirtërore në shumë raste janë shumë më të fuqishme se çdo medikament. E Hafiz Dërguti e përballoi sëmundjen me vullnetin e tii, me durimin e tij, me përkushtimine bindjen e thellë ndaj të madhit Zot, me devocionin e tij ndaj detyrës islame. Ky është një ilaç më i fuqishëm se çdo medikament. Ai kishte besim në jetën, ai nuk iu përkul asnjëherë mjerimeve të burgut, nuk i humbi kurrë shpresat. Ai i ishte mbështetur Zotit të madh e mëshirëplotë. E kush tjetër mund të arrinte që t'i shpëtonte aq e aq të burgosur që kaluan në torturat çnjerëzore, që jetuan në qelitë e errëta e plot lagështirë, në të ftohtin acar, që u zhytën në baltën e zezë të kënetave, mes shushunjave gjakpirëse, në punët cfilitëse, pa ushqim, pa e ngopur njëherë barkun me bukë e pa gjumë në sy, veç besimit në jetën, veç mbështetjes në mëshirën e të madhit Zot?

Hafiz Dërguti ka qenë sa i dashur dhe i dhëmbshur, aq edhe krenar, trim e burrëror. Me punën e tij, me sjellj en, me fjalën e tij e ka provuar gjithnjë këtë, jo vetëm duke rrokur armët për t'i dalë zot vendit në çaste të vështira, por në çdo moment ai ka ditur të sillet e të veprojë për të ruajtur dinjitetin e vet, të familjes apo të shokëve me të cilët e kishte lidhur jeta. Nga jeta e burgut tregojnë një rast kuptimplotë, kur Hafiz Dërguti, duke e ndjerë veten të fyer nga sjellja e një polici, pa iu tutur syri fare për pasojat, kapi paguren e ujit dhe i ra kokës me sa fuqi pat. Këtë ngjarje rapsodi popullor Dedë Shyti e përshkruan kështu në vargjet e mëposhtme:

Policët me pengue banë përpjekje,
Të mos i shërbente Hafizi fesë...
Ia prishen t'falunit qentë e pabesë
Policin e qëlloi tenxhere kresë.19

Jeta në burgjet komuniste për çdo të dënuar politik është shoqëruar edhe me vuajtje të thellë shpirtërore për fatet e familjes, e cila pësonte përndjekje e keqtrajtime të shumëfishta. Arrestimi i solli jo vetëm Hafizit një jetë plot vuajtje e tortura, por edhe për familjen e tij filloi një kalvar i vërtetë.

Me 5 prill të vitit 1949 arrestohet e gjithë familja e tij dhe vendoset në burgun e Shkodrës. Nuk mbahet gjatë në Shkodër dhe internohet në Berat, më vonë dërgohet në Tepelenë, në Luzhan të Korçës dhe pastaj izolohen në Kalanë e Portopalermos. Më vonë dërgohen në Tepelenë, Skrapar, Lushnje. Dhe mbas katër vjetësh, më në fund lirohet e shoqja, ndërsa djali i vogël i Hafiz Dërgutit, Sabriu, lirohet pas tetë vjetësh. Dy djemtë e mëdhenj të Hafizit, Fejziu dhe Hamiti, arratisen që në ditët e para, ndërsa djali i tretë, Eqeremi, mbahet në burg edhe katër vjet.

Burgu, arratisja, papunësia, diskriminimi politik dhe ekonomik, mohimi i shkollës për fëmijët, demaskimet e herëpashershme në lagje publikisht, si armiq të rrezikshëm qenë pranga që e lidhen gjithnjë e më fort gjatë sundimit komunist familjen e Hafiz Musa Dërgutit, vetë atë, gruan e tij, fëmijët, nipërit dhe mbesat.

E, mendoni plakun e gjorë, kë të qante më parë, hallet e tij në tortura e në mjerimet e burgjeve apo gruan e fëmijët e shpëmdarë nëpër të gjitha skajet më të humbura të vendit, ngrënë e pa ngrënë, strehë e pa strehë, pa u nxënë këmba dhe, nga njëri burg në tjetrin, nga njëri kamp në tjetrin.

E megjithëkëtë, Hafiz Musa Dërguti dhe familja e tij mbijetoi. Nderi, dinjiteti, krenaria nuk u mposhtën. Ata i qëndruan këtij persekùcioni të shumëfishtë me dinjitet, me besimin e thellë në Zotin e madhërueshëm, me punë të palodhur, duke fituar kështu respektin e të gjithë qytetit. Ata mund të kenë vuajtur edhe për bukën e gojës, mund të kenë bërë punë nga më të rëndat, mund të kenë humbur të drejtën e studimeve, si shumë moshatarë të tjerë, por nderin e dinjitetin e ruajtën thellë, ata s'e humbën kurrë besimin në Zotin, pra, kështu mbijetuan.

Lirimi nga burgu me 8.11.1956 qe nje ngjarje e gëzueshme për vetë Hafiz Musain, tashmë i plakur dhe i lodhur nga vuajtjet e gjata, për tërë familjen, farefisin e gjithë miqtë e dashamirët. Shtëpia e tij nuk pushoi duke pritur e përcjellur miq që vinin për urim, me gjithë kujdesin e frikën e përhershme që ndjellte persekutimi komunist.

Hafiz Dërguti vdiq me 15 mars 1961. Përcjellja e xhenazes qe një sfidë për diktaturën komuniste. Qytetarët shkodranë, klerikët e të dy besimeve, fshatarët nga zonat për rreth e shumë miq e shokë të burgjeve e shoqëruan me lotë në sy. Ata kështu shprehnin dhëmbjen e thellë dhe respektin e veçantë për këtë bir të denjë të Shqipërisë, për këtë Hoxhë të nderuar.

Hafiz Musa Dërguti ka mbetur në kujtimin tonë si një personalitet i shquar i kulturës islame, si një hoxhë i devotshëm, si atdhetar, demokrat dhe antikomuiiist î vendosur, si qytetar i nderuar, si shembëlltyrë e paqes, mirëkuptimit, tolerancës mes njerëzve.

Edhe sot ruhen në kujtesën popullore shumë shprehje e mendime të tij, si: "Ban mirë në këtë jetë", "Atë që mund të bejsh, mos e le pa ba", "Përpiqu me i ndihmue të tjerët jo vetëm kur janë të varfn, por edhe kur bijnë në fatkeqësi e kanë hallet e jetës". Këto mësime morale të jetës së përditshme, nga të cilat ai udhëhiqej, e bënë Hafiz Musa Dërgutin një "Gjykatës popullor."

Referenca



1. Tom Lec Marku, nga Shkodra, i burgosur për Lëvizjen e Postribes, arrestuar me1946,bashkevuajtës me H. M. Dërgutin ne burgun e Fretënve, dhorna 47. Kujtime, dorëshkrim, data 26.5.1996, Shkodër.
2. Hamdi Bushati ne vepren "Shkodra ne mote", duke berë fjalë për këtë xhami thekson se ka qene një nga me te vjetrat e qytetit, por pet fat te keq, pllaka e gurtë e vendosur ne urin e saj, nga pakujdesia ështe zhdukur, prandaj edhe nuk ka mundur te përcaktojë datën e ndërtimit.
3. M, Q. Gazeta "Balli i Kombit", e enjte, 12.tetor 1995, fq.6
4. Po aty.
5. At Zef Pllumi, "Rrno vetëm pet me tregue", (Libri i kujtimeve) Pjesa e pare, 1944-195 1, Botues "Hylli i Dritës", 1995, fq. 222.
6. Eqerem Dërguti, "Hafiz Musa Derguti", gazeta "Drita Islame", Viti I i botimit, e enjte, II.Vl. 1992, nr. 12, faqe 3.
7. Beqir Ajazi,,"Se ka një zot që ështe i vetem dhe i pashoq", gazeta"Drita Islame", Viti II i botimit, nr. 1 3 (38), shtator 1993, fq. 3
8. Tomë Lec Marku, Kujtime, dorëshkrim, dhene me datën 26. 05. 1996
9. Ruzhdi Çoba, Kujtime, dorëshkrim, dhëne me datën 15. 6. 1996
10. M.Q. Hafiz Musa Dërguti, "Balli i Kombit" e enite, 12 tetor 1995, fq. 6
11. Mark Kalaj, "Edhe komunistet janë vëllezërit tane", Testamenti i dashurise dhe i paqës i Pader Dajanit, ne librin " 1946-1996 Martiret Jezuitë ne Shqipëri", Milano, 1996, fq. 103,
12. Dëshmi e lëshuar nga Ministria e Drejtesise, Regjistri i Gjendjes Gjyqesore, Nr. i Prot. 7596, Tirane, me 27.V. 1 993.
13. Vertetim i leshuar nga Ministria e Rendit Publik, Drejtoria e Administratës se burgjeve, Tiranë, me 22.09.1993.
14. Ruzhdi Çoba, kujtime, cituar me sipër.
15. Beqir Ajazi, cituar me sipër.
16. At Zef Pliumi, vepër e cituar, fq. 222, 223.
17. At Zef Pllumi, vepër e cituar, fq. 226
18. Beqir Ajazi, cituar me sipër.
19. Dede Shyti, Kronike rapsodike, vjersha, Shkoder 1996, fq.30

[DEN_Bossi]

HAFIZ SALI HYLJA
(SALI EFENDIU I VOGEL)
(1820-1900)


Në mungesë të të dhënave të gjëra e të plota, figura e S. Hylos mund të vlerësohet kryesisht në dritën e ngjarjeve që lidhen me mbrojtjen e Ulqinit, sepse pavarësisht se ishte nga Shkodra, pjesën më të madhe të jetës e kaloi në Ulqin, ku kryente detyrën e myderrizit të nderuar, duke përhapur rreze drite diturore e duke përgatitur kuadro të reja.

Një ndër nxënësit e tij qe edhe H. Ali Ulqinaku. Për përgatitjen e tij teologjike gëzonte një reputacion të lartë, si në Shkodër, si në Ulqin. Mendoj se atributi "i Vogël", për ta dalluar nga bashkëkohësi i tij, i mirënjohuri Sali Efendia i Madh, s'duhet të ketë të bëjë me konsiderata të natyrës intelektuale, por, kuptohet me lartësinë-trupore.

Në momentet kritike të qytetit të Ulqinit ai do të nënshkruajë edhe si autoriteti më i lartë fetar i qytetit, në rolin e myftiut, krahas komandantit të forcave vullnetare ulqinake, Mehmet Becit dhe kryetarit të Degës së Lidhjes, çka tregon se ai qe bërë një ndër figurat autoritare dhe përfaqësuese të qytetit.

Ka mundësi që nga Shkodra të jetë larguar pas ngjarjeve të viteve 1855-1856, për vetë faktin që në listën e të internuarve të asaj kohe, pjesëmarrës e prijës të kryengritjeve popullore të mëparshme, përfshihet dhe emri i H.S.Hylos, siç komenton "Kronika" e M.Sirrit, ku arrestimi dhe internimi i burrave të njohur i përshkruhet tekstualisht kështu: "Me 22 sefer 1273 (22.X.1856) natën e së hanës, në ora dy, myderrizët e famshëm (nënvizimi ynë) Sali ef. i Madh dhe Sali ef. i Vogël, Ahmet Kalaja, Hysen Begu, Hamza Kazazi, Hasan Hoti, Osman Aga, i vëllai dhe Halil Spahia nga Podgorica, të shoqënuem me disa kalorës, u dërguen në Stamboll nw formw internimi. 1) Nisur nga këto fakte, historiani Z.Shkodra bën këtë koment: "Këta persona kanë qenë ndër elementat më aktivë dhe me influencë, që kanë ndihmuar për propagandimin dhe mobilimin e popullit në luftë kundër pushtuesit. Kështu të tre personat e parë ishin ndër përfaqësuesit e shtresës së intelektualëve të kohës, që nuk pajtoheshin aspak me politikën shtypëse të turkut dhe për këtë arsye bile propagandonin kundër kësaj politike tue predikue edhe ide ma të përparueme për çlirimin e vendit.2

Në radhë të parë të tërheq vëmendjen epiteti "të famshëm", që përforcon mendimin e shprehur më lart se H. S. Hylja ishte i një përmase me klerikun tjetër të mirënjohur, në anën tjetër të dy ata, gëzonin një respekt mbarëqytetar edhe si intelektualë, edhe si patriotë të vendosur. Të dhënat e mësipërme dëshmojnë gjithashtu se ai duhet të ketë luajtur një rol parësor në lëvizjen e fuqishme popullore të v.1835, që tronditi administratën turke dhe krijoi një klimë të tensionuar që karakterizoi në vijim marrëdhëniet e qytetarëve me pushtuesit, duke shërbyer si katalizator edhe për lëvizje të tjera të bujshme, siç qe revolta e vegjëlisë shkodrane e vitit 1854 nën udhëheqjen e Sheh Shamisë. Megjithëse mungojnë të dhënat, kemi të drejtën të supozojmë se, dhe nëse ai nuk u implikua drejtpërsëdrejti, s'duhet të ketë qëndruar indiferent ndaj atyre ngjarjeve tronditëse, ashtu si nuk qëndruan as kolegët e tii bashkëkohës.

Janë ngjarjet e viteve 1878-80 jo vetëm kulme të lëvizjes kombëtare, por edhe kulme të jetës së tij prej atdhetari të madh. Ulqini për të ishte bërë qytet i dytë dhe fatin e qytetit e lidhte me fatin e vet.

Akti i parë i dramës së këtij qyteti të vjetër shqiptar u zhvillua në periudhën janar 1878-shkurt 1879, kur u pushtua për herë të parë nga malazestë si pasojë e luftës ruso-turke. Duke qenë se historiografia jonë e deritashme, sa e citon pushtimin e parë të Ulqinit, le t'i drejtohemi veprës së H.Bushatit "Shkodra dhe motet" (dorëshkrim), ku jepet një përshkrim më i zgjeruar i qëndresës heroike të ulqinakëve, ashtu siç e ka ruajtur tradita gojore: ulqinakët për t'u mbrojtë kishin ndërtue llogore në Malin e Bardhë, në ullishtën e Asllan Beut dhe në. liman, te Pusi i Latinit. Komandën e luftëtarëve ulqinakë e kishte Haxhi Mehmet Beci, Asllan Begu dhe Haxhi Bet Gjyli. Komandanti i malazesve ishte Pop Ilia, i cili e kishte nda ndër dy krahë fuqinë e tij: Njeni krah komandohej prej Serdar Rados e tjetri ishte nën komandën e P.Popoviçit, i cili mësyni nga kulla e Kardashit. Të dy palët e kishin qendrën në malin Maxhur. Fuqia malaziase përbahej prej 7 batalionesh. Populli i Ulqinit, ndonëse i vogël, por i pajisun me ndjenja të forta atdhetarizmi, orvatej të qëndronte me çdo kusht. Deri gratë ulqinake shërbyen në këtë rast me vendosmëri, disa dhe u plagosën, ndër ta e para qe një harapeshë. Lufta për mbrojtjen e qytetit zgjati vetëm 24 orë".3)

Kjo ndodhi mes datave 18 e 19 janar 1878, pikërisht 1 0 ditë pas rënies së Tivarit. Sipas të të njëjtit burim, për mbrojtjèn e këtij të fundit patën shkuar shumë vullnetarë shkodranë dhe ulqinakë, midis të të cilëve qenë dhe Mehmet Beci e Bet Gjyli, që do të shquheshin më vonë për përkushtimin e tyre atdhetar. Ngjarjet u zhvilluan në favor të armikut dhe ata mbetën të rrethuar në kalanë e qytetit për 2 muaj e 1 0 ditë, duke u detyruar të dorëzoheshin për mungesën e plotë të rezervave në ushqin-w e armatim. Me urdhër të Knjaz Nikollës të gj ithë vullnetarët robër qenkan lënë të lirë; prijësit ulqinakë i paska thirrë e ii paska thënë: "Mbas tri ditësh do të pushtoj edhe Ulqinin, prandaj të ma dorëzoni j u vetë ma mirë!

Kuptohet që ulqinakët nuk kanë qenë të të njëjtit mendim me propozimin provokues e plot fodullëk të Knjazit, por dhe mundësitë për ta përballuar këtë sfidë u patën reduktuar së tepërmi nga mënyra se si u rrokullisën ngjarjet.

Në mungesë burimesh, roli i H. S. Hylos mbetet vetëm në hipoteza: historikisht dihet se në shkurtin e vitit 1879 malazestë u detyruan ta lëshonin Ulqinin për hir të presioneve diplomatike, mirëpo, pas më shumë se një viti, do të fillonte akti i dytë i dramës së këtij qyteti, më tragjiku. Eshtë Nota e Qershorit e Fuqive të Mëdha dërguar Turqisë për "Kompensimin e Ulqinit", një altemativë e diplomacisë evropiane për të zëvendësuar aneksimin e Hotit e të Grudës, dy trevave që ditë ' n të mbrohen, siç duhej - Ulqinakët e ki shin të freskët çizinen malaziase, praiidaj filluan të grumbullonin forcat dhe të kërkonin ndihma. Në Shkodër kishte një kontigjent emigrantësh ulqinakë, të ikur që nga pushtimi i parë. 4), që mbështetën Degën e Shkodrës dhe krijuan Degën e Ulqinit, porsa u larguan malazeztë. Ulqinakë e shkodranë bënë shumë përpjekje që çështja të zgjidhej në rrugë diplomatike, me memorandume, telegrame e protesta ndaj diplomatëve të Fuqive të Mëdha, për t'ua bërë prezent se si nenet e Traktatit të Shën Stefanit, si vendimet e mëvonshme ndërkombëtare, ishin të padrej ta dhe bëheshin për të kënaqur oreksin e fqinjëve shovinistë. Krahas argumenteve historiko-gjeografike, u bëhej e qartë dhe vendosmëria e popullit për t'i mbrojtur me gjak troj et e të parëve.

E tillë qe Protesta e Qershorit që dërgoi Dega e Shkodrës dhe po e tillë Nota e 15 Shtatorit, që Dega e Ulqinit u dërgoi Fuqive të Mëdha: "Me hidhërim mësuem, se pas disa ditëve flota e Fuqive të Mëdha do të vijë në ujnat e Ulqinit tonë, me të vetmin qëllim me na shtëmgue me lëshue qytetin torië të shtrenjtë në dorë të malazesve.

... Për ne asht e pamundun me u bashkue me Malin e Zi, mbasi zakonet, gjuhën e besimin i kemi të ndryshme nga ato të malazesve. Për këtë shkak kemi vendosë me i ba ballë çdo sulmi që mund të na kërcnohet nga ana e Malit të Zi dhe pranojmë ma mirë të shofim zhdukjen qytetit dhe tëjetës sonë, se sat'i përulemi Malit të Zi.5) Ashtu siç u tha më lart, në treshen nënshkruese është dhe H.S.Hylja, si eksponent i Degës së Lidhjes. Me këto tone zemërimi dhe vendosmërie do të përcilleshin edhe protestat më të vonshme. Në protestën e 24 Tetorit të po atij viti kundër vendimit të Portës së Lartë për të dërguar ushtri për dorëzimin e qytetit do të lexojmë: " ... Në rast se me të vërtetë për dorëzimin e Ulqinit Malit të Zi do të dërgohet kundër nesh ushtria, ne .... kemi lidhur besën dhe jemi betuar për t'u mbrojtur dhe për të luftuar .... puna do tw arrijë deri në shpërthimin e luftimeve, ashtu si u shkrua më lart, prandaj përgjegjësinë e plotë për çështjet që mund të ndodhin, edhe në të ardhmen, do ta mbajë ajo".6)

Edhe me konsujt e Fuqive të Mëdha në Shkodër do të përdorej e njëjta gjuhë për të protestuar kundër manovrimeve të Dervish Pashës për t'ua dorëzuar malazezve Ulqiniri. (16 nëntor 1880: " ... në bazë të besëlidhjes së lidhur midis nesh... do të kundërshtoimë cilindo që do të vijë për t'ua dorëzuar atdheun tonë të dashur, qytetin e Ulq'nit dhe do të luftojmë deri sa të shuhemi të gjithë me gra e fémijë... Nëqoftëse Dervish Pasha vihet rië lëvizje me batalionet që ka në dispozicion dhe sulmon kufijtë e Ulqinit për t'ua dorëzuar ata malazezve, është e kuptueshme se ne do të ngrihemi Pa tjetër, do ta dëbojmë dhe do ta ndëshkojmë me luftë."') Duke e menduar H. S.Hylon si një ndër njerëzit më të ditur të qytetit, përmes radhëve të zj arrta të këtyre protestave na përcillen dhe hovet e shpirtit të tij të madh. Që ai ishte diplothati dhe truri-e veprimtarisë politike në krye të Degës së Lidhjes së qytetit e vërtetojmë, veç të tjerash, dhe me informatën që jep autori Xh.Belegu, të cilën ne po e riprodhojmë: "Me 24 Shtatuer 5 delegatë muhamedanë dhe dy katolikë shkunë me nji letër të Salih Efendiut nga Ylqini ke konsulli i Austro-Ungarisë i cili i kallxoi vendimin e Pushteteve dhe i këshilloi që të mos veprojnë ma kundër vullnetit të Pushteteve të mëdha! Ata i përgjigjen: Për ne asht nji nder që gjîthë Pushtetet kanë dërgue luftanitë e veta me përdhunue Ylqinin tonë të vogël. Por para se me iu shtrue Malit te Zi do t'i apim flakë qytetit që kështu me i lanë atijë nji masë gurësh dhe fémijtë e gratë tona do t'i dërgojmë në buzë të detit për me thirrë komandantin e flotës qe t'i perdori sipas mëshirës së vet. Sa për ne burrat, ne do ta zamë Mozhuren për me luftue deri në fund kundër ushtrisë malazeze... Për Turqinë s'duam me dijtë e do të luftojmë si kundër malazezve, si kundër ushtrive të Sulltanit-deri sa të derdhim pikën e fundit të gjakut tonë".') Kjo frymë e lartë luftarake i kishte rrënjët në shpirtin liridashës të vetë popullit trim e të sprovuar të Ulqinit, që gjatë dallgëve shekullore ishte ballafaquar me lakmitë e pushtuesve të ardhur nga deti e nga toka, por një "katalizator" i fuqishëm qe dhe myderrizi i nderuar dhe guxîmtar që besimtarëve u deklaroi botërisht" se nuk ishte -gjyna-h-, por përkundrazi detyrë fideri të rrëmbejë armët e të luftojë për mbrojtjen e vendit, qoftë edhe kundër sulltanit halif'.9) Ky gjest nuk qe i pari dhe as i rastit, si për këtë hoxhë, si për të tjerë hoxhallarë, që para këtij ose pas u pozicionuan drejt ndër momentejetike për vendin dhe, pa hezituar, iu kundërvunë pushtuesit duke bërë thirrje për luftë e duke rrëmbyer edhe vetë annën. "Fetva"-ja që dha ai se "ai që vdes për vatanin, bie shehit (dëshmor-N.B)" pat një rëndësi të posaçme, sepse qe një kundërpërgjigje "flakë për flakë" dhe pa ekuivoke që iu dha "fetvasë" tjetër, konformiste dhe antishqiptare, që kishte dhënë Sheh-ulislami me sugierimin e Sulltanit, në favor të ndërhyrjes ushtarake turke kundër mbrojtësve të Ulqinit duke i mveshë legjimitetin fetar. Krahas këtij sfidimi të hapur ndaj "majës së piramidës" fetare, hoxha ynë "s'e bani qefin qeder" edhe kur pat një këmbim të shkurtër letrash me Dervish Pashën, që përpiqej ta thyente. Letërkëmbimi, sipas shkrimit "Lufta e Miletit" 10) nga H. Bushati, u pat zhvilluar kështu: "Dervish Pasha i shkroi ma parë nji letër Salih Efendisë, tue i thanë në mes së tjerash se "-Në çfarë qitabi e ke pa qi myslimanët të luftojnë kundra Turkut?". Ai iu përgjigj tue i thënë": -E kam pa m'atë qitab qi e keni pa ju për të mbytë Sulltan Azizin!"11)

Kërkesat e ulqinakëve për të siguruar mbështetjen mbarëkombëtare u miratuan njëzëri në Mbledhien e Rekocit që zhvilloi Kryesia e Lidhjes në fund të qershorit. Mehmet Beci, që informoi mbi gjëndjen shqetësuese, u ngarkua të merrte në dorë organizimin e forcave. Krahas luftëtarëve ulqinakë të komanduar nga M.Beci dhe nga Mehmet Gjyli u rreshtuan dhe v'ullnetarët nga Shkodra me rrethe, nën prijësin e mirënjohur Jusuf Sokoli. Për të përballuar situatën aktivistët e Lidhies nuk rrinin duarkryq: rekrutoheshin forca të reja, sepse alternative Hot-Grudë kishte mbetur pezull, ai front nuk mund të lëshohej dhe qe vendosur që çdo shtëpi shkodrane do të sillte djalin e dytë ndër for'cat vullnetare: Ashtu si kurdoherë, Shkodra nuk do ta bënte dysh fjalën, por me gjakun e bijve të saj dhe me sakrifica të njëpasnjëshme do të gjëndej ne vijën e parë: mbrojtja e Ulqinit konsiderohej prej shkodranëve çështje e tyre. Kjo frymë solidariteti ndihej në bazë, në mbledhjet e fuqishme popullore të protestes e në gatishmërinë luftarake, si dhe në përkushtimin e Degës së qytetit me në krye D.Boriçin, me aktivistët e njohur S.Çobën, vëllezërit Dragusha, S.Çoba, F.Çeka etj. Njëri prej tyre, H.Abdyl Fetah Dragusha shëtiti nëpër shumë vise të atdheut për të kërkuar ndihma, ndërsa myderrizi Selim Ef.Çoba nuk duroi fodullëkun e prepotencën e Dervish Pashës, që gjatë bashkëbisedimit, mbante revolet mbi tryezë në formë shantazhi. Përfaqësuesit e qytetit, përmes komunikimit telegrafik i dhanë përgjigjen e duhur urdhërit të ministrit të luftës, ndërsa dhuratat e dekoratat e Riza Pashës thyen vetëm një numër të vogël të lëkundurish. Autorët H. Bushati dhe Xh. Belegu përshkruajnë tre rastet që ruhen në kujtesën popullore, kur ofertat "e maj me" të Pashës nuk i bënë të tërhiqen burra të tillë, si: një hoxhë, tregtarin Oso Mani dhe Hysen B. Shazin, komandant vullnetarësh. Edhe pse Dervish Pasha pat urdhëruar në një rast që "gjallë a dekë" t'i sillej përpara paria e qytetit së bashku me Jusuf Sokolin, asnjë s'iu bind, madje Bektash Kazazi, i biri i Hamzagës, në vend të mbledhjes, mori rrugën për pazar, duke deklaruar se e kishte për nder të vritej për Lidhjen.

Duke pasur këtë mbështetje të fortë morale, si dhe ndihniën e pakursyer të vëllezërve të tyrejo vetëin me municion e ushqime, por edhe me praninë e tyre iië vijën e parë të frontit ulqinakët nuk e nd.jenë veten të braktisur dhe me përbuzje e përballuan shfaqjen e forcës nga ana e flotës evropiane.

Edhe diplomatëve të huai u pat bërë përshtypje kjo vendosmëri. Autorët Belegu e Repishti sjellin mjaft shembuj të tillë diplomatësh e gazetarësh të huai. Ja se ç'shkruante një diptomai austriak: "As forcat e Malit të Zi, as demonstrata e afwrme e flotës nuk janë në gjendje të zbusin shpirtin e shqiptarëve dhe të përkulin qëndrimin e tyre kryeneç". Një analist freng shkon më tej: "Flota ndërkombëtare u nis me madhështi për të manifestuar fuqinë e saj para Ulqinit, por shqiptarët jo vetëm nuk u frikësuan, por mbajtën pozitat e tyre".

As intelektualët e njohur shqiptarë nuk ndenjën të heshtur, madje ata që u ndodhën në vend, qenë edhe autorët e protestave, e memorandumeve. Për Ulq inin Abdyl Frashëri i shkroi personali sht Sulltanit. Ndërsa F.Shiroka thurte italisht hymnin luftarak "Shqipnisë", kushtrim, D.D'Istria i shkruante De Radës duke i bërë jehonë qëndrimit heroik të shqiptarëve. 12)

Të dhëna të hollsishme dhe analiza mbi ngjarjet që lidheii me mbrojtjen e Ulqinit kanë dhënë autorët Bushati. Xh.Belegu, K.Frashëri, K.Xoxi, A.Buda, Xh.Repishti dhe teksti "Historia e Shqipërisë", prandaj do të mjaftohemi me aktin e fundit. Shqiptarët nuk u dekurajuan, edhe pse forca e tyre luftarake nuk arriti ta kalonte shifrën prej tri mijë vullnetarësh për shkak të manovrimeve të shpejta të Dervish Pasliës, që ndërpreu rrugën e përforcimeve të mëtejshme; gjithashtu ruajtën gjakftohtësinë, edhe pse ndiheshin të tradbtuar dhe në mes tri palë armiqsh, me një epërsi shumë të madhe numerike dhe tekniko-ushtarake. Ndeshja vendimtare u zhvillua afér fshatit Klezhë, gryka e Mozhures, një përpjekje e përgjakshme, që u fitua nga turqit në sajë të artilerisë dhe ku mbet i plagosur për vdekje komandanti legjendar, Jusuf Sokoli. Thuhet se ideja për të luftuar brenda në qytet, në mënyrë që armiku ta paguante sa më shtrenjt fitoren, u braktis në çastet e fundit, me të vetmin qëllim, që të mos demtoheshin familjet. Një pjesë e vullnetarëve nuk iu dorëzuan Dervish Pashës, por nëpër rrugë të tërthorta u kthyen në Shkodër. Kështu, së bashku me disa luftëtarë ulqinakë, morën arratinë dhe erdhën në Shkodër edhe komandantët trima M.Beci e M.Gjyli, duke lënë në duart e armikut shtëpitë dhe pasuritë, një pjesë të së cilës e patën shpenzuar për të mbajtur luftëtarët.

Me 23 nëntor Dervish Pasha lëshoi qarkoren që ulqinakët të brakti snin shtëpitë, gjoja qeveria turke do t'i si stemonte! E vërteta është se shumë familje ulqinakësh emigruan në Shkodër, por për sistem'min e tyre mungoi kujdesi i autoriteteve turke. Ata përfituan vetëm nga mikpritja dhe bujaria e qytetarëve, si dhe nga interesimi i Komisionit për refugjatët nën kryesinë e myftiut Jusuf EL Tabaku.13)

Me 28 nëntor malazeztë hynë në Ulqin dhe H.S.Hylon, në grup, e intemuan në Cetinë. Pasi qenka liruar nga internimi, thuhet se Kiij az Nikolla e paskwthirrur në audiencë, por ai paska refuzuar. Duke iu referuar përsëri H.Bushatit shtojmë se hoxha gjeti rastin, kaloi kufirin dhe u vendos në Shkodër, kujetoi deri nga viti 1900. Sipas këtij burimi paska vdekur në moshën 80 vjeçare duke u varrosur në varrezat e Xhamisë së Parrucës, ndërsa në një shënim të shkurtër në rev. "Zani i Naltë" ) hidhet mendimi se vdekja i erdhi në moshën 70 vjeçare duke pohuar, sikur paska lindur në Ulqin(?).

Figura e H. S. Hylos e njohur mjaft, por e studiuar pak, është pjesë e pandarë e plejadës së hoxhallarëve të shquar që, pa mëdyshje u angazhuan me gjithë bagazhin e tyre moral e intelektual, me përkushtim dhe me guxim, në përpjekjet e vëllezërve të tyre të gjakut, pa dallime besimi e krahine, për të mbrojtur të drejtat e tyre ose trojet që ua lanë trashëgim të parët. 15) H. Saliu provoi dy intemime: një nga turqit dhe një nga malazeztë, por nuk u thye as nga presionet, as nga premtimet joshëse: ai mbet i patjetërsuar duke ruajtur të pastër imazhin e një hoxhe patriot e konsekuent deri në fund.

[DEN_Bossi]

MYDERRIZI SELIM EFENDI ÇOBA
( ? - 1900)


Fatkeqësisht, për një personalitet të tillë ka pak të dhëna biografike. Dihet që rridhte nga një familje e njohur qytetare, nga ajo e Çobejve myslimanë që, në ato vite banonte në lagjen Ajasëm. Fakti që për një periudhë ka qenë kryetar bashkie në Shkodër dhe anëtar i gjykatës së apelit për çështjet civile dhe penale (vitet 1894-97), duke qenë njëkohësisht edhe myderriz, dëshmon se ai qe një klerik aktiv dhe i kulturuar.1


Aftësitë e tij të rralla do të shfaqeshin me tërë forcën e tyre në vitet shpërthyese të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, gjatë tërë periudhës së veprimtarisë së saj (1878-80), sepse që në fillimet e saj, myderrizi S.Çoba e përkrahu pa rezerva dhe qe një veprimtar i përkushtuar deri në fund, ashtu si shokët e miqtë e tij D.Boriçi, Jusuf Sokoli, etj.2

Dimensionimi i figurës së tij si njeri i veprimit mund të bëhej vetëm përmes një ekspozeje të ngjeshur të ngjarjeve të atyre viteve dhe të rolit që luajti ai në gjirin e Degës së Lushnjës për Shkodrën. Njihen tashmë peticionet, memorandumet e protestat dërguar Kongresit të Berlinit e diplomatëve të Fuqive të Mëdha, ku shqiptarët parashtruan të drejtat e tyre të ligjshme në mbrojtje të trevave të tyre etnike, që rrezikoheshin të aneksoheshin nga fqinjët shovinistë, duke bërë të qartë njëheri vendosmërinë e tyre për të ruajtur me gjak tërësinë tokësore të atdheut.
Me tone të tilla luftarake qe memorandumi, dërguar diplomatie anglez, lordit Bikonsfild, nga qytetarët shkodranë me 13 qershor 1878. 1 kësaj natyre qe dhe ai i datës 15 qershor, nënshkruar nga përfaqësuesit e rretheve Shkodër, Ulqin, Tivar, Lezhë, Krujë, Tiranë, Kavajë e Podgoricë, ku fill pas firmës së D.Boriçit, është ajo e Selim Ef. Çobës, myderriz. Kujtojmë që nënshkrimi i këtij memorandumi qe shndërruar në një festë popullor, ashtu si dhe pritja e delegatëve, që me 5 korrik u kthyen nga Prizrem. Me këtë rast u bë dhe leximi i vendimeve të Kuvendit të Prizrenit, sipas t'ë cilave Plava dhe Gucia do të mbroheshin me armë. Gjithashtu do të ngriheshin dy organizma në shkallë vilajeti : Komiteti Politik Ndërkrahinor dhe Komisioni Ushtarak. Autori K. Frashëri3 jep këtë shënim : "Sipas të dhënave të shkëputura që ndeshen në;dokumentet e kohës, del se anëtarët më aktivë (të Komitetit Ndërkrahinor të Lidhjes - shënimi ynë) ishin: Daut Boriçikryetar, Selim Ef.Çoba ... Komiteti i sapoforinuar iu vu punës dhe në bazë të vendimeve të Qendrës filloi të veprojë si organizëm administrativ i pavarur, duke nxjerrë urdhëresa të veta, si p.sh.: lëshimi i pasaportave, duke krijuar Milicinë Kombëtare të përbërë prej 100 xhandarësh, e cila hyri menjëherë në veprim dhe me anë të një sulmi, rrëmbeu 10 topa malorë Krupp, me bateri e municion).

Veprimtarët e mësipërm, të nxitur nga provokimet dhe kërcënimet malazeze në kufi dhe nga dëshira që t'i hiqeshin nga dora Malit të Zi treva të tilla, si: Tivari, Podgorica, Shpuza dhe Zhabjaku, që i kishte aneksuar në bazë të Traktatit të Shën Stefanit, në kundërshtim me Qendrën, bënë regjistrimin e shpejtë të 6 mijë vullnetarëve, të gatshëm për këtë qëllim, duke u solidarizuar dhe me demarshet politike të deputetit të Vilajetit të Shkodrës, Jusuf Efendiut nga Podgorica.

Shkodra u shqua dhe për tendenca autonomiste që avancoheshin nga grupi i patriotëve radikalë, të quajtur "Parti e aksionit"4. Duke qenë se Komiteti Kombëtar i Lidhjes 'Iuk u tërhoq nga vendimi i mëparshëm për fatin e Podgoricës etj. që Mali i Zi e pushtoi, Shkodrës iu desh të përballonte fluksin e madh të "muhaxhirëve". Bëhej fjalë për 1000 familje, që u arrit të sistemoheshin gati krejtë§isht në qytet, falë humanizmit të shkodranëve si dhe të aftësive organizative të Degës së Lidhjes e të veprimtarëve të saj J. Sokoli, S. Çoba etj. Vendimet dhe veprimet e Degës së Shkodrës përherë e më shumë po merrnin karakter antiqeveritar. Mbas ngjarjeve të Gjakovës, vrasjes së emisarit të Stambollit, Maxhar Pashës, Porta e Lartë mori paralajmërimin e qartë se shqiptarët do t'ia sillnin pushkën sikur të bashkëpunonte me Fuqitë e Mëdha për copëtimin e tokave të tyre. Lajmet nga Shkodra bënin të ditur se administrata turke rrezikohej në atë qytet.

Në tetorin e vitit 1878 Shkodra caktoi si përfaqësues të vet për në Këshillin e Përgj ithshëm në Prizren dy vetë : Selim E£Çoben dhe Ali Beqir beun, të cilët nuk arriten të shkonin atje.6 Pavarësisht nga kjo, Kuvendi Ndërkrahinor i Lidhjes për Shkodrën, pas kërkesës së Ali Pashë Gucisë, vendosi të dërgonte një forcë prej 700 vullnetarësh për mbrojtjen e Plavës dhe të Gucisë, forcë, e cila u reduktua në 40 vetë nga ndërhyrja e Valiut, nën preteksin se rrezikohej siguria e vetë qytetit. Kjo forcë, më shumë simbolike, iu besua komandës së Jusuf Sokolit, por me vonë shkuan edhe përforcime të reja. Ndër burrat e zgjedhur shkodranë ishin Beqo Qoshja, Filip Çeka, Seit Juka, Ymer Mani etj. Në dhjetorin e vitit 1879 u zhvillua ndeshja e përgjakshme e Nikshiqit, që përfundoi me disfatën e rëndë të malazezve. Sipas një letre që B.Qoshja i dërgonte Halil Kërpallës7 katër ditë pas përleshjes, shkruante se shqiptarët sollën në Guci më tepër se 100 krena armiqsh, ndërsa shqiptarët patën pak dëme.

Sipas,autorit H.Bushati8, Ali Pashë Gucia i qe shumë mirënjohës Shkodrës për ndihmat që i dërgoi, në një kohë që pak të tjerë iu gjenden pranë, madje këtë e kujtoi dhe pas disa kohësh: thuhet se këtë vlerësim ia pat bërë të ditur dhe Sulltanit, në një takim me të.

Fitorja e bujshme shqiptare mbi forcat e zgjedhura të Mark Milanit e të të vëllait çoi peshë entuziazmin popullor, kështu që fitimtarët u pritën me ceremoni.

Kjo atmosferë hareje do të vlente shumë për mobilizimin e mëvonshëm mbarëqytetar për të mbrojtur Hotin e Grudën, në të vërtetë kushtrimi nuk vonoi dhe u dha, kështu që me mijëra vullnetarë u regjistruan. Ishte i ashtuquajturi "Projekti Korti", sipas emrit të vetë ambasadorit italian që e propozoi, i cili rekomandonte që Plava e Gucia, pas humbjes së dytë malaziase në Valikë e Pepaj, të këmbehej me Hotin e Grudën, nën paragjykimin absurd se gjoja "popullata katolike e këtyre viseve nuk do të kundërshtonte, sepse do të bënte pjesë në një shtet kristian" (?!). Njeri pas tjetrit u zhvilluan 2 kuvende krahinore në Shkodër për të kundërshtuar projektin e mësipërm: i pari u zhvillua me 3 prill dhe i dyti me 9 prill 1880, në të cilin qenë të pranishëm dhe krerët e Hotit, Grudës e Kelmendit dhe u vendos që pjesëmarrja të ishte mbarëpopullore, pa dallime fetare e krahinore, efektive dhe jo simbolike, siç qe një propozim. Të nesërmen, me 10 prill, kuvendi miratoi një shpallje, e cila u nënshkrua nga të gjithë pjesëmarrësit.9 Kjo proklamatë, në të cilën ka qenë dhe firma e myderrizit S.Çoba, përinbante 7 kërkesa të forta me karakter të theksuar autonomist e që ishte në nderin e atyre që e hartuan dhe të atyre që e nënshkruan, duke venë në pah se problemet e trojeve për shqiptarët nuk spostonin ato të autonomisë e se mbeteshin në rendin e ditës.

Në mbrojtje të Hotit e të Grudës luftëtarët shkodranë shkuan të përcjellur me këngë, brohoritje dhe nga banda muzikore që i shoqëroi me tingujt e Hymnit të Lidhies.10 Te Ura e Rrzhanicës forcat malazeze morën një mësim të mirë, sapo deshën të kalonin kufirin: ato qenë ndarë në dy kolona, por e para, sapo arriti te Ura, u ndesh me pararojën shqiptare ku bënin pjesë burra shkodranë, hotjanë, postribas etj. Sipas traditës përleshja përshkruhet kështu: 'Të gjithë këta burra ishin lidhë me dekë, sado që e shihnin të madhe fuqinë e shkjaut. shi n'atë kohë, kur ushtria malazeze niset drejt për në Tuz, baca Kurti, nji prej krenve të Grudës, burrë shum i njoftun për trimni e bujari, del para shokëve e thot këto fjalë: -Vëllazën! Anmiku po na mësyen; kush të duen me dekë sot për vend të vet e nder të armëve, le të vijnë mbas meje - dhe shpraz koburen. Nji shumicë vullnetarësh e ndjekin mbrapa; atëherë krisi pushka në fushë, në breg të Cemit. Mbas nji lufte të rreptë fitimi iu mbet shqiptarëvet dhe malazeztë zmbrapen për në Podgoricë"11. Lajmi i kësaj fitoreje gëzoi tërë popullin dhe kënga popullore Shprehte ngazëllimin e tyre:

Krisi pushka e disa topa
Sa me shpejt u thye ordija,
E muer vesht e gjith Europa
Asqer trima paska Shqipnija"12

Jehona e kësaj beteje i pat kaluar kufinjtë e vendit, por në letërsinë tonë asaj iu ngrit "një lapidai" i përjetshëm nga i Madhi Fishtë me këngën e papërsëritshme "Te Ura e Rrzhanicës":

"Hiku Marku, hiku ushtrija
Urra m'shpinë iu lshue Malcija,

Por ra nata e lufta u da.
Hiku Shkjau sa mujt me nga
E n'Rrzhanicë Malcija ra,
Zuni pritat për gjith va;
Pse thonë Shkjau se besë nuk ka."13

Për muaj të tërë Shkodra i mbajti në gatishmëri forcat, numri i të cilave shkonte duke u rritur nga dita në ditë dhe duke kapur shifrat 10-12 mijë luftëtarë. Fronti fumizohej rregullishtme ushqime e municione në sajë të patriotizmit popullor dhe të angazhimit total të anëtarëve të Komitetit të Lidhjes për Shkodrën, të cilët përballuan situatat më kritike e serioze të krejt vendit, në harkun e viteve 1878-80. Ky Komitet bashkërendoi veprimtarinë e brendshme me atë të jashtme, duke qenë në dijeni të presioneve që Fuqitë e Mësha ushtronin ndaj Portës së Lartë për dorëzimin e tokave shqiptare. Hartoi Memorandumin e 18 majit, nënshkruar nga Daut Boriçil Selim Çoba etj., ku mes të tjerash thuhej: "Shqipëria, atdheu ynë i dashur dhe i pafat, i cili ka shkruar faqe të lavdishme në historinë e kombeve, nuk do as të shitet dhe, as të shkëmbehet dhe, as nuk do të durojë kurrë një pushtim të huaj, aq më tepër atë sllav ... Ne nuk dëshirojmë tjetër, veçse tëjemi shqiptarë, nuk duam, veçse tërësinë e vendit tonë, të atdheut tonë ... Ky ka qenë dhe është qëllimi i shenjtë ... të gjitha krahinat e Shqipërisë, me një unanimitet si kurrë ndonjëherë, vendosën të pranojnë më mirë vdekjen, për të cilën janë përgatitur, se sa t'i lëshojnë edhe një pëllëmbë tokë qeverisë malazeze"14

Pavarësisht diversionit të konsujve të huaj për të thyer forcat shqiptare, vendosmëria e vullnetarëve mbeti e palëkundur në atë masë sa, si Mali i Zi, ashtu edhe Fuqitë e Mëdha, e kishin të qartë se duhej gjeturnjë zgjidhjetjetër diplomatike, kështu që u kombinua "Kompensimi i Ulqinit", një padrejtësi tjetër e turpshme në kurriz të shqiptarëve.

Ngjarjet e Ulqinit do ta bënin më shpërthyese situatën jo vetëm se ky qytet njihej prej shekujsh pjesë përbërëse e ekonomisë dhe e traditave shpirtërore e kulturore të Shkodrës, por dhe pse ndeshja do të bëhej tashmë në tre fronte, ku më i rrezikshmi dhe më i vështiri qe ballafaqimi me Portën e Lartë, e cila u detyrua, nën presionin e shantazhet e Fuqive të Mëdha, të zbatonte "vijën e ashpër" me shqiptarët, në një kohë të favorshme për të, sepse po jetonte kushtet e rënies së përgjithshme si perandori.
Në fillim turqit u përpoqën të dilnin nga situata me anë të gjuhës diplomatike, duke kombinuar këshillat me kërcënimet, me "heq e mos këput". Është i njohur fakti i dështimit të misionit të Riza Pashës, i cili nuk "korri" çka priste as me anë të përforcimeve ushtarake, as me anë premtimesh e dhuratash.

Ndërkaq Degët e Lidhjes, si në Ulqin, si në Shkodër i bënin thirrje popullit që të mos lëshohej Ulqini pa luftë, duke e shtrirë thirrjen në krahina të tjera për të kërkuar vullnetarë. Në një anë regj istroheshin vullnetarë nepër këto qytete dhe mblidheshin ndihma në armë etj., në anën tjetër ndiqej rruga politike përmes protestash dhe memorandumesh. Përbuzjen ndaj kompromiseve shkodranët e shprehën jo vetëm në mënyrë kolektive, siç qe përgj igj a që iu pat dhënë ministrit të luftës, por dhe në mënyrë individuale, siç qenë tre rastet e mëposhtme, cituar më parë, por jo me hollësi.15

"...Janë shumë karakteristike fjalët e njenit nga këta hoxhallarë qi i thot Pashës (lexo: Riza Pashës - shënimi ynë) Zotni, këto pare qi po m'i j ep mue, ta dish mirë qi unë gj ysmen po ia dërgoj djalit tem qi e kam n'Ulqin me vullnetarët, e gjysmen po e ha vetë; prandaj mos prit ndonji dobi prej tyne!"..."Shumë zotni të ndershëm kthyen shuma të mëdha paresh qi Pasha ua propozoj Janë për t'u përmendur Oso Mani, Hysen Beg Shazi etj. për drejtësinë qi diftuen, i pari ishte kontratçi e kishte për t'i dhanë qeverisë 17 mijë grosh dhe Riza Pasha i premtoi zbritjen e këtij borxhi, vetëm të hiqte dorë nga lëvizja, por ai nuk pranoi. I dyti kishte komandën e Urës së ShGjergjit; edhe këtij R.Pasha i dërgoi një sasi të madhe të hollash për t'i liruar Urën, por Hysen Begu iu përgjegj: Jo, këto pare, por edhe të gjithë thesarin me ma dhanë, shokët nuk i tradhtoj".16

Edhe një përpjekje tjetër e turqve nuk pat rezultat : dërgimi i disa personaliteteve të larta me origjinë shqiptare për t'i bindur shqiptarët të hiqnin dorë nga Ulqini; dy prej tyre, me origjinë shkodrane, Pashko Vasa dhe Riza Beu, i biri i Mustafa Pashë Bushatlliut, gjetën pretekste dhe iu shmangën këtij roli të pahij shëm.17

Turqit ndërruan taktikë, arma e fundit ishte konfrontimi ushtarak me shqiptarët, prandaj zgjodhën "dorën e fortë" për këtë qëllim. Për këtë operacion u caktua "Dervish Kasapi", siç i pëlqente të mburrej Dervish Pashës, i cili, pa vonuar mori një sërë masash me karakter ushtarak e administrative pastaj iu kushtua presioneve ndaj anëtarëve të Degës, si dhe diversionit me premtime për të asfiksuar veprimtarinë e Komitetit Ndërkrahinor, por pjesa e shëndoshë mbeti e patundur. Të tilla raste qëndrimi konsekuent dhe vendosmërie janë dhe rastet e mëposhtme, që na i përcjellin tradita e popullit e burime të tjera:

- Që në takimin e parë me anëtarët e Degës së Lidhjes, Dervish Pasha mendoi që, krahas tonit prepotent të bisedës, të krijonte .dhe një psikozë shantazhi, prandaj mbi tryezë kishte lënë të ekspozuara dy revole. Të pranishmit e kuptuan provokimin dhe mbete'n të fyer. I pari që reagoi plot nervozizëm qe myderrizi Selim Ef. Çoba dhe pa iu trembur syri iu drejtua prerazi: "-Pashë, nëse ke ardhë të bisedojmë, po bisedojmë, nëse mendon se na frikëson me koburet, i kemi dhe ne në brez e jemi gati!". Pasha hoqi koburet dhe ndërroi tonin e bisedës, sepse e pa që nën çallmën e hoxhës ishte një kokë shqiptari dhe se në sytë e të tjerëve lexohej po ajo krenari.18
Edhe dy herë të tj era Pashës nuk i eci me shkodranët : rasti i letërkëinbimit me H.Sali Hylen dhe rasti kur thirri Jusuf Sokolin që s'iu paraqit ose i të birit të Hamz Kazazit që, nuk i shkoi në mbledhj e, në mënyrë démonstrative e provokuese.19

Megjithatë, përpjekjet e Dervish Pashës, të përkrahur dhe nga zelli i konsujve të huaj, e bënë efektin e vet tek të lëkundurit dhe disa të moderuar, që u besuan premtimeve për të drejta autonomiste në këmbim të tërheqjes nga Ulqini. Ky diversion e dobësoi në një farë mase efektivitetin e Degës, çka ngialli zemërimîn e qytetarëve dhe çoi në përtëritj en e saj. Në përputhje me dëshirat e masës, në komitetin e ri bënin pjesë përkrahësit e zjarrtë të mbrojtjes së Ulqinit, kështu në krah të D. Boriçit do të gjëndeshin të dalluarit S. Çoba, Jusuf Tabaku, J. Sokoli, F. Dragusha, F. Çeka etj.20
Kundërshtime të fuqishme ndaj agresivitetit e arrogances së D.Pashës nga ana e Komitetit të ri qenë: mitingu i madh populloi, armatosja e 3000 vullnetarëve, mbyllja e Pazarit e masa të tjera energjike. Koha qe shumë e shkurtër për veprime të tjera dhe D.Pasha, me spostime të befasishme trupash, pengoi vajtjen e përforcimeve të reja me vullnetarë, duke i krijuar vetes mundësinë qe me forca të shumta të armatosura më së miri, e mposhti rezistencën heroike të forcave vullnetare. Për shqiptarët, plagosja dhe vdekja e J.Sokolit qe një humbje e madhe dhe një dhimbje e thellë. Kjo qe njëheri dhe një goditje qe mori Dega e Shkodrës dhe gjithë rrethi i miqve të ngushtë, ndër të cilët bënte pjesë edhe S. Çoba. Goditja përfundimtare u dha me kthimin e Pashës në Shkodër, kur shpërndau Komitetin dhe burgosi anëtarët e tij. Ka një pohim nga të dhëna goj ore21 se ndërmjet të të arrestuarve bënte pjesë dhe Selim Ef. Çoba, por në ç'masë qe dënimi nuk dihet. Ka mundësi që pasi kaloi pika kritike, Porta e Lartë, për shumë anëtarë ta ketë konsideruar të mbyllur çeshtjen, duke u kufizuar me internimin vetëm të pak prijësve kryesorë.

Populli e përjetoi në këngë luftën për mbrojtjen e Ulqinit. Po shkëputim vargjet e fundit:

Shkruejnë gazetat anë për anë,
Vojt xhevapi ndër shahllarë,

Krisi pushka n'istiqame,
Duel mileti me faqe të bardhë22

Shpirtërisht populli nuk ndihej i mposhtur, sepse luftoi me dinjitet në tre fronte dhe i goditur pas shpine. "Lufta e Miletit" qe një ngangjarjet më të shënuaratë popullittonë, një lëvizje që bashkoi shqiptarët pa asnjë dallim dhe që përgatiti kushtet për ngjarjet që çuan në shpalljen e pavarësisë. Në këtë vështrim, përkushtimi dhe sakrifica e atyre që u vunë në krye të kësaj veprimtarie disa-vjeçare me karakter politik, organizativ e ushtarak mbetën të pashlyera në kujtesën e Kombit. Emrat e tyre gdhenden ndër larpidare e përmendore, historia i shkruan me shkronja të mëdha. Një ndër ta është dhe emri i myderrizit shkodran SELIM EFENDI ÇOBA.



Referenca


1. Hamdi Bushati, "Shkodra dhe motet", doreshkrim.
2. Xhevat Repishti, "Isuf Sokoli dhe lufta per mbrojtjen e Ulqinit", Tirane, 1979.
3. Kristo Frasheri, "Lidhja Shqiptare e Prizrenit", Tirane, 1989, fq. 228.
4. Po aty, fq. 236, sipas Lippich.
5. Po aly, fq. 230, sipas F.Suma, rap. 53, Shkodër, 26 gusht 1878.
6. Po aty, fq. 313-314.
7. Hamdi Bushati, vepër e cituar.
8. Hamdi Bushati, "Lufta e Miletit", ne "Kaiendari Kombiar", viti 1928, fq. 64.
9. Kristo Frashëri, vepër e cituar, fq.356.
10. Mikel Prendushi, gazeta "Drita", Tirane, 16.4.1978.
11. Hamdi Bushati, "Lufta e Miletit", veper e cittiar, fq. 66-67.
12. Koli Xoxe, "Lidhja Shqiptare e Prizrenit", Tiranë 1978, fq. 101.
13. At Gjergj Fishta, "Lahuta e Malcisë", Kanga XIV, "Te Ura e Rrzhanices".
14. Koli Xoxe, veper e cituar.
15. Hamdi Bushati, "Lufta e Miletit". veper e cituar, fq. 70-7 1.
16. Xh.Belegu, "Lidhja Shqiptare e Prizrenit", Tiranë, 1979.
17. Kristo Prifti, "Lidhja e Prizrenit ne dokumentet osmanc", Tirane, 1978, fq.76-77, dokumenti nr. 51, date 3.7.1980.
18. Hamdi Bushati, "Lufta e Miltetit". vepër e cituar, fq. 71.
19. Xh.Belegu, veper e cittiar, fq. 132.
20. Xhevat Repishti, veper e cituar, fq. 123-124.
21. Hamdi Busliati, "Lufta e Miletit", veper e cituar, fq. 73.
22. K.Taipi: "Zana popullore", Shkoder 1933, fq. 1 12

[DEN_Bossi]

Faik Luli, i përkushtuar në shërbim të fesë dhe gjuhes shqipe.

nga

Islam Dizdari

Faik Luli ishte mësuesi i palodhur, pedagogu dhe didakti i shquar, studiuesi dhe autori i shumë veprave shkencore, besimtari dhe njeriu i devotshëm.
--------------------------------------------------------------------------------

Me krijimin e Bashkësisë Islame të Shqipërisë menjëherë pas fillimeve të demokracisë një grup intelektualësh të Shkodrës bashkëpunuan ngushtë me Myftininë e këtij rrethi dhe me Komunitetin Musliman duke ndihmuar me të gjitha aftësitë e tyre për rimëkëmbjen dhe funksionimim normal të këtyre institucioneve. Kjo punë u forcua sidomos me ngritjen e Medresesë “Haxhi Sheh Shamia” dhe me fillimin e veprimtarive kulturore dhe përkujtimore të figurave të shquara të fesë islame në Shkodër. Faik Luli është pjesëtar i të gjitha veprimtarive që organizoi Myftinia e Shkodrës e kryesuar nga Haxhi Faik Hoxha, kryesisht i atyre veprimtarive që lidheshin me botimet, me edukatën dhe me traditat e trashëgiminë kulturore islame në trevën e Shkodrës dhe më gjerë. Tashmë ai me vullnet dhe këmbëngulje shëmbullore bëhet një autoritet i shquar në fushën e studimeve dhe të botimeve. Janë një varg veprimtarish që e provojnë këtë. Mes të tjerash po përmendim të gjithë punën për dekorimin e dijetarëve dhe hoxhallarëve të shquar të Shkodrës. U bënë të gjitha propozimet, u miratuan në Myftini dhe u prit miratimi i Presidentit të Republikës. Natyrisht si gjithnjë propozimet tona pësuan ndryshime rrugës gjatë miratimit, megjithëkëtë disa nga figurat më të shquara u dekoruan dhe u nderuan me tituj dhe medalje të ndryshme. Veprimtaritë e organizuara për nder të tyre në Teatrin “Migjeni” të Shkodrës, në sallën qëndrore të Universitetit “Luigj Gurakuqi”, në sallat e bibliotekës “Marin Barleti”, apo në Muzeun Popullor, kërkonin një bashkëpunim të sukseshëm mes grupit të inteklektualëve të angazhuar pranë Myftinisë së Shkodrës dhe Institucioneve shkencore të qytetit. Kështu u përkujtuan një grup hoxhallarësh të nderuar në Teatrin “Migjerni”, Daut Boriçi me nismën e Muzeut Historik të Rrethit, Jufuf Efendi Tabaku dhe Esad Efendi Myftia në Bibliotekën “Marin Barleti”, Imam Vehbi Ismaili apo Shefqet Muka në Teatrin “Migjeni” me angazhimin e Muzeut Historik të Rrethit, Hafiz Ali Ulqinaku me nismën e Katedrës së Pedagogjisë dhe të Psikologjisë së Universitetit “Luigj Gurakuqi” etj. Në të gjitha këto veprimtari Faiku mori pjesë me referate apo me kumtesa. Ato janë një shembull i kujdesit dhe i konsideratës që breznitë e reja ruanin për veprimtarët e shquar të së kaluarës. Këto i pasoi një varg botimesh në gazetat dhe revistat e kohës, apo në botime të veçanta për pesonalitete të shquara si: Nderim për dijetarët, edukatorët dhe hoxhallarët e shquar të shkodrës, Esad Myftia drejtues i shquar arsimor, H. Ali Ulqinaku-personalietet i kulturës shqiptare, Ibrahim Kaduku-intelektual i shquar arsimor dhe fetar, Haxhi Muhamed Bekteshi-personalitet i shquar fetar, Haxhi Vehbi Gavoçi-personalitet i shquar i kulturës islame, Xhevdet Zylaj-mësues dhe edukator i nderuar, Prof. Hysniu, në kujtim të profesorit të nderuar Hysni Bushati, Xhemal Naipi-intelektual i shquar fetar e atdhetar, Qazim Hoxha-teolog i shquar islam, Studime dhe vlerësime për Daut Boriçin, Imam Vehbi Ismaili, teolog, atdhetar dhe dijetar i shquar, Përshtypje nga haxhillëku, Hafiz Adem Kazazi-fetar i devotshëm, humanitar dhe atdhetar, Sheuqet Muka-intelektual i shquar islam; e plot artikuj e studime të tjera që u përmblodhën në shumë vepra madhore, në të cilat ose mori pjesë me studimet e tija, ose qe edhe bashkautor. Mes tyre po përmendim:
a. Në përmbledhje studimesh e kumtesash, si:
-Sheuqet Muka-Mësues i Popullit, figurë e shquar atdhetare, arsimore dhe kulturore;
-Daut Boriçi- Personalitet i shquar i historisë, i kulturës dhe i arsimit kombëtar;
-Revista “Zani i Naltë”, me rastin e 75-vjetorit të botimit të numrit të parë etj.
b. Në vepra të plota si bashkautor ose si autor i tyre:
-Një jetë në shërbim të fesë, kushtuar Hafiz Sabri Koçit,
-Në kujtim të brezave, kushtuar 40 dijetarëve dhe hoxhallarëve të shquar të Shkodrës,
-Imam Vehbi Ismaili,
-Historia e Mevludeve në gjuhën shqipe,
-Opinione për njerëz, vepra, ngjarje,
-Sheh Ahmed Shkodra,
-Hafiz Ali Ulqinaku, jeta dhe veprat.
c. Krahas këtyre ai ka pasur edhe shumë plane për të bashkëpunuar në nxjerrjen në dritë të shumë librave të tjerë. Mes tyre po përmendim:
-Historiku i Medreseve të Shkodrës,
-Xhamitë e Shkodrës, qendra fetare, arsimore, kulturore, etj.
Të gjitha këto veprimtari, kumtesa, referate, artikuj, studime dhe vepra të ndryshme e afirmuan Faik Lulin si një ndër aktivistët dhe studiuesit më të shquar të traditave dhe të kulturës islame në Shqipëri.
2. Një punë po kaq e madhe u bë edhe për ngritjen dhe funksionimin normal të Medresesë “Haxhi Sheh Shamia”. Ai qe një ndër themeluesit e këtij institucioni me kaq rëndësi për arsimin dhe edukimin fetar islam të breznive të reja. Madje me një grup intelektualësh hartuan rregulloren e parë të medreseve. Faiku qe anëtar i komisionit të hartimit të kësaj rregulloreje, madje njëri nga anëtarët më kompetent. Kjo rregullore u dërgua për miratim në Komunitetin Mysliman të Shqipërisë i cili ftoi në një mbledhje të tij, Islam Dizdarin, për ta paraqitur para Kryesisë së këtij institucioni i cili ishte mbledhur posaçërisht për ta diskutuar. Mbas shumë pyetjesh dhe diskutimesh, kjo rregullore u miratua dhe u ngarkuan Islam Dizdari dhe Kujtim Gjinishi të negocionin pranë Ministrisë së Arsimit, që të miaratohen në parim problematikat që lidheshin me të drejtat e detyrat e shkollave që do të ngrinte Komuniteti Mysliman. Problemet u diskutuam dhe u miratuan me zv/ministrin e Arsimit të asaj kohe. Medresetë do të kishin statusin parauniversitar, në bazë të planit mësimor të hartuar nga Ministria e Arsimit dhe Komuniteti Mysliman. Maturantët e këtyre shkollave kishin të drejtë të regjistroheshin në çdo fakultet të universiteteve shqiptare dhe të huaja, nxënësit për arsye të ndryshme mund të transferoheshin nga Medreseja në çdo shkollë tjetër pa pengesë, në shkollë mund të vazhdonin mësimet djemtë dhe vajzat, mësimi mund të fillonte nga klasa e pestë deri në të tetën dhe vazhdonte nga e nënta deri në të dymbëdhjetën etj.
Kolektivi pedagogjik me në krye drejtorin e parë të medresesë së Shkodrës, Zotëri Ahmet Osja bëri një punë të madhe për krijimin e kushteve sa më të mira për realizimin me sukses të detyrave të shkollës. Faik Luli qe një ndër konsulentët më të rëndësishëm në marësinë e punëve të medresesë.
Në vitin 1996, sapo u emërua drejtor Islam Dizdari, Faik Lulit i bëhet thirrje të punojë pranë Medresesë “Haxhi Sheh Shamia”, ku për afro 10 vjet, edhe pasi u emërua z. Hiqmet Bekteshi, i dha këtij institucioni vlera të mëdha arsimore dhe edukative. Në këtë institucion punoi me të gjithë aftësitë, përkushtimin dhe përvojën e tij, kryesisht si mësues i gjuhës dhe i letërsisë, si drejtues i komisionit të lëndëve të shkencave shoqërore, si këshilltar dhe bashkëpunëtor i përhershëm i drejtorisë dhe si veprimtar i shquar në fushën e studimeve dhe të veprimtarive të shumta shkencore. Në vitet 1995-2005 është njëkohësisht edhe anëtar i këshillit të Myftinisë. Me qëndrimet e tij ndaj problemeve që shtroheshin për zgjidhje, me diskutimet dhe mendimet e pjekura, ai dha një ndihmesë të vyer për forcimin e Myftinisë së Shkodrës që drejtohej me shumë seriozitet nga Haxhi Faik Hoxha.
3. Faiku u zgjodh Kryetar i Shoqatës së “Intelektualëve islamë”, Dega e Shkodrës. Nuk ka veprimtari shkencore apo kulturore-edukative që zhvilloi Medreseja, Myftinia, Qendra Kulturore “Daut Boriçi”, Komuniteti Musliman në shkallë rrethi, kombëtare apo edhe ndërkombëtare ku nuk mori pjesë Faiku me cilësinë e Kryetarit të Shoqatës së intelektualëve islamë, si organizator, autor i referateve, kumtesave apo bisedave. Dega e Shkodrës e kësaj shoqate u shqua në rang kombëtar falë drejtimit me kompetencë nga Kryetari i saj, Faik Luli. Këtë të vërtetë do ta pohonte në shumë veprimtari Prof. Dr. Bedri Bylyku, kryetar i shoqatës për të gjithë Shqipërinë.
Ndërkohë shkroi dhe botoi një seri veprash të shquara duke bashkëpunuar ngushtë me kolegët e vet. Ai sikurse e kanë cilësuar shumë autoritete shkencore, arriti kulme të tilla saqë u shqua në fushën e studimeve islame, sidomos për traditat kulturore, në shkallë vendi por edhe në të gjitha trevat shqiptare, në Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi etj. Nga të gjitha anët dhe autoritetet më të larta shkencore kanë dhënë për Faikun vlerësime duke e cilësuar atë si ndër të parët dhe ndër më të shquarit autoritete të fushës së studimeve islame. Vlerësime të tilla kanë dhënë Imam Vehbi Ismaili, Haxhi Vehbi Gavoçi, Mr. Naim Tërnava, Prof. Feti Mehdiu, Mr. Qemajl Morina, Prof. Ismail Ahmeti, Prof. Pajazit Nushi, Prof. Jashar Rexhepagiq, Dr. Mehdi Polisi, etj.
Njeriu i mirë
Mirësia ishte një aspekt tjetër i jetës së Faikut. Kush e ka njohur, mbi të gjitha ka dalluar tek ai njeriun e mirë. Ai ishte një bashkëshort dhe familjar i mirë, ishte një shok dhe mik i mirë, ai e shihte të mirën kudo në jetë, në shoqëri, në çdo veprimtari. Ai kishte gjithnjë fjalën e mirë në gojë të shoqëruar me një buzëqeshje të ëmbël si tek rrallë kush e shihje. Gjithnjë në çdo situatë sado të tensionuar, ai gjithnjë dinte të gjente rrugën më të drejtë, më të mirë, dinte të qetësonte gjakrat dhe ta fuste zgjidhjen e problemeve në rrugën e vet të shtruar e të qetë. Tek ai ishin kombinuar bukuria shpirtërore me atë fizike. Një burrë, në rini i hijshëm, në burrëri shumë fisnik në pamje dhe në sjellje, që në jetën e vet kishte rrezatuar gjithnjë mirësi dhe edukatë shembullore. I veshur mirë, shumë hijshëm, gjithnjë i kërrpitur, prezantonte veten dhe rangun e tij familjar me shumë dinjitet në të gjitha sferat shoqërore. Kudo dhe kurdoherë ai ishte i matur, serioz në çdo situatë dhe dashamirës deri në fund. I dashur me nxënësit, i dashur me shokët dhe veçanërisht i dashur në familjen e vet. Ishte shembulli më i përkryer i një qytetari me cilësitë më të larta. Me të drejtë shoku i tij Maliq Gjyli duke parë se Faiku përdorte shumë sheqerin (një kafe e pinte me tri apo katër lugë) pati thënë me shaka: “Mos kini frikë, Faikut nuk i bën dëm sheqeri. Ai ha shumë, por edhe derdh shumë sheqer”. E me të vërtetë kush buzëqeshte çiltër si ai, kush jepte këshillën e ëmbël për çdo zemër nevojtare si ai, kush derdhte më shumë sheqer se ai?
Familjari i përkryer
Dashurinë dhe nderimin për të gjithë rrethin e vet të gjerë familjar, ai e shprehte me një ndjenjë të lartë përgjegjësie dhe përkujdesjeje për secilin. Jo vetëm njërëzit e afërm, por të gjithë e kanë ndjerë përkujdesjen dhe përgjegjësinë që ndiente Faiku për to. Nuk ka nip apo mbesë që nuk ka ndjerë përkujdesjen dhe dashamirësinë e tij në zgjidhjen e shumë problemeve që ka jeta. Ai e lidhte shumë ngushtë dashurinë me sakrificën e pakufi ndaj tyre. Madje nuk mund ta kuptonte dashurinë ndaj brezit të vet familjar, pa sakrificën maksimale ndaj tyre, ai ishte gjithnjë i gatshëm të ndihmonte, të futej me guxim në të fshehtat e problemeve të secilit dhe të jepte maksimumin e mundshëm në zgjidhjen e tyre. Prandaj edhe të gjithë këshilloheshin me të, gjenin tek ai përkrahje dhe ndihmë, qetësi dhe besim. Një shembull i kësaj simpatie publike mbarë familjare dhe shoqërore është edhe ceremonia e varrimit të të ndjerit. Në familjen e tij nuk mbeti kush pa ardhë për ngushëllim, në sallën e Medresesë ku u vendos trupi i tij për homazhe, erdhi për t’i dhënë lamtumirën e fundit mbarë Shkodra dhe më gjerë, miq nga Tirana, Turqia, Kosova, Mali i Zi, Maqedonia, në faljen e xhenazes morën pjesë aq shumë xhemat sa nuk ishte parë ndonjëherë në një ceremoni mortore, erdhën me dhjetra telegrame, e-maile dhe letra ngushëllimi nga të katër anët e botës. Të gjitha këto shprehin nderimin e madh mbarë shoqëror dhe familjar për të.
Ai ishte një bashkëshort i denjë. Gruaja e tij, Melihaja, tashti e ndjen humbjen e madhe. Faiku për të qe bashkshort, shok e mik. I dashur me të gjithë por i përkryer në sjellje dhe në mirëkuptim ndaj së shoqes. E gjithë veprimtaria e tij e gjerë shkencore dhe botuese, e gjithë puna e tij e madhe në arsim dhe në shoqëri, nuk mund të ishin realizuar pa mirëkuptimin dhe përkrahjen e Zojës Meliha. Ajo gjithnjë ishte përkrahëse e të shoqit, i krijonte kushte jete e pune, asnjëherë nuk u ankonte, i shërbente me dinjitet. Natyrisht ajo është kryelarteë për atë burrë të nderuar me të cilin ndau travajët e jetës por që hëngri, siç thotë populli, bukë të ëmbël në paqe dhe në harmoni.
Faiku ishte mik i të gjithëve. Shumëkush mund të thotë se e kam pasë mik, madje të gjithë krenohen që kanë punuar, kanë jetuar dhe kanë janë shoqëruar me të. A ka pasuri më të madhe se të kesh miq e shokë të mirë si Faiku? E Faiku qe i përkryer. Ai frymëzonte besim dhe dashuri tek të gjithë, por sidomos tek bashkëpunëtorët e afërt të tij. Ai jepte gjithnjë shembullin në kryerjen e detyrave, ishte në ballë të punëve, prandaj edhe shokët e miqtë e tij e kishin për nder të punonin me të, të zgjidhnin problemet me të, të sigurtë se së bashku me të do të ecnin përpara në rrugën e drejtë e të ndershme. Ne mund ta provojmë me një mijë shembuj këtë, por shumë që e kanë njohur do ta quanin të tepërt. Kjo është një aksiomë që nuk ka nevojë për vërtetim.
Edhe një aspekt të bamirësisë së tij nuk mund të rrijmë pa e përmendur. A mundet kush të na tregojë se sa çifte ka afruar, në sa familje ka trokitur për të thënë fjalën e mirë për një djalë apo për një vajzë. Ato çifte që sot jetojnë të lumtur me familjet e tyre dhe me fëmijët e tyre mund të krenohen se shtysat e para drejt një familjeje të nderuar i kanë marrë nga Faik Luli. Po na thoni në sa familje ka hyrë për të dhënë mendimin e tij me zemër në dorë për të ndarë e sqaruar mosmarrëveshjet, keqkuptimet, brengat dhe hidhërimet që i pasojnë këto dukuri shoqërore. Shpeshherë edhe në rastet më të vështira, ai gjente melhemin e zemrave, i zbuste mëritë, i afronte njerëzit, i pajtonte dhe i miqësonte. Vetëm një burrë i urtë dhe me zemër të madhe mund ta bënte këtë. Dhe i tillë ishte Faik Luli.
Jeta e tij kishte kuptim vetëm kur ishte e ngarkuar së tepërmi. Gjithnjë na bënte përshtypje pranimi i çdo pune. Ai ishte i gatshëm të pranonte çdo kërkesë të çdo institucioni shkencor brenda dhe jashte vendit për të kryer një kumtesë, një referat, një libër shkencor, një projekt etj. Le që vetë ishte gjithnjë në kërkim të diçkaje të re dhe interesante. Në projektet që kemi hartuar për studimin dhe botimin e trashëgimisë sonë kulturore, Faiku nuk pushonte kurrë. Edhe për Shefqet Mukën, edhe për Daut Boriçin, për Hafiz Sabri Koçin, për Imam Vehbi Ismailin, etj., edhe për dijetarët islamë të Shkodrës, madje, kur u botua vëllimi i parë “Në kujtim të brezave”, me 500 faqe, filloi të na ngacmojë për të dytin, edhe për “Mevludet në gjuhën shqipe” me 700 faqe, edhe për “Hafiz Ali Ulqinaku, jeta dhe veprat” me 500 faqe, etj. Ai nuk ishte i kënaqur kurrë me punën, kërkonte çdo ditë edhe më shumë. Pa mbaruar njëri studim, pa dalë në qarkullim njëri libër e kishte filluar punën për tjetrin. Më vjen shumë keq që nuk e pa të botuar librin aq për zemër “Hafiz Ali Ulqinaku, jeta dhe veprat”, për të cilën punoi një kohë të gjatë, po kështu me gjithë përpjekjet e bëra nuk arriti të kryente dy punë me rëndësi që kishim planifikuar: “Historiku i medreseve të Shkodrës” dhe “Xhamitë e Shkodrës”. Libri për Hafiz Ulqinakun doli në qarkullim falë përkujdesjes së Logos-it, madje doli një botim luksoz, edhe më i mirë seç e kishim pritur ne. Nuk e di a do të kemi forcat e duhura për të kryer dy botimet tjera që i kishim në plan, për medresetë dhe xhamitë e Shkodrës. Përmes këtyre veprave ne synonim të tregonim traditat e shquara kulturore të Shkodrës për t’i treguar të gjithëve dhe sidomos të rinjve se, në Shkodër kanë jetuar dhe punuar dijetarë të shquar, se këtu kanë jetuar dhe punuar personalitete të kulturës shqiptare, se ato kanë punuar dhe madje kanë shkrirë të gjithë jetën në dobi të fesë, të atdheut, të kulturës dhe të shkencës shqiptare, të edukimit dhe të arsimimit të breznive të reja. Jo më kot në këto treva ka një trashëgimi të shquar, sepse kjo ka pasur rrënjë të shëndosha të ushqyera me mundin, djersën, diturinë dhe gjakun e këtij populli. Askush sot nuk mund t’i cënojë apo t’i shkulë këto. Dhe në këtë drejtim Faik Luli dha një kontribut të shquar si rrallëkush.
* Itali, Gusht 2005

[DEN_Bossi]

Imam Vehbi Sulejman Gavoçin, dijetar i madh musliman .


Intervistë ekskluzive me Imam Vehbi Sulejman Gavoçin, dijetar i madh musliman Shkodran
Vehbi Sulejman Gavoçi nuk është dijetari i vetëm musliman shqiptar në botën islame, përveç atij numërohen edhe dijetarë të tjerë njohur si: Shejh El-Albani, Shejh Abdul-Kadir Arnauti, Shejh Nuhi, gjyshi i Shejh Shuajb el-Arnautit që jeton akoma etj.
--------------------------------------------------------------------------------

Le të kthehemi te i intervistuari ynë, Shejh Vehbi Sulejman Gavoçi
Pyetje: I nderuar Haxhi Vehbi Sulejman Gavoçi, ju e keni lënë Shqipërinë në moshë të vogël dhe keni ardhur në Damask (Siri); a mund të na tregoni se kur keni ardhur ju dhe familja juaj këtu?
Përgjigje: Bismil-lahirr-Rrahmanirr Rrahim.
Falenderimi i takon Zotit të të gjitha botërave, i Cili është Një dhe i pashoq, paqja dhe mëshira e Allahut qofshin mbi të dërguarin e Tij, Muhamedin (a.s.) dhe mbi të gjithë ata që ndjekin rrugën e tij.
Unë jam Vehbi Sulejman Gavoçi. Nga Shqipëria në Siri kemi ardhur në vitin 1937. Babai im e la Shqipërinë me familjen e vet dhe të vëllanë e tij dhe erdhën në Siri.
Pyetje: Cilat ishin arsyet të cilat ju shtynë që të vini në Siri?
Përgjigje: Arsyeja kryesore ka qenë se mbreti Zog në kohën e tij bëri disa reforma të cilat nuk kanë lidhje me fenë Islame. Ai e detyroi gruan që të heqë perçen, e barazoi vëllain me motrën në mirath (trashëgimi), dhe i urdhëroi nëpunësit dhe studentët që të vendosin kapele në kokë. Gjithashtu edhe disa gjëra kundër fesë të cilat i zbatoi ai, e detyruan babain tim që ta lërë Shqipërinë dhe të vijë në Siri, thënë më qartë në vendin ku kanë emigruar pejgamberët (të dërguarit e Allahut-profetët) e fundit.
Pyetje: Ku jeni vendosur në fillim në Damask?
Përgjigje: Kur kemi ardhur në fillim në Damask kemi ndenjur në lagjen "Huk-kul Sarajja", mandej u vendosëm në Divanije, e cila njihet si mëhalla (lagja) e shqiptarëve. Aty babai me mirësitë e Zotit, na ndërtoi një shtëpi, mandej ndërtoi edhe një xhami e cila quhet xhamia "Arnaut".
Aty, ai vetë ka qenë imam në atë xhami (gjatë faljeve), ka studiuar aty, dhe që të gjithë shqiptarët e vjetër që ndodheshin aty kanë mësuar prej babait për fenë e tyre.
Pyetje: Si ju kanë pritur arabët si shqiptarë?
Përgjigje: Arabët si shqiptarë na kanë pritur si s'ka më mirë. Shqiptarët që janë këtu mund të ndahen në dy parti (grupe): Partia (grupi) i parë janë kosovarët, të cilët kanë ardhur këtu gjatë luftës ballkanike, kur serbët i vranë, i prenë dhe i torturuan. Një shumicë e tyre shkuan në Turqi, e disa erdhën në Siri. Kur ata erdhën këtu, qeveria e vendit u propozoi atyre një tokë e cila quhet Shbele, një katund, që të punojnë në të. Mirëpo ata përtuan në vend të huaj, duke mos ditur gjuhën dhe vendin, dhe preferuan që të rrinë në qytet. Ne kemi ardhur nga Shqipëria, Shkodra, në vitin 1937 siç e përmenda më herët. Haxhi Nuhi dhe babai i Shuajb el-Arnautit, Muharremi, kanë ardhur para nesh në vitin 1926, po nga Shkodra. Ne jemi grupi i dytë nga Shkodra që kemi ardhur në Siri. Arabët na kanë pritur shumë mirë, dhe kur kemi pasur ndonjë nevojë na kanë ndihmuar.
Pyetje: Sa është numri i përafërt i të shpërngulurve shqiptarë në Siri?
Përgjigje: Nuk mundem të jap një shifër të përafërt të shqiptarëve këtu, sepse unë, për rreth njëzet e ca vjet kam qëndruar jashtë Sirisë. Mirëpo besoj se jemi më shumë se 10.000 vetë.
Pyetje: Cila ka qenë veprimtaria juaj personale, dhe me çfarë jeni marrë në Damask?
Përgjigje: Kur kam ardhur në Siri, në vitin 1937, jam njohur me një akraba (të afërt), i cili quhej Hasan Smaja dhe babai më pyeti nëse kisha dëshirë të shkoja në mejtep (shkollë e ulët islame) me të? Dhe unë pranova. Pastaj shkova në Misir (Egjipt) dhe atje qëndrova dhjetë vjet. Atje mësova gjuhën arabe dhe fenë, dhe mora dy diploma të larta, një të universitetit (laike) dhe një të Sheriatit (jurisprudencës islame). Gjithmonë jam marrë me mësime, duke lexuar dhe duke shkruar libra qysh nga viti 1937 e deri më sot. Lexoj ende edhe kësaj dite, shkruaj ende artikuj, libra dhe shkrime, ashtu siç punojnë edhe djemtë e rinj. Jam marrë vetëm me mësime dhe arsim e jo me politikë, dhe gjatë viteve 1948-1980 e më tej kam dhënë mësim në Siri. Mandej kam shkuar në Medine (Arabi Saudite) dhe kam qëndruar për disa vite. Mandej kam shkuar në Emiratet e Bashkuara Arabe ku kam qëndruar për afro katërmbëdhjetë vjet. Ndërsa në vitin 2000 jam kthyer në Siri, në vendin tim, për të qëndruar aty deri sa të kem jetë.
Pyetje: Ku dhe kur i keni mbaruar studimet tuaja?
Përgjigje: Studimet i kam mbaruar në Kajro në vitin 1947, nga viti 1937-1947.
Pyetje: Çfarë aktivitetesh keni bërë në lidhje me shqiptarët kur jeni kthyer nga Egjipti?
Përgjigje: Kur jemi kthyer prej Misirit (Egjiptit) menduam që të mblidhnim të gjithë shqiptarët kudo që janë në Siri. Prandaj, formuam një shoqëri bamirëse, mirëpo nuk qëndroi më tepër se tre vjet. Kam qenë sekretar i përgjithshëm i kësaj shoqërie. Kam dhënë edhe intervista në disa gazeta; dhe në një rast kur erdhën për Ahmet Zogun dhe folën keq për të duke thënë se ai e ka shitur vendin e vet e ne vetë jemi të shitur. Në njëfarë mënyre, ne jemi munduar t'i gjendemi pranë dhe t'i ndihmojmë bashkatdhetarët tanë. Mirëpo disa që janë me origjinë shqiptare, nuk i kanë ndjenjat tona, ata kanë lindur dhe kanë ndenjtur në Shqipëri deri sa qeveria e mbylli atë shoqatë (shoqëri) dhe ne mbetëm të ndarë, secili në vendin e vet.
Pyetje: A mendoni që të ktheheni ndonjëherë në Shqipëri me familjen tuaj?
Përgjigje: Në Shqipëri kam shkuar çdo vit, por nuk mendoj se do të kthehem përgjithmonë atje, sepse këtu në Siri jemi të lidhur me punë dhe familje, dhe kjo është një punë e vështirë. Emigrimi në këtë vend është sevap, mandej ne këtu jemi pranë burrave dhe baballarëve tanë (paçin rahmet-mëshirë) të cilët e lanë Shqipërinë për të ruajtur fenë.
Pyetje: Cila është përshëndetja juaj për bashkatdhetarët, për shqiptarët?
Përgjigje: Kur pata shkuar për herë të parë në Kosovë, më pritën shumë mirë, dhe e pashë të udhës që për t'i falenderuar ata të shkruajta një libër në gjuhën shqipe i cili quhet "Si dhe Pse"? Dashuria ime për vendin tim është në gjakun tim, është në jetën time; atje kam lindur, të afërmit, vëllezërit e shokët i kam atje, mendoj gjithmonë mirë për Shqipërinë tonë, mirëpo tani që jam plakur e kam të vështirë që të kthehem prapa, por në qoftë se Zoti do të më kthente përsëri djalë të ri do të vija përsëri.

Intervistoi: Ermal BEGA Damask – Siri

[DEN_Bossi]

Faik Luli, Islam Dizdari


ABETARJA E HAFIZ ALI ULQINAKUT



Analizë



Abetarja e H. Ali Ulqinakut, e cituar nga studiues të ndryshëm në shkrime në gazeta, revista e libra, por e paparë, tashmë gjendet e plotë, e transkriptuar në alfabetin e sotëm të gjuhës shqipe nga studiuesi specialist Dr. Mehdi Polisi dhe e paraprirë nga një hyrje studimore për rëndësinë e kontributit të autorit, për veçoritë e shkronjave të alfabetit turko-osman e të gjuhës shqipe e për përmbajtjen e saj.

Autorë të ndryshëm, studiues të çeshtjeve gjuhësore dhe didaktike sa e kanë përmendur, së shumti kanë botuar vetëm një pasqyrë të alfabetit të përdorur nga Hafiz Aliu dhe asgjë më shumë. Për Abetaren kanë shkruar studiuesit Lumo Skendo, Osman Myderrizi, dr.Muhamed Pirraku, dr.Nail Draga, dr.Faik Luli, Islam Dizdari, Nexhmi Bushati, Tonin اobani, Gjon Simoni, prof.dr.Jup Kastrati, prof.dr.Tomor Osmani, prof.dr.Shefik Osmani, prof.as.dr.Njazi Kazazi, prof.dr.Musa Kraja, dr.Ramiz Zekaj, prof.as.Dr.Ludovik Shllaku, Sytki Malohoxha, prof.dr.Mahmud Hysa etj.

Pas shumë gjurmimesh arritëm ta gjejmë Abetaren në Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave në Tiranë. Ajo gjindet në fondin 25, Hafiz Ali Ulqinaku, dosja 3. Indikacionin bazë na e dha i nipi i Hafiz Aliut, Abdullah Said Hafizi, banues në Lezhë. Sipas informacionit të tij të gjitha shkrimet e Hafiz Aliut ai i kishte depozituar në Arkivin e Shtetit, mes të cilave ndodhej edhe Abetarja. Falënderojmë punonjësit e Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave dhe posaçërisht Drejtorin, zotëri dr.Shaban Sinani, i cili na krijoi mundësinë që të gjurmojmë në fondin e Hafiz Aliut dhe, mbasi e gjetëm abetaren, na lejoi që ta fotokopjojmë.

Kjo vepër deri tani e panjohur prej studiuesve ka vlera të veçanta atdhetare, shkencore, gjuhësore dhe didaktike.



Vlerat atdhetare

Abetarja e Hafiz Aliut është një dokument me shumë rëndësi për gjuhën shqipe, për historikun e shkrimit të saj dhe të përdorimit të saj në shkollë, për edukimin dhe arsimin e fëmijëve shqiptarë. Hafiz Aliu duke qenë mësues në Shkodër dhe në Lezhë e ndjente nevojën e mësimit të shqipes në shkollë. Këtë ide ai e pat shprehur edhe më parë tek Mevludi dhe tek fjalorët e tij. Populli, gratë dhe fëmijët nuk kuptonin as gjuhën zyrtare të administratës, osmanishten, as arabishten si gjuhën që përdorej gjerësisht në ceremonialin fetar në xhami. Prandaj ai shkroi Mevludin në gjuhën shqipe që populli dhe kryesisht fëmijët dhe të rinjtë ta këndonin dhe ta mësonin shqip. Natyrisht autori në atë kohë do të shkruante shqipen me alfabetin arab, osman. Kjo ishte praktika e ndjekur deri atëherë nga paraardhësit e tij. Por siç kemi pasur rastin të theksojmë më parë shkrimi i shqipes, hartimi i teksteve mësimore shqipe, aq më tepër hartimi i abetares shqipe për përdorim shkollor ishte një akt i lartë qytetarie dhe atdhetarie. Ai binte në kundërshtim me të gjithë traditën e urdhëruar nga pushtuesit osmanë, binte në kundërshtim me ligjet në fuqi, të cilët nuk lejonin fëmijët myslimanë të mësonin në gjuhën amtare. Shkrimi i shqipes e aq më tepër përdorimi i saj në shkollë, hartimi i librave shqip dhe i abetareve shqipe tregonte vullnetin e mirë dhe ndërgjegjen e lartë atdhetare të autorit. Në këtë mes duhet shënuar se Hafiz Aliu ishte hoxhë. Kjo tregon qartazi se intelektualët islamë, hoxhallarët tanë dashurinë për atdhe e kanë shprehur kudo, jo vetëm duke u prirë çetave të luftëtarëve kundër sulmeve grabitqare sllave apo edhe osmane, por njëkohësisht kanë qenë përkrahës të diturisë në gjuhën shqipe dhe jo kundërshtarë të saj, si mundohet ta paraqesë ndokush. Hartimi i veprave të tilla si Abetarja, Fjalorët apo Mevludi në gjuhën shqipe më së pari tregon një qëndrim të lartë atdhetar të autorit.



Vlerat shkencore gjuhësore

Këtë problem e ka analizuar gjerësisht Dr. Mehdi Polisi në studimin për abetaren “Një vepër e çmuar e Hafiz Ali Ulqinakut”. Gjithashtu edhe studiuesi i mirënjohur Tahir Dizdari, kur analizon gjuhën e Mevludit të Hafiz Aliut trajton dukuritë gjuhësore të kësaj vepre, të cilat përgjithësisht vlejnë edhe për gjuhën e Abetares. Një punë të vyer ka bërë edhe orientalisti i njohur Osman Myderrizi duke analizuar Fjalorët e Hafiz Aliut. Ne do të theksojmë disa probleme specifike:

Hafiz Ali Ulqinaku në veprën “Abetarja e gjuhës shqipe” ka pasqyruar një nivel të lartë të formimit pedagogjik. Ai me kompetencën e një dijetari shkel në disa shtigje të vështira dhe përgjithësisht të parrahura apo të rrahura fare pak.

Ai arrin një sukses të dukshëm në shkrimin e gjuhës shqipe me shkronjat e alfabetit të gjuhës arabe, turke-osmane ose persishte. Në këtë fushë ai dallon mirë veçoritë gjuhësore të këtij grupi gjuhësh semite dhe, përmes alfabetit të tyre, arrin të krijojë karaktere shkronjash të veçanta për të shprehur tingujt dhe veçoritë e tyre në gjuhën shqipe që është e një natyre krejt tjetër si gjuhë indoevropiane. Natyrisht në këtë fushë të vështirë edhe të tjerë kanë bërë shumë përpjekje, edhe Hafiz Aliu arriti të shkruajë e të botojë më parë Mevludin, por tek Abetarja ai ka arritje më të larta, koncepte më të qarta dhe kritere më të drejta shkencore. Mjaftojnë të gjitha pasqyrat e shkronjave të paraqitura në parathënie dhe sqarimet që ai i ka pa të arsyeshme, për të treguar qartësinë dhe saktësinë e dijeve gjuhësore të autorit.

Abetarja ishte një libër mësimor, përmes të cilit fëmijët do të përvetësonin drejt kriteret e shkrimit dhe të leximit të gjuhës shqipe dhe do të hidhnin themelet e mësimit të saj. Fëmijët shqiptarë deri në atë kohë nuk shkruanin gjuhën amtare, gjuhën shqipe, për rrethanat politike e shoqërore të kohës, por ama në të gjitha lagjet dhe në shumë fshatra kishte mejtepe (shkolla fillore) dhe shkolla të kategorive tjera më të larta ku mësohej gjuha arabe, turke-osmane dhe persishte. Shumica dërmuese e fëmijëve njihnin alfabetin arab, shumë i thjeshtë, një grafemë si për shkronjën e dorës ashtu edhe për të shtypit, si për shkronjën e madhe ashtu edhe të voglën, dinin përmendësh disa nga lutjet dhe suret e thjeshta të Kur’anit, dinin t’i lexonin dhe t’i shkruanin ato në origjinal, pra ishin të njohur me karakteret e shkronjave të alfabetit arab e një pjesë më e vogël edhe të alfabetit turko-osman dhe të gjuhës persishte. Gjuha shqipe ishte e një natyre krejt tjetër, kishte ndryshime të theksuara në shqiptimin e tingujve dhe paraqiste vështirësi serioze në paraqitjen grafike të tingujve, duke u bazuar në alfabetin arab. Këtë problem tek Abetarja e zgjidhi drejt Hafiz Aliu. Ai krijoi në bazë të grafisë arabe, turko-osmane dhe në ndonjë rast edhe të gjuhës persishte karaktere të veçanta shkronjash për të shprehur me shkrim tingujt e gjuhës shqipe. Autori ka krijuar 15 shkronja të veçanta për tingujt zanorë dhe bashkëtingëllorë që nuk i ka gjuha arabe. Sikurse e thekson Dr.Mehdi Polisi këto janë: ë, o, y, c, ç, ll, rr, p, x, q, gj, nj, nd, ng, zh. Në këtë mënyrë ai arrin të na hartojë një alfabet të gjuhës shqipe me grafi arabe, por për çdo tingull jep një shkronjë korresponduese. Këtë problem e ka sqaruar në mënyrë shkencore Dr. Mehdi Polisi, i cili bën krahasimin mes alfabetit të Mevludit dhe të atij të Abetares së H.Aliut duke u ndalur kryesisht në dy tri çeshtje: në shkrimin e zanoreve o, u, y, dhe të bashkëtingëlloreve c, ç, x ose ng, nd, dhe nj. Zgjidhjet që i ka bërë këtij problemi Hafiz Aliu në Abetare në krahasim me Mevludin, janë të drejta shkencërisht, lexuesi nuk ka asnjë arsye të ngatërrojë leximin e shkronjave në Abetare, ashtu siç mund të ngjiste tek Mevludi, kur ky problem lihej në aftësitë gjuhësore të lexuesit.

Gjuha e përdorur në formimin e rrokjeve, të fjalëve, të togjeve të fjalëve apo edhe të fjalive pasqyron një nivel mjaft të lartë shkrimi të shqipes. Jo vetëm grafia është e konsoliduar dhe shumë e qëndrueshme, por edhe përzgjedhja e fjalëve shqipe, konceptet që ngërthejnë ato, lidhjet e tyre me njëra-tjetrën dhe posaçërisht ndërtimi i fjalive është shumë i qartë, i kuptueshëm dhe u përgjigjet normave të gjuhës sonë shqipe. Gjuha e përdorur në tekst nga autori tregon një formim të lartë të tij pavarësisht nga ndikimet dialektore të pashmangshme, ndoshta edhe të vetëdijshme të bëra nga autori. Edhe në Abetare si tek Mevludi apo edhe në Fjalorët, autori ka ndikime mjaft të shpeshta të të folmes së Ulqinit. Këtë e kanë vënë re me kompetencë shkencore studiuesit e mirënjohur Osman Myderrizi, tek Fjalorët, Tahir Dizdari tek Mevludi dhe së fundi Dr.Mehdi Polisi tek Abetarja.

Shpjegimet e tingujve sipas vendit, ku ata formohen dhe karakterin e tyre si zanore të shkurtra, të mesme apo të gjata, bashkëtingëllore të zëshme apo të pazëshme, grykore, qellëzore, buzore etj., autori i Abetares i ka bërë në mënyrë të qartë shkencore me kompetencën e një linguisti. Psh kur flet për elifin e gjuhës arabe dhe turke-osmane, Hafiz Aliu shpjegon se do të përdoret në gjuhën shqipe për zanoren a. Kur elifit i vihet një vizë e vogël vertikale përsipër, atij i jipet funksioni i një zgjatje të mesme, i cili gjithnjë në gjuhën shqipe do të lexohet si a (me gjatësi të mesme), psh aj (= ai). Te fjalët që duhet të lexohet më i gjatë, përsipër elifit vendoset një shënjë e zgjatjes, në formën (~), për shembull, shqipt a:r.

Karakterin e disa zanoreve e përcakton në këtë mënyrë: zanorja o është e hapët, e prapme e rëndë; zanorja u është e mbyllët, e prapme e rëndë; zanorja y është e prapme, e lehtë e mbyllët etj. Po kështu shumë interesante nga ana shkencore janë përcaktimet për shkronjën k dhe ng; n dhe nj; q dhe gj etj. Me shpjegimet dhe sqarimet që jep, autori ka qenë i informuar për problemet shkencore gjuhësore jo vetëm në arabisht, osmanisht, persisht por edhe për gjuhën shqipe.
Shënojmë se do të ishte kënaqësi e veçantë për ne, nëse në të ardhmen studiuesit e tjerë do të thelloheshin më tej në çështjet e mirëfillta gjuhësore të Abetares së Hafiz Ali Ulqinakut.



Vlerat didaktike

Abetarja ka një strukturë të arsyetuar, të natyrshme e të drejtë si libri më i parë e më i rëndësishëm për nxënësit e klasës së parë të shkollave fillore, si mjeti kryesor për mësimin e shkrim-leximit.Struktura e saj të bind për horizontin e autorit, për përgatitjen e

tij, për aftësitë pedagogjike, didaktike e metodike, për kuptimin e qartë nga ana e tij për kombinimin e harmonishëm të anës shkencore, metodike e edukative.

Autori H. Ali Ulqinaku me hartimin e kësaj Abetareje vërteton se ka qenë në dijeni të abetareve shqipe e të huaja, gjë që del qartë nga krahasimi i saj me abetaret shqipe të përfshira në veprën shkencore me vlera të gjithanshme “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike” të autorëve të njohur e të palodhur dhe specialistëve cilësorë për problemet e historisë së arsimit dhe të didaktikës në vendin tonë Prof.Dr.Shefik Osmani e Prof.as.Dr.Niazi Kazazi me redaktor Prof. Dr. Tomor Osmani e recensentë Prof. Dr. Pajazit Nushi e Kolë Xhumari.

Abetarja fillon me një “Hyrje”, në të cilën pasqyrohen të dhëna për shkrimin e shkronjave të gjuhës arabe e turko-osmane në gjuhën shqipe. Autori jep shembuj të shumtë shkoqitës për shkrim zanoresh e bashkëtingëlloresh të ndryshme që i ndihmojnë nxënësit për të pasur të qartë përdorimin e tyre në shkrim, në lexim e në të folur.

Në vazhdim trajtohet kapitulli “Alfabeti i gjuhës shqipe”, i cili paraqitet me tabela të ndryshme konkretizuese, duke dhënë radhazi tabelën e alfabetit të gjuhës shqipe, shkronjat e shtuara, të posaçme për gjuhën shqipe, shkronjat e përgjithshme, shkronjat plotësuese dhe zanoret me shkronja, shkronja të parme (të thjeshta) të shkurtra, shkronja të parme (të thjeshta) të gjata, fjala e përbërë (e formuar) e shkurtër dhe fjalë e përbërë (e formuar) e gjatë. Në dy tabelat e fundit jep idenë e rrokjes zanore + bashkëtingëllore ( ab, eb, etj) dhe të fjalës a:r, e:r, ni:r, u:r, shtu:r, kry:, në dy mënyrat e paraqitjes së tyre grafike: e vokalizuar me shenja të zanoreve dhe e vokalizuar me shkronja.

Ky kapitull, me anë të tabelave të veçanta për çdo temë është një material bazë, shumë i dobishëm, për të kuptuar e zbatuar veçoritë e shkronjave zanore e bashkëtingëllore, mënyrën e kombinimit të tyre në shkrim e lexim në përshtatje me kërkesat e gjuhës shqipe.

Këto probleme autori i ka shtjelluar gjerësisht, i ka konkretizuar me variante të ndryshme drejtshkrimi e drejtshqiptimi për të formuar te nxënësit e vegjël e të rritur njohuritë, shkathtësitë dhe shprehitë e nevojshme të shkrim-leximit, si detyra e parë e domosdoshme dhe e rëndësishme e abetares.

Në vazhdim autori H. Ali Ulqinaku trajton punën me fjalorin, me togjet e fjalëve, me fjalitë dhe në fund ka disa tekste të lidhura. Gjithësejt janë 9 tema që trajtohen duke u rritur metodikisht shkalla e vështirësive. Tema e katërt dhe e gjashtë janë vazhdim e thellim i njëra-tjetrës duke futur mes tyre njohuritë për besimin, kështu që gjithësejt janë 10 njësi mësimore.

Problematika e kësaj pjese është e gjerë. Përfshin disa tema kryesore: Fjalë për organet e trupit, fjalë për tokën, fjalë për qiellin, fjalë për kohën, fjalë për besimin, përsëri fjalë për kohën, emra për kohën, emrat e muajve, fjalë për vendin dhe për nevojat e domosdoshme.

Autori synon që përmes formimit të aftësive në shkrim dhe lexim të japë edhe mjaft njohuri nga fusha të ndryshme të dijes. Këto fillojnë me njohuritë nga natyra dhe pikërisht me atë pjesë të natyrës që është më e afërta, me trupin tonë, me trupin e njeriut, pastaj kalohet në njohuri për tokën, duke u përqëndruar tek dijet e gjeografisë fizike, kalohet në njohuritë nga astronomia dhe meteorologjia, në dijet nga koha dhe dukuritë atmosferike dhe punët sipas stinëve, jepen dijet themelore të besimit islam, pjesët përbërëse të vitit, stinët, muajt, javët, ditët etj.duke e vënë theksin tek emërtimet e tyre, kalohet tek gjeografia e përgjithshme, toka, kontinentet, popullsia etj, pastaj kalohet në njohuritë kryesore ekologjike lidhur me banesën, ushqimin, veshmbathjen etj. duke përfunduar me lutjet kryesore që duhet të dijë një fëmijë i klasës së parë. Po paraqesim në vija të të përgjithshme përmbajtjen e këtyre temave që përfshihen në Abetare.

Në “Fjalë për pjesët (organet) e trupit”. Autori e fillon mësimin për ushtrimin e përdorimit të tingujve dhe shkronjave në fjalë, togje fjalësh dhe fjali, duke dhënë njëkohësisht edhe njohuri themelore që e sheh ai të arsyeshme. E këtë e nis nga më e afërta, nga trupi i njeriut, nga trupi i vetë nxënësve. Në fillim të çdo teme autori ka grumbulluar fjalë me renditje logjike duke i përshkallëzuar konceptet më themelore për pjesët e trupit të njeriut. Ata nuk janë fjalë dhe grupe fjalësh të grumbulluara rastësisht. Autori duke bërë analizën logjike të pjesëve të trupit, jep fjalët themelore, jep konceptet bazë që lidhen me secilën pjesë, organ të trupit të njeriut.Fjalët lidhen njëra me tjetrën dhe përbëjnë kuptimet themelore të konceptit kryesor. Temën “Fjalë për pjesët (organet) e trupit e fillon me fjalen kry4 që përmbledh fjalët: flok, ball, vetull, sy, hund, goj, gjuh, dham, dhmall, buz, vesh, tru:, faqe, fylqinj, qaf, arrç, fyt (hem gryk) etj. Vini re renditjen logjike duke u nisur nga pamja e përgjithshme e kokës: flok, ball, vetull, sy, hund, goj, etj. Dhe brenda gojës: gjuhë, dham, dhmall etj. Kjo renditje e fjalëve jo vetëm logjikisht, por edhe nga ana shkencore dhe didaktike edhe sot është e qëndrueshme dhe e saktë, gjë që tregon qartë aftësitë didaktike dhe shkencore të autorit. Pasi ka dhënë fjalët, emërtimet (koncepte) më themelore për trupin e njeriut, autori jep foljet më kryesore që lidhen me veprimet e organeve të trupit, por që njëkohësisht edhe me punën e jetën e fëmijëve në shkollë, si: me shkru, me vizatu, me shatit, me bvet, me dit, me ndej, me kap, me gjet. Pas foljeve që i jep në paskajore autori fillon me fjalitë të thjeshta, si: Dora kap. Syni sheh. Duhet me shkru me vizatu. Prej tyre kalohet në fjali më të zgjeruara, si: Aj ni:r qi shkrun e kndan pyr gjith vend paq ban. Aj qi z’din strapac hjek.

Duke synuar të japë numërorët nji dhe dy autori formon edhe një fjali në formën e një fjale të urtë me përmbajtje morale duke i këshilluar fëmijët që të flasin pak dhe të dëgjojnë shumë, Dëgjo dy herë e fol një herë. Për këtë jep ushtrimin e menduar shumë bukur: Gjuhë nji, ve:sh dy- nji fal, dy ndigja.

Kjo temë mbyllet me lidhjet farefisnore më të afërta duke vënë në përdorim përemrat më të njohur pronorë, në rastin konkret të përdorur para emrave: em vlla, eme motër, em bir, eme bi.

Si përfundim themi se autori në këtë temë ka dhënë 42 emra, 8 folje, numërorët dhe përemrat pronorë. Formon fjali të thjeshta dhe pastaj kalon në fjali të përbëra. Të gjitha këto lidhen me problemet e mësimit, të shkollës dhe të edukimit moral. Me interes është ideja se i dituri bën të mira, ndërsa i padituri heq e vuan.

Në pjesën “Fjalë për tokën” ka emra që kanë të bëjnë me tokën, me elemente të saj, me dukuri që lidhen me tokën, me qenie të gjalla që jetojnë në të, etj. Të tillë janë emrat gu:r, dhe:, pluhyn, ran, balt, kyrqele, mal, kodyr, rrpin, teposht, pyrpje:t, rrafsh, fushë, çerdhe, livadh, njomsin, bar, zjerm, rrug, udh, dru, gjeth, buk, etj. Si në temën e parë autori nuk bën një rreshtim fjalësh pa kriter, duke iu përshtatur nevojave të shkrimit apo të këndimit, përkundrazi në dhënien e njohurive për konceptet më kryesore gjeografike për tokën ai i rendit fjalët sipas një rendi logjik që të lidhura ngusht me njëra-tjetrën japin një sistem konceptesh apo një koncept më të gjerë, më përgjithësues. Vini re grupin e fjalëve:

1. që lidhet me përbërësit e tokës: gur, dhe, pluhyn, ran, balt, kyrqele etj.,

2. me formën e pamjes së tokës: mal, kodyr, rrpin, teposht, përpjet, rrafsh, fush, livadh,

3. me bimët në tokë: njomsin, bar, dru, gjeth etj.

4. me ujin: uj, vi, lum, det, prru, liqe.

Autori në këtë temë ka përdorur 32 emra, 3 ndajfolje: teposht, pyrpjet, rrafsh. Këta të fundit, ndajfoljet, lidhen ngusht nga ana kuptimore me emrat që kanë pranë, si: mal, kodyr, rrpine, që mund të shfrytëzohen për të krijuar pozicione të tyre si dhe për t’i përdorur emrat në fjali të ndryshme.

Kjo pjesë përfshin edhe folje me paskajore me mif, me ça, me gje:t, me kthy, me ngri, me rrje:dh, m’u njit, me i:k Më poshtë autori formon fjali të thjeshta duke vënë në lidhje e marëdhënie emrat me foljet, si: Toka sillet. She:u rrjeth. Rana me:t. Kjo temë përfundon me fjalinë e zgjëruar, por që njëkohësisht është dhe një fjalë e urtë, por që lidhet me tematikën e fjalëve në përdorim: Guri ny vend rand isht, gjithkush e di.

Sikur shihet autori i Abetares njohuritë nga Dituria e natyrës i ka dhënë shumë të thjeshta, të qarta e të renditura logjikisht. Shkalla e vështirësive është rritur nga tema në temë.

Në pjesën “Fjalë për qiellin” njohuritë nga natyra gërshetohen me elementet themelore të astronomisë. Ka fjalë që paraqesin një fjalor të bollshëm për qiellin dhe dukuritë që kanë të bëjnë me të, si: qijell, dijell, han, yll, mot, erë, re, borë, akull, shi, breshen, vetim, rrfe, mjegull, e:r, si dhe folje që tregojnë e sqarojnë dukuritë në fjalë, si: me fry erë, me bumullu, me vetu, me shkrep, me pikrru. Më poshtë vazhdohet me fjali të thjeshta: Er fryn. Qijelli sat bumullan. Shi:u pikrran pike pike. Liqe:ni bahet prej shiut tuj ik. Breshyn u kap.

Theksojmë se në ndonjë rast nën ndikimin e gjuhës turke-osmane renditja e fjalëve nuk përputhet me natyrën e ndërtimit të fjalive në gjuhën shqipe. Psh: Er fryn., Breshyn u kap.

Pjesa “Fjalë për kohën” përmban fjalët e nevojshme që shpjegojnë përcaktime të shumta për temën, si: vje:t, muj, jav, djell, dit, nat, ças (sot), natje, mramje, ve:r, vjesht, dimyn, prendve:r, fresk, ftoft, xet, terr, drit, von, he:ret, etj. Këto fjalë, të vendosura radhazi, paraqesin koncepte për kohën me emra për periudha, për njësi, për matjen, për zgjatjen e saj, për stinët, për dukuritë atmosferike, etj.

Kjo temë ka një shkallë më të lartë vështirësie, konceptet janë vërtetë të thjeshta, por disi më abstrakte, më përgjithësuese, që lidhen jo me një send konkret dhe të prekshëm për fëmijët, si koncepti: vjet, muj, jav, ver, vjesht, dimyr, prendver, me dukuri atmosferike, si: fresk, ftoft, xet, terr, drit, von, heret.

Sapo paraqet tri folje me ardh, me kalue, me fluturue që lidhen logjikisht me fjalën vjetët, kështu që edhe mund të kuptohen si një fjali e përbërë me tre kallëzues, menjëherë autori fillon me fjalitë: Vjetyt fare shpejt vin. Vjen, kalan, shkan ntrinija. Koha si zak fluturan. Punyn e mramjes ny natje mas le. اas pyr ças mas rri. Dimyn, ve:r knda, shkruj. Papuna trok t’ban. Sikur shihet në këtë temë numri i fjalive është shtuar, gjithashtu edhe niveli i tyre, mendimi që ata shprehin është më përgjithësues, më abstrakt. Shumë interesante është fjalia e ndërtuar me tre kallëzues: Vjen, kalan, shkan rinia (në tekst ntrinija). Të gjitha këto fjali lidhen me punën, me kohën dhe me shfrytëzimin e saj. Këshillat morale që jepen, janë me shumë vlerë për edukimin e fëmijëve dhe pasqyrojnë vlerat mësimore dhe edukative të mësimit, ashtu siç e konceptonte vlerën e diturisë Hafiz Aliu.

Në vazhdim trajtohet tema “Fjalë për besimin”, ku jepen njohuri fillestare në përshtatje edhe me mundësitë dhe nivelin e fëmijëve. Nepërmes një teksti të lidhur autori shtron në mënyrë të thjeshtë dhe të qartë shtyllat e besimit islam. Në pamje të parë është një grumbull fjalësh e shprehjesh, por duke i lidhur ato ne nxjerrim të plotë dhe të qartë këto njohuri: Zoti (Perëndia) gjithçka isht ai e shpif (e krijon). Zoti (është) nji. Shak nuk ka. Ne na ka çu qitabe edhe pejgamber. Edhe dita e qametit njimend isht. Mir e keq, gjith e cili send prej Zotit vjen. Mas deke prap ke m’ju njall. Muhammedi alejhi-s-selam Robi dashtun i Zotit isht. T’gjithave i besu:m. Këto ide janë të njohura për të gjithë, prandaj edhe nuk kanë nevojë për t’u analizuar. Në kushtet e mësimit për fëmijët e klasës së parë autori në mënyrë të thjeshtë, me fjali të shkurtra e të kuptueshme parashtron idetë më themelore të besimit.

Pjesa “Përsëri fjalë për kohën” nuk është përsëritje e temës së mëparshme, ajo është më e zgjeruar, në vend të fjalëve ka për bazë fjalitë që kanë karakter pyetës me përgjigjet përkatëse. Trajtimi metodik i lëndës ndryshon. Mësimi zhvillohet në formë pyetjesh e përgjigjesh mes mësuesit (librit) dhe nxënësit.

Pyetje të tilla kanë të bëjnë me vitin, muajt, javët, ditët, orët, minutat e sekondat, ato kanë një shkallëzim të natyrshëm dhe krijojnë një tabllo të qartë për kohën dhe lidhjet logjike mes përbërësve dhe njësive të saj.

Ja për konkretizim pyetjet e paraqitura: Nji vjet sa muj isht? Nji muj sa jav isht? Nji jav sa dit ka? Nji muj sa dit ka? Nji dit sa ças isht? Nji ças sa dekike ka? Nji dekike sa sanije ka?

Këtyre pyetjeve u jipen përgjigjet përkatëse: Nji vjet dymdhet muj isht, nji muj katyr jav isht, nji jav shtat dit ka, nji muj tridhet dit ka, nji dit dymdhet ças isht, nji ças gjashdhet dekike ka dhe nji dekike gjashdhet sanije ka.

Një tjetër pjesë ka për subjekt kohën. Ajo titullohet “Emrat për kohën”. Edhe këtu nuk ka përsëritje, ka elemente të reja. Nëpërmjet kësaj pjese jepen emrat e ditëve dhe të muajve. Shënojmë se emrat e muajve jepen sipas kalendarit hënor, në gjuhën arabe.

Shtojmë se këto emra jepen vetëm si fjalë, pa u përdorur në fjali.

Emrat e ditëve i vendos sipas kësaj radhe: E brende, e shtunde, e dill, e hane, e martë, e myrkurr dhe e enjte. Autori duke u nisur nga tradita e besimit islam java fillon me ditën e xhuma, që është edhe ditë feste, por të bën përshtypje se kjo ditë emërtohet e brende (e premte)

Për emrat e muajve thekson se ata janë përcaktuar në dy mënyra në bazë të kalendarit hënor e atij diellor. Sipas hënës emrat e muajve i shënon: Muharrem, Safer, Rebi’u-l-evvel, Rebi’ul-ahir, Xhumadi-l-evvel, Xhumadi-l-ahir, Rexhep, Sha’ban, Ramazan, Sheval, Zi-l-ka’de dhe Zi-l-hixhxhe.

Duke vazhduar paraqitjen e përmbajtjes së pjesëve i vjen radha “Emrat e mujve dijellit”. Kjo është një pjesë e gjatë, ku jepen emrat e muajve si vijon: Mars, Prill, Maj, Qershyr, Korrik, Gusht, Briti, Britni, Britmuri, Shinondre, Kallnur dhe Shkurt hem frur.

Pas muajve jepen stinët. Pyetjes: Nji vjet sa copa ka, i jepet përgjigja: Nji vjet katyr copa ka.

Autori për konkretizim të përgjigjes jep emrat e stinëve: Prandver, ver, vjeshtë e dimyn. Njëkohësisht me këtë në vazhdim jepen muajt që përfshin secila stinë si dhe karakteristikat atmosferike të secilës prej tyre.

[Fenomeni]

Se nuk ja vlen te lexohet kjo teme, por mendoj se te gjithe keta kane qene bashkepunetore te pushtuesit 500 vjecar. Ne cdo fjali ka fjale qe si kuptoj dot sepse nuk e di gjuhen e armikut!

Lexoni: Për emrat e muajve thekson se ata janë përcaktuar në dy mënyra në bazë të kalendarit hënor e atij diellor. Sipas hënës emrat e muajve i shënon: Muharrem, Safer, Rebi’u-l-evvel, Rebi’ul-ahir, Xhumadi-l-evvel, Xhumadi-l-ahir, Rexhep, Sha’ban, Ramazan, Sheval, Zi-l-ka’de dhe Zi-l-hixhxhe.

Ky lloj mund te jene personalitete te shquara te botes joshqiptare.

[DEN_Bossi]

Per faktin se perdoren emra dhe terma turqisht ke te drejte por ky nuk eshte faji im pasi une jam munduar te jem origjinal ne theniet dhe termat qe autoret kane perdorur.

Per sa i perket autorve qe une u jam rreferuar , ato jane njerezit me te nderuar, personat qe i kane kushtuar jeten e tyre kambit dhe gjuhes shqipe.

Psh. z. Faik Luli qe referohet me shume ka keto tituj si mesues dhe pedagog i gjuhes shqipe eshte vlersuar;

1. Me titullin “Arsimtar i Dalluar” viti 1962

2. Me urdherin “Naim Frasheri” Kl. I-re, ne vitin 1987

3. Me titullin “Mesues i Popullit” viti 1993

4. Me titullin « Doctor Honoris Causa » viti 2000

Ka botuar:

- 10 libra e tekste mesimore per metodiken e gjuhes shqipe e letersine nga kopshti deri ne arsimin e larte

- 20 libra per shkollen, historine e arsimit dhe kulturen islame

- Mbi 200 artikuj, studime e kumtesa ne 40 gazeta e revista brenda e jashte vendit

- Ka redaktuar 24 libra

- Ka perfshire 25 materiale e studime ne botime te akademise se Shkencave, Universiteteve, Muzeut e Medresese etj.

E kshtu te dashur lexues , une nuk kam dhe nuk di ku te gjej referues me te mire dhe me me vlere.

Faleminderit