Branko Merxhani

[Albo]

Politika dhe intelekti

Branko MERXHANI,

S'ka njeri, me pak tru në kokë, që të mundij të mohojë, na duket, se kalojmë një periudhë me një rëndësi të madhe dhe bile të jashtëzakonshme të jetës s'onë kombëtare. Një periudhë decizive ndryshimi dhe transformimi në të cilën jeta e jonë kolektive hedhë hapat e para për formimin e ndërgjegjes së bashkët të Shqiptarismës nacionaliste. Një periudhe e tillë ka nevojë për dritë; bile për shum dritë.
Gjendja e përparëshme ka qenë një gjendje e errët. Nuk ishte e
vetëkuptuarshme. Kishte nevojë për analyzë dhe për ndriçim që të kuptohet. Rreth e rrotull Pushtetit u krijuan gardhe të pa-kuptuarshme dhe nga ky shkak gjendja e përparëshme kishte humbur po thuaj çdo kontakt me Mendimin e Përgithëshmë. Një cipë mysteri ishte hapur në çdo pikë të horizontit shqiptar. Brënda në disa lagështira të rënda ushqehesh krimbi i zemërimit dhe i dëshpërimit. Mendimi i Përgjithëshmë kishte et për dritë. Nuk i drejtohet ndjenjës po logjikës. Mendimi i Përgjithëshmë orientohet për në kritere logjike - për në të drejtën dhe për në të dukurën...
* **
Duke analyzuar pak vjet më parë në shtyllat e një Reviste një nga veprat kritike më me rëndësi të shkrimtarit tyrk të njohur Aga Oglu Ahmet, shkruanim: "...Shtet dhe Qeveri, qytetrimi europian këto gjëra i ka të ndara. Atje Qeveri nuk do të thotë Shtet. Shtet është emëri i dytë i Popullit. Shtet do të thotë Komb-Nasion. Kur këto të dyja kuptime trazohen, kur Shteti çduket nën formën e Qeverisë dhe Qeveria e poshtëron kuptimin e Shtetit, ahere lind, si përfundim natyral i kësaj anarhije shoqrore dhe mendore Absolutisma (Neo-Shqiptarisma, 1930. Tre Qytetërime, f.47)
Për neve një nga shkaqet më të thella të krizës së periudhës së përparëshme, ishte edhe mos-shquarja e këtyre dy njohjeve sociologjike. Organisma e jonë politike mbajti po thua vazhdimisht karakterin e vet gjenetik, pa që të mundij të shvillohet e të perfeksionohet, duke mbaruar pak e nga pak qëndrën e mbështetjes së saj në sheshe më shoqërore, dhe pa që të kërkojë të marij jetë të re e dritë të re drejtë-për-drejtë nga burimet e fjeshta të ndërgjegjes kombëtare, që ësht duke u formuar me kohë. Kështu pas lindjes s'Organismës s'onë politike të qëndruar, Pushteti, në vënd që të ndëret në të gjitha shtretet e jetës popullore, t'afrohet më shumë, mbeti i rrethuar nga ngushtësija nisëse e origjinës gjenetike, i krijoi vetëhes një gjëndje të koklavitur, një udhë të verbër tragjike, dhe dita-ditës e kufizoi më tepër çdo gjë të gjallë, të drejt-për-drejtë, të sinqertë, të vërtetë. Oportuniteti e shpërnguli nevojën e brëndshme. Nën të tilla kondita nuk ishte e mundur që Shteti dhe Pushteti t'i afrohet idealit Shtetror të math, domethënë të refuzojë formimin e tij logjik..
* * *
Këtu e shumë vjet më parë një nga sociologët më të vjetër, që e përdori në mënyrë të veçantë kuptimin e Mendimit të Përgjithëshmë, shkruante: "Vetëm me anën e Mendimit të Përgjithëshmë sundon edhe më i forti i Monarkëvet" (Herbert Spencer, "Principles of Sociology", f.264)
Një nga mësuesit më të fortë të sociologjisë gjermane të sotme shkruan: "Marrëdhënja midis Politikës dhe intelektit nuk varet nga forma e Regjimit; kjo marrëdhënje mund t'eksistojë ose të mos eksistojë nën çdo Regjim" (Alfred Weber, "Geist und Politik", f.337)
Duke u mbështetur mbi këto parime fare të drejta, krizën tragjike që po shkon marrëdhënja midis Politikës dhe Intelektit ndër neve, ne ia ngarkojmë këtij shkaku kryesor: Vëndi i ynë nuk ka asnjë klasë të formuar e të caktuar intelektualësh, klasë që të përbëjë burim mendimi shoqnor të math jetik. Vëndi i ynë s'i ka ato idera në të cilat mishërohen, në mënyrë simbolike, elementet e një jete intelektuale që influencon shoqërisht.
Pra për neve problemi vazhdon të mbajë formën që i dhamë me një artikull t'onë të vjetër, këtu e shtatë vjet përpara:
"Nevojë për të krijuar një jetë intelektuale!" (Demokratia, 8 Dhjetor, 1928).
Pa jetë intelektuale s'është e mundur të punohet as nonjë ide shoqërore; dhe pa idera, as nonjë jetë kolektive, as nonjë përpjekje reformonjëse, as nonjë Shtet. Idea i konditon faktet. Idetë false ose të falsifikuara, na kanë shpurë në faliment. Idetë e drejta do të na ndihmojnë të rindërtojmë, dhe të rindërtojmë fort. Tërë problemi ësht një problem qëndre- një problem i organizimit të fuqive intelektuale të vendit me një drejtim të caktuar dhe me një ndriçim të mjaftuar!

Botuar më 1935

[Albo]

Reformat

Branko MERXHANI,

Një vjershëtor i math gjerman, i cili ishte edhe fillosof i math, fillosof i jetës dhe i natyrës, tha afro një shekull më parë: "Natyra krijon pa-rreshtur forma të ra. Ato që ka sot nuk kanë qenë kurrë më parë. Dhe ato që kish tjetër herë, sot nuk jane më".
Natyra krijon pa-rreshtur forma të ra. - Ja, pra, Ligji i pa-shkelshmë, gjithmonë i fortë, gjithmonë i mrekullueshmë, Ligji i jetës, Ligji i qënies njerëzore. Kaq për njerëzit, sa dhe për popujt. Po para së gjithash për popujt. Popujt që duan të rrojnë, popujt që duan të mbajnë gjithmonë lart emrin e historisë së tyre, të ruajnë sheshin e Qytetërimit të tyre dhe t'a shvillojnë, këta popuj pothua në çdo periodë të jetës së tyre rrëmbehen nga një dallgë reformonjëse shumë e madhe. Dhe përpiqen gjithnjë të regullojnë konditat e jetës së tyre shoqërore sipas nevojave të realitetit. Sipas shvillimit të frymës së kohës dhe mendimevet të ra. Gjithë jeta nuk është gjë tjetër veçse një lëvizje e paprerë. Dhe ai që ne quajmë "Përparim" nuk është gjë tjetër veçse një "Ndryshim".
Kësisoj është një gjë e natyrëshme që çdo epokë historike të ketë dhe nga një tok njerës të dëshpëruar. Njerës të ndjenjës, të nostalgjisë, po, në një kohë e sipër, edhe të reaksionit. Po Ligji i natyrës zotëron kurdoherë. Dhe një mëngjes të bukur, kur një diell paraveror, si symbol i fitorës së ideve të ra, përçan befas një re të dendur, këta njerës të mirë i gjejmë të bredhin si hije të heshtura brenda në kopshtin e prishur të ëndrave dhe të nostalgjive të tyre. Po jeta jashtë vashdon vijën e saj. Dhe bota ka ndruar prej shumë kohë forme dhe shpirt...
Kjo është historia e njerëzisë. Fillosofia e jetës shoqërore. Dhe nuk gjendet as njeri që të na bëjë pyetjen:
- Ju pëlqeu, Zotëri?
* * *
Që nga dita e proklamimit të Monarkisë fryn edhe në vendin t' onë një erë reformonjëse. Për fat të mirë pjesa e madhe e popullit e ka kuptuar thellësisht nevojën e riorganizimit të jetës shoqërore mbi baza të ra. Ky popull, i cili mrekullisht mundi të ruajë shpirtin e tij kombetar, ky popull, i cili luftoi trimërisht shekuj me radhë kundër fatit të tij të keq dhe shpëtoi krenarinë dhe prestigjin e tij nga rreziku i poshtërimit dhe i çdukjes, ky popull do t' a ketë edhe zotësinë, edhe dynamismën e tij për të rikrijuar jetën e tij shoqërore sipas nevojavet të kohës, që të mundet një ditë të tregohet i math e i fortë edhe në lëmin e qytetërimit të tij kombëtar.
Po të jenë Shqipëtarët, pa ndryshim feje, të bashkuar rreth e rrotull Fronit, brezi i sotmë do përpiqet që të zotërojë korrentin reformonjës kombëtar që të rojë Shqipëria, që të lavdohet emri i racës dhe që të valojë një ditë Flamuri heroik i Skënderbeut lart dhe me krenari, lart mbi altarin e sakrificës kombëtare, mbi altarin e virtutës kombëtare. Krijimi më i ndritshme i këtij korrenti do jetë fuqia e rilindjes se një Shqiperie të re, së një Shqipërie të synkronizuar...
Shqiptari nuk do të mbetet aspak në luftën e Qytetërimit. Në luftën e rrënjosjes së themeleve kombëtare, në luftën e fitimit të vlerave morale, në luftën, më në fund, të pasurimit të shpirtit kombëtar me krijimin e idealeve shoqërore të ra.
Shqiptari po e bëri çapin e parë. Brenda në pak kohë do vihet në sbatim Kodi Civil i ri. Ligji i fundit mbi organizimin e komuneve do t' a ndrojë nga rrënja systemin e sotmë administratif të vëndit dhe do japë shkak që populli të merret më shumë me punërat administrative në mënyrë që të njihet me ligj bashkëpunimi i ngushtë midis Shtetit dhe Popullit për të lartësuar sheshin mendor të shoqërisë.
* * *
Po çapi më me rëndësi përpara është vendimi i Musulmanëvet për synkronizimin e instituteve dhe të bazave të jetës fetare. Kjo është një çështje që ka rëndësi shoqërore tepër të madhe. Duhet të pohojmë se çpallja e Kryemuftiut, që botuam në numurin e shkuar të gazetës, nuk na kënaqi as pak. As, të paktën, na dha kurajo. Kjo gazetë, e cila është përpjekur gjithmonë për sbatimin e metodhve shkencore të ra sa në systemin administratif aq dhe në organizimin e jetës fetare së popullit t'onë, ësht e mendjes së një reforme fetare e vërtetë, e cila të ketë për qëllim synkronizimin e fesë, nuk mund të arrihet pa një shpirt liberal të gjerë, pa një njohje të thellë të essencës së vërtetë dhe të vlerës shoqërore të fesë, pa kurajo, pa frymë krijonjëse.
Le të hedhim një sy në lëvizjen e sotme reformonjëse, që ka kapur pothua pjesën më të madhe të botës musulmane. Ç'bëhet në Turqi? Ç’bëhet dhe në thellësi akoma të Azis? Ç'bëhet brenda në Afganistan? Për Musulmanin e vërtetë fe do të thotë fisnikërimi dhe idealizimi i jetës. Turqia e sotme mundi të bëjë mrekullira, me qenë se pati forcën të dërmojë çdo përpjekje reaksionare. Turqia e sotme provoi, në mënyrën më të shkëlqyer, se dhe një Shtet Musulman mundet fare bukur të lartesohet në sheshin e qytetërimit evropjan. Arrin, po të dojë!
Turqia e sotme institutet fetare i pastroi nga hoxhallarët e paditur, i dha fesë një ekzistencë pothua autonome, të ndarë nga Shteti, dhe atje ku më parë mbretëronte padija dhe errësira, sot triumfoi shkenca dhe puna, triumfon idea kombëtare dhe dashuria njerëzore, që janë edhe essenca e vërtetë e Islamismës.
Një shkencëtar i shquar Svicran, pedagogu dhe psykologu me famë zoti A.d. Ferriere, i cili vizitoi këto ditë Turqinë dhe admiroi përparimet e saj kolosale, shkruan: "Shted Turk do të bëhet model që, ndofta një ditë, do t'i kenë zili edhe shumë popuj të qytetërimit të vjetër".
Kjo është e vërteta e kohës dhe nevoja e minutës. Rreth neve po rikrijohet një botë e re. Dhe do jetë tragjik fati i atyre njerëzve, që nuk do jenë të zotë të çmojnë korrentin e kohës, vlerën e qytetërimit, të gëzojnë përparimin njerëzor kolektif. Mjene skllevër të paragjykimevet, zuzarë të errësirës, gërmadha të së shkuarës....
Natyra krijon pa-rreshtur forma të ra.

Botuar më 1928

[Albo]

Individualismi

Branko MERXHANI,

Këtu e disa vjet më parë një Filosof frëng mjaft i dëgjuar në kohën e vet, duke studjuar Psykologjin e popullit italian t'atëhershëm, paraqiti një ndarje të re për kuptimin e Individualismit. E ndante në dy pjesë: Në një Individualisëm të lart (individualisme superieure) dhe në një Individualisëm të ulët (individualisme inferieure}. Dhe simbas gjykimit të këtij mendimtari, Individualismi që karakterizonte jetën shoqërore italiane t' atëherëshme, mbante vulën e Individualismit të pjesës së dytë. Që nga koha e Fouillee-it e gjer më ditët t' ona kaloi më tepër se një e katërta e shekullit dhe brenda këtij kalimi të kohës, psykologjia e popullit italian bëri, natyrisht disa përpjekje lartësonjëse dhe s'ka dyshim se shënoi edhe disa shvillime dhe transformime për t'u përmendur. Italia pas triumfit të Bashkimit të saj kombëtar në lëmin e organizimit dhe të moralitetit shoqëror, mundi të matet me mjaftë meritë me popujt më të fortë të kohës dhe bile duke patur edhe disa fitime të dukëshme, që kohe mbas kohe kanë tërhequr habitjen dhe zilin e Botës së qytetëruar. Përveç kësaj ne sot duke u bazuar mbi gjyrmime dhe përfundime të reja të Psykologjisë së popujve, si edhe të Sociologjisë, d.m.th. mbi një seri punimesh shkencore positive që u vërtetuan që nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar gjer n' epokën t'onë, s'kemi arsye të pranojmë klasifikimin e Fouiltee-it për t'i dhënë një përcaktim shum' a pak të sakt kuptimit të Individualismit. Per Individualismin e ulët të kohës së Filosofit frëng sot themi lndividualizëm e aq. Individualismin e lartë të tij e quajmë me një tjetër terme "Personnalismë". Por nëse ne bëjmë një ndreqje të tille rreth këtyre temave, këtë nuk e bëjmë vetëm për hatërin e Terminologjisë filosofike. Jo.
E bëjmë këtë ndreqje apo ndryshim edhe për një shkak krejt praktik. Duke vërejtur disa nga çfaqjet e jetës s'onë shoqërore, shohim se rryma e individualismit t'ulët, ashtu siç e përshkruante dikur Fouillee-i është duke u shtuar e duke u përgjithësuar ndër ne, bile gjer me një shkallë mjaftë të trubulltë e të shqetësuar. Për jetën t'onë shoqërore Individualismi i lartë, ashtu siç e çfaqin dhe e provojnë b.f. Anglosaksonët ose Gjermanët, është një fjalë që s'ka asnjë kuptim dhe është një vlerë që nuk ka filluar të duket as edhe si një fantasi filosofike. Nën të tilla kushte kaotike është e udhës që të përcaktojmë mirë kuptimin e fjalëve që përdorim para se të hyjme në bisedimin e një theme...
* * *
Ku e ka shkakun e saj varfëria morale që karakterizon sot me ngjyra kaq të dukëshme çfaqjet e shumta dhe të ndryshme të jetës s' onë shoqërore?..
"Shoqëria" e jonë vërtetë kalon një fazë transitive t' ecjes së sajë përpara. Procesi që bën kjo ecje është ky: U gjëndëm të çkëputur një ditë befas nga bota e jonë e vjetër, nga bota e Orientalizmit byzantino-otomane dhe vetëm nevoja e thjeshtë e jetës, ose më mirë, fuqia brutale e një ngjarjeje politike, pa asnjë po thua kuptim sociologjik, na shtyri, ndofta pa dashur, nëpër valat e kërkimit të drejtimeve të reja. Por... pa ditur se nga vijmë, pa ndier e pa gjyrmuar "si-n" dhe "përse-n" e gjendjes së krijuar, a është e mundur të mendojmë dhe të kuptojmë se për ku shkojmë? Për mua një nga shkaqet më kryesore të andrallës morale që paraqet po thua në çdo çfaqje të sajë jeta e jonë shoqërore e tanishme, është edhe kjo "periodë transitive' të së cilës i mungon kryekëput. Ndërgjegja e Mendimit. Në një "shoqëri" që kalon nga një etapë e tillë dhe me brume e burime të tilla vetëm Individualismi i ulët, ose fundi i fundit, vetëm një Personalisëm mohonjës mund të ketë fjalën.
Individualismi që prodhon gjendja historike e jetës s'onë shoqërore, është një fuqi mohonjëse pa një gjurmë ndërgjegje. Është një egërsirë që mbahet dhe ushqehet lirisht dhe vazhdimisht prej typeve të shuarë të rretheve të trashëguarë. Pjella e historise s' onë. Të gjitha fuqit shkatërimtare të 5, 6, 10 shekujve me radhë dhe me vazhdim, punuan pa reshtur e pa mëshirë për të prishur dhe për të prurë në një shkallë të tillë "Strukturën t'onë shoqërore". Në t'atillë vend, historikisht të mjerë, vetëm typa të lirë dhe krejt të pa mvarurë nga influencime kontraste të vlerave të perënduara, do të mundin të krijojnë një atmosferë morale lartësonjëse për të shpëtuar shpirtin shoqëror të Kombit nga katakombet e kësaj pathologjie historike.
Po si mund të krijohen këto type?
***
Nuk jemi në gjendje sot, ose - le te themi edhe kështu - nuk jemi të pregatitur mjaft tani sa që t'i japim një përgjigje t'urtë pyetjes së sipërme. Por një gjë është në shesh: Rryma e Individualismit (të ulët) është duke u përhapur, është duke u përgjithësuar dita-ditës më tepër ndër ne. Përse vallë? Ja një pikëpyetje tjetër, rreth së cilës vlen të qëndrojmë një çast dhe të mendojmë thellë-thellë. Shkaqe me një rëndësi themelore, që shpesh herë na duken si të pa kapëshme, fshihen në brendësirën e këtij fenomeni. Nga një qëndrim gjyrmonjës përpara kësaj pike kemi për të nxjerrur dy fitime mendore themelore:
A. Do t'arrijmë të marrim vesh (shumë më mirë nga sa mundemi sot), përmbajtjen e Individualismit t'onë;
B. Do të gjejmë shkak për të bërë pak filosofi rreth krizës morale që po na rrethon...
E para: "Shoqëria" e jonë nuk mundi të fitojë ende një bazë morale. Shum'a pak të qëndruarshme, mbi të cilën do të mund të mbështetej një veprim shoqëror me të vërtetë përtëritës. Morali i ynë i gjertanishem, morali i një "Shoqërie" të pa synthetizuar, ose të synthetizuar krejt negativisht, hem si lëndë, hem si shpirtë, d.m.th. sociologjikisht të një "Shoqërie të pa qenë" - ka qenë vetëm një "moral asketik". Jeta e jonë shoqërore e ndarë dhe e përçarë, jashtë këtij Asketisimi, nuk ka për të paraqitur as një fije tjetër moraliteti shoqëror. Sot e humbëm edhe kët! Në kohët e shkuara, në kohët që nuk kanë se si të kthehen dhe të përsëriten edhe një herë tjetër, ky lloj Morali hynte në punë, gjer me një pikë, sepse pakësonte mjaft shkatërimet e veseve t'ona primitive dhe ndalonte, prapë gjer me një pikë, sundimin e pa fre t'ambicievet t'ona vehtiake. E humbëm, themi, këtë bazë morale dhe nuk mundemi t'a zëvendësojmë, gjer më sot, me një bazë morale tjetër. Shkaku? "Faza transitive" që u dukë befas dhe e cila vazhdon edhe sot të vërtitet pa drejtime midis rugëve zik-zake...
E dyta: Faza transitive është një fazë shvillimi d.m.th. është një proces shkatërimi ose rindërtimi shoqëror - simbas kushteve brenda së cilëve lëviz e ritet. Me fjalë të tjera hymë pak nga pak dhe ndofta pa e ndier fare, në një faze të Qytetërizimit modern, në fazën e ashtuquajtur "ndarja e punës shoqërore". Nëpër të tilla faza ndryshimi, morali askerik, ka shkuar kudo duke u pakësuar dhe influenca e rij u kufizua dal nga dalë vetëm mbi një grup të caktuar, mbi grupin e asketëvet, të cilët me gjithë rrëzimet tronditëse që shkakton ndryshimi i epokës, vazhdojnë edhe këtej e tutje, edhe kundra rrymës t'adhurojnë dhe të mbajnë lartë vlerën e karakterit dhe kultin e virtytit. Mirë po sa më tepër thellohen dhe zgjerohen trazimet kontraste që krijon etapa e parë e "ndarjes së punës shoqërore" edhe sasia e asketëvet të vërtetë dhe si përfundim të natyrshëm të këtij procesi transitiv, kemi poshtërimin e karakterit, si dhe çvleftësimin e virtytit. Kemi, d.m.th. fillesat e një "krize morale".
E treta: Përhapja e ngadalëshme e periodes së "ndarjes së punës" çfaq edhe disa trubullime dhe eksagjërime të tjera. Ndryshimi i drejtimit shoqëror shkakton tronditje psyhike të veta, tronditje të cilat shkojnë gjer në rrëzat e strukturës së "shoqërisë". Një nga këto tronditje, ndofta ajo që ka rëndësi më të madhe, sidomos për kushtet t'ona orientale të vonuarë, është adhurimi i tepëruar e po thua mimik, që rrëfejmë për çdo gjë që ka të bëjë me "iden e qytetërimit europjan". Por sido kudo të gjithë këta faktorë, edhe ata të mëparshëm edhe këta të fundit, të gjithë bashkë përfundojnë në çdukjen e krejtëshme të moralit asketik, gjë e cila, nga shkaku i paformimit të "Moralit të ri", le ndërgjegjet t'ona krejt të zbrazëta nga çdo lloi kuptimi e çqetësimi sociologjikisht njerëzor..
* * *
Mua më duket se brenda në të tilla rrethe komplekse rrëzimesh morale të pa zëvendësuarë ende, jemi duke ecur e duke u vërtitur të gjithë sot. Rryma e Individualismit që sundon haptazi e pa asnjë kufizim mbi sasinë më të madhe të çfaqjeve të "jetës s'onë shoqërore", është një mohim dhe një rebelizëm i përgjithshëm ndaj çdo farë parimi moral. Hovet e ulëta t'ambicjevet vehtjake, nga shkaku i mungesës së plot të një "organizimi shoqëror" të disiplinuar, si edhe të një "Jete mendore" pak a shumë të kristalizuar, gjetën fushë të lirë veprimi dhe një herë që shpëtuan nga shtypja e "moralit asketik", pa u futur nën kontrollin e një "morali shoqëror", u ngrenë në këmbë si disa shtazë të lëna të lirë nëpër ara të gjëra e të pazotë. Faza transitive është një fazë ndryshimi i trumbulltë ku çdo farë lloi detyrimesh morale kanë falimentuar. Njerëz që jetojnë nëpër epoka të tilla ndryshimesh shoqërore, rrojnë vetëm simbas ambicjevet të tyre vehtiake, rrojnë pas dëfrimevet, qejfevet, kumarevet dhe shumë-shumë formojnë një "Shoqëri lojrash" për të shkuar kohën ose përmblidhen rreth një tryeze kafeneje, kur nuk gjejnë mundësinë ose kur nuk kanë zotësinë për të bërë diçka më të mirë e më të lartë.

Botuar më 1937

[Albo]

Jeta dhe ligjat

Branko MERXHANI,

"Nuk do të ketë kurrë një konstitusion të mirë dhe të fortë përveç atij ku ligja do të mbretërojë mbi zemrat e qytetarëve; gjer sa forca legjislative nuk do të vejë gjer atje, ligjat do të shkelmohen kurdoherë".
J.J. ROUSSEAG

Monarkia jonë e re hodhi një çap legjislatif me rëndësi në udhën e riorganizimit të jetës s'onë shoqërore mbi baza të ra. Përshtatja e Kodit t'onë Civil nga e Drejta Evropjane është pa dyshim vepra më e shkëlqyer e punës legjislative, që është bërë gjer sot. Paragjithash ndalimi me ligjë: polygamisë, që ishte edhe trashëgimi më i rezikshëm i influencavet të vjetëruara Semitike, hap për herë në anën e kalives s'onë shoqërore të shkatëruar një të çarë të madhe, një dritare të gjerë që sheh nga Perëndimi. Këtej do të hyjë, me një hov të pambajtëshme, ryma e jetës së Re, që do të lirojë nga skllavëria gratë t'ona, do të fshijë mykun e konvencionevet t' ona, do të forcojë damarët qytetëronjës të brezit t'onë, do të na armatosë me të gjitha mjetet e rezistencës dhe të aktivitetit, që na duhen për të realizuar qëllimet e Neo-Shqiptarismës. Me ligjën e re pranuam Monogaminë. Një shkencëtar gjerman i cili afro dy vjet më parë u muar me këtë themë të rëndësishme të shoqërisë së re, shkruan: "Sa përpiqen me kurajo dhe me vetëbindje për RILINDJEN MORALE të popujvet, nuk mund veçse të pranojnë që monogamia, domethënë FAMILJA, është baza e organismës shoqërore që thuhet Shtet".
* * *
Po ja edhe një përvështrim tjetër. Ne, që përpiqemi të kqyrim mënyrën e kënaqësimit të nevojavet shpirtërore dhe shoqërore të popullit t'onë, duke u mpështetur gjithënjë mbi principet kqyrëse e kritike të Sociologjisë dhe të Psykologjisë Shoqërore, është e natyrëshme të mos e pranojmë si një element të mjaftë këtë aktivitet përparimtar të Legjislatorit, bile kur është puna për të sabotuar në vendin t'onë një System të ri iderash shoqërore.
Edhe ligjat akoma më të mençura nuk kanë zotësin e mrekullueshme të transformojë në mënyrë aksiomatike formimin biogjenetik të një turme shoqërore, domethënë nuk kane fuqinë dhe shkathtësinë të krijojnë vlera shoqërore të ra pa që të derdhet më parë e me kohë edhe një përpjekje mendore, qëllimi i së cilës është që Ligjat të shkruhen jo vetëm mbi faqen e Kodit, po kryesisht brenda në zemrat e qytetarëvet.
Sa nuk besojnë në kategorinë e njohur të "gjysmë të vërtetave" (demiverites) të Tainet-it dhe në influencimin efektsjellës të "Fatalismës Historike", kaq nuk besojmë edhe në mirësin origjinare dhe të paçronjësëshme të njeriut, as edhe në atë që një popull mundet të presë marëdhëniet me të shkuarën e tij me një herë dhe pa arësye. Po as që është e mundur që një shoqëri të transformohet vetëm me masa legjislative - që janë me "të dhëna" ("donnes") shkencore të caktuara, të cilat kaq bukur na i mësoi Gustave Le Bon-i në veprën e tij të shkëlqyer "La Revolution Francaise et la Psychologie des Revolutions".
Vlerat shoqërore, ndryshimet dhe kryengritjet, që të jenë të fjeshta dhe të sinqerta duhet që të lindin nga shpirti i popullit. Këtë na e shkruan përsëri Le Bon-i, i cili siç dihet, nuk i sympathizon as pak theorit e "Sovranitetit Popullor" dhe i cili shvillimet përparimtare të Qytetërimit ia ngjit rezultatit të energjivet të "fuqive të fshehta" të një populli dhe që vetëm një "Elitë" e vogël është në shkallë t'i realizojë.
Pra, agonia e përhapjes së idevet shoqërore të ra, agonia, me shumë, e krijimit të një jete shoqërore të re, me gjithë Ligjat e ra dhe me gjithë Syncronizimin dhe Liberalismën e Legjislarorit t'onë, duhet të ketë një nga vendet e para në programin e aktivitetit mendor të djalërisë dhe të jetë një nga vështrimet kryesore të Neo-Shqiptarismës.

Botuar më 1929

[Albo]

Liria dashurore

"Kemi lindur për dashurinë dhe vetëm me anën e saj njohim njëri-tjetrin. Kemi nevojë për dashurinë si lulja që ka nevojë për diell"

WILLIAM PLATT

Branko MERXHANI,

Të mos ju gënjejë titulli i sotmë. Do të bëj fjalë për FAMILJEN ashtu siç paraqitet brenda në përpjekjen moderniste të shoqërisë s'onë dhe ashtu siç e do Neo-Shqiptarisma.
Nuk shkruaj studime. Jap semplërisht disa Formula, që përmbajnë vijat e përgjithëshme të mendimevet të mia - mendime të derdhura brënda në kallëpe të ngushta. Për këtë nuk më intereson këtu as shvillimi historik e filosofik i Familjes përgjithrisht, as influencat e saj positive ose negative mbi qytetërimet e vjetëra, as edhe lëvizja e sotme kryengritëse kundër institucioneve shoqërore, lëvizje e cila passi siguroi kaq lirira politike e shoqërore në favor të gravet në Evropë e në Amerikë, sot përpiqet të arrijë edhe Lirinë Seksuale të botës së bukur. Tendenca narcistike e Qytetërimit Europeo-Amerikan ndofta një ditë do t'a shuajë krejt institusionin monogamik të shoqërisë së sotme, t'i japë gruas ato të drejta dashurore që ka edhe burri, të legjitimojë produktet e mëmavet të pamartuara, djemt e dashurisë dhe të dëfrimit. Libra e famëshme e gjykatësit amerikan të dëgjuar Ben Lindsey mbi "Kryengritjen e djalërisë moderne", është libra më e goditur e epokës. Anëtarët e "compagnonate marriage", domethënë e "Martesës miqësore" shtohen dita me ditë. Qytetërimi Europeo-Amerikan shtroi nënë bisedim vlerën e formës së sotme së martesës dhe është e vërtetë se ata që dyshojnë nuk janë të paktë…
Po të gjitha këto janë hypotheza, dëshira dhe përpjekje të një bote, Qytetërimi partikolarist i së cilës ka një të shkuar të paktën dhjetë shekujsh. Pastaj këtë pikë e kam theksuar shumë herë: Intelektualët t'onë duhet që mendimet dhe vështrimet e tyre shoqërore t'i puthitin, sa të jetë e mundur më shumë, në sheshin e Socialitetit të popullit t' onë. Tendencat e përparuara dhe ekstremiste të Europeo-Amerikanismës janë shumë të rënda për supet t'ona. Ne kemi të tjera kujdesje, të tjera detyra. Sot-për-sot "le të punojmë kopshtin tonë". S'jemi akoma të pregatitur që të zëmë as vendin më të vogël brënda në Pallatet e mendimit shoqëror...
Përgjegjësia realiste e peripetisë s'onë historike, domethënë pamundësia që nuk patëm dot një Shtet të vërtetë, me vethe dhe të vazhduar në as nonjë periodë të së shkuarës s'onë kombëtare, rrjeth kryesisht nga të shterpuarit e shpirtit t'onë shoqëror, nga anarkia dhe panjoftësia shoqërore e cila më tepër nga çdo gjë tjetër dëmtoi dhe prishi Institutin Familjar. Në këtë s'kanë faj as vazhdimi historik i shkeljevet të huaja influencat fataliste të Dogmatismës pseudo-Islamike. Burimi i së keqes është shumë më thellë. Në vënd që të hedhim sytë t'ona nga jashtë me shpresën dhe ngushëllimin se vetëm atje do të sbulojmë shkakët e së keqes, është më mirë të hedhim sytë në vetëhen t'onë brenda nesh, brenda në Unën t'onë shoqërore...
Shkaku i parë i anarkis s'onë Familjare është forma e jetës, që ka rojtur populli ynë shekuj me radhë, domethënë shumë përpara jo vetëm të sundimit turk, po edhe përpara sundimit romak-byzantin. Dhe është një rjedhje natyrale e konditavet sociologjike dhe psykologjike të kësaj jete, e cila e çveshi krejt entitetin t'onë shoqërorë nga çdo gjurmë Ideologjie shokërore. Nuk duhet të harrojmë kurrë se jemi stërnipërit e një populli, miku i vetëm edhe armiku i vetëm i të cilit ka qënë shekuj me radhë dyfeku, që mbante në krah. Kjo është arsyeja për të cilën, me gjithë egoismën tonë karakteristike dhe me gjithë Heroismën t'onë, ulëm kokën përpara forcës së zaptonjësvet. Jo vetëm ulëm kokën, po edhe u shërbyem interesavet të tyre me gjakun t'onë. Kjo prapë është arsyeja - dhe është një gjë shumë karakteristike nga pikëpamja e psykologjisë shoqërore - për të cilën një nga Intelektualët t'onë që zë një vënd të shkëlqyer në Historinë e Leteraturës së një popullit të huaj dhe zaptonjës, shkruan se "perioda më e pasur dhe më e lumtur e Historisë s'onë" ka qënë pikërisht perioda e hidhur dhe e errët e robërimit t'onë nga Turqit. Dhe kjo me qënë se në atë epokë stërgjyshërit t'onë të gjorë përpiqeshin me zëmër trime në vijat e luftës së zaptonjësit, po një ditë ktheheshin, në vatërën atërore të shkretuar, të ngarkuar me flori boll, me plaçka të shumta dhe me "kuaj të bukur" të fushavet të largme të Arabisë, Misirit dhe Hungarisë!...
Po paraja, dyfeku, "kuajt e bukur" dhe gjithë epopeja e plaçkavet me se u shpërblyen? U shpërblyen me sakrificën dhe përbuzjen e atdheut, të familjes dhe të Djalit. Kjo sakrificë, ky harim janë pamja e sbërthimit të njëzet shekujve shqiptare...
Të gjitha anët e kalives s'onë shoqërore qëndrojnë mbi themele të kalbura. Mbi këtë prishje është e pamundur të ngrihet një godinë e re. Për këtë detyra kryesore e brezit t'onë është që të hedhim themele të ra të forta për një shoqëri të re. Gjith përpjekja jonë qytetëronjëse nuk mundet veç se të ketë për qëllim puthitjen systematike të dispozitavet dhe energjirat kombëtare me nevojat e realitetit të sotmë dhe me kërkimet e Qytetërimit t'onë të nesërmë.
Kemi nevojë për një bazë për Korporatën t'onë Shoqërore të re. Kemi nevojë për një Familje shqipëtare nacionaliste. Vetëm kjo është e zonja të krijojë një karakter moral të ri dhe të na falë një formë të re jete. Djalëria Neo-Shqiptare do të hidhet në fushën e luftës shoqërore me bindjen e patundur se vetëm ahere do të triumfojnë Idealet e saj kur do të vijë ajo ditë e madhe, dita e Shqipërisë së Re në të cilën nuk do të ketë me as një pengim jo vetëm legjislatif po edhe preventif që të bashkojnë zemrat e tyre Djemtë dhe Vajzat të atdheut shqipëtar pa ndryshim dipendence fetar. Domethënë kërkojmë edhe ne një farë Liri Dashurore. Po me ndryshimin që, kur po bota e industrializuarë ka kryesisht për qëllim reformën e tipit Romak të Familjes, ne përkundrazi duan të krijojmë një vatrë familjare të typit Romak, vatrë e cila do të çdukë për herë edhe gjurmat e fundit të influencave fetare të huaja, do të marë vesh shpirtrat e popullit t'onë, do t'a nacionalizojë shtëpinë t'onë, do t'a shqiptarësojë Shqipërinë t'onë. Këtej e tutje fillon ruga e emancipimit të Shqipëtares...

Botuar në vitin 1929

[abica]

Njerëz si filozofi dhe sociologu Branko Merxhani janë të rrallë dhe ata janë si ato meteorët,por që nuk zhduken pa lënë gjurmë. Merxhani la gjurmë në kohën kur jetoi,janë shkrimet e tij në Shqipëri,në shtypin shqiptar të kohës por sidomos tek revista e tij “Përpjekja Shqiptare” ,po dhe në Turqi ku jetoi e shkruajti për gati katër dekada të tjera,pasuri tjetër kjo që nuk njihet fare dhe që meriton studime të tjera në të ardhmen.
Fati i tij është i kundërt me atë të mendimtarit tjetër të viteve 30-të Nebil Çika i cili punoi në Turqi fillimisht dhe pastaj në vitet 20-30 e gjysmës së parë të viteve 40-të të shekullit XX, punoi në Shqipëri Një gjë mund ta themi që ai me siguri ka zënë e do të zërë një vend nderi në themelet e sociologjisë shqiptare .Kjo temë diploma nuk është ,veçse një nderim i thjeshtë që ne i bëjmë këtij sociologu të hershëm në letrat shqipe, që pothuajse është i pastudiuar nga ato që e meriton të studiohet , nga specialistët shqiptarë të sociologjisë. Gjurmët e Brankos i hasim në Shqipëri dhe vepra e tij e botuar flet më së miri për këtë. Veten e tij ai e vuri në shërbim të Shqipërisë, të kombit të vet,të shqiptarizimit e të neoshqiptarizmit për të cilin ai flet në shkrimet e veta në gazetën “Demokratia” të Gjirokastrës e pastaj tek “Përpjekja Shqiptare” të Tiranës.
Branko Mexhani që ishte një ortodoks nga Çamëria, siç na tregon në kujtimet e veta Dhimitër Shuteriqi, ishte dhe një vizionar i madh. Se sa shumë e se sa larg shihte ky bir i Shqipërisë e tregojnë edhe fjalët që shkruajti me rastin e 300 vjetorit të botimit të veprës së Dekartit “Bisedë për metodën”, që e solli në shqip në vitin 1937 miku i tij Vangjel Koça, i ndërgjegjshëm për rolin që po luante ai dhe miqtë e tij në fushën e filozofisë e të sociologjisë ai bëri këtë vlerësim për Vangjel Koçen dhe rëndësinë e tij.
Dekarti shkroi të parin libër filozofik në gjuhën frënge, (Vangjel Koça) mbushi faqen e parë të librës filozofike në gjuhën shqipe. Faqet e tjera u takon t’i shkruajnë brezit të ri të filozofëvë dhe sociologëve sot e në të ardhmen.


Disa përfundime

Së pari, pavarësisht nga opinionet e kohës kritikat që iu bënë pikëpamjeve të tij mbi shoqërinë si nga bashkëkohësit ashtu dhe nga ato që erdhën më pas, mendimi i përgjithshëm mbizotërues edhe sot e kësaj dite është se Ogyst Konti është dhe mbetet jo vetëm ai që i dha emrin po edhe babai i sociologjisë. Bashkë me Durkheimin e ndonjë tjetër ato hodhën themelet e sociologjisë.

Së dyti, në fushën e filozofisë me ecurinë e Ogyst Kontit në mesin e shekullit XIX, lidhet lindja e një prej rrymave më të rëndësishme në filozofinë moderne asaj të pozitivizmit. Konti u mbështet fort në shkencat e ndryshme veçanërisht në ato natyrore,në dijet pozitive që sillnin ato, në faktet që zbulonin ato dhe këtu del pozitivizmi si një rrymë që iu kundërvu pikëpamjes mbizotëruese të deri-atëhershme se filozofia ishte “shkencë e shkencave”,”mbretëreshë e shkencave”, dhe ka meritën se e hodhi poshtë si të gabuar dhe tregoi se filozofia dhe shkenca duheshin ndryshuar krejt. Lindja e zhvillimi i pozitivizmit është e lidhur me përparimin e vrullshëm të shkencave pikërisht në mesin e shekullit XIX e më pas.

Së treti ,Ogyst Konti,Emil Durkheim, Maks Weber,e shumë e shumë sociologë të tjerë në fund të shekullit XIX e sidomos gjatë shekullit të XX dhanë kontribut të jashtëzakonshëm si në konstatimin e sociologjisë ashtu dhe në zhvillimin e përparimin e hovshëm të saj.Nga kjo lartësi e arritur ne kuptojmë më mirë e më shumë vlerën e madhe të veprës së Kontit dhe sociologëvë klasikë që jo vetëm hodhën themelet e një shkence të re por kjo i dha karakter shkencor kërkimeve në fushën e studimeve për shoqërinë. Sot sociologjia nuk është vetëm një shkencë thjesht klasike por frutet e arritjeve të saj kanë vlerë praktike dhe shoqëria i përdor në interes të saj.

Së katërti,Branko Merxhani përfaqëson një pasues të Ogyst Kontit dhe të Emil Durkheimit në mendimin shqiptarë. Ndikimet kontiane duken në mënyrën se si ai analizon shoqërinë shqiptare të kohës të viteve 20-30 të shëkullit XX. Në analizën që i bën me syrin e sociologut shoqërisë shqiptare ai na jep një pasqyrë mjaft të plotë me të mirat dhe mungesat e saj.

Së pesti,interesante dhe me një këndvështrim mjaft origjinal janë mendimet e Branko Merxhanit për sociologjinë si shkencë dhe për krijuesin e saj për Ogyst Kontin. Në artikullin e gjatë të Merxhanit për Kontin spikat si njohja e thellë prej tij e një figure si e Kontit, po ashtu dhe nderimi,respekti dhe vlerësimi i lartë që ka për sociologun francez Ogyst Kont.

Së gjashti,nuk ka rëndësi se me cfarë fushe merret, qoftë arsimi, kultura, historia apo dicka tjetër të themi problemi i gruas kur Merxhani e fut në fokusin e analizës së tij sociologjike del në pah si aftësia e tij e të parit të shoqërisë ashtu dhe mprehtësia e kapjes së problemeve dhe synimi për zgjidhjen e tyre. Ai u kundërvihet dogmave, tabuve, mendësive që pretendojnë që janë të pandryshueshme dhe tregon se shqyrtimi sociologjik u krijon njerëzve mundësinë t’i njohin më mirë dukuritë shoqërore, të hynë në thelbin e tyre e mbi këtë bazë t”u japin zgjidhjen e duhur problemeve që nxjerr koha para njerëzve.

Së shtati,Branko Merxhani ka padyshim vendin e vet në mendimin shqiptar të shekullit XX, por sidomos në mendimin sociologjik e jo vetëm filozofik. Ai është një personalitet i shquar i letrave të viteve 30-të dhe në pararojë të kohës së vet sidomos në fushën e sociologjisë. Emri i tij lartësohet duke qenë në krah të shokëve të tij të mendimit si Vangjel Koça, Nebil Çika, Ismet Toto dhe më gjerë me një Kristi Maloki apo dhe shumë e shumë të tjerë.

Së fundi, padyshim figura e Branko Merxhanit është një figurë mjaft komplekse, e gjithanshme,e rrallë, enciklopedike, iluministe, nacionaliste etj. Modeli që krijoi ai si një ideologji për shqiptarët jo thjesht shqiptarizmi por neoshqiptarizma, nuk i ka humbur vlerat e tij. Merxhani me tërë personalitetin e tij, me veprën e tij edhe tani nga largësia e gati një shekulli na imponohet me figurën e veprës së tij dhe është një model se si duhet të jetë sociologu dhe mënyrën si ai ka vënë shkencën e sociologjisë në shërbim të popullit të vet.
BibliografiaLiteratura e shfrytëzuar)

1.Lekë Sokoli,Themeluesit e Sociologjisë,2000.Tiranë,”Rinia”,(fq.31-35)
2.Lekë Sokoli,Hyrje në Sociologji,2008.Tiranë,”Kristal”(fq.98-108)
3.Sunaj Raimi,Sociologjia,2004.Tiranë,”Eqerem Cabej”,(fq.22,54-55,658-661
4. Ekrem Myrtezani,Fjalor i Filozofisë,2007.Tiranë,”Toena”,(fq.441-443)
6. Prof.Servet Pëllumbi,Fjalor Filozofik,2011.Tiranë,”Edfa”,(fq.89,239)
6.1 Prof. Servet Pëllumbi “Gjurmime sociologjike” Tiranë 2002:
7. Zhanë Hersh,Habia Filozofike,Tiranë,”Dituria”,(fq.192-197)
8.Lekë Sokoli,Sociologjia,1995.Tiranë,”Elia”,(fq.57-75)
9.Samuel Enoch Stumph, Filozofia,Historia e Problemet,Tiranë,”Toena”,(fq.326-334)
10.Edmund Jacoby,Filozofët,2006.Tiranë,”Mat”,(fq.210-213)
11.Ali Pajaziti,Fjalor i Sociologjisë,2009.Shkup,”Logos”,(587-589)
12. Danko Gërliq ,Leksikoni i Filozofëve ,1986.Prishtinë,”Rilindja”,(fq.97-101,231)
13.Branko Merxhani,Vepra,2003.Tiranë,”Plejad”,(fq.9-15,83-85,309-317,428-431,465-476)
14.Ndricim Kulla,Antologji e Mendimit Shqiptar,2003.Tiranë,”Plejad”,(331-332,564-565,756-757,816-817)
15. “Sociological Analysis” (North Carolina, USA), 1998, Vol. 1, No. 2.

16. “Sociological Analysis” (North Carolina, USA), 1998, Vol. 1, No. 3.

17. “Sociological Analysis” (North Carolina, USA), 1998, Vol. 1, No. 4.


NURIJE SHEHI
sociologe

[Guri i Kuq]

Branko Merxhani: Pse nuk jam marksist!


Shkruar nga Branko Merxhani



Një nga miqtë e mi duke parë paragrafin e vogël që shkrova në numrin e dhjetorit rreth surprizës që deshi të na bënte zoti drejtor i zyrës së shtypit, ndofta pa patur paramendime ndaj nesh, por vetëm, le të themi, nga zelli i tepërt për plotësimin e detyrës që i ngarkuan në një nga letrat e tij të fundit më shkruan:

“…Mirë, që ti nuk je marksist për princip, është një gjë që nuk mund t’a mohoj kurkush. Bile vërehet haptazi. Midis njerëzve që merren me sociologji, rrallë janë ata që simpatizojnë in globo parimet doktrinare të shkollës marksiste. Sidomos, kur kemi të bëjmë me një Durkheim, një gjë e tillë as që na shkon nga mendja fare. Mirë po, pse kufizohesh vetëm duke shënuar se teorikisht nuk je anëtar i kësaj shkolle dhe nuk na shpjegon edhe arsyet e këtij qendrimi t’ënd? A nuk të duket që vlen të shkruhen disa rrathë rreth kësaj theme- sidomos sot? Shteti, për arësye që i di vet, shpalli luftë të tmerrëshme ndaj komunizmit dhe është rrezik se mos merr në qafë (gabimisht) edhe disa njerëz krejt të pafajshëm dhe bile shumë të vlershëm (në se do t’i lënin të lirë të punonin) që të kontribuojnë diçka në shvillimin normal të këtij vëndi.

Kam frikë se mos krijohet ndonjë confusion i dëmshëm vetëm e vetëm nga shkaku i meritavet foshnjarake të disa (për fat të mirë) shumë të pakët, gjoja intelektualë ose edhe nga shkaku i konsepsionit shumë të ngushtë (për fat të keq) që dëftejnë zakonisht në të tilla raste funksionarët e shtetit. Mua më duket se një pun’ e tillë ka vlerën e sajë dhe është tamam aktuale. A thua se nuk është një nga detyrat e intelektualëvet të ndriçojnë nga njëra anë opinionin public dhe nga ana tjetër të përpiqen me sa u jepet që edhe Shteti të mos bije në gabime në zbatimin e vendimeve që mer për një ose për tjetrin shkak?…”

Nuk kam as një kundërshtim, as një pengim që të mos pranoj këtë thirrje aq interesante dhe me vend të këtij miku të shqetësuar aq shumë. Unë jo vetëm se nuk jam anëtar i parimeve doktrinare të shkollës Marksiste, por jam edhe anti-kumunist. Hem si njeri mendimtar, hem, dhe bile shumë më tepër, si njeri – shqiptar. Jo vetëm në lëmin e shkoqitjevet theorike, por edhe në pikpamjet politico- shoqërore të zhvillimit ndërkombëtar, unë nuk jam nga ata që pranojnë thezën se gjoja bota e qytetëruar e sotëshme është ndarë në dy fronte ideollogjike që luftojnë njëri tjetrin gjer në pikën e fundit.

Bota e sotëshme, ashtu siç e shoh unë, është ndarë jo në dy, por në tre fronte ideologjike; pjesa e tretë, pjesa më e madhe, më e shëndoshë, më impozante, mbeti besnike ndaj parimeve të Demokracisë përparimtare dhe kapërcen me fuqi dhe me vullnet gjithë tronditjet dhe tërë nervozitetet që shkaktoi lufta ndërkombëtare e periodës 1914-1918 në struktura shoqërore të popujve të mëdhenj që muarnë pjesë n’atë ndeshje më të tmerrëshme të së gjithë historisë së njerëzimit. Dhe jam i bindur se popujt e qytetëruar, popujt e mbrumbur dhe të ritur brenda njëj tradite të gjatë zhvillimi cultural, nuk mund t’i sakrifikojnë për hirë të një aksidenti katasrofal, siç është çdo ndeshje luftarake. Lirit të tyre të shtrenta dhe të shenjta për fitmin e të cilave derdhën pjesën më fisnike të gjakut të tyre bres pas brezi botëra të tëra. Kjo është bindja e ime e pa tundur.

Një nga pretendimet e marksismit, ndofta jo nga më themeloret, por nga më të përshtatshmet për të rekrutuar anëtarë, ësht ky:

-Dy të tretat e fitimevet të popullit shkojnë nëpër duart e një të pestës së popullsisë së një vëndit.

Shkenca ekonomike dhe statistikat provuan që në krye gabimin e këtij pretendimi. Statistikat që janë bërë me metodën shkencore më të përsosur në këto kohë të fundit nxuarrnë në shesh analogjin e shtimit të pasuris së të varfëvet në rast se fitimet e të pasurve do të përndaheshin popullit. Kjo llogari nuk është një pun‘ e lehtë. Por përfundimi i saj është kaq i hapët dhe kaq kategorik sa që edhe ato pika të pakta që mund të bisedohen nuk kanë pasur fuqin që të influencojnë gjykimin t’onë të fundëm.

P. sh. Sociologu gjerman Reiners shumë kohë më parë provoi se në qoftë se fitimet që kapërcejnë 8000 mark në vit do të shpërndaheshin midis atyreve që janë të shtrënguarë të punojnë për bukën e gojës, fitimi i përditshëm i këtyre të fundit nuk do të shtohej më tepër se vetëm me një përqindje minimale e 0,19 mark. Me këtë rast shumë në Gjermani nuk mund të blehen as edhe katër cingare. Pra Marksismi nuk ka gjetur aspak “ilaçin për të zhdukur nga mesi varfërin”…

Nga ana tjetër prapë statistikat na mësojnë, me një mnyrë që nuk lë as edhe dyshimin më të vogël, se në çështjen e sigurimit të miravajtjes së një populli, një nga faktorët që lozin rolin e parë është përdorimi dhe përparimi i Teknikës. B. f. në Shtetet e Bashkuara t’Amerikës, ku Teknika ka arritur kulmin, që nga viti 1919, prodhimi kombëtar ësht shtuar 42%. Influenca e madhe dhe kategorike që ka organizimi teknik mbi shtimin dhe mbi rregullimin më të mirë të pasuris së një populli mund të mirret vesh edhe nga disa krahasime të vogla të tjera. Simbas statistikave gjermane -jo të kohës hitleriane- prodhimi mekanik vjetor që bie për çdo frymë n’Amerikë është 99 RM. Kurse në Kinë, vend primitiv dhe pa farë teknike, është vetëm 0, 20 RM. Në Shqipëri po thua 0.

Një argument tjetër i Marksismit, nga ata që ka marrë në qafë dhe që ka sjellur verdall mendjen e shumë njerëzvet, është ky:

-Regjimi më i fortë i kësaj theorije ka qenë i famëshëmi Kautzky. Mirë po statistikat provuan të kundërtën. Industria e vogël kudo dhe kurdoherë mundi të mbrojë vehten e vet dhe bile shumë bukur. Me një mënyrë të përgjithëshme mund të themi se industria e madhe është e vendosur kurdoherë pranë industries së vogël, kudo që ndodhej një industri e tillë. Industria e madhe është një çpikje e kohëravet të reja: është një burim i ri për pasurin kombëtare. Asgjëkundi nuk u zhdukën sipër -marrjet e vogla. Pastaj ç’rëndësi ka për Ekonominë kombëtare të një populli në se industria është e madhe apo e vogël? Puna qëndron gjetiu: Për makinavet, një punë kjo që mvaret jo nga kadrua formal i veprimit industrial, por nga disa kushte të veçanta, se bie fjala lloi dhe shkalla e organizimeve tregtare dhe teknike. Këto kushte ndryshojnë simbas kategoris s’industries.

Kurse Filosofia marksiste nuk lë asnjë çështje pa e future nën klishen e saj të përgjithësimit. Kërkon që disa formula ndërkombëtare, që paska çpikur, të zbatohen një lloi në tërë ngjarjet dhe çështjet. Studime krahasore ekonomike dhe përfundime të gjyrmimeve të bëra mbi zbatimin e Theorisë së Analogjis kanë mposhtur gjithë këto “zgjidhje shpëtimtare” të marksismit si kërpudha të dobëta dhe t’ushqyera mangut të arës ideologjike të njerëzimit. Shifrat që do të shohim në paragrafin që vijon do të na e mbushin kokën.

Ja edhe një tjetër pretendim marksist dhe bile një nga më themelorët:

-Fitimet e kapitalistëve shtohen gjithënjë; kurse mëdijet e punëtorëvet ulen.

Ja si e përmbledh edhe gjendjen e vitit 1932, Hekner- i, prapë një nga shkencëtarët me autoritet. “Pretendimet se gjoja grumbullimi i kapitalit në njërën anë, shkakton shtimin e mizerjes s’anës tjetër”, është një gjë krejt absurde dhe bie në kundërshtim flagrant me ngjarjet e rjedhëshme. E vërteta është kjo: Sa më tepëre përparon koncetrimi i kapitalit aq më tepër përmirësohet edhe gjënja e puntoris”.

Theorisienët që mbrojnë thezën marksiste thonë: “Një punëtor ka të drejtë të mendojë se nga puna e tij pasurohet vetëm kapitalisti dhe në qoftë se nuk shtohet edhe mëditja e tij analogjikisht me shtimin e fitimit të kapitalistit etj., e tjera” Mirë po gjithë kjo leteraturë kryengritëse nuk beri pothua asnjë efekt mbi shpirtin e punëtorit. Punëtori amerikan dhe evropian sot është në gjëndje të çmojë më mirë nga çdo kush tjetër gjëndjen e vet ecën mirë nuk merr vesh asgjë nga kontrastet shoqërore që i përshkruan me ngjyra kaqë të tmerrëshme theorisieni marksist dhe nuk ndjen asnjë dëshirë që të shkojë pas thirrjeve kryengritëse të tij. Në qoftë se punëtori ndodhet me të vërtetë në një gjëndje miserable, atëhere vetëm një efekt mund të ketë kjo ndodhje: Mizerja do të bëhet Ideologji dhe rryma revolucionare e proletariatit do të shkojë duke u shtuar. Mirë po një proletar mizerablë si do të jetë në gjendje të realizojë detyrat e larta që i ngarkon Marxi? Nga mizerja vetëm një gjë del: Mizerje!…

Tani le të flasim pak dhe mbi shëmbëllën e Rusis sovjetike. Rusia e kohës së Carëve ka qenë një vend që ndodhej jashtë kuadros evropjan. Ronte ende në epokën feodale dhe sepotike, epokë nga e cila Evropa evropiane kishte dalë dhe kishte shpëtuar të paktën dy shekuj më parë. Prandaj një krahasim midis Rusis cariste dhe Rusis bolshevike s’ka asnjë vleftë për një kritikë reth parimeve doktrinare të Marksismit. Marksismi lindi n’Evropë bashkë me një tokë theorirash të tjera, dhe fati i tij do të provohet prapë në vënd-lerjen e vet. Një shkrimtar frëng Charles Louis- Philippe, pritëka ardhjen e Barbarëve. Rrugat që kryqëzohen midis Petersburgut carist dhe Moskës bolshevike, si dhe stepet e pafundëshme që shtrihen në të dy anët e Uralëvet, janë grykat e kalimit nga ku shkuan tufa- tufa çeta aventurierësh që plaçkitnin çdo gjë që u dilte përpara.

Udhëtarët që sot kalojnë nëpër këto rruga s’kanë asgjë me vehte që bie ndër mend fytyrën e shokëve të tyre të vjetër. Kohët ndryshuan. Ata që pritën dikur n’Evropë ardhjen e Barbarëve mbetën gojë-hapët. Nga asnjë anë nuk u dukën Barbarët. Përkundrazi nëpër stepet ruse u hapën rrugat, u shtruan vija hekuri, dhe këtej futën në thellësit e Asis tej-për-tej çpikjet mekanike, tymet e fabrikavet dhe bashkë me ‘to edhe karavane iderash të tëra që mbajnë me vehte palçkat e tepëruara, skartat, të super-produksionit ideologjik të popujve t’Evropës. Drejtimi i rrugës shkon nga Perëndimi në Lindje. Nuk është Asia Perëndia e dheut që cakton typin e qytetërimit të Botë. Ndofta kështu ka qenë dikur. Në kohë shumë të lashta. Sot nuk është më. Siç duket këtu kanë për t’arritur më së fundit punët: Asia do të evropaizohet- si b. f. janë duke e evropaizuar, simbas tempërameteve të veçanta të popujve të tyre, Turqia, Persia, Kina edhe… Rusia vet !

Sido kudo Bolshevizmi është një prodhim rus dhe s’mund të ketë veç se edhe një shvillim rus. Atje, kush e di, mund të kenë ndryshuar shumë gjëra. Por Dhespotismi mbeti. Dhe gjer sa nuk do të çkulet nga vendi i tij ky armik i tmershëm i çdo përparimi dhe i së vërtetës, nuk do të jet’e mundur të mësonjë diçka të sigurt mbi gjëndjen e atij vendi. Atje çdo gjë është edhe një eksperiment dhe çdo eksperiment është një problem i s’ardhmes. E ardhmja! Ja gogoli Bolshevik! Thonë disa: “Qeveria bolshevike për hirë të lumturis të brezave t’ardhëshme sakrifikon jetën dhe lumturin e brezave të tanishëm”. Mirë po këta harrojnë se Marksistë kanë qenë prapë ata që kritikuan ashpërsisht kapitalistët e pafajshëm? Se u sakrifikuan breza të tëra punëtorësh që të sigurojnë t’ardhmen e punëtorëvet të sotshëm t’Anglisë ?…

“Nënpunsat e një Qeverie dhespotike, thonë Marksistët, kanë një zotsi teknike më të lartë dhe janë në gjendje ta mendojnë më mirë jetën dhe lumturin e punëtorëve”.

Prrallë! Qytetrimi i Evropës ka 2000 vjet që provoi me fakte dhe argumenta që s’mund të rrëzohen se zotsia nuk është një vlerë e prerë. Është një vlerë shum’e veçantë dhe shumë relative. Qysh prej kohës së Sokratit mëndja njerëzore njeh se te një kapitan i një anije, te një mjek, te një makinist, gjenden veç e veç vlerat dhe sotësit e ndara dhe të ndryshme. Nënpunsat e shtetit janë jo vetëm nënpunsa të shtetit, dhe aq. Që të bëhesh një reformator i shkëlqyer, veç zotësive teknike të mëdha, duhet të kesh edhe një fuqi imagjinare të vrullshme, por edhe diçka tjetër. Zotësin që të mos rrëmbehesh shpejt e shpejt nga gjërat fantastike dhe nga ëndërrimet sentimentale!…

Regjimi Bolshevik paska si qëllim kryesor të zhdukë regjimin kapitalist t’Evropës. Ëndër! Bolshevizmi rus s’është gjë tjetër veçse një mënyrë zbatimi ruse që ka si qëllim të futij në Rusi metodat kapitaliste t’Evropës. Ndryshimi në mes është në mënyrën me të cilën zhvillohet ky proces, i cili atje kërkon rrugat që të pajtohet me temperamentin e vëndit. Bolshevizmi që të vërë në dorë mjetet e punimit që përdor kapitalizmi evropian dhe gjer më sot viktima të tmershme dhe therorizoi me miliona frymë njerëzish. Në realitet Marksismi nuk mohon aspak vlerën e regjimit kapitalist.

Vetëm pretendon se methodat e tij shtojnë rrymën e papunësis. Pse? Regjimi kapitalist nuk paska qënë i zoti të sigurojë ekuilibrin midis prodhimit dhe nevojës; vetëm Marksismi qënka në gjëndje të bëjë këtë gjë; në qoftë se në Rusi nuk u sigurua ende, do të sigurohet brënda 4, 5 ose 30 vjetëve me doemos! – Ka kush që do të na kallëzojë dikur prallën e këtyre profetiave: Historia.

A doni që t’ju thom edhe një gjë tjetër? Dëgjoni: Unë nuk e pranoj se gjithë faji dhe përgjegjësia e turbullimeve që sot kalon bota dhe gjithë krizat ekonomike, të mëdha e të vogla, është e drejtë t’i ngarkohet kurrizit të qytetërimit evropian ose edhe vetëm regjimit kapitalist. Të tilla trubullmie ngjajnë edhe në prehrin e Natyrës së lirë dhe janë shumë më të rëndësishme. Jeta e shtazëve t’egra është një luftë e pambaruar ndaj fuqive të Natyrës. Ndryshimet trubullonjëse, tronditjet, vuajtjet dhe krizat në historin e Evropës nuk filluan të çfaqen vetëm atëherë kur doli në shesh sistemi i tanishëm, as edhe kur u dëgjua për herë të parë emëri “kapitalist”.

Kapitalismi arriti në kulmin e tij më të lartë brënda në këtë 150-vjetorin e fundit. Periodat e mëparëshme b. f. gjithë epoka mesjetare, kush mund të na thotë se kaluam pa trubullime? Historia është e hapët dhe mjafton të krahasojmë ngjarjet: Në kohët mesjetare popujt e Evropës pësuan një tok rrëzime dhe vuajtje dhe bile shumë më të tmerrëshme nga ato të sotëshmet. Gjithashtu edhe historia e popujve t’Asisë ësht’e mbushur krejt me një tok ndryshime, qoftë shkatërimtare qoftë ndërtonjëse, që u shkaktuan nga një varg të tërë kushtesh natyrale ose edhe temporale. Qytetërimi evropian, në krahasim me epokat e vjetra të qytetërimeve, mundi të gjejë mjete më të përsosura dhe të realizojë përparime kolosale më pemë-dhënëse për të luftuar me më tepër fitime këto rryma shkatëronjëse ose edhe ndaj përfundimeve të këqija të këtyre trubullimeve.

Këtu, rreth kësaj pike themelore, përmblidhet tërë rëndësia e problemit. Midis botëkuptimit evropian dhe botëkuptimit Marksist ka një ndryshim në themel. Të dy këta pika botëkuptime nuk ndahen vetëm në punë e përshkrimit të historis ose edhe të komentimit të përfundimeve të qytetërimeve të ndryshme, por ndahen në një pikë shumë të mëparëshme, ndahen në parimet që shërbejnë si bazë studimi rreth problemave të jetës dhe rreth fatit të botës. Nëse Marskistët pandehin se kanë zgjidhur problemin e ekuilibrit brënda në shtet ose në se predikojnë se paskan zbuluar çelsin e çuditshëm të parrajsit t’ardhshëm, mua më duket se tërë këto trumbetime dhe paralajmërime s’janë tjatër veç se vjellja e injorancës së tyre. Ose shumë-shumë bëjnë gabimin e pafalshëm të lënë krejtë mënjanë pjesën me të madhe të faktorëve që shkaktojnë dhe përfundojnë zhvillimin e ngjarjevet njerëzore.

Ideali i Evropës, methodat e punimit t’Evropës frymëzohen nga parimet e liris, të personaliteti të varietetit dhe përmbi çdo gjë tjetër nga parimi i “ndarjes së punës shoqërore”. Dhe nga ky shkak të gjithë problemat që paraqet jeta shoqërore evropiane ose edhe e evropianizuar, pa përjashtuar edhe problemin të ekuilibrit në Shtet, janë probleme të koklaviturë që s’mund t’ zgjidhen menjëherë. Një filosof engles shkruante pak kohë më parë: “Në se kohët janë të këqija, në se njerëzit mbetën pa punë, në se djemt nuk gjejnë gjë për të shuar urinë e tyre, njerëzimi është sëmur. Emëri i vërtetë i kësaj sëmundjeje është injoranca”…

Ndryshimet shoqërore nuk mund të parashikohen as të shmangen. Gjithashtu edhe sëmundjet Kjo është një nga të vërtetat e para që njeh bota. Të paktën Evropa ka disa shekuj që provoi trupin e vet qënien dhe vuajtjen e kësaj së vërtete. Rusia u mundua shumë të përhapij gjëmimin revolucionar ndërkombëtar që prej kufivet të sajë perëndimore gjer në bregdetet e Atlantikut. S’bëri gjë. Ose bëri vetëm këtë: Thelloi më tepër hendekun e ngatresavet midis popujvet, madhëroi dallgën e mizerjes dhe në disa vënde të perëndimit shkaktoi një kthim – qoftë edhe të përkohshëm – në kohët mesjetare.

Por a nuk do të ishin njohur dhe do të kishin arrijtur në një marrëveshje popujt e tyre më lehtë nëse rryma demokratike e Evropës do të kishte ndjekur rrugën e saj pa patur vështirësirat që duallnë mu në gjirin e vet? Të paktën kemi para nesh një shëmbëll mjaftë me rëndësi që na jep besimin se popujt mund të kuptojnë shumë më mirë një Evropë të çliruar prej idherave të huaja: Asia sot arriti të kuptojë se methodat e punimit evropian mund të zbatohen në çdo kënd të botës dhe që përdoren prej tërë popujvet; kudo që janë pranuar këto methoda suallnë përfundime të mira dhe të shkëlqyera. Kjo është e majaftuarshme sot për sot. Është një çapë përpara.

Një çapë që s’mund të mbetet e mbërthyer atje ku arriti. Do të vazhdojë edhe më përpara. Do të vijë dita të cilën bota mbarë do të kuptojë më mirë parimet e Fesë së Lirisë, atë gjë që një Kanti e quajti “Feja e Vërtetë”. Dhe ata nga bëshkatdhetarët t’anë që kanë nëpër dejt e tyre disa pika gjaku fisnik dhe në shpirt ambicjen të punojnë dikur që të nxjerrin gërmadhën t’onë nga pellgu i varfris mendore dhe i mizerjes lëndore, le të përpiqen të mësojnë përmënç dhe të çajnë në thellësit e zemrave të tyre me një dorë që nuk dridhet para punës së tmerëshme që i pret, këtë varg të pavdekshëm të Goethe-s:

“We immer strebend sich bemuht,

Den konnen wir erlosen”!

Pa një përpjekje të tillë nuk ka Shqipëri! Ndryshe le të përgatitim që tani trasat t’ona. Toka e Evropës u ngushtua shumë. Për parasitët vetëm një fat është shkruar: Pas prishjes primitive historike vjen katastrofa moderne historike. Dhe atëhere plaçkat në krah dhe mbeç t’u mirë o Vatan!

*Botuar më 1937

[Akuamarini]

Ai lindi ne Nish ne Serbine e sotme dhe i mbylli syte ne Stamboll. Gjeresisht njihej si Branko Merxhani, por emrin e vertete e kishte Aleksander. Shume mistere e rrethojne jeten e tij…

Programi "Gjurmë Shqiptare" përfshin një audience të të gjitha moshave. Përfshirja e temave historike, zbulimi i zonave të ndryshme, brenda dhe jashtë Shqipërisë, promovimi i pjesëve të fjetura, shpalosja e kulturës, trashëgimisë, ndërthurur me të sotmen bën që audienca e përthithur të jetë e konsiderueshme dhe gjithëpërfshirëse. Një pjesë e temave historike apo edhe e zonave që trajtohen në Gjurmë Shqiptare nuk njihen ose janë trajtuar përciptazi në historiografinë shqiptare.




Gjeniu i harruar. Lindi në Nish, vdiq në Stamboll - Gjurmë Shqiptare

[Albo]

Branko merxhani 1936-1937

[SERAFIM DILO]

Albo nga cila faqe e ke mare kete pjesen e Branko Merxhanit ? Ku mundet ta gjej se qenka interesant ?