Restaurimet e kishave dhe manastireve të shenjta

[Albo]

Dy monumente unikalë në Sarandë në vëmendjen e universiteteve italiane. Profesori i studimeve ballkanike në Venecia, Gianclaudio Maccharella konstaton gjendjen serioze

Shpëtoni Shën Kollin dhe Gjin Aleksin!


Thoma Nika

Sarandë - Ndër 115 monumentet e kulturës që gjenden në rajonin jugor Sarandë-Delvinë, dy prej tyre kanë tërhequr vëmendjen e të huajve jo thjesht si vizitorë. Profesorë, arkitektë, historianë, restauratorë e arkeologë nga qendra e studimeve ballkanike me qendër në Venecia, nga vizita e bërë në këto dy objekte, duke u përballur me vlerat dhe dëmet, u nxitën për të bërë ndërhyrje shpëtuese. Kjo u kthye dje në trajtën e një debati mes arkeologësh e specialistë të monumenteve nga universitarë italianë që vinin nga Milano, Bolonja e Bari, por edhe nga qendra e qytetërimit anatolik në Stamboll. Debati është drejtuar nga profesorët shqiptarë Apollon Baçe e Aleksandër Meksi. Cilat janë teknikat më bashkëkohore të mundshme për t’u aplikuar në rehabilitimin e dy monumenteve të cilësuar unikalë për vlerat arkitekturore, monumentale dhe religjioze që paraqesin. Janë manastiri i Shën Kollit në Mesopotam dhe kompleksi islamik i Gjin Aleksit. Me iniciativën e Prof. Gianclaudio Maccharella, drejtor i Qendrës së Studimeve Ballkanike të Venecias, dhe nën ekspertizën e arkitektit-restaurator Reshat Gega, ka nisur praktika e realizimit të projektit që do t’i rehabilitojë këto dy monumente, për t'i kthyer në objekte të turizmit kulturor. Prof. Macchearella përgjigjet.

Profesor cila është arsyeja që ju i cilësoni unikalë këto dy monumente?

Manastiri i Shën Kollit në Mesopotam qëndron në majë të tërë monumenteve të rajonit të Ballkanit e më gjerë. Përsërisim dendur fjalën unikal, por në rastin e tij kjo është fjala e duhur. Nga konsulta edhe me ekspertin shqiptar Reshat Gega, kemi konkluduar se unikalen ai e ka në zgjidhjen konstruktive. Do thoshja se përfaqëson një model që është i vetëm në gjithë botën bizantine, pa diskutuar për Shqipërinë dhe Ballkanin. Të gjithë ata që merren me bizantinistikën, arkitektë, historianë etj., nuk kanë gjetur deri më sot një model të kësaj kishe. Bëhet fjalë për një ndërtim të tillë ku salla, në pjesën qendrore të ambientit të kishës formohet nga një mbulesë, e cila përbëhet nga katër kupola. Ato mbështeten në pjesën qendrore të sallës vetëm me një kolonë. Në të gjitha rastet e tjera kishat mbulohen nga akse të qëndrueshëm me disa kolona. Ky është i vetmi rast vetëm me një kolonë brenda dhe e gjitha ngarkesa, pesha e madhe që vjen nga lart “shkarkohet” në këtë kolonë. Po kaq i rëndësishëm është edhe kompleksi islamik i Gjin Aleksit në Rusan, që dëshmon edhe për një bashkëjetesë të rrallë të tre religjioneve gati nën një çati.

Në ç’shkallë janë prekur nga degradimi vlerat e tyre?

Situata e alarmit është e tillë që një lëkundje më shumë mund ta rrëzonte ndoshta komplet manastirin e Mesopotamit. Është për të ardhur keq se përfaqëson një monument unikal në botë. Gjithnjë ka nevojë që monumentet të shpëtohen dhe të vihen në kushte të qeta e të përjashtohen faktorët degradues. Por kjo është edhe më imperative për rastin e manastirit të Mesopotamit dhe kompleksit islamik të Rusanit, për rivlerësimin total të tyre. Dëmtimet fatkeqësisht janë të mëdha. Ato nga ana jonë janë evidentuar me teknika dixhitale dhe janë treguar me detaje në forumin e sotëm (e djeshëm). Ato mund të klasifikohen serioze, por fatmirësisht jo fatale, nëse gjendet dhe fitohet koha për ndërhyrje. Ideja jonë po konkretizohet falë mbështetjes që kemi nga UNESCO.

Çfarë praktike ndiqni për të mbërritur te projekti e pastaj te financimi?

Gjatë këyre ditëve bëmë testimin dhe diskutuam me ekspertë të specialiteteve të ndryshme rreth mënyrës së trajtimit të monumenteve që kemi vënë në fokus. Po bëhet rivlerësimi i gjithë ambientit përreth manastirit të Mesopotamit dhe kompleksit të Rusanit. Projekti është në diskutim dhe në prani të drejtuesve të qeverisjes vendore. Pasi të përcaktohen teknikat e ndërhyrjes e të hartohet projekti, fjalën e kanë donatorët, të cilëve dimë çfarë t’u kërkojmë. Personat që gjenden në Sarandë përfaqësojnë një elitë ballkanike në këtë fushë dhe janë me impenjimin maksimal për ta bërë këtë shpejt dhe cilësisht. Themeltar mbetet synimi që ndërhyrja të jetë e qëndrueshme dhe të trajtohet si një vlerë që të përdoret e të japë shtysë në zhvillimin e turizmit kulturor.

Si e mendoni realizimin praktik të kësaj ambicjeje?

Kjo është menduar si mënyra më e mirë për përfshirjen sa më shpejt të këtyre dy objekteve në turizmin kulturor, duke shfrytëzuar avantazhin që Saranda ka fare afër Korfuzin. Synimi është që turistët ditorë që vijnë nga ishulli grek të mos shohin vetëm Butrintin, por guidat e tyre të shtrihen edhe më gjerë në drejtim të Mespotamit, që gjendet buzë rrugës nacionale që çon për në Gjirokastër. Ky është një itinerar turistik që, me sa di, përputhet shumë mirë me politikat tuaja qeveritare, të sinkronizuara me ato të BE-së, që turizmit kulturor i japin përparësi. Me projektin fitohen dy gjëra: në radhë të parë shpëtohen monumentet e rrallë dhe nga ana tjetër ndërgjegjësoheni ju për faktin që kini një pasuri të jashtëzakontë kulturore, që ende nuk e dini se zini një vend të veçantë në botë për këtë gjë. E jashtëzakontë duhet të jetë edhe përgjegjësia që kjo trashëgimi e veçantë t’iu transmetohet brezave të ardhshëm jo të Shqipërisë, por të njerëzimit.

Shekulli

[Albo]

Zbulohen nën gëlqere afresket

Dyzet shenjtorët

Sarandë - Një ekip restauratorë afreskesh i është kthyer sërish punës në Manastirin e 40 Shenjtorëve mbi Sarandë. Në 2004-ën, në dy galeri u bënë konservime të pikturave murale në qelitë e monumentit. Siç tregon Edlira Çaushi, specialiste e sektorit të pikturës në IKM, projekti i nisur tashmë ka për qëllim heqjen e shtresës mjaft të trashë të gëlqeres së depozituar mbi sipërfaqe të pikturës e cila haset si një koracë kalcifikimi. Çaushi thotë se ajo me ekipin e saj, duke përdorur bisturinë, kanë nisur ta heqin dalëngadalë këtë shtresë dhe gjithnjë e më qartë po shfaqen shtresat e pikturës. Mendohet se imazhet i përkasin shek.VII, por ky përcaktim jepet me shumë rezervë, pasi kjo pikturë normalisht do t’i nënshtrohet analizave. Specialistët thanë dje se duke u hequr shtresa e sipërme që ka mbuluar imazhet e pikturës murale ose afreskut, pritet që të bëhen të dallueshme shumë elemente dhe detaje që nisin me teknologjinë e pikturës, me leximin e saj të plotë dhe në detajet e mundshme, në zbërthimin e ngjyrës etj., që mundësojnë krijimin e një pasaporte identifikimi. Momentalisht në afresket e hasura që janë shumëtrajtëshe dhe të shpërndara në disa nga qelitë e eksploruara, punojnë në kuadër të projektit restauratorët e pikturës murale. Ata bëhen gjithsej katër specialistë të kësaj fushe, të kryesuar nga specialistja me përvojë në këtë fushë, Edlira Çaushi.
Bëhet fjalë jo vetëm për portretin e një dishepulli, të zbuluar në njërën prej galerive gjatë ekspeditës së vitit të kaluar, por edhe për imazhe të pangjashme me të në galeri të tjera, të ndodhura në pjesën e kriptës së monumentit. Ata thonë se në to paraqitet një pikturë që ka elemente të një imazhi shenjtori, një tjetër paraqet simbolin e kryqit paleokristian, që i përket fazës së parë të historisë së monumentit, e shek. VI, pasuruar me ornamente ende të padeshifruara se çfarë përfaqësojnë, motive të ndryshme floreale etj. Është e pritshme që të jenë prezent imazhet e figurave të 40 shenjtorëve të flijuar, por kjo do t’i lihet kohës për të parë se cilat prej tyre i kanë rezistuar kohërave dhe dëmtimeve. Më e larmishme si në ngjyra dhe në elementë paraqitet ajo e dishepullit e shek.VII. Në një tjetër galeri sapo kanë nisur të shfaqen komponentë të zbehtë të një varke që ta çojnë mendimin te Varka e Noes, por kjo pohohet me shumë rezervë, se gjithçka është në proces dhe bisturia është duke shpërndarë zbehtësinë e asaj që shfaqet si një ravijëzim. “Gjithçka do të konturohet dhe lexohet qartazi, - shprehet Çaushi - kur ne të kemi hequr shtresën e kalcifikuar të depozituar në sipërfaqe, edhe për shkak të veprimit të faktorëve të lagështisë”.
Specialistët e pikturës flasin me bindje për efektet mbrojtëse të asaj që është në qelitë e nëndheshme dhe për ndikimin frenues të vazhdimit të gjendjes së lagështisë, që ka dhënë mbulesa e një pjese të bazilikës së 40 Shenjtorëve, realizuar këtu vitin e kaluar. Nëse kripta ka qenë një mjedis mjaft i lagësht, sivjet vërehet se punohet në kushte më të mira ruajtjeje e konservimi. Kjo përbën lehtësi pune dhe cilësi e garantuar për konsolidimin e pikturave si dhe për heqjen e shtresës mbuluese, për të parë çfarë skenash paraqiten nëpër kriptat. Për pikturat murale që sa kanë nisur të dalin nga shtresat e gëlqeres, informacioni është përftuar nga sondazhet e kryera më parë në monument, e sipas të cilit pothuaj gjithë muret e mjediseve të nëndheshme janë të pikturuara. Veçse sondazhet kanë dhënë edhe informacionin se në mjaft zona piktura nuk duket fare për shkak të dëmtimeve. Ajo që do ta tregojë se në çfarë mase është ky dëmtim, do të duket në punën e nisur këto ditë, një sipërmarrje 45-ditore, kundrejt financimit 10 milionë lekë të vjetra.


Thoma Nika
Shekulli

[Albo]

Restaurimi i manastirit të Shën Gjergjit të Demës, Sarandë

Filloi restaurimi i manastirit të Shën Gjergjit të Demës pranë fshatit Çukë të rrethit të Sarandës. Është ky një monument kulture me shumë vlera, si arkitektonike dhe vlera historike e shpirtërore. Manastiri është ndërtuar larg qendrave të banuara. Fshati më i afërt është Çuka. Zotëron majën e një kodre që ngrihet në rripin më të ngushtë të tokës ndërmjet detit Jon dhe liqenit të Butrintit në krye të gadishullit të Ksamilit. Në këmbët e kodrës së manastirit kalonte një mur barrierë nga liqeni deri në det, me gjatësi rreth 650 m dhe gjërësi rreth 9,5 m, i cili shërbente për të fortifikuar territorin e qytetit antik të Butrintit.

Manastiri i përket tipit të manastireve të fortifikuara. Nga ndërtimet e manastirit kanë mbetur kisha dhe tri ndërtesa, nga të cilat dy ndërtesa, me arkitekturën e tyre, ngjallin një interes të veçantë.

Manastiri i Shën Gjergjit në Dema pranë Sarandës është një nga manastiret më me interes të periudhës pasbizantine, që ruhen ende. Ai paraqet jo vetëm vlera arkitektonike, por dhe ambientale. I ndodhur në një pikë strategjike, këtë manastir deri nga fundi i viteve ’80 e kishte në përdorim një repart ushtarak dhe ishte “Zonë ushtarake”, kështu që punimet e mirëmbajtjes ishin të vështira të kryheshin. Por edhe mbas largimit te repartit ushtarak nga manastiri, për një kohë të gjatë munguan përkujdesjet konservuese, duke sjellë si rezultat jo vetëm thellimin e dëmtimeve të strukturave konstruktive, por, ajo që është më e rëndë, humbjen e shumë elementeve morfologjike të ndërtesave.

Ambientet rreth manastirit janë përdorur nga rinia orthodhokse për organizimin e kampingjeve gjatë verës. Vetë pozicioni i përkryer i këtij manastiri të krijon mundësinë që njëkohësisht të shohësh dhe liqenin e bukur të Butrintit, si dhe nga perëndimi, në një pamje panoramike, detin Jon. Ky është një nga disa prej manastireve që restaurohet nga Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë. Me kërkesë dhe një interesim të veçantë të Kryepiskopit Anastas, u mundësua investimi dhe realizimi i fillimit të punimeve të restaurimit. Projekti i restaurimit u krye nga prof. dok. Pirro Thomo dhe ark. rest. Gentian (Joan) Stratobërdha dhe u miratua nga KKR (Komisioni Kombëtar i Restaurimit). Parashikohen të kryhen punime konsoliduese në katolikon, konak dhe te kulla si dhe ristrukturim të pjesëve të dëmtuara, gjë që do të sjellë rifunksionimin e këtij manastiri në natyrën e tij si kompleks i jetës shpirtërore. Vlera e investuar në këtë monument është 60 milionë lekë. Punimet parashikohen të mbarojnë në fillim të vitit 2007.

Bërthama e Trashëgimisë Kulturore
Ark. Rest. Gentian (Joan) Stratobërdha

[Albo]

Shenjtët kërkojnë ndihmë

Shkatërrim i frikshëm i freskave të 1500-ës. Mes tyre edhe portreti i shenjtit shqiptar Shën Terinit. Specialistët s'i dëgjon kush

Dikush do thoshte se një shqetësim si ky më poshtë mund të shtrohet me pak fjalë. Po, e vërtetë, por s'mund të jetë i po këtij mendimi Zamir Marikaj, një specialist restaurator i ikonografisë së këtyre kishave i cili për orë të tëra na ka shpjeguar pse duhet ndërhyrë urgjentisht në afreskat të rrezikuara nga rënia e suvasë. Ai gjithë pasion tregon se në murin ndarës të ikonostasit në anën e majtë të altarit, në faqen e brendshme të tij, është një nga figurat e rralla të Shën Terinit, Shenjtorit të Butrintit, i martirizuar aty në Butrint dhe portreti i tij gjëndet i pikturuar në kishën e Shën Thanasit në Pecë dhe në atë të Shën Sofisë në Selanik. Ugolini e përshkruan me ërtetësi skenën e martirizimit në teatrin antik të Butrintit. Ky portret i vetëm i shënjtit tonë, rrezikohet të zhduket.

Shefja e sektorit të pikturës në Institutin e Monumenteve të Kulturës, Edlira Çaushi, thotë se ky shqetësim duhet vlerësuar, dhe projektet nuk kanë munguar. Ka katër vjet projekti i restaurimit të afreskëve në Kishën e Shën Thanasit, Pecë që fle sirtareve dhe nuk gjen mbështetje financiare. Kur drejtor i IMK-së ishte Gazmend Muka, në këto tre kisha u ndërhy për t'u restaururar çatitë që pikonin. U parashikua edhe një fond tjetër modest për konsolidimin dhe ndërhyrjen në suvanë e rrezikuar ku ndodhen pikturat e vitit 1525, por me urdhër nga lart, fondi "u kalua në një emergjencë tjetër".

Është qesharake të mendosh se rreziku i zhdukjes së këtyre pikturave me vlerë të pallogaritëshme vjen nga mosfinancimi prej jo më shumë se 1 milion lekëve. Mos vallë edhe këtu shkon për shtat filozofia popullore "Të lirë në miëll e të shtrenjtë në krunde"?. Kushdo mund të bëjë llogaritë se sa kushtonte një poster gjigant i kandidatëve në fushatën e fundit elektorale, për të mos përmëndur shpenzimet për "Miss-et" . E pra, këto piktura janë të njëkohshme, në mos pak më të hershme se "Meshari" (1555).

Pikturat e vitit 1525

Kisha e Shën Gjergjit në Leshnicën e Sipërme është kishë me mbulesë druri, e thjeshtë, një nefshe e ngritur në një terren të pjerrët në hyrje të fshatit, e pikturuar në vitin 1525. Është ndër të parat e ndërtuara pas pushtimit osman. Ka përmasa të brendshme 5.30 x 3.20 m. Përbëhet nga naosi, hajati, ambjenti i altarit, i cili përmban absidën rrethore të nxjerrë jashtë naosit dhe një ikonostas të thjeshtë prej druri. Është mbuluar me çati druri . Pa tavan e dritare dhe me dysheme të shtruar me plloça guri. E veçanta e saj është trajtimi i varfër arkitektonik-dekorativ i pamjeve të jashtme dhe thjeshtësia e hapësirës së brendshme. Muret janë ndërtuar me gurë të vendosur në mënyrë të parregullt, të lidhur me llaç gëlqereje.

Çatia është mbuluar me rrasa guri. Në mbishkrimi e pikturuar mbi suvanë e portës thuhet: "Është pikturuar (ky)tempull hyjnor e i gjithënderueshëm i dëshmorit të madh Shën Gjergjit tropeofor e çudibërës me kontrubutin, mundimin dhe shpenzimin e ktitorëve të manastirit të sipërpërmendur dhe të bashkëshortëve dhe të fëmijëve të tyre, të at Gjergjit dhe at Nikollës dhe Joanit, dhe Gjergjit dhe Dhimitrit dhe të priftëreshave të tyre në vitin 6 mijë e 33 – ( shih Th. Popa "Mbishkrimet e kishave të Shqipërisë").

Është pikturuar mbi suvane e portës perëndimore nga Ilia Llongoviti (1525) nga fshati Llongo i Dropullit, i cili ka pikturuar edhe kishën e Shën Thanasit në Pecë. Kjo kishë është kishë me mbulesë druri, edhe kjo ndër të parat e ndërtuara (1525) pas pushtimit osman. Ndodhet rreth 1 km në lindje të fshatit. Ka përmasa të brendshme 5.80 x 3.50 m. Ndër pjesët përbërëse duken qartë: ambjenti i altarit që ndahet me një ikonostas të ndërtuar me mur guri, me dy hyrje.

Në faqen e brendshme të këtij muri ndarës është figura e Shën Terinit e zbehur nga shiu, kur kisha e kishte çatinë të rrëzuar. Narteksi mbulohet me çati dyujëshe. Naosi, lidhet me portën e murosur dhe ka një lartësi me narteksin. Muratura është e ndërtuar me gurë pak të përpunuar, të lidhur me llaç gëlqereje. Është e mbuluar me çati druri, pa tavan e dritare dhe e shtruar me pllaka guri. Nga jashtë bie në sy volumi prizmatik i mbullur prej guri, i mbuluar me çati dyujëshe, me faqe te rrafshta, ku mungojnë elementët dekorativë.

Pak histori

Perandoria Bizantine njihet në histori për themelimin, lulëzimin dhe zhvillimin e fesë zyrtare të ortodoksisë, ideologjisë, artit dhe kulturës bizantine. Në Jug të vendit qysh në fillesat e Bizantit lulëzojnë qytetet si qëndra të rëndësishme kishtare Foinike, Buthrot, Ankiezmos etj., duke shkuar drejt veriut. Në vitet 527-528vazhdojnë të qëndrojnë Adrianopolis, Foinike, Buthrot, Onhezmi si qëndra urbane të jetës politiko-shoqërore dhe kishtare të rajonit. Me riorganizimin e Perandorisë në shek. IX disa prej këtyre qëndrave nuk përmënden më. Në skenë dalin Nikopoja, Drianopoja, Himara, Kanina, Gllavenica etj.. Krahas me zhvillimin e qendrave urbane, rëndësitë veçantë mori ndërtimi i objekteve të kultit.

Kishat e para të ndërtuara në vendin tonë datohen në shekullin e IV, të cilat marrin një zhvillim ndërtimi në qendrat peshkopale në shek. V-VI dhe vazhdojnë shtrirjen në gjithë territorin në shek. VII-VIII, duke shkuar deri në skajet ekstreme e fshatrat më të thellë të zonave malore. Në këtë periudhë hasim në tipin e bazilikave me arkitekturë paleokristiane, që në rrethin e Sarandës përfaqësohen me Bazilikën e qytetit, atë të Butrintit, të 40 Shenjtorëve, Baptisterin, Shën Janin etj., për të arritur në shek. XI –XIV në kishën e Shën NikolleësMesopotam e cila është e një lloji unik për nga arkitektura dhe e veçantë për dekoracionin e brendshëm ku ndërthuren zbukurimet e pikturës murale me gdhendjet në reliev dhe mozaikët e dyshemesë .

Pikturimi në kishat pasbizantine

Pas një shekulli ndërprerje të pikturimit mural të kishave pasbizantine ky rit rifillon në gjysmën e parë të shekullit XVI. Zbukurimi i brendshëm i kishave pasbizantine kishte për tipologji veshjen e mureve të brendshme të objektit me pikturë. Pikturat ishin në teknikën e pikturave murale, ikonave dhe teknikave të tjera të artit të aplikuar që mbartnin me vete jo vetëm nivele të ndryshëm pikturimi, sipas autorëve, por edhe në vartësi të kërkesave dhe këmbënguljes së porositësit. Pikturat më të vjetra murale që njihen deri më sot janë ato të kishës së Shën Gjergjit në Leshnicën e Sipërme dhe ato të Pecës në kishën e Shën Thanasit që datohen të vitit 1525. Në rrethin e Sarandës tashmë njihen disa piktorë të cilët Th. Popa i konsideron të shkollës së Kretës.

Si përfaqësues të saj mbahen Ilia Llongoviti, nga Llongo e Dropullit të Sipërm i cili ka pikturuar të dy kishat e mësipërme. Ndërsa piktor tjetër i një kohe më të vonë është Mihali nga Jerma (toponim me kuptimin nga vend i shnjtë =jerm ) i cili është autor i pikturave të kishës së Manastirit të Shën Marisë, Kameno, mbi Delvinë (1662) dhe Shën Marisë në Kakome (1672), si dhe piktorë të tjerë të shkollave dhe rrymave të ndryshme

Luan Sejdini

[Albo]

Ringjallja e qytetit të akademive

Një ekspozitë fotografike dhe një konferencë për Voskopojën. Instituti i Monumenteve të Kulturës në bashkëpunim me Fondacionin "Patrimoine sans frontiers" (Trashëgimi pa kufij) organizojnë nesër në Galerinë Kombëtare të Arteve konferencën "Një kishë post-bizantine e pashembullt: Shën Thanasi në Voskopojë" mbajtur nga Maximilien Durand, Profesor në Shkollën e Luvrit. Përmes konferencës dhe ekspozitës fotografike shpalosen vlerat e këtij qyteti dhe kontributi i dhënë nga PSF për ruajtjen e asaj çka i ka mbijetuar kohës. Në vitin 1999, Patrick Chrismant, Ambasador i Francës në Shqipëri, i kërkoi PSF-së që shoqata së bashku me IMK-në të ndërhynte për evidentimin e vlerave të Voskopojës.

Në shek. XVII dhe XVIII Voskopoja ishte qyteti më i lulëzuar i Ballkanit. Ndodhej në rrugën tregtare që lidhte Venecian me Kostandinopojën dhe kishte një Akademi, një shtypshkronjë dhe kisha të shumta të zbukuruara nga mjeshtrat e mëdhenj të pikturës post-bizantine David Selenica, Kostandin dhe Thanas Zografi. Një territor i rrethuar kristian në gjirin e perandorisë së madhe otomane, qyteti tërhiqte intelektualët, artistët dhe tregëtarët. Rënia e shpejtë e qytetit në dhjetëvjeçarët e fundit të shek. XVIII, tërmetet, Lufta e Parë dhe më pas Lufta e Dytë Botërore shkatërruan pjesën më të rëndësishme të monumenteve. Sot kanë mbetur vetëm pesë kisha "Kryeengjëjt Shën-Mëhill dhe Gabriel", "Shën Mëria", "Shën Nikolla", "Shën Thanasi", "Profeti Ilia" dhe një manastir, shumica të zbukuruar nga një seri madhështore pikturash murale në gjendje konservimi alarmante.

PSF dhe IMK bënë përçapje për ta regjistruar qendrën në Listën e 100 monumenteve më të rrezikuara në botë të "World Monuments Ëatch" të shpallur në vitin 2002 dhe të përsëritur në vitin 2004. Gjithashtu realizuan një program të quajtur "Voskopojë pa kufij", ku përfshihej realizimi i fotogrametrisë së tërësisë së kishave, studime mbi urbanistikën, arkitekturën, historinë e artit, studimin klimatologjik, realizimin e një kantieri për arkeologjinë mbi kishën e shkatërruar të Shën-Pjetrit, organizimin e një kantieri-shkollë për restaurimin e pikturave murale të Shën-Thanasit.

Që prej vitit 2006 dhe në sajë të mbështetjes së Fondacionit "Getty", PSF dhe IMK ndërmorën restaurimin e kishës së Profetit Ilia, ndërtesa më origjinale dhe më problematike e rajonit. Në janar të vitit 2007, në sajë të Drejtorisë Rajonale të IMK në Korçë, përfundoi faza e parë e planit për ruajtjen, që kishte të bënte me konsolodimin e mureve të ndërtesës dhe me riparimin e çatisë.

Alma Mile

Gazeta Shekulli
20-03-2007

[Albo]

Nga trashëgimia orthodhokse

GJURMË TË SHPELLAVE ASKETIKE BIZANTINE MBI LIQENIN E KOMANIT

Në këtë material do të japim disa të dhëna nga hulumtimet fizike dhe historike për shpellën, të cilën populli vendës e quan “shpella e kaurrit”, që ndodhet pranë fshatit Levrushkë, në zonën e liqenit të Komanit.

Ishte insistimi dashamirës i të dy profesorëve të historisë nga Puka, Mustafa Mehmeti e Skënder Guri, që i falënderojmë me shumë respekt, të cilët e shihnin me shumë interes studimin e kësaj shpelle, si një gjurmë e fuqishme e periudhës bizantine në Shqipëri, dhe që bënë të mundur organizimin e një ekspedite me qëllim studimin e kësaj shpelle asketësh. Për të vajtur tek shpella është e lehtë, pasi transporti ujor bën që të shkosh mjaft afër me mjete lundruese nëpër liqen. Po kështu distanca deri tek diga e Komanit është e shkurtër, vetëm 10 minuta me motobarkë, por ngjitja në shpellë ka vështirësi.

Në hyrje të shpellës duken qartë muret mbajtës dhe mbrojtës, si dhe muret ndarës të mjediseve të ndryshme, të cilat përbënin zonat funksionale të kësaj qendre asketësh. Në të shikohen hapësira të mbuluara me qemer guri, muratura të fuqishme, si dhe dyer lidhëse. Më tej ambienti kryesor i madh është i krijuar në brendësi të shpellës. Shpella është e gjatë rreth 20 m dhe ka një shtrirje dyplanëshe, ku mbas një kalimi të ngushtë në fund të saj dhe duke u ngjitur në disa shkallare natyrore, ajo ndryshon drejtim dhe ngjitet sipër në një hapësirë tjetër, nga ku del në një ballkonadë. Kjo ballkonadë del disa metra mbi hyrjen kryesore të shpellës dhe përpara saj shfaqet liqeni i Komanit si dhe faqja e malit përballë, që vendësit e quanin “Murga”. Aty ndodhen disa stane e kopshte të vogla, të cilët ishin pronë e këtyre murgjve. Vetë Murga lidhej me shpellën me një urë druri me këmbë prej guri, të cilën lumi i Gominës e ka shkatërruar plotësisht.

Studiuesi kroat Milan Shuflaj, në librin “Shqiptarët e Serbët” thotë se: “Kufiri politik i Perandorisë Bizantine me atë Romake kalonte nga Tivari në bërrylin e Drinit dhe merrte në veri drejt Danubit”. Shpella për të cilën flasim ndodhet pikërisht fare pranë bërrylit të Drinit. Dihet se pas ndarjes së Perandorisë Romake sulmet barbare shkatërruan Perëndimin, por nuk lanë pa prekur skajin perëndimor të Bizantit. Po kështu rol mjaft të madh patën sulmet sllave nga Lindja, që vazhduan një kohë të gjatë dhe patën pasoja të mëdha historike.

Pikërisht, për të ruajtur kufijtë e vet politikë Bizanti ndërtoi në periudhën e shekujve të VI-XI-të shumë fortesa ushtarake të tipit kështjellë. Po të bisedosh me banorët e sotëm të Levrushkut pohojnë edhe emërtime interesante të shkëmbinjve, rrugëve, trojeve, që nuk dihet që kur janë vënë. Kështu në hyrje të kanionit të Gominës, ku ndodhet shpella, gjendet guri i Solomonit. Askush nuk është në gjendje të na sqarojë se nga e mori këtë emër. Është shumë interesante se populli i Levrushkut edhe sot flet me krenari për muret e shpellës së “kaurrit”, ruan me fanatizëm varrezat e “kaurrit”, që janë në mes të fshatit, si dhe kishën e Shën e Premtes që ndodhet pranë tyre.

Lartësia e shpellës është 220 m mbi nivelin e detit. Ajo sot ndodhet vetëm 10 m mbi nivelin e pasqyrës se ujërave të liqenit të Komanit. Dikur këtu lumi i Gominës, që është degë e majtë e Drinit, formonte një kanion të ngushtë e të thellë rreth 100m, me shpate tepër të pjerrëta e me gjerësi vetëm 2 deri 20m. Ndaj, para ndërtimit të Hidrocentralit të Komanit ishte tepër e vështirë hyrja në shpellë.

Gërmimet duhet të bëhen edhe për të zbuluar tunelin, që sipas banorëve vendës, lidhte shpellën me pjesën lindore të malit, me gjatësi mbi 200 m, e që përdorej si dalje e fshehtë e saj në afërsi të fshatit Levrushk. Thuhet se brenda këtij tuneli murgjit patën ndërtuar një furrë gëlqereje, që perdorej si mjet lidhës për muret e shpellës. Ndoshta zbulimi i këtij tuneli do të na ndihmojë të hedhim më shumë dritë edhe mbi vetë manastirin e shpellës.

Si konkluzion mund të themi se, duke u bazuar në të dhënat historike të hulumtuara, zona Koman - Pukë, të cilën kemi marrë në shqyrtim, përbën një bazë të fuqishme informacioni arkitektonik dhe historik të lulëzimit dhe shtrirjes së Perandorisë Bizantine.

Largohemi nga kjo shpellë asketësh duke marrë mbresa shumë të fuqishme, të cilat të impenjojnë për hulumtime të mëtejshme në këtë zonë dhe pse jo krijimin e një spektri historik, i cili do të plotësonte më së miri boshllëqet dhe informacionet e vakëta që trashëgimia kulturore e Shqipërisë si dhe ajo botërore ka për këtë trevë.

Përgatiti:
Ark.restaurator Joan Stratobërdha