Bibla Laike Erotike

[Xhuxhumaku]

Botohet shqip për herë të parë si një libërth më vete libri poetik i Biblës “Kënga e Këngëve” e Salomonit. Përkthyesja Donika Omari tregon, mes të tjerash, se Kisha Katolike e ka marrë si dhuratë për besimtarët e saj, ndërsa ortodoksët e kanë refuzuar

Bibla Laike Erotike


Elsa Demo

Nëse një zemër ndaj një zemre e mbush trupin me gjithë aromat, ajo mund të jetë dashuria. Çdo moral a etikë mbi kodin e ndjenjave, trupit a psikikës së njeriut, ia ka dalë, duke u marrë më së shumti me forcat shkatërruese, zvetënimin, shuarjen dhe vdekjen, të mos e përkufizojë dot deri në fund dashurinë. Dashurinë si lindje dhe bashkim i gjithë aromave në një, si në “Këngën e Këngëve” të Salomonit. Një nga pesë librat poetikë të Biblës, në Dhjatën e Vjetër. “Kënga” iu takon atyre që besojnë dhe nuk besojnë në Zot, të gjithëve që zjarrin e dashurisë dhe frikën përmes saj do donin ta gjunjëzonin si para një froni. Ata që nuk kanë të bëjnë me Biblën dhe punët e saj, tani e kanë shqip, e botuar si një librushkë më vete, copëz e poezisë botërore. Leksioni i Zotit mbi dashurinë, aromat, trupat, sekset është përkthyer i plotë nga Donika Omari. Le të duket si një bibël laike për ata besimtarë që nuk iu ka vdekur (akoma) dashuria.
Botimi i Omarit nga shtëpia e saj “Elena Gjika” në një vend tjetër, si Izraeli për shembull, do ishte jo korrekt politikisht. Madje aty leximi i këngës nuk sugjerohet pa kaluar adoleshencën. Një muaj pas botimit shqip, përkthyesja e njohur e “Emrit të trëndafilit” të Ekos, që jo vetëm e veçon si “Top Këngën” e letërsisë botërore, ia ka sugjeruar kishave si dhuratë për besimtarët e saj. Katolikët i kanë marrë me dëshirë disa copë që mund të falen në ditë dasme, ndërsa kisha ortodokse e ka refuzuar kategorikisht këtë botimth, sepse nuk e sheh “Këngën”, përveçse brenda librit të fjalës së Zotit. Jashtë saj nuk ka kuptim për ortodoksët shqiptarë. Sadoqë kudo vepra e shkruar rreth 2950 vjet të shkuara nga biri i mbretit David, Salomoni, njihet si “shembulli unikal i poezisë laike për dashurinë” që vjen nga Izraeli i lashtë deri në ditët tona, sepse aty flitet pa droje për bashkimin me të vetmin motiv, dashurinë, të një burri dhe një gruaje. “Kënga e këngëve” ose siç njihet ndryshe “Kantiku i kantikëve” renditet në bibël pas librave historikë, mes pesë, katër librave poetikë të Jobit, Psalmeve, Fjalëve të Urta dhe Librit të Predikuesit. Nëpërmjet përkthimit në gjuhë të ndryshme prej kësaj kënge mund të dalin interpretime të ndryshme e që në fakt deri më sot, kjo vazhdon të përbëjë një çështje më vete, për vetë natyrën e shkrimeve të shenjta. Dihet që bibla është libri më i përkthyer dhe më popullor i të gjitha kohërave dhe për këtë pjesë të saj interpretimet nuk janë pak. Për besimtarët hebre “Kënga e Këngëve” është alegori e raportit të Zotit me popullin hebre të Izraelit. Kisha e krishterë më pas, e pa si një transformim të raportit mes Krishtit dhe kishës, e që në tekst janë burri dhe gruaja Sulamite, emri i të cilës del dy herë në vargjet. Nga të tjerë studiues “Kënga” i atribuohet shenjtërimit të bashkimit të burrit dhe gruas, të dhëndrit dhe nuses, duke përshkruar natyrën e trupave femërorë e mashkullorë me një erotizëm të zjarrtë. Pra vështrimet që i afrohen nga këndet e didaktikës e moralit, liturgjisë, letërsisë erotike, thjesht letërsisë apo si një libër që tregon përkujdesjen e Zotit ndaj njerëzve për edukimin e tyre erotik, tregojnë se sa i pasur është ky tekst të cilin Donika Omari e ka sjellë si një lirikë brenda zhanrit të dramës me personazhet Ai, Ajo, Kori, Lajmëtari. Pikë për pikë ashtu siç e gjejnë studiuesit stilin e “Këngës”, një stil teatral si për t’u kënduar para njerëzve.
Libërthi shoqërohet shqip nga një parathënie tepër e thjeshtë dhe informuese e shkruar nga Omari. Ndoshta do ishte mirë ky tekst kaq i ndërlikuar, popullor njëherësh e që e ngre zemrën në ca maja jo të rrezikshme, meqë është botuar për herë të parë në këtë formë dhe për të gjithë, të ishte pajisur me disa komente, bibliografi apo indekse. Për pjesën Donika Omari tregon kështu.

“Kënga e këngëve” hyn tek librat poetikë të Biblës. Ju e botoni më vete si një nga perlat e poezisë botërore. Atëherë çfarë e bën sipas jush përveçse biblike dhe letërsi botërore?
Kur flasim për shkrime të shenjta, na duket sikur i drejtohen vetëm një kategorie lexuesish, me një fjalë, atyre që besojnë. Ndërsa, qoftë Bibla, qoftë Kurani, përveçse bartës të një urtësie të lashtë e të thellë njerëzore, janë edhe libra me vlera të mëdha artistike. Sepse janë
shkruar me frymëzimin e atij që admiron me të gjithë qenien e vet një qenie të lartë, një ideal, siç është zoti për besimtarin, dhe sepse i drejtohen shpirtit të njeriut. Ato bëjnë pjesë në vlerat e pavdekshme të kulturës e letërsisë botërore.
Sa për “Këngën e këngëve” janë harxhuar lumenj boje për të komentuar vlerat e saj njerëzore, artistike, poetike, simbolike etj. Pas gjithë këtyre vlerësimeve nuk është e lehtë ta komentosh atë dhe veç kësaj kjo do të kërkonte tjetër hapësirë. Me pak fjalë, mund të thuhet vetëm se ai që e ka shkruar ka qenë vërtet poet i madh. Me gjithë kalimin e afro 2950 vjetëve ajo s’ka humbur asgjë nga freskia e saj, se vazhdon të na emocionojë njësoj si ditën kur është shkruar. Mendohet se ky poet i madh ka qenë Salomoni, biri i mençur i mbretit David të Izraelit.

Ky është një dialog mes të dashurës dhe të dashurit, ndërsa për Kishën në lindje të saj do të simbolizonte lidhjen e Jezusit me shtëpinë e Zotit, vetë kishën. Duke marrë parasysh këtë, po jobesimtarëve si mund t’ju shpjegohej në një version përkthimi një erotizëm i tillë e një besa-besë mes dy qenieve që herë janë reale dhe herë ireale?
Unë mendoj se kisha ndihet pak në siklet përpara kësaj kënge, sepse kjo është një libër i biblës ku emri i Zotit nuk përmendet gjëkundi. Është një këngë ku sensualiteti ndihet kudo. Dihet që tekstet e shenjta synojnë ta shpien njeriun drejt qiellit, drejt Zotit, drejt transhendencës, si të thuash, nuk të shpien drejt tokës. Ndërsa kjo poezi është krejtësisht
tokësore. Bëhet hyjnore me ndjenjat sublime që ngjall..
Teologët hebrenj janë përpjekur ta interpretojnë si lidhjen e zotit me Izraelin. Më vonë teologët e krishterë e kanë parë si paralajmërim të ardhjes së Jezu Krishtit dhe lidhjes së tij me Kishën. Vetë këto qëndrime tregojnë sesa e hapur për interpretime është kjo vepër.

Përse ju e keni përkthyer nga disa tekste Këngën”
Sepse përndryshe duhet ta përkthesh nga origjinali. Unë nuk e di hebraishten. Dhe s’mjafton ta dish, por duhet ta dish shumë mirë. Në rastin e Këngës së Këngëve as kjo s’mjafton. Se kjo poemë lë shteg për interpretime të ndryshme. Nuk është e lehtë Kënga e këngëve. Është një tekst i vështirë. Ka pjesë, vargje e fjalë që vërtet nuk di si t’i
interpretosh.

Nga cilat tekste jeni mbështetur dhe çfarë duhet kuptuar me interpretim në përkthim.
Unë jam bazuar në një përkthim të Shëkelit (L.A.Shoekel). Është një studiues hebraik që e ka përkthyer italisht dhe e ka pajisur me disa shënime të cilat më kanë ndihmuar për zbërthimin, interpretimin e tekstit. Nuk jam mjaftuar vetëm tek ai. Jam bazuar dhe në një përkthim tjetër italisht të biblës, kam parë edhe përkthimin shqip të Dom Simon Filipajt, nga më të mirat përkthime të bëra deri tani. Kureshtja më ka shtyrë të shoh edhe përkthime të tjera të Këngës qoftë italisht qoftë shqip. Kam vënë re se në disa raste bëhet një përkthim shumë prozaik. Nuk është mbajtur parasysh një konceptim poetik i tekstit, kur Kënga e këngëve është e ndërtuar mbi imazhe poetike, është e tëra lirizëm e poezi, e ndërtuar mbi metafora e krahasime shumë të qëlluara. Për këto, zgjedhja bëhet nga bota materiale, nga bota e kafshëve, e bimëve, e drurëve, e luleve, e aromave. Kjo zgjedhje është nga më shijehollat. I dashuri krahasohet me drerin, me kaprollin, gjinjtë e së dashurës me
sutën, me gazelën, kafshë elegante, të hijshme, fisnike. Ai kullot grigjën mes zambakësh, ajo është trëndafli i Saronit. Livadhi plot lule, kedrat, selvitë janë sfondi i përqafimit të dy të dashuruarve. Fjalori i përdorur për të portretizuar dy të dashurit i vlen krijmit të imazheve poetike të pakrahasueshme për nga bukuria e finesa. Përkthyesi këtë nuk duhet ta harrojë për asnjë çast.

Ku ishte e vështira për ta realizuar gjithë këtë?
Te ruajtja e vlerave poetike. Të jesh “besnik” e të mos japësh poezinë, kjo është thjesht një punë mekanike. Dhe për fat të keq në disa përkthime të biblës, kjo gjë është bërë. Është pasur kujdes për të qenë besnik. Por është tradhtuar ndjenja. Këto lirika të mrekullueshme prandaj janë shkruar, që të frymëzojnë, të emocionojnë, të fisnikërojnë... Vështirësia tjetër është, siç thamë më sipër, te ana konceptuale. Nga përkthimet e shumta do të përpiqesh të zgjedhësh pjesët me përmbajtjen më racionale, ose më mirë ato që të duken ty si të tilla. Nuk është keq të të shoqërojë gjithnjë dyshimi. Puna e përmirësimit të përkthimit të një
kryevepre s’mbaron kurrë

Shumë bojë thatë ju, është shpenzuar për interpretimet e Këngës. Po referimet e shkrimtarëve ndaj saj?
Gjatë shekujve kultura dhe letërsia botërore nuk kanë pushuar së referuari kësaj kënge. Po përmend vetëm dy shembuj: Mopasani, një varg nga Kënga e këngëve e ka titull të një romani të tij: E fortë si vdekja. Nuk e thotë që dashuria është e fortë si vdekja, nuk është e nevojshme, sepse ata që janë të një kulture të krishterë, e kuptojnë se ç’do të thotë ky varg.
Umberto Ekoja, te romani Emri i trëndafilit, vë në gojën e rishtarit benediktin, Adsonit, gjatë një bashkimi seksual, vargje nga kjo këngë. Këtij të riu që përgatitet jo për lidhje me njerëzit por me Zotin, në këtë çast pasioni të fortë, nuk mund t’i vinin në mend vargje më sublime që i përgjigjen gjendjes së tij, çka e bën sublime edhe lidhjen e tij njerëzore,
prej nga qëndron larg çdo gjëje vulgare e kafshërore.

Po nga shkrimtarët tanë? Psh, tek E madhe është gjëma e mëkatit e Mitrush Kutelit ka një atmosferë të fortë nga Kënga.
Me sa më kujtohet, personazhi i Mitrush Kutelit te E madhe është gjëma e mëkatit, Tat Tanushi, i drejtohet së dashurës me vargje të frymëzuara nga Kënga. E po kështu edhe Mihal Hanxhari në tregimin autobiografik Pullazi përfshirë në përmbledhjen Na ishte njëherë. Që të dy këta autorë e kanë bërë këtë pavarësisht nga njëri-tjetri. Veprat e sipërpërmenduar janë botuar pas vdekjes së tyre.

Juve çfarë ju shtyu deri këtu
Unë kam shumë vjet që e kam lexuar Këngën. Në fillim kam hasur pjesë të saj në lexime veprash të ndryshme, ose kam lexuar komente e referime te ajo. Më ka folur për të edhe përkthyesi Petro Zheji. Si të gjithë ata që nuk presin një tekst të tillë krejt laik në një libër të shenjtë, edhe unë jam habitur, dhe jo pak, kur e kam lexuar. Jam habitur dhe mrekulluar. Por për të arritur te përkthimi dhe botimi për këtë më ka nxitur miku im italian Çezare
Çezarini. Ai e kishte përkthyer italisht në një botim më vete. Menduam të bënim bashkë një botim dygjuhësh, shqip-italisht. Por kur erdhi puna te disa mospërputhje interpretimi, nuk qemë më fort të sigurt se mund të botoheshin bashkë të dy variantet. Asnjëri prej nesh nuk hiqte dorë “nga e vetja”. Kënga nuk mund të mos e tregonte edhe në këtë bashkëpunim tonin se s’ishte “kafshatë që kapërdihej lehtë”. Psh. problematike është se si duhet përkthyer momenti kur i dashuri (ose e dashura) u lutet vajzave të Jerusalemit, që përbëjnë korin, me fjalët: Mos ma zgjoni, mos ma zgjoni të dashurën derisa të zgjohet vetë. Por në
përkthime të tjera e hasim edhe: Mos ma zgjoni të dashurin. Pra kush flet: ai apo ajo? Kush po fle: ai apo ajo? Ndërsa miku im italian e ka përkthyer: Mos e zgjoni dashurinë para dëshirës. Në një përkthim tjetër këto vargje janë dhënë: Mos e zgjoni dashurinë derisa të mund të ketë përgjigje.
Nuk thotë kot komentuesi hebraik S. Ben Josef se Kënga e Këngëve është si një bravë së cilës i ka humbur çelësi.

A ka pasur ndonjëherë ndonjë tentativë përkthimi në shqip a botimi më vete, përveçse në bibël?
Nuk ka botim më vete. Është hera e parë që botohet në shqip jashtë biblës dhe si libër më vete. U gëzova shumë kur gjeta për kopertinën një pikturë të piktorit rus Brjullov: Vajza duke këputur rrush në rrethinat e Napolit. Skena idilike e pikturës të shpie natyrshëm te skena baritore e Këngës, aty “ku vreshtat e lulëzuara kundërmojnë”.
Kur ia sugjerova librin një prifti katolik për besimtarët, ai mori me gëzim një numër të tirazhit për t’ua bërë dhuratë besimtarëve me raste festash ose martesash. Se ç’është kjo këngë përveçse një himn i mrekullueshëm martesor? Ia sugjerova edhe kishës ortodokse. Ata më kthyen përgjigje se jashtë biblës nuk e rekomandojnë këtë libër. Me sa duket, nga droja se mund të interpretohet thjesht si një tekst laik. Duan që të ngelet vetëm një libër i shenjtë.
Sa për vete mendoj se të gjitha mënyrat janë të mira nëse vlerat e mirëfillta u shkojnë sa më shumë lexuesve. Më kujtohet nga bibla mallkimi që i bën Jobi ditës kur ka lindur. Është një personifikim i gjatë e i fuqishëm lidhur me ditëlindjen, që shpreh me forcë gjendjen e njeriut që ka takuar fundin e vuajtjes, e që për të gjetur pak lehtësim, s’i mbetet veç
fjala-ofshamë e bërtitur ama si një gjëmim. Pjesë të librave të shenjtë, të botuara më vete, do të na jepnin mundësi të njihnim më mirë vlerat e tyre.

Ai
Sa e bukur je,
O e dashura ime,
sa tërheqëse je,
më e ëmbla e kënaqësive!
Shtati yt si palmë
Gjinjtë si bistak palme

Thashë:
po hipi në palmë
e po këpus bistakët.

Ajo
I përkas mikut tim,
dëshira e tij më ndez flakë.
...
Kur të të shihja jashtë
Do të shqyeja së puthuri
E askush s’do më shante.
Do të të merrja në shtëpi,
në shtëpi të sim mëje,
verë nga më e mira do të të nxirrja,
lëngun e shegës sime.

Përkthim i Omarit
Ik e rend, i dashuri im,
rend si kaproll, si dre hidhu
përmbi malet e aromave!

Përkthimi në bibël
Eja shpejt i dashuri im, dhe ngjaji një gazele apo një sute në malet e aromave!

Tek Kuteli
Të dy sisët e tua si
Dy zogj binjakë të gazelës





17/07/2006
KATEGORIA: Kulture