Postuar më parë nga
iliria e para
Salman Rushdie përgjigjet nëse përbën provokim botimi i romanit “Vargjet Satanike” në gjuhën shqipe dhe cili është roli i shkrimtarit sot: të bëjë edhe propagandë, apo vetëm të shkruajë
Salman Rushdie: Do t’i doja shqip “Satanikët”
Elsa Demo
Torino
Romanin që e çoi deri afër takimit me vdekjen- fantazmë dhe atë të vërtetën, Salman Rushdie-u do donte ta shihte të botuar në gjuhën e dyzetenjëtë, shqipe. Tani që as truprojat për t’ia kujtuar orë e çast fatwa-n, nuk i ka rrotull dhe kur Khomeini që e kërcënonte me vdekje megjithë muslimanët e zellshëm, ka 19 vjet që ka vdekur, shkrimtari thotë se vepra e tij nuk do ishte akt provokator edhe për atë pjesë të Shqipërisë muslimane. Sepse qëllim i tij si shkrimtar mbetet që të shkruajë për qenien njerëzore. I shfaqur dorë për dore me Padma Lakshmi, gruan e tij të tretë, në ditët e çmimit letrar “Grinzane Cavour” në Torino, Rushdie-u flet për lumturinë që po jeton që kur dënimi me vdekje nga lideri shpirtëror e politik i Iranit nuk e ndjek më dhe e quan kthim këtë të tijin në botën letrare dhe larg rojeve të sigurisë.
Ama nuk i anashkalon pyetjet për terrorizmin, luftën në Irak dhe nëse aktualisht Oksidenti po vepron me mënyrën më të mirë të mundshme. Një nga arsyet pse ai shkroi “Klounin Shalimar” është terrorizmi, kjo temë qendrore e universit tonë sot.
“Ndonjëherë mendoj se mungon pak imagjinata, aftësia për të hyrë në mendjen e tjetrit, për të mësuar se cilat janë origjinat e kësaj lloj zgjedhjeje. Kjo bën pjesë në detyrën e shkrimtarit, të përpiqet të hyjë në mendjen e tjetrit. Nëse unë e miratoj mënyrën se si po sillet Perëndimi, përgjigjja ime është: jo. Sepse kjo që po ndodh është shkatërrim”. Kaq për t’u përgjigjur shkurt. Një përgjigje më e gjatë do të merrte më shumë kohë.
E ka pak të vështirë ky shkrimtar indiano-britanik të shpjegojë se sa ia ka ndryshuar letërsinë jeta larg atheut. Nëse do të kishte jetuar në Indi, sigurisht letërsia e tij do të ishte ndryshe dhe ndoshta nuk do kishte këtë njohje ndërkombëtare. E sigurt është që tashmë në letërsinë e tij janë ngjizur dy përvoja nga kultura krejt të ndryshme. Është influencuar shumë nga letërsia klasike antike indiane, si psh nga Ramajama, Mahabara, dhe më pas nga shumë histori, madje edhe nga “Njëmijë e një netët” që janë autentike të Indisë. Për Rushdie-un pjesa më e mirë dhe më e shëndoshë e letërsisë indiane bashkëkohore është ajo e shkrimtarëve hindu që i përkasin gjeneratës së Ghandit. Ndërsa sot ka një shpërthim të shkrimtarëve indianë që shkruajnë në gjuhën angleze. Në krye të këtij fenomeni qëndron Salman Rushdie-u.
Ajo që bën shpesh në librat e tij është vendosja e historive që janë në një kufi të përshkueshëm midis klasikëve evropianë dhe një variant indian të saj, duke rrokur kështu universalen e kulturave. Për shembull ai është duke shkruar një roman që bën fjalë për perëndinë Shiva i tërbuar nga perëndia Kama që duhet të luftojë me një hy të pushtetshëm për jetën dhe dashurinë. “Por nuk ka ndonjë ndryshim mes mitit të Orfeut që është një figurë shumë interesante sepse ngërthen në vete edhe poezinë, edhe këngën, edhe muzikën. Miti i Orfeut është shumë prezent në Indi. Personalisht më ka interesuar shumë kufiri midis fantazisë, trillimit dhe realitetit dhe në disa raste në këtë kufi ka një lloj transparence, depërtimi”. 59-vjeçari rrëfen se si në fillimet si shkrimtar kishte fare pak seks në prozën e tij. Me kalimin e viteve, roli i seksit, gruas, erotizmit, zunë më shumë hapësirë. “Pra besoj janë gjëra që mësohen me përvojën. Në veprën time gratë kanë zënë një vend krejtësisht qendror dhe një arsye për këtë është familja ime. Ajo përbëhej vetëm nga gra. Kështu u rrita unë, si i burgosur mes grave. Edhe motrat e mia kanë vetëm vajza.” Fakti që gjatë jetës ka pasur shumë përvoja me gratë, edhe për këtë personazhet femërorë në librat e tij janë më të pasur. “Kur çoj ndër mend një roman ku protagonist të jetë një mashkull, janë përsëri gratë ato që e marrin pushtetin”. Ndërsa Rushdie-u e mbyllte me fjalët se madhështia e letërsisë qëndron tek sytë, veshët dhe zëri që i jep me vete lexuesit, rreth 13 mijë njerëz të mbledhur në sheshin pranë Pallatit Mbretëror në Torino prisnin të këndonin njëzëri me këngëtarin Franco Battiato edhe vargjet madhështore për atdheun e gjorë, dikur, sot a në të ardhmen, Italinë. Një dorë artistësh që kur bëhen bashkë flasin se çfarë arti u jep dhe mund t’u japë njerëzve. Torino po e bën gati përditë këtë gjatë vitit 2006, duke e shndërruar librin në oksigjen të padukshëm për qytetarët. Torino dhe Roma janë për këtë vit kryeqendra botërore të librit. Nëpër qytet banderolat e kuqe u ngulitin në mendje Shën Agustinin: “Ruaju nga njeriu që ka lexuar vetëm një libër”, apo Pirandelon kur thoshte: “Jeta ose jetohet ose shkruhet”. Sa qesharake dhe të pavërteta duken në kësi rastesh slloganet e ministrit tënd të kulturës që pretendonte pak muaj pasi mori portofolin se do ta kthente Tiranën në kryeqendrën evropiane të librit për 2006-2007-ën.
Shumë afër Pallatit Mbretëror ndodhet “pallati i kuq” ku ka lindur një mbret italian i shqiptarëve, Vittorio Emanuele. Mu aty, në barin përballë, shërbejnë kafe ekspres dhe akullore katër të rinj shqiptarë. Janë jo më shumë se 20-vjeçarë. Janë brezi që janë rritur si fëmijë emigratësh në këtë qytet ku jetojnë plot 5 mijë shqiptarë. Katër të rinj shqiptarë kamarierë në një bar janë pak shumë. Duke qeshur dhe folur me një shqipe gjysmë të asimiluar, thonë se një ditë do t’ia marrim nga duart pronarit vendin ku po shërbejnë kafe.
Intervista
Zoti Rushdie, së fundi veprat tuaja janë botuar edhe në gjuhën shqipe. Botuesi shqiptar ka deklaruar se ka preferuar të mos botojë “Vargjet satanike” duke e konsideruar botimin e tyre një akt provokator për një pjesë lexuesish në Shqipëri. Si do ta komentonit ju këtë?
Së pari, jam shumë i kënaqur që jam përkthyer në gjuhën shqipe, pasi kjo mund të mos iu ketë ndodhur shumë shkrimtarëve të tjerë. Sa i përket “Vargjeve Satanike”
më vjen keq që është mbajtur ky qëndrim dhe është bërë kjo zgjedhje për një libër që është përkthyer në dyzetë gjuhë të botës. Por tani që ma bëtë të ditur çështjen, le ta shohim, e ta diskutojmë pak.
Duke folur për këtë luftë mes të mirës dhe të keqes, në këto 5 vite të fundit, duket nuk ka ndryshuar letërsia, por kanë ndryshuar shkrimtarët. Nuk mendoni se roli i shkrimtari është bërë më i dukshëm, pra ajo çka ai thotë është bërë më e rëndësishme se roli i tij me letërsinë? Psh një rast i tillë është ai i Oriana Fallaci-t.
Është e vështirë të bësh një përgjithësim, sepse kemi të bëjmë me shkrimtarë të ndryshëm, dhe temperamente të ndryshme. Ka shkrimtarë që nuk duan të kenë të bëjnë fare me jetën publike.
Sa për Oriana Fallaci-n vepra e saj sjell në qendër të debatit lirinë e fjalës, por edhe mbrojtjen e saj. Kjo do të thotë që ju duhet të mbroni veprat e dikujt që nuk ju pëlqejnë dhe jo që njerëzit të bëjnë vepra të tilla. Përndryshe do të ishte e lehtë të mbroje punën e dikujt me të cilin ndan të njëtin mendim. Mbrojtja e lirisë së shprehjes nis aty ku njerëzit nisin e thonë se ato që shkuhen janë të dënueshme.
Për mendimin tim me aq sa kam lexuar nga Fallaci, ajo çfarë ka shkruar është ekstremisht e vrazhdë, dhe nuk mund të pajtohem me të. Ajo ka të drejtën të flasë dhe ne kemi të drejtën të mos pajtohemi me të. Kështu e ka liria e të shprehurit. Është jo e lehtë, madje tepër jokomode, por e nevojshme ama. Lënia në heshtje nuk do ta zhdukte problemin, përkundrazi. Por kaq me Oriana Fallaci-n.
Në shumicën e rasteve, është i vërtetë konstatimi se shkrimtarët po shfaqin tendecën për t’u ndalur më shumë jo në atë çka është reale, por në atë çka është e dukshme, sipërfaqësore, në atë çka besohet se mund të jetë e vërtetë se sa në atë që është reale. Është detyrë e shkrimtarit megjithatë të stabilizojë realitetin. Bota është plot me gënjeshtra dhe detyra ime është që t’iu rri përballë.
Atëherë cila është gënjeshtra më e madhe në botë?
Një nga gënjeshtrat më të mëdha është ideja se qenkësh e mundur të shkatërrosh të keqen, sepse mendoj se as presidenti i SHBA-së nuk mund ta bëjë këtë. Dhe sigurisht në këtë pikë çështja e të keqes është shumë e ndërlikuar. Nëse nuk ndeshesh atëherë çfarë do të bësh? Me këtë merren shkrimtarët, me konfrontimin e të mirës dhe te keqes, dhe duke pranuar faktin se e keqja gjithmonë do të jetë pjesë e botës sonë. Gënjeshtra vjen nga ai krah dhe prej atyre që besojnë se e njohin mirë dallimin midis të mirës dhe të keqes dhe sigurisht këto janë gënjeshtrat dhe individët më të rrezikshëm.
Unë ndihem me afër atyre njerëzve që janë disi konfuzë në dallimin e të mirës nga e keqja.
“Vargjet satanike”, pse nuk u botuan
“Nuk donim të provokonim, duke ditur efektin që ka pasur kjo vepër në vendet myslimane.” Arlinda Dudaj, drejtore e shtëpisë botuese “Dudaj” thoshte në janar të vitit 2004 se është pak herët për të botuar “Vargjet satanike” dhe se ndoshta kjo vepër do të vinte shqip me kohën. Kur në vitin 1988, Salman Rushdie-u botoi për herë të parë “Vargjet Satanike” në Britaninë e Madhe, shumë muslimanë që jetonin atje e akuzuan autorin për blasfemi kundër Islamit. Por ligji anglez nuk e njihte si krim këtë akt. Kështu që liderët e Iranit vendosën ta marrin vetë çështjen në duar. Në 14 shkurt 1989, një ditë para se libri të botohej në SHBA, lideri politik dhe shpirtëror i Iranit, Ayatollah Khomeini, nxori fatwa-n kundër Rushdie-ut. Me këtë ligj ndëshkues Khomeini shokoi botën. Për autorin dhe të gjithë ata që kanë botuar “Vargjet Satanike” u shpallën prej tij madhur el dam – ata, gjaku i të cilëve duhet derdhur. Muslimanët u ndjenë të tradhtuar nga një i gjakut të tyre.
Rushdie-u u lind në Bombej, Indi, nga prindër muslimanë. Por u arsimua në Angli dhe u diplomua për histori në Universitetin e Kembrixhit. Qytetar britanik, ai vendosi t’i shkruajë librat anglisht, dhe më rrallë në gjuhën e tij Urdu, gjuhë e përdorur gjerësisht nga muslimanët e Indisë. Kishte lindur musliman dhe tani kishte përqafuar kulturën perëndimore. Kështu pra “Vargjet Satanike” simbolizonte armiqësinë e Perëndimit kundër botës islamike. Në shtator 1998, qeveria e moderuar e Iranit shpalli se Salman Rushdie-u nuk do të kërcënohej më. Por qeveria nuk kishte autoritetin e shfuqimizimit të dënimit religjios, fatwa-n. Sot ky dënim nuk e kërcënon më Rushdie-un. Ai vazhdon të bëjë jetë normale dhe të jetë nëpër botë në ture pranë lexuesit. Fituesit të Çmimit “Man Booker” i janë botuar shqip nga “Dudaj” romanet “Furia” dhe “Pshetërima e fundit e Arapit”. Romani i tretë do të jetë “Haruni dhe një det historish”.
Shekulli 01/07/2006
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt