Teologjia 'Ati yne'

[NoName]

Teologjia "Ati ynë"

Duke treguar në pjesën hyrëse kontekstin e Atynës në ungjillin e Mateut dhe të Lukës, strukturën e saj teologjike dhe antropologjike, vendin dhe rëndësinë e saj në liturgjinë e Kishës së hershme, autori në pjesën e parë dhe të dytë është marrë me teologjinë e titullit dhe tri dëshirat e para të versionit të Mateut. Titulli është baza e Atynës dhe e secilës dëshirë dhe lutje veç e veç, përmbledhje e gjithë asaj që Jezu Krishti ka dashur të thotë për Zotin, veten dhe njeriun. Duke e emrëruar Zotin me fjalor të fëmijës e drejton (korigjon) figurën mbi të, zbulon raportin e tij bijëror dhe na mundëson neve, vëllezërve të vet, se guxojmë ta quajmë sikurse edhe ai «Abba – o Atë». Tri dëshirat e para me natyrë «teologjike», të gdhendura në pësore, të renditura njëra pas tjetrës, të lidhura me përemrin e përbashkët pronor «i yt – e jotja» përbëjnë një tërësi dhe ndriçojnë njëra tjetrën. Emri i Hyjit lavdërohet me ardhjen e mbretërisë së Hyjit, ndërsa mbretëria e Hyjit vjen me kryerjen e vullnesës së Hyjit.

nga Marko MATIĆ *

Hyrje

Aty ynë në formën e saj të dyfishtë paraqitet në kontekst të uratës të ungjillit të Mateut dhe të Lukës. Mateu e ka vendosur në qendër të predikimit në mal (Mt 6, 5-15), ndërsa Luka në kumtimin e rrugës së Jezu Krishtit për Jerusa-lem (Lk 11, 1-13). Edhe njëri edhe tjetri i kanë përmbledhur në të temat qendrore të predikimit të Jezusit: zbulimin e Hyjit si Atë dhe mbretërinë e tij në pjesën e parë, kurse në pjesën e dytë njeriun që ka nevojë për shpëtim.(1) Në kontekstin e Mateut, Jezusi i mëson nxënësit e vet, të cilët janë të udhëzuar në lutje sikurse hebrenjtë, mirëpo janë në rrezik që në lutjen e tyre të sillen si shtiracakë ose si paganë. Të parët lusin nëpër vende sakrale dhe të dukshme që t’i shohin njerëzit (6,5), ndërsa të dytët rendisin urata të gjata duke menduar se me shumë fjalë do t’u dëgjohen (6,7). Përkundrazi nxënësit e Jezusit duhet të lusin në vende krejtësisht profane, në dhomën e tyre me derë mbyllur, në fshehtësi dhe me pak fjalë. Pas lutjeve të gjata qëndron një konceptim pagan i të hyjnueshmes si qenie apatike dhe e papërgjegjshme të cilën duhet trazuar me grumbullimin e emrave dhe fjalëve misterioze për ta detyruar që t’i vështrojë. Kjo nuk u nevojitet nxënësve të Jezu Krishtit; Zoti është Atë i cili sheh në fshehtësi dhe e di që më parë për çka kanë nevojë prandaj lutja e tyre mund të jetë e shkurtër.(2) Atyna dallohet me shkurtësinë e vet edhe prej një shumice lutjesh të hebrenjve të asaj kohe. Marrëdhënia bijërore ndaj Zotit si Atë e arsyeton shkurtësinë e lutjes dhe e forcon besimin e dëgjimit të saj (6,6-8).(3) Luka u shkruan të krishterëve me prejardhje pagane të cilët janë të detyruar tani të mësojnë të lusin dhe u tregon shembullin e Jezusit se si duhet të lusin. Tertuliani sheh në Uratën e Zotërisë përmbledhjen e tërë Ungjillit «breviarium totius Evangelii».(4) Për këtë ka qenë i vetëdijshëm edhe shën Augustini kur ka thënë: «Kërkoni të gjitha lutjet që janë në Shkrime, dhe besoj se asgjë s’do të gjeni që nuk do të ishte e përfshirë në uratën e Zotërisë.»(5) Për Tomën ajo është «lutja më e përsosur» si me përmbajtje ashtu edhe me rënditjen e dëshirave.(6) Martin Dibeliusi zbulon në të «dokumentin e një raporti të ri ndaj Zotit»,7 ndërsa Heinz Schürmanni «çelësin» për kuptimin e Jezusit dhe porosisë së tij.(8) Kisha e parë e ka ruajtur dhe ua dorëzonte të pagëzuarëve të rinj si dhuratën më të çmueshme për ç’gjë tërhoqi vëretjen Joachim Jeremias në studimin e tij «Atyna në dritën e kërkimeve të reja».(9) Nuk është e kuptueshme vetvetiu se guxojmë ta lusim Atynën. Ky është një privilegj për të cilin na flet Cirili i Jerusalemit në katekezat e tija krezhmore-paskale (të pashkëve) nga viti 350. Duke i përgatitur katekumenët për pagëzim u ka mbajtur 24. katekeza në kishën e Varrit të shenjtë. Para vetë pagëzimit e ka shqyrtuar me 19 sish Besojmën e Apostujve. Pas pagëzimit në javën e Pashkëve katër katekeza ua ka kushtuar sakramenteve, ndërsa atë të fundit festimit të eukaristisë dhe Atynës në të. Kjo është dëshmia më e vjetër se Atyna është lutur në shërbesën e Zotit pak para kungimit. Kjo është ajo pjesa e kremtimit të eukaristisë që është quajtur «missa fidelium – mesha e besimtarëve», në të cilën kanë guxuar të marrin pjesë vetëm të pagëzuarit. Për ta lutur Atynën kanë guxuar vetëm anëtarët e Kishës me të drejta të plota prandaj dhe Urata e Zotërisë është quajtur «lutja e besimtarëve».(10) Atyna është numëruar ndër visaret më të shenjta të Kishës së hershme dhe është ruajtur si fshehtësi para të papagëzuarve. Me sa nderim e kanë lutur besimtarët na tregojnë shembujt hyrës nga liturgjitë e vjetra të jugut dhe të perëndimit. Në liturgjinë e jugut të shën Gjon Gojartit meshtari lut edhe sot para Atynës: «Na denjëso, o Zot, që të marrim guxim trimërisht dhe pagjykueshëm ty, Hyjin e qiellit, të quajmë Atë dhe ta themi Atynën». Ngjashëm edhe në meshën romake para Atynës meshtari lut: «Të nxitur nga urdhëri i Shëlbuesit dhe sipas mësimit të tij hyjnor marrim guxim të themi: Ati ynë.» Pse Kisha e shekujve të parë i është drejtuar Atynës me aq nderim? Thjesht për arsye se kjo është «Urata e Zotërisë», sepse e ka mësuar dhe e ka marrë nga Jezu Krishti Zot. Shën Luka e përmend shprehimisht se nxënësit, duke e vështruar Jezusin në lutje, patën dëshirë që edhe vet të lusin si ai prandaj edhe njëri prej tyre i tha: «Zotëri, na mëso edhe ne të lutemi, sikurse i mësoi edhe Gjoni nxënësit e vet» (Lk 11,1). Pas kësaj dëshire fshehet e vërteta se nxënësit e Gjonit, si edhe grupe të tjera religjioze në hebraizëm, e kanë pasur uratën e vet me të cilën janë dalluar prej të tjerëve.11 Urata vehtjake ka qenë shenjë dallimi (me të cilën janë njohur) dhe është përshtatur me mësimin e një grupi. Nxënësi i Jezusit e do lutjen që do të jetë në frymën e Mësuesit të tyre, të përshtatet me predikimin e tij dhe të shprehë bashkimin e tyre me të. Me këtë shkak Jezusi i mëson të lusin Atynën, sipas të gjitha gjasave në gjuhën arameishte, në të cilën (Atynën) gati e vendos tërë vetveten, thelbin e dëshirave dhe qëllimeve të tija. është e ruajtur në greqisht në dy versione.(12) Luka e sjell në formë të shkurtër, ndërsa Mateu në atë të gjerë. Botimi i Lukës i ka 5. lypje lutjesh, kurse ai i Mateut 6. përkatësisht 7. lutje (lypje).(13) Prej nga vjen ky dallim? Te hebrenjtë ka qenë zakon që pjesët përfundimtare të lutjes të zgjerohen. Mateu si hebre duke e shkruar ungjillin e tij të krishterëve hebraikë shërbehet me këtë praktikë dhe në frymën e liturgjisë së hebrenjve e ndriçon dhe e zgjeron shpalljen e Lukës duke shtuar në fund të çdo pjese një shpjegim ose një lutje të re. Titullit «Atë» i shton formën festive liturgjike «i ynë, që je në qiell». Pjesën e parë përfundimtare e pasuron me një dëshirë të tretë «u bëftë vullnesa jote si në qiell ashtu në tokë», kurse fundin e pjesës së dytë e zgjeron me një formë pozitive «por na liro nga i keqi» në paralelizmin antitetik me të cilin e rrumbullakëson lutjen dhe e zbut përfundimin e hovshëm të Lukës.(14) Meqenëse edhe versioni i Mateut përfundon në mënyrë jo të rëndomt, si asnjë lutje hebraike, është e kuptueshme se qysh në gjysmën e parë të shekullit të dytë e gjejmë në Didahe 8,2-3 të përfunduar me lavdithurje dygjymtyrëshe dhe me urdhër që të lutet tri herë në ditë: «sepse fuqia dhe lavdia jote qëndrojnë për amshim. Amen. Kështu lutni tri herë në ditë»(15) Dorëshkrimet e shumta të mëpastajme të ungjillit të Mateut sjellin doksologjinë trigjymtyrëshe: «(Sepse) Ti o Zot je mbret, ti je i gjithpushtetshëm ti je i lumtur në amshim. Amen» të cilën, në një formë pak të ndryshuar e ka përvehtësuar liturgjia orientale, më pas e mori edhe tradita evangelike, ndërsa Kisha Katolike qysh pas reformës liturgjike në vitin 1969 e futi në përdorim në kremtimin eukaristik ndërmjet embolizmit(16) dhe ritit të paqes, jo aq për arsye ekumenike sa për nderim ndaj lashtësisë.(17) është e diskutueshme ndër shtjelluesit e Shkrimit Shenjt a ka qenë doksologjia që nga fillimi pjesë përbërëse e uratës së Zotërisë apo jo. Disa, duke u mbështetur në mënyrën hebraike të të përfunduarit të uratës, mendojnë se doksologjia arrin në kohën e apostujve, madje edhe në atë të Jezusit(18) dhe se Atyna kurrë nuk është lutur pa të.19 Kurse të tjerët që mbështeten në të vërtetën se nuk ndodhet në versionin e Lukës as në dorëshkrimet e vjetra greke as në përkthimet latine, pohojnë se burimisht nuk i ka përkitur Atynës.(20) Kisha në liturgjinë e saj gjatë shekujve është shërbyer rregullisht me tekstin e Mateut, prandaj në interpretimin tonë përgjithësisht do të qëndrojmë në versionin e tij dhe do të tentojmë, me ndihmën e shumë autorëve, të hedhim një vështrim në pasurinë e tij të pashpjegueshme.

[NoName]

Struktura e "Ati ynë"

Ati ynë është e përbërë prej dy pjesëve ose, siç tha Claus Schedli, duke e krahasuar me Dekalogun, prej «dy rrasave»: në njërën është çështja e Zotit me tri dëshira, kurse në tjetrën ajo njerëzore me tri lutje.(21) Sikurse para Dekalogut ndodhet prologu: «Unë jam Zoti Hyji yt që të nxora nga dheu i Egjiptit, prej shtëpisë së skllavërisë» (Dal 20,2) njashtu edhe para Uratës së Zotërisë ndodhet titulli «Ati ynë, që je në qiell» (Mt 6,9a). Sikurse është Dekalogu i kuptueshëm, i pranueshëm dhe i zbatueshëm vetëm në dritën e prologut, njashtu edhe Urata e Zotërisë në tërësi edhe secila lutje dhe lypje e saj në vete është e kuptueshme vetëm në kuptimin e prologut.(22)

Pas titullimit «Ati ynë, që je në qiell!» (I) vijojnë tri dëshira (II):

U shenjtëroftë emri yt! (dëshira e 1-rë)
Ardhtë mbretëria jote! (2)
U bëftë vullnesa jote si në qiell ashtu në tokë! (3)

Dhe tri kërkesa në pjesën e dytë (III):

Bukën tonë të përditshme na e jep sot! (kërkesa e 1-rë)
Na i fal fajet tona si i falim ne fajtorët tanë! (2)
E mos na le të biem në tundim, por na liro nga i Keqi! (3).

Tri dëshirat e para me natyrë «teologjike», janë të gëdhendura në pësore, të renditura njëra pas tjetrës, të lidhura me përemrin e përbashkët pronor «yt-jote» përbëjnë një tërësi dhe ndriçojnë njëra tjetrën. Emri i Zotit lavdërohet me ardhjen e mbretërisë së Hyjit, kurse mbretëria e Hyjit vjen me plotësimin e vullnesës së Zotit.
Pjesa e dytë e Atynës me natyrë «antropologjike», me lutjet e saja dygjymtyrëshe, është e përthurrur shtatë herë me përemrin vetor «ne», përkatësisht «tonë», të lidhura në tërësinë me lidhësen «e», është klithje e llojit të vet e njeriut nga bashkësia drejtuar Atit për ndihmë në nevojën trefishore ekzistenciale: materiale (lutja e parë), morale (lutja e dytë) dhe religjioze (lutja e tretë). E para i përket së tashmes, e dyta së kaluarës, e treta së ardhmës.