"Familiaris Consortio" Papa Gjon Pali II

[NoName]

III - Vepruesit e baritores familjare

Përveç familjes - objekt, por para së gjithash subjekt, edhe ajo vetë, i baritores familjare - duhen kujtuar edhe vepruesit e tjerë kryesorë në këtë sektor të veçantë.

Ipeshkvinjtë dhe presbiterët

73. Përgjegjësi i parë i baritores familjare në dioqezë është ipeshkvi. Si Atë dhe Bari ai duhet të jetë veçanërisht i vëmendshëm ndaj këtij sektori, padyshim parësor, të baritores. Atij duhet t’i kushtojë interesimin, përkujdesjen, kohën, personelin, burimet; por, sidomos mbështetjen personale ndaj familjeve dhe ndaj atyre që, në strukturat e ndryshme dioqezane, e ndihmojnë në baritoren e familjes. Do të ketë për zemër veçanërisht qëllimin që dioqeza e tij të jetë gjithnjë e më shumë një “familje dioqezane” e vërtetë, model dhe burim i shpresës për shumë familje që bëjnë pjesë në të. Krijimi i Këshillit Papnor për Familjen duhet parë në këtë kontekst: të jetë një shenjë e rëndësisë që i jap baritores së familjes në botë, dhe në të njëjtën kohë, një mjet i frytshëm për të ndihmuar promovimin e saj në çdo nivel.

Ipeshkvinjtë shërbehen në mënyrë të veçantë me presbiterët, detyra e të cilëve - siç e ka theksuar shprehimisht Sinodi - përbën një pjesë thelbësore të shërbesës së Kishës ndaj martesës dhe familjes. E njëjta gjë të thuhet edhe për ata diakonë, të cilëve eventualisht u besohet kujdesi për këtë sektor baritor.

Përgjegjësia e tyre shtrihet jo vetëm në problemet morale e liturgjike, por edhe në ato të karakterit personal e shoqëror. Ata duhet ta mbështesin familjen në vështirësitë dhe vuajtjet e saj, duke u qëndruar pranë anëtarëve të saj, duke i ndihmuar për ta parë jetën e tyre në dritën e Ungjillit. Nuk është e kotë të vihet në dukje se prej këtij misioni, nëse ushtrohet me gjykimin e duhur dhe me një shpirt të vërtetë apostolik, mbarështuesi i Kishës merr nxitje të reja dhe energji shpirtërore edhe për thirrjen e vet dhe për vetë ushtrimin e shërbesës.

Të përgatitur në kohë dhe seriozisht për këtë apostullat, meshtari apo diakoni duhet të sillen vazhdimisht, në lidhje me familjet, si atë, vëlla, bari e mësues, duke i ndihmuar me mbështetjen e hirit dhe duke i ndriçuar me dritën e së vërtetës. Mësimi i tyre dhe këshillat e tyre, pra, duhet të jenë në përputhje të plotë me Magjisterin e përnjëmendtë të Kishës, në mënyrë që ta ndihmojnë Popullin e Hyjit të formojë një kuptim të drejtë të fesë, për ta zbatuar pastaj në jetën konkrete. Kjo besnikëri ndaj Magjisterit do t’i lejojë meshtarët të kujdesen me çdo angazhim për njësi në gjykimet e tyre, për t’ua shmangur besimtarëve ankthet e ndërgjegjes.

Barinjtë dhe laikët, në Kishë, marrin pjesë në misionin profetik të Krishtit: laikët, duke dëshmuar fenë me fjalët dhe me jetën e tyre të krishterë; barinjtë, duke dalluar në këtë dëshmi atë që është shprehja e fesë së thjeshtë nga ajo që është më pak e përshtatshme në dritën e fesë: familja, si bashkësi e krishterë, me pjesëmarrjen e saj të veçantë dhe dëshminë e fesë. Nis kështu një dialog edhe mes barinjve e familjeve. Teologët dhe ekspertët e problemeve familjare mund të ndihmojnë shumë në këtë dialog, duke shpjeguar saktësisht mësimin e Magjisterit të Kishës dhe atë të përvojës së jetës së familjes. Në këtë mënyrë mësimi i Magjisterit kuptohet më mirë dhe sheshohet rruga për zhvillimin e tij progresiv. Megjithatë, vlen të kujtojmë se norma e afërt dhe e detyrueshme në doktrinën e fesë - edhe rreth problemeve të familjes - i përket Magjisterit hierarkik. Marrëdhëniet e qarta mes teologëve, ekspertëve të problemeve familjare dhe Magjisterit i vlejnë jo pak inteligjencës së fesë dhe nxitjes - brenda kufijve të saj - të pluralizmit të ligjshëm.

Rregulltarët e rregulltaret

74. Ndihmesa që rregulltarët e rregulltaret, dhe shpirtrat e kushtuar në përgjithësi, mund t’i japin apostullatit të familjes e gjen shprehjen e vet të parë, themelore e origjinale pikërisht në kushtimin e tyre Hyjit, që i bën “para të gjithë besimtarëve ... shenjë të asaj martese të mrekullueshme të bërë prej Hyjit dhe që do të shfaqet plotësisht në jetën e amshuar, nëpërmjet së cilës Kisha e ka Krishtin dhëndrin e vet të vetëm”[169], dhe dëshmitarë të asaj dashurie universale që, nëpërmjet pastërtisë së përqafuar për Mbretërinë e qiellit, i bën gjithnjë e më të gatshëm për t’iu kushtuar zemërgjerësisht shërbimit hyjnor dhe veprave të apostullatit.

Prej këtu rrjedh mundësia që rregulltarët e rregulltaret, anëtarët e Instituteve shekullore dhe të Instituteve të tjera të përsosmërisë, veçmas apo të bashkuar, të zhvillojnë një shërbim të tyre ndaj familjeve, me një kujdes të veçantë ndaj fëmijëve, sidomos nëse janë të braktisur, të padëshiruar, jetimë, të varfër apo handikapatë; duke vizituar familjet dhe duke u kujdesur për të sëmurët; duke kultivuar marrëdhënie respekti dhe dashurie me familjet jo të plota, në vështirësi apo të ndara; duke ofruar veprën e vet të mësimit dhe të këshillimit në përgatitjen e të rinjve për martesë dhe në ndihmën ndaj çifteve për një lindje vërtet të përgjegjshme; duke ia hapur shtëpitë e tyre mikpritjes së thjeshtë e të përzemërt, që familjet të mund të gjejnë aty kuptimin e Hyjit, shijen për lutje dhe për përqendrim, shembullin konkret të një jete të jetuar në dashuri e hare vëllazërore si anëtarë të familjes më të madhe të Hyjit.

Do të doja të shtoja nxitjen më të fortë për përgjegjësit e Instituteve të jetës së kushtuar, që ta konsiderojnë - gjithmonë në respektin thelbësor ndaj karizmës së tyre origjinale - apostullatin e drejtuar familjeve si njërën prej detyrave parësore, që janë bërë më të ngutshme prej gjendjes së sotme të gjërave.

Laikët e specializuar

75. Jo pak dobi mund t’u sjellin familjeve ata laikë të specializuar (mjekë, njerëz ligji, psikologë, asistentë shoqërorë, këshilltarë, etj.) që qoftë individualisht, qoftë të angazhuar në shoqata e nisma të ndryshme, ofrojnë punën e tyre të ndriçimit, këshillimit, orientimit, mbështetjes. Atyre mund t’u përshtaten mirë ato nxitje që pata rast t’ia drejtoja Konfederatës së Këshilltarëve familjarë me frymëzim të krishterë: “I juaji është një angazhim, që meriton cilësimin e misionit, aq fisnike janë qëllimet që ka, dhe aq vendimtare janë rezultatet që rrjedhin prej tij, për të mirën e shoqërisë dhe të vetë bashkësisë së krishterë... Gjithë ajo që do të arrini të bëni në mbështetje të familjes është e destinuar të ketë një frytshmëri që, duke kapërcyer mjedisin e vet të veçantë, arrin edhe persona të tjerë dhe ndikon mbi shoqërinë. E ardhmja e botës dhe e Kishës kalon nëpërmjet familjes”[170].

Marrësit dhe vepruesit e Komunikimit shoqëror

76. Një fjalë veçmas i duhet rezervuar kësaj kategorie kaq të rëndësishme në jetën moderne. Dihet se mjetet e komunikimit shoqëror “ndikojnë, dhe shpesh thellësisht, si në aspektin afektiv dhe intelektual, ashtu edhe në aspektin moral dhe fetar, në mjedisin atyre që i përdorin”, sidomos nëse janë të rinj[171]. Prandaj, ata mund të ushtrojnë një ndikim të mirë në jetën dhe në zakonet e familjes dhe në edukimin e fëmijëve, por në të njëjtën kohë fshehin edhe “kurthe dhe rreziqe jo të vogla”[172], dhe mund të bëhen mjet - nganjëherë i manovruar zotësisht dhe sistematikisht, siç ndodh mjerisht në vende të ndryshme të botës - të ideologjive përçarëse dhe të këndvështrimeve të deformuara të jetës, të familjes, të besimit, të moralitetit, të cilat nuk e respektojnë dinjitetin e vërtetë dhe fatin e njeriut.

Ky rrezik është edhe më real, pasi “mënyra e sotme e të jetuarit - sidomos në kombet më të industrializuara - i bën shumë shpesh familjet që të heqin dorë prej përgjegjësive të veta edukative, duke gjetur në lehtësinë e shmangies (të paraqitur në shtëpi sidomos prej televizionit dhe prej disa botimeve), mënyrën për ta zënë kohën dhe veprimtarinë e fëmijëve dhe të të rinjve”[173]. Prej këtu rrjedh «detyra... për t’i mbrojtur sidomos fëmijët dhe të rinjtë prej “sulmeve” që pësojnë prej mas-mediave», duke bërë që përdorimi i këtyre në familje të rregullohet me kujdes. Po kështu, familja duhet ta mundohet të kërkojë për bijtë e vet edhe zbavitje të tjera më të shëndetshme, më të dobishme e formuese fizikisht, moralisht dhe shpirtërisht, “për të fuqizuar dhe për të përsosur kohën e lirë të fëmijëve dhe për të drejtuar energjitë e tyre”[174].

Pastaj, meqenëse mjetet e komunikimit shoqëror - njësoj si shkolla dhe mjedisi - ndikojnë shpesh edhe në masë të ndjeshme në formimin e fëmijëve, prindërit, si marrës, duhet të marrin pjesë aktivisht në përdorimin e frenuar, kritik, syçelët dhe të matur të tyre, duke zbuluar se çfarë ndikimi ushtrojnë tek fëmijët, dhe në ndërmjetësimin orientues që lejon “të edukohet ndërgjegjja e fëmijëve për të shprehur gjykime të kthjellëta e objektive, që pastaj do ta udhëheqin në zgjedhjen dhe në refuzimin e programeve të propozuara”[175].

Me të njëjtin angazhim prindërit do të mundohen të ndikojnë në zgjedhjen dhe përgatitjen e vetë programeve, duke qëndruar në kontakt - nëpërmjet nismave të përshtatshme - me përgjegjësit e momenteve të ndryshme të prodhimit dhe të transmetimit, për t’u siguruar që të mos lihen pas dore në mënyrë abuzive apo të shkelen shprehimisht ato vlera njerëzore thelbësore që bëjnë pjesë në të mirën e vërtetë të përbashkët të shoqërisë, por, përkundrazi, të jepen programe të afta që të paraqesin, në dritën e tyre të duhur, problemet e familjes dhe zgjidhjen e tyre të përshtatshme. Në lidhje me këtë, paraardhësi im, Pali VI, shkruante: “Prodhuesit duhet t’i njohin dhe t’i respektojnë kërkesat e familjes, dhe kjo nganjëherë supozon guxim të vërtetë në ta, dhe gjithmonë një ndjenjë të lartë përgjegjësie. Në të vërtetë, ata janë të detyruar të shmangin gjithçka që mund ta dëmtojë familjen në vetë ekzistencën e saj, në qëndrueshmërinë e saj, në ekuilibrin e saj, në lumturinë e saj. Çdo shkelje e vlerave themelore të familjes - kur bëhet fjalë për erotizëm apo për dhunë, për apologji të divorcit apo për qëndrime antishoqërore të të rinjve - është një sheklje e të mirës së vërtetë të njeriut”[176].

Dhe unë vetë, në një rast analog, vija në dukje se familjet “duhet që të mund të mbështeten në një masë jo të vogël në vullnetin e mirë, në drejtësinë dhe në ndjenjën e përgjegjësisë së profesionistëve të mediave: botuesve, shkrimtarëve, prodhuesve, drejtorëve dramaturgëve, informatorëve, komentuesve dhe aktorëve”[177]. Prandaj duhet që edhe nga ana e Kishës të vazhdohet t’u kushtohet çdo përkujdesje këtyre kategorive të operatorëve, duke nxitur e mbështetur, në të njëjtën kohë, ata katolikë që ndihen të thirrur dhe kanë dhanti për këtë, të angazhohen në këta sektorë delikatë.

[NoName]

IV - Baritorja familjare në rastet e vështira

Rrethanat e veçanta

77. Një angazhim baritor edhe më zemërgjerë, inteligjent e i matur, sipas shembullit të Bariut të Mirë, kërkohet në lidhje me ato familje që - shpesh pavarësisht prej vullnetit të tyre apo të shtyra nga kërkesa të tjera me natyrë të ndryshme - gjenden përballë situatave objektivisht të vështira.

Në lidhje me këtë është e nevojshme të tërheqim vëmendjen mbi disa kategori të veçanta, që më së shumti kanë nevojë jo vetëm për asistencë, por edhe për një veprim më të fortë mbi opinionin publik dhe sidomos mbi strukturat kulturore, ekonomike e juridike, me qëllim që të zhduken në maksimum shkaqet e thella të problemeve të tyre.

Të tilla janë, për shembull, familjet e emigrantëve për arsye pune; familjet e atyre që janë të detyruar të largohen për një kohë të gjatë, si për shembull, ushtarakët, detarët, itinerantët e çdo lloji; familjet e të burgosurve, të të arratisurve dhe të të mërguarve; familjet që në qytetet e mëdha jetojnë praktikisht të mënjanuara; ato që nuk kanë shtëpi; ato të paplota apo me një prind; familjet me fëmijë handikapatë apo të droguar; familjet e të alkoolizuarve; ato të çrrënjosura prej mjedisit të tyre kulturor e shoqëror apo në rrezik për ta humbur atë; ato të diskriminuara për shkaqe politike apo për arsye të tjera; familjet ideologjikisht të ndara; ato që nuk arrijnë të kenë lehtë një kontakt me famullinë, ato që pësojnë dhunë apo trajtime të padrejta për shkak të fesë së tyre; ato të përbëra nga bashkëshortë të mitur; pleqtë, të detyruar jo rrallë që të jetojnë në vetmi dhe pa mjetet e duhura për jetesë.

Familjet e migrantëve, sidomos kur bëhet fjalë për punëtorë e fshatarë, duhet të mund të gjejnë kudo, në Kishë, atdheun e tyre. Kjo është një detyrë tipike e Kishës, e cila është shenjë njësie në ndryshueshmëri. Për sa është e mundur të asistohen prej meshtarëve të të njëjtit rit, kulturë dhe gjuhë të tyre. Gjithashtu, Kishës i përket t’i bëjë thirrje ndërgjegjes publike dhe atyre që kanë autoritet në jetën shoqërore, ekonomike e politike, që punëtorët të gjejnë punë në krahinën dhe atdheun e tyre, të shpërblehen me pagën e drejtë, familjet të ribashkohen sa më shpejt, të merren në konsideratë në identitetin e tyre kulturor, të trajtohen njësoj me të tjerat, dhe fëmijëve të tyre t’u jepet mundësia e formimit profesional dhe e ushtrimit të profesionit, ashtu si edhe e pasjes së tokës së nevojshme për të punuar e për të jetuar.

Një problem i vështirë është ai i familjeve ideologjikisht të ndara. Në këto raste kërkohet një kujdes i veçantë baritor. Para së gjithash, me kujdes, duhet të mbahet një kontakt personal me këto familje. Besimtarët duhet të forcohen në fe dhe të mbështeten në jetën e krishterë. Edhe pse pala besnike ndaj katolicizmit nuk mund të lëshojë pe, megjithatë, gjithmonë duhet të mbahet një dialog i gjallë me palën tjetër. Duhet të shumohen shfaqjet e dashurisë e të respektit, në shpresën e patundur të mbajtjes fort të njësisë. Shumë varet edhe prej marrëdhënieve mes prindërve e bijve. Ideologjitë e ndryshme nga feja, në fund të fundit, mund t’i nxisin anëtarët besimtarë të familjes të rriten në fe dhe në dëshminë e dashurisë.

Momente të tjera të vështira, në të cilët familja ka nevojë për ndihmën e bashkësisë kishtare dhe të barinjve të saj, mund të jenë: adoleshenca e trazuar kundërshtuese dhe nganjëherë e stuhishme e bijve; martesa e tyre, që i shkëput prej familjes së origjinës; moskuptimi apo mungesa e dashurisë nga ana e personave më të dashur; braktisja nga ana e bashkëshortit apo humbja e tij, që hap përvojën e dhimbshme të vejnisë, të vdekjes së një personi të familjes që e cungon dhe e shndërron në thellësi bërthamën zanafillore të familjes.

Njësoj nuk mund të lihet pas dore prej Kishës momenti i moshës së shtyrë, me të gjitha përmbajtjet e saj pozitive e negative: të thellimit të mundur të dashurisë bashkëshortore gjithnjë e më të pastruar e të fisnikëruar prej besnikërisë së gjatë e të pandërprerë; të gatishmërisë për të vënë në shërbim të të tjerëve, në një formë të re, mirësinë e urtinë e grumbulluar dhe energjitë e mbetura; të vetmisë së rëndë, më shpesh psikologjike e afektive se sa fizike; të braktisjes së mundshme apo të vëmendjes së pamjaftueshme nga ana e bijve dhe e të afërmve; të vuajtjes prej sëmundjes, të rënies progresive të forcave, të përuljes se duhet të varen nga të tjerët, të hidhërimit se ndihen ndoshta si peshë për njerëzit e tyre të dashur, të afrimit të momenteve të fundit të jetës. Këto janë rastet në të cilat - siç kanë thënë Etërit Sinodalë - mund të kuptohen e jetohen më lehtë ato aspekte të larta të përshpirtërisë martesore e familjare, që frymëzohen në vlerën e Kryqit dhe ngjalljen e Krishtit, burim shenjtërimi dhe hareje të thellë në jetën e përditshme, në pritje të realiteteve të mëdha eskatologjike të jetës së amshuar.

Në të gjitha këto situata të ndryshme të mos lihet kurrë pas dore lutja, burimi i dritës dhe i forcës dhe ushqimi i shpresës së krishterë.

Martesat e përziera

78. Numri në rritje i martesave mes katolikëve dhe të pagëzuarve të tjerë kërkon edhe një vëmendje të veçantë baritore në dritën e orientimeve dhe të normave, që gjenden në dokumentet më të fundit të Selisë së Shenjtë dhe në ato të përpunuar prej Konferencave ipeshkvore, për të lejuar zbatimin konkret të tyre në situatat e ndryshme.

Çiftet që jetojnë në martesë të përzier paraqesin kërkesa të veçanta, të cilat mund të kufizohen në tri pika kryesore.

Para së gjithash, duhet të mbahen parasysh detyrimet e palës katolike që rrjedhin prej fesë, për sa i përket ushtrimit të lirë të saj dhe detyrimit si pasojë për të paraparë, sipas forcave të veta, për pagëzimin dhe edukimin e bijve në fenë katolike[178].

Duhet të mbahen parasysh vështirësitë e veçanta të lidhura me marrëdhëniet mes burrit e gruas, për sa i përket respektimit të lirisë fetare: ky mund të shkelet si nëpërmjet presioneve të padrejta për të arritur ndryshimin e bindjeve fetare të palës tjetër, si nëpërmjet pengesave që i bëhen shfaqjeve të lira të tyre në praktikimin fetar.

Për sa i përket formës liturgjike dhe kanonike të martesës, Ordinarët mund ta përdorin gjerësisht pushtetin e tyre për nevoja të ndryshme.

Në trajtimin e këtyre kërkesave të veçanta duhet të mbahen parasysh pikat që vijojnë:

• në përgatitjen e përshtatshme për këtë lloj martese, duhet të bëhet çdo përpjekje e arsyeshme që të kuptohet mirë doktrina katolike mbi cilësitë dhe kërkesat e martesës, ashtu si edhe për t’u siguruar që në të ardhmen të mos verifikohen presionet dhe pengesat, për të cilat u fol më lart;
  
• ka shumë rëndësi që, me mbështetjen e bashkësisë, pala katolike të forcohet në fenë e vet dhe të ndihmohet pozitivisht që të piqet në kuptimin dhe në praktikimin e saj, në mënyrë që të bëhet dëshmitare e vërtetë e besueshme në gjirin e familjes, nëpërmjet vetë jetës dhe cilësisë së dashurisë së shfaqur ndaj bashkëshortit tjetër dhe ndaj fëmijëve.

Martesat mes katolikëve dhe të pagëzuarve të tjerë, megjithëse në fizionominë e tyre të veçantë, paraqesin elemente të shumta që është mirë të përmirësohen dhe të zhvillohen, si për vlerën e tyre të brendshme, ashtu edhe për ndihmesën që mund t’i japin lëvizjes ekumenike. Kjo është veçanërisht e vërtetë kur të dy bashkëshortët janë besnikë ndaj angazhimeve të tyre fetare. Pagëzimi i përbashkët dhe dinamizmi i hirit, në këto martesa, u japin bashkëshortëve bazën dhe motivimin për të shprehur njësinë e tyre në sferën e vlerave morale e shpirtërore.

Për këtë qëllim, edhe për të vënë në dukje rëndësinë ekumenike të një martese të tillë të përzier, të jetuar plotësisht në fe të të dy bashkëshortëve të krishterë, duhet kërkuar - edhe pse jo gjithmonë është e lehtë - një bashkëpunim i përzemërt mes mbarështuesit katolik dhe atij jo katolik, që prej kohës së përgatitjes për martesë dhe të dasmës.

Për sa i përket pjesëmarrjes së bashkëshortit jo katolik në kungimin eukaristik, të ndiqen normat e dhëna prej Sekretariatit për bashkimin e të krishterëve[179].

Në anë të ndryshme të botës, sot, regjistrohet një numër në rritje i martesave mes katolikëve dhe jo të pagëzuarve. Në shumë prej tyre bashkëshorti jo i pagëzuar ushtron një besim tjetër dhe bindjet e tij duhet të trajtohen me respekt, sipas parimeve të Deklaratës Nostra aetate e Koncilit II Ekumenik të Vatikanit rreth marrëdhënieve me besimet jo të krishtera; por jo në pak martesa të tjera, veçanërisht në shoqëritë e shekullarizuara, personi jo i pagëzuar nuk dëshmon asnjë besim. Për këto martesa është e nevojshme që konferencat ipeshkvore dhe secili ipeshkëv të marrin masa baritore të përshtatshme, që synojnë të garantojnë mbrojtjen e fesë së bashkëshortit katolik dhe tutelimin e ushtrimit të lirë të saj, sidomos për sa i përket detyrës për të bërë gjithçka është në dorën e tij që fëmijët të pagëzohen dhe të edukohen si katolikë. Bashkëshorti katolik, gjithashtu, duhet të mbështetet me çdo mënyrë në angazhimin për të dhënë brenda familjes një dëshmi të pastër feje dhe jete katolike.

Veprimi baritor përballë disa situatave të parregullta

79. Në kujdesin e vet për të tuteluar familjen në çdo dimension të sajin, jo vetëm në atë fetar, Sinodi i Ipeshkvinjve nuk ka lënë pa marrë në një konsideratë të vëmendshme disa situata të parregullta nga ana fetare dhe shpesh edhe shoqërore, që - në ndryshimet e sotme të shpejta të kulturave, mjerisht janë duke u përhapur edhe mes katolikëve, me një dëm jo të vogël të vetë institucionit familjar dhe të shoqërisë, qelizën themelore të së cilës e përbën ajo.

a) Martesa për eksperiment

80. Një situatë e parë e parregullt është ajo që e quajnë “martesë për eksperiment”, që shumë njerëz sot dëshirojnë ta arsyetojnë, duke i dhënë asaj një farë vlere. Vetë arsyeja njerëzore të bën ta kuptosh papranueshmërinë e saj, duke treguar se sa pak bindëse është të bësh “eksperiment” në lidhje me personat njerëzorë, dinjiteti i të cilëve kërkon që ata të jenë gjithmonë dhe vetëm qëllim i dashurisë së dhurimit pa asnjë kufi as kohe as të një rrethane tjetër.

Nga ana e vet, Kisha nuk mund të lejojë një lloj të tillë bashkimi për arsye të mëtejshme origjinale që rrjedhin prej fesë. Në të vërtetë, nga njëra anë dhurimi i trupit në marrëdhënien seksuale është simboli real i dhurimit të të gjithë personit: një dhurim i tillë, ndërkaq, në ekonominë aktuale nuk mund të zbatohet me një vërtetësi të plotë pa pjesëmarrjen e dashurisë, dhënë prej Krishtit. Pastaj, nga ana tjetër, martesa mes dy të pagëzuarve është simboli real i bashkimit të Krishtit me Kishën, një bashkim jo i përkohshëm apo “në eksperiment”, por përjetësisht besnik; prandaj mes dy të pagëzuarve nuk mund të ekzistojë tjetër veçse një martesë e pazgjidhshme.

Kjo situatë zakonisht nuk mund të kapërcehet nëse personi njerëzor, që prej fëmijërisë, nuk është edukuar me ndihmën e hirit të Krishtit dhe pa druajtje, për ta zotëruar lakminë fillestare dhe të vendosë me të tjerët marrëdhënie dashurie të pastër. Kjo nuk arrihet pa një edukim të vërtetë në dashurinë e përnjëmendtë dhe në përdorimin e drejtë të seksualitetit, të tillë që ta udhëheqë personin njerëzor sipas çdo dimensioni të tij, dhe prandaj edhe në atë që i përket trupit të tij, në plotësinë e misterit të Krishtit.

Do të jetë shumë e dobishme të hetohen shkaqet e kësaj dukurie, edhe në aspektin e saj psikologjik e sociologjik, në mënyrë që të arrihet të gjendet një terapi e përshtatshme.

b) Bashkimet e lira faktikisht

81. Bëhet fjalë për bashkime pa asnjë lidhje institucionale publikisht të njohur, as civile as fetare. Kjo dukuri - gjithashtu gjithnjë e më e shpeshtë - nuk mund të mos e tërheqë vëmendjen e barinjve të shpirtrave, edhe sepse në bazë të saj mund të jenë elementë shumë të ndryshëm mes tyre, që duke vepruar mbi ta ndoshta do të jetë e mundur të kufizohen pasojat e tyre.

Në të vërtetë, disa njerëz ndihen gati të detyruar t’i bëjnë këto bashkime prej situatave të vështira - ekonomike, kulturore e fetare - pasi, duke bërë një martesë të rregullt, do të pësonin një dëmtim, një humbje dobish ekonomike, një diskriminim, etj. Ndërsa te të tjerët takohet një qëndrim përbuzjeje, kundërshtimi apo neverie të shoqërisë, të institucionit familjar, të rendit socio-politik, ose vetëm një qëndrim kërkimi të kënaqësisë. Së fundi, disa njerëz të tjerë janë të shtyrë prej padijes e varfërisë së skajshme, nganjëherë prej kushtëzimeve të shkaktuara prej situatave të padrejtësisë së vërtetë, ose edhe prej një farë papjekurie psikologjike, që i bën të pasigurt e të druajtur për të bërë një lidhje të qëndrueshme e përfundimtare. Në disa vende doket tradicionale e parashohin martesën e vërtetë vetëm pas një periudhe bashkëjetese dhe pas lindjes së fëmijës së parë.

Secili prej këtyre elementëve i shtron Kishës probleme të guximshme baritore, për shkak të pasojave të rënda që rrjedhin prej tyre, si fetare e morale (humbja e ndjenjës fetare të martesës, e parë në dritën e Besëlidhjes së Hyjit me popullin e vet; privimi i hirit të sakramentit; skandali i rëndë), ashtu edhe shoqërore (shkatërrim i konceptit të familjes; dobësim i ndjenjës së besnikërisë edhe ndaj shoqërisë; trauma të mundshme psikologjike tek bijtë; afirmimi i egoizmit).

Do të jetë detyrë e barinjve dhe e bashkësisë kishtare t’i njohin këto situata dhe shkaqet e tyre konkrete, rast për rast; t’u afrohen bashkëjetuesve me maturi e respekt; të punojnë me një veprim ndriçimi të durueshëm, ndreqjeje të mëshirshme, dëshmie familjare të krishterë, që mund t’ua sheshojë atyre rrugën drejt rregullimit të situatës. Por sidomos, duhet vepruar për parandalimin e tyre, duke kultivuar ndjenjën e besnikërisë në të gjithë edukimin moral e fetar të të rinjve, duke i udhëzuar mbi kushtet dhe strukturat që e favorizojnë këtë besnikëri, pa të cilën nuk jepet liri e vërtetë, duke i ndihmuar të piqen shpirtërisht, duke i bërë të kuptojnë realitetin e pasur njerëzor dhe mbinatyror të martesës-sakrament.

Populli i Hyjit të veprojë edhe pranë autoriteteve publike me qëllim që, duke u bërë ballë këtyre prirjeve përçarëse të vetë shoqërisë dhe të dëmshme për dinjitetin, sigurinë dhe mirëqenien e secilit shtetas, të punojnë që opinioni publik të mos nxitet për ta nënvleftësuar rëndësinë institucionale të martesës dhe të familjes. Dhe meqenëse në shumë anë të botës, nga varfëria e skajshme që rrjedh prej strukturave socio-ekonomike të padrejta apo të papërshtatshme, të rinjtë nuk janë në gjendje të martohen siç duhet, shoqëria dhe autoritetet publike të favorizojnë martesën e ligjshme nëpërmjet një serie ndërhyrjesh shoqërore e politike, duke garantuar pagën familjare, duke shpallur dispozita për një banesë të përshtatshme për jetën familjare, duke krijuar mundësi të përshtatshme pune e jete.

c) Katolikët e bashkuar vetëm me martesë civile

82. Është gjithnjë e më i shpeshtë rasti i katolikëve që, për arsye ideologjike e praktike, parapëlqejnë të bëjnë vetëm martesën civile, duke refuzuar ose të paktën duke e shtyrë atë fetare. Situata e tyre nuk mund të barazohet patjetër me atë të bashkëjetuesve të thjeshtë pa asnjë lidhje, pasi tek ata ka të paktën një angazhim për një gjendje të saktë dhe ndoshta të qëndrueshme jete, edhe pse shpesh nuk është larg këtij hapi perspektiva e një divorci të mundshëm. Duke kërkuar njohjen publike të lidhjes nga ana e shtetit, këta çifte tregojnë se, së bashku me dobitë, janë të gatshëm të marrin përsipër edhe detyrimet. Pavarësisht prej kësaj, as kjo situatë nuk është e pranueshme nga ana e Kishës.

Veprimi baritor do të punojë për të bërë që të kuptohet nevoja e koherencës mes zgjedhjes së jetës dhe të fesë që njeriu dëshmon, dhe do të përpiqet të bëjë gjithçka është e mundur për t’i bërë këta persona ta rregullojnë situatën e tyre në dritën e parimeve të krishtera. Megjithëse duke i trajtuar me dashuri të madhe, dhe duke i shtyrë drejt jetës së bashkësive përkatëse, barinjtë e Kishës mjerisht nuk do të mund t’i pranojnë në sakramente.

d) Të ndarët e të divorcuarit jo të rimartuar

83. Arsye të ndryshme, sikurse moskuptimet e ndërsjella, paaftësia për t’iu hapur marrëdhënieve ndërpersonale, etj., mjerisht mund ta çojnë martesën në një thyerje shpesh të pandreqshme. Natyrisht ndarja duhet të konsiderohet si zgjidhja e skajshme, pasi çdo përpjekje tjetër e arsyeshme është treguar e kotë.

Vetmia dhe vështirësitë e tjera janë shpesh trashëgimia e bashkëshortit të ndarë, sidomos nëse është i pafajshëm. Në këtë rast bashkësia kishtare duhet më shumë se kurrë ta mbështesë, t’i japë vlerësim, solidaritet, mirëkuptim dhe ndihmë konkrete në mënyrë që ai ta ketë të mundur ta ruajë besnikërinë edhe në situatën e vështirë në të cilën gjendet; ta ndihmojë për të kultivuar nevojën e faljes së dashurisë së krishterë dhe gatishmërinë për rifillimin e mundshëm të jetës bashkëshortore të mëparshme.

Analog është rasti i bashkëshortit që ka pësuar divorcin, por që - duke e njohur pazgjidhshmërinë e lidhjes martesore të vlefshme - nuk e lë veten të përfshihet në një bashkim të ri, duke u angazhuar vetëm në plotësimin e detyrave të veta familjare dhe të përgjegjësive të jetës së krishterë. Në këtë rast shembulli i tij i besnikërisë dhe i koherencës së krishterë merr një vlerë të veçantë dëshmie përballë botës dhe Kishës, duke e bërë edhe më të nevojshëm, nga ana e saj, një veprim të vazhdueshëm dashurie dhe ndihme, pa pasur asnjë pengesë për pranimin në sakramente.

d) Të divorcuarit e rimartuar

84. Përvoja e përditshme, mjerisht, tregon se ai që ka kërkuar divorcin, në më të shumtën ka për qëllim kalimin në një bashkim tjetër, natyrisht jo me ritin fetar katolik. Meqenëse bëhet fjalë për një plagë që, njësoj me të tjerat, është duke goditur gjithnjë e më shumë edhe mjediset katolike, ky problem duhet të përballohet me një kujdes të detyrueshëm. Etërit Sinodalë e kanë studiuar shprehimisht. Në të vërtetë, Kisha, e themeluar për shëlbimin e të gjithë njerëzve dhe sidomos të të pagëzuarve, nuk mund t’i braktisë në duart e vetvetes ata që - tashmë të bashkuar me lidhjen martesore sakramentale - kanë kërkuar të kalojnë në një martesë të re. Prandaj, pa u lodhur do të përpiqet të vërë në dispozicion të tyre mjetet e saj të shëlbimit.

Ta dinë barinjtë se, për hir të së vërtetës, janë të detyruar t’i dallojnë mirë situatat. Në të vërtetë, ka ndryshim mes atyre që sinqerisht janë përpjekur ta shpëtojnë martesën e parë dhe janë braktisur krejtësisht me të padrejtë, dhe atyre që për fajin e tyre të madh kanë shkatërruar një martesë kanonikisht të vlefshme. Në fund, janë edhe ata që kanë bërë një bashkim të dytë me qëllim edukimin e fëmijëve, dhe nganjëherë janë subjektivisht të sigurt në ndërgjegje se martesa e mëparshme, e shkatërruar në mënyrë të pandreqshme, nuk ka qenë kurrë e vlefshme.

Së bashku me Sinodin, i nxis ngrohtësisht barinjtë dhe tërë bashkësinë e besimtarëve që t’i ndihmojnë të divorcuarit duke u kujdesur me dashuri që të mos e konsiderojnë veten të ndarë prej Kishës, meqenëse munden e madje duhet, si të pagëzuar, të marrin pjesë në jetën e saj. Të nxiten që të dëgjojnë Fjalën e Hyjit, të frekuentojnë Flinë e Meshës, të jenë të qëndrueshëm në lutje, të shtojnë veprat e mëshirshme dhe nismat e bashkësisë në favor të drejtësisë, të edukojnë bijtë në fenë e krishterë, të kultivojnë shpirtin dhe veprat e pendesës për të kërkuar kështu, ditë pas dite, hirin e Hyjit. Kisha të lutet për ta, t’i nxisë, të tregohet nënë e mëshirshme dhe t’i mbështesë kështu në fe dhe në shpresë.

Megjithatë, Kisha thekson praktikën e saj, të bazuar në Shkrimin e Shenjtë, se nuk i pranon në kungimin eukaristik të divorcuarit e rimartuar. Ata nuk mund të pranohen në të, prej momentit që gjendja e tyre dhe kushtet e tyre të jetës e kundërshtojnë objektivisht atë bashkim dashurie mes Krishtit dhe Kishës, që shfaqet dhe zbatohet prej Eukaristisë. Përveç kësaj, ka edhe një arsye të veçantë baritore; nëse do të pranoheshin këta persona në Eukaristi, besimtarët do të nxiteshin në gabim dhe konfuzion rreth doktrinës së Kishës mbi pazgjidhshmërinë e martesës.

Pajtimi në sakramentin e pendesës - që do t’i hapte rrugën sakramentit eukaristik - mund t’u jepet vetëm atyre që, të penduar se e kanë shkelur shenjën e Besëlidhjes dhe të besnikërisë ndaj Krishtit, janë sinqerisht të gatshëm për një formë jete jo më në kundërshtim me pazgjidhshmërinë e martesës. Kjo konkretisht bën që kur burri dhe gruaja, për arsye serioze - si për shembull, edukimi i fëmijëve - nuk mund ta plotësojnë detyrimin e ndarjes, “marrin përsipër angazhimin të jetojnë në një vetëpërmbajtje të plotë, pra të heqin dorë prej akteve karakteristike të bashkëshortëve”[180].

Gjithashtu, respekti i duhur qoftë ndaj sakramentit të martesës, qoftë ndaj vetë bashkëshortëve e familjarëve të tyre, qoftë edhe ndaj bashkësisë së besimtarëve, ia ndalon çdo bariu, për çfarëdo arsyeje apo preteksti edhe baritor, të zbatojë, në dobi të të divorcuarve që rimartohen, ceremoni të çfarëdo lloji. Në të vërtetë, këto do të jepnin përshtypjen e kremtimit të martesës së re sakramentale të vlefshme dhe si pasojë do të shpienin në gabim në lidhje me pazgjidhshmërinë e martesës së lidhur në mënyrë të vlefshme.

Duke vepruar në këtë mënyrë, Kisha dëshmon besnikërinë e vet ndaj Krishtit dhe ndaj së vërtetës së tij; në të njëjtën kohë sillet me shpirt amnor ndaj këtyre bijve të saj, sidomos ndaj atyre që, pa faj të tyre, janë braktisur prej bashkëshortit të tyre të ligjshëm.

Me besim të patundur ajo beson se, edhe ata që janë larguar prej urdhërimit të Zotit dhe në këtë gjendje jetojnë ende, do të mund të marrin prej Hyjit hirin e kthimit dhe të shëlbimit, nëse do të kenë qenë të qëndrueshëm në lutje, në pendesë e në dashuri.

Njerëzit pa familje

85. Edhe një fjalë dëshiroj të shtoj për një kategori njerëzish që, prej kushteve konkrete në të cilat jetojnë - dhe shpesh jo me vullnetin e tyre të lirë - unë i konsideroj veçanërisht të afërt për Zemrën e Krishtit dhe të denjë për dashurinë e përkujdesjen e dobishme të Kishës dhe të barinjve.

Ekzistojnë në botë shumë njerëz të cilët, fatkeqësisht, nuk mund t’i referohen në asnjë mënyrë asaj që mund të përcaktohet në kuptimin e vet si familje. Pjesë të mëdha të njerëzimit jetojnë në gjendje varfërie shumë të madhe, në të cilën përzierja, mungesa e banesave, parregullsia dhe paqëndrueshmëria e marrëdhënieve, mungesa e skajshme e kulturës nuk lejojnë praktikisht që të mund të flitet për familje të vërtetë. Ka edhe persona të tjerë që, për arsye të ndryshme, kanë mbetur të vetëm në botë. Megjithatë, për të gjithë ata ekziston një “lajm i mirë i familjes”.

Në dobi të atyre që jetojnë në varfëri të skajshme, kam folur edhe më parë për nevojën e ngutshme për të punuar me guxim që të gjenden zgjidhje, edhe në nivelin politik, të cilat lejojnë të ndihmohen për ta kapërcyer këtë gjendje çnjerëzore poshtëruese. Është një detyrë që i përket, solidarisht, gjithë shoqërisë, por në mënyrë të veçantë autoriteteve për arsye të detyrës së tyre dhe përgjegjësive që vijnë si pasojë, si edhe familjeve, që duhet të tregojnë mirëkuptim të madh dhe vullnet për ndihmë.

Atyre që nuk kanë një familje natyrore duhet t’u hapen edhe më tepër dyert e familjes së madhe të Kishës, e cila konkretizohet nga ana e saj në familjen dioqezane e famullitare, në bashkësitë kishtare bazë apo në lëvizjet apostolike. Askush nuk është pa familje në këtë botë: Kisha është shtëpi dhe familje për të gjithë, sidomos për ata që janë “të lodhur e të shtypur”[181].

[NoName]

Përfundim

86. Ju bashkëshortë, ju etër e nëna familjesh;

ju, të rinj e vajza, që jeni e ardhmja dhe shpresa e Kishës dhe e botës, dhe do të jeni bërthama mbështetëse dhe dinamike e familjes në mijëvjeçarin e tretë që po afrohet;

ju, të nderuar e të dashur Vëllezër në episkopat e në meshtari, të dashur bij rregulltarë e rregulltare, shpirtra të kushtuar Zotit, që bashkëshortëve u dëshmoni realitetin e fundit të dashurisë së Hyjit;

ju, njerëz me ndjenja të pastra e të drejta, që me çfarëdo titulli mendoni për fatet e familjes, me zell të dridhshëm i drejtohet shpirti im në përfundim të kësaj Nxitjeje Apostolike.

E ardhmja e njerëzimit kalon nëpërmjet familjes!

Pra, është e domosdoshme dhe e ngutshme që çdo njeri vullnetmirë të angazhohet për t’i shpëtuar e për t’i promovuar vlerat dhe kërkesat e familjes.

Një përpjekje të veçantë në lidhje me këtë ndiej se duhet t’u kërkoj bijve të Kishës. Ata, që në fenë e tyre e njohin plotësisht planin e mrekullueshëm të Hyjit, kanë një arsye më shumë për ta pasur përzemër realitetin e familjes në këtë kohë tonën prove dhe hiri.

Ata duhet ta duan në mënyrë të veçantë familjen. Kjo është një detyrë konkrete dhe kërkuese.

Ta duash familjen do të thotë të dish t’i çmosh vlerat e mundësitë e saj, duke i promovuar ato gjithmonë. Ta duash familjen do të thotë të zbulosh rreziqet dhe të këqijat që e kërcënojnë, që të mund t’i kapërcesh. Ta duash familjen do të thotë të punosh për t’i krijuar asaj një mjedis që ndihmon zhvillimin e saj. Dhe përsëri, është formë e shkëlqyer dashurie t’i rijapësh familjes së krishterë të sotme, shpesh të tunduar prej dëshpërimit dhe në ankth prej vështirësive të zmadhuara, arsye të besimit në vetvete, në pasuritë e veta natyrore dhe të hirit në misionin që Hyji i ka besuar. “Duhet që familjet e kohës sonë të rimarrin vlerë! Duhet që të ndjekin Krishtin!”[182].

Gjithashtu, u përket të krishterëve detyra për ta shpallur me hare e bindje lajmin “e mirë” mbi familjen, e cila ka një nevojë absolute për t’i dëgjuar përsëri dhe për t’i kuptuar gjithnjë e më thellë fjalët e vërteta që i zbulojnë identitetin e saj, burimet e saj të brendshme, rëndësinë e misionit të saj në Qytetin e njerëzve dhe në atë të Hyjit.

Kisha e njeh rrugën nëpërmjet së cilës familja mund të arrijë në zemrën e së vërtetës së vet të thellë. Këtë rrugë, që Kisha e ka mësuar në shkollën e Krishtit dhe në atë të historisë, të interpretuar në dritën e Shpirtit, ajo nuk e imponon, por ndien në vetvete nevojën e vet të pamposhtur për t’ua propozuar të gjithëve pa druajtje, madje me besim e shpresë të madhe, megjithëse duke e ditur se “lajmi i mirë” njeh gjuhën e Kryqit. Por nëpërmjet Kryqit familja mund të arrijë në plotësinë e qenies së vet dhe në përsosjen e dashurisë së vet.

Së fundi, dëshiroj t’i ftoj të gjithë të krishterët të bashkëpunojnë, përzemërsisht dhe me guxim, me të gjithë njerëzit vullnetmirë, që e jetojnë përgjegjësinë e tyre në shërbim të familjes. Ata që i kushtohen të mirës së saj në gjirin e Kishës, në emrin e saj dhe të frymëzuar prej saj, qofshin individë apo grupe, lëvizje apo shoqata, gjejnë shpesh pranë tyre persona dhe institucione të ndryshme që veprojnë për të njëjtin ideal. Në besnikëri ndaj vlerave të Ungjillit dhe të njeriut dhe në respekimin e një pluralizmi të ligjshëm nismash, ky bashkëpunim do të mund të favorizojë një promovim më të shpejtë dhe të plotë të familjes.

Dhe tani, duke e përfunduar këtë mesazh baritor, që synon të nxisë vëmendjen e të gjithëve mbi detyrat e rënda por tërheqëse të familjes së krishterë, dëshiroj të thërras mbrojtjen e shenjtes Familje të Nazaretit.

Prej një plani të mistershëm të Hyjit, në të ka jetuar i fshehur për shumë vjet Biri i Hyjit: pra ajo është prototipi dhe shembulli i të gjitha familjeve të krishtera. Dhe ajo Familje, e vetmja në botë, që ka kaluar një ekzistencë anonime dhe të heshtur në një qytezë të vogël të Palestinës; që ka qenë e provuar prej varfërisë, prej përndjekjes, prej mërgimit; që e ka lavdëruar Hyjin në mënyrë pakrahasueshmërisht të lartë e të pastër, nuk do të lërë pa i ndihmuar familjet e krishtera, madje të gjitha familjet e botës, në besnikërinë ndaj detyrave të tyre të përditshme, në durimin e anktheve dhe vështirësive të jetës, në hapjen zemërgjerë ndaj nevojave të të tjerëve, në përmbushjen e hareshme të planit të Hyjit në lidhje me ta.

Shën Jozefi “njeri i drejtë”, punëtor i palodhshëm, rojtar shumë i ndershëm i pengjeve të besuar atij, i ruajtë, i mbrojtë, i ndriçoftë gjithmonë.

Virgjëra Mari, ashtu siç është Nënë e Kishës, qoftë edhe Nëna e “Kishës shtëpiake”, dhe, falë ndihmës së saj amnore, çdo familje e krishterë u bëftë vërtet një “Kishë e vogël”, në të cilën të pasqyrohet e të rijetojë misteri i Kishës së Krishtit. Ajo, Shërbëtorja e Zotit, qoftë shembulli i pranimit të përvuajtur e zemërgjerë të vullnetit të Hyjit; Ajo, Nëna e Dhimbshme në këmbët e Kryqit, i ngushëlloftë vuajtjet dhe i fshiftë lotët e atyre që vuajnë prej vështirësisë së familjeve të tyre.

Dhe Krishti Zot, Mbret i gjithësisë, Mbret i familjeve, qoftë i pranishëm, sikurse në Kanë, në çdo vatër të krishterë për të dhuruar dritë, gëzim, kthjelltësi, forcë. Atij, në ditën e kushtuar Mbretërimit të tij, i kërkoj që çdo familje të dijë t’i sjellë bujarisht ndihmesën e vet origjinale ardhjes në botë të Mbretërisë së tij, “Mbretëri e së vërtetës dhe e jetës, e shenjtërisë dhe e hirit, e drejtësisë, e dashurisë dhe e paqes”[183], drejt së cilës ecën historia.

Atij, Marisë, Jozefit ia besoj çdo familje. Duarve të tyre dhe zemrave të tyre ua paraqes këtë nxitje: Ata jua shtrifshin Juve, të nderuar Vëllezër e të dashur bij, dhe i hapshin zemrat tuaja ndaj dritës që Ungjilli rrezaton mbi çdo familje.

Të gjithëve dhe secilit, duke i siguruar lutjen time të vazhdueshme, i jap nga zemra Bekimin Apostolik, në emër të Atit, të Birit e të Shpirtit Shenjt.

Dhënë në Romë, pranë Shën Pjetrit, më 22 nëntor,
Solemniteti i Z. T. Jezu Krishtit Mbret i gjithësisë, i vitit 1981, i katërti i Pontifikatit

Joannes Paulus II

_______________
BIBLIOGRAFIA:

[1] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 52.

[2] Krh. Gjon Pali II, Homelia për hapjen e Sinodit IV të Ipeshkvinjve, 2 (26 shtator 1980): AAS 72 (1980), 1008.

[3] Krh. Zan 1-2.

[4] Krh. Ef 5.

[5] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 47; Gjon Pali II, Letra Appropinquat iam, 1 (15 gusht 1980): AAS 72 (1980), 791.

[6] Krh. Mt 19, 4.

[7] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 47.

[8] Krh. Gjon Pali II, Fjalimi në Këshillin e Sekretarisë së Përgjithshme të Sinodit të Ipeshkvinjve (23 shkurt 1980): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, III, 1 (1980), 472-476.

[9] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 4.

[10] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 12.

[11] Krh. 1 Gjn 2, 20.

[12] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 35.

[13] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 12; Kongregata e Shenjtë për Doktrinën e Fesë, Dekl. Mysterium Ecclesiae, 2: AAS 65 (1973), 398-400.

[14] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 12; Kushtetuta dogmatike mbi Zbulimin Hyjnor Dei Verbum, 10.

[15] Krh. Gjon Pali II, Homelia për hapjen e Sinodit VI të Ipeshkvinjve, 3 (26 shtator 1980): AAS 72 (1980), 1008.

[16] Krh. shën Agustini, De Civitate Dei, XIV, 28: CSEL 40, II, 56-57.

[17] Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 15.

[18] Krh. Ef. 3, 8; Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 44; Dekr. mbi veprimtarinë misionare të Kishës Ad gentes, 15 e 22.

[19] Krh. Mt 19, 4 v.

[20] Krh. Zan 1, 26-27.

[21] 1 Gjn 4, 8.

[22] Krh. Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 12.

[23] Krh. ibid., 48.

[24] Krh. p.sh. Oz 2, 21; Jer 3, 6-13; Is 54.

[25] Krh. Ez 16, 25.

[26] Krh. Oz 3.

[27] Krh. Zan 2, 24; Mt 19, 5.

[28] Krh. Ef 5, 32-33.

[29] Tertuliani, Ad uxorem, II, 8, 6-8: CCL I, 393.

[30] Krh. Konc. Ekum. i Trident., seksioni XXIV, kan. 1: I. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, 33, 149-150.

[31] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 48.

[32] Gjon Pali II, Fjalimi drejtuar Delegatëve të “Centre de Liaison des Equipes de Recherche”, 3 (3 nëntor 1979): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, II, 2 (1979), 1032.

[33] Ibid., 4: l.c., fq. 1032.

[34] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 50.

[35] Krh. Zan 2, 24.

[36] Ef 3, 15.

[37] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 78.

[38] Shën Gjon Gojarti, La verginita’, X: PG 48, 540.

[39] Krh. Mt 22, 30.

[40] Krh. 1 Kor 7, 32-35.

[41] Konc. II Ekum. i Vat., Dekr. mbi përtëritjen e jetës rregulltare Perfectae caritatis, 12.

[42] Krh. Piu XII, Let. Enc. Sacra virginitas, II: AAS 46 (1954), 174 v.

[43] Krh. Gjon Pali II, Letra Novo incipiente, 9 (8 prill 1979): AAS 71 (1979), 410-411.

[44] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 48.

[45] Gjon Pali II, Let. Enc. Redemptor hominis, 10: AAS 71 (1979), 274.

[46] Mt 19, 6; krh. Zan 2, 24.

[47] Krh. Gjon Pali II, Fjalim drejtuar Bashkëshortëve, 4 (Kinshasa, 3 maj 1980): AAS 72 (1980), 426-427.

[48] Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 49; krh. Gjon Pali II, Fjalim drejtuar Bashkëshortëve, 4 (Kinshasa, 3 maj 1980); l.c.

[49] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 48.

[50] Krh. Ef 5, 25.

[51] Mt 19, 8.

[52] Zb 3, 14.

[53] Krh. 2 Kor 1, 20.

[54] Krh. Gjn 13, 1.

[55] Mt 19, 6.

[56] Rom 8, 29.

[57] Shën Toma i Akuinit, Summa Theologiae, IIa-ae, 14, 2, në 4.

[58] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën, Lumen gentium, 11; krh. Dekr. mbi apostullatin e Laikëve Apostolicam actuositatem, 11.

[59] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 52.

[60] Krh. Ef 6, 1-4; Kol 3, 20-21.

[61] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 48.

[62] Gjn 17, 21.

[63] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 24.

[64] Zan 1, 27.

[65] Gal 3, 26.28.

[66] Krh. Gjon Pali II, Let. Enc. Laborem exercens., 19: AAS 73 (1981) 625.

[67] Zan 2, 18.

[68] Ibid., 2, 23.

[69] Shën Ambrozi, Exameron V, 7, 19: CSEL 32, I, 154.

[70] Pali VI, Let. Enc. Humanae vitae, 9: AAS 60 (1968) 486.

[71] Krh. Ef 5, 25.

[72] Krh. Gjon Pali II, Homelia drejtuar besimtarëve të Ternit, 3-5 (19 mars 1981): AAS 73 (1981), 268-271.

[73] Krh. Ef 3, 15.

[74] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 52.

[75] Lk 18, 16; Mt 19, 14; Mk 10, 14.

[76] Gjon Pali II, Fjalim në Asamblenë e Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, 21 (2 tetor 1979): AAS 71 (1979), 1159.

[77] Lk 2, 52.

[78] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 48.

[79] Gjon Pali II, Fjalim drejtuar pjesëmarrësve në “International Forum on Active Aging”, 5 (5 shtator 1980): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, III, 2 (1980), 539.

[80] Zan 1, 28.

[81] Krh. ibid., 5, 1 vv.

[82] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 50.

[83] Propositio 22. Përfundimi i nr. 11 të Enc. Humanae vitae pohon kështu: “Duke u bërë thirrje njerëzve për zbatimin e normave të ligjit natyror të interpretuar prej doktrinës së përhershme, Kisha mëson se çfarëdo akti martesor duhet të mbetet i hapur ndaj përçimit të jetës (ut quilibet matrimonii usus ad vitam humanam procreandam per se destinatus permaneat)”: AAS 60 (1968), 488.

[84] Krh. 2 Kor 1, 19; Zb 3, 14.

[85] Krh. Mesazhi i Sinodit VI të Ipeshkvinjve drejtuar Familjeve të krishtera në botën bashkëkohore, 5 (24 tetor 1980).

[86] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 51.

[87] Let. Enc. Humanae vitae, 7: AAS 60 (1968), 485.

[88] Ibid., 12: l.c., 488-489.

[89] Ibid., 14: l.c., 490.

[90] Ibid., 13: l.c., 489.

[91] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 51.

[92] Pali VI, Let. Enc. Humanae vitae, 29: AAS 60 (1968), 501.

[93] Krh. ibid., 25: l.c., 498-499.

[94] Ibid., 21: l.c., 496.

[95] Gjon Pali II, Homelia për përfundimin e Sinodit VI të Ipeshkvinjve, 8 (25 tetor 1980): AAS 72 (1980), 1083.

[96] Krh. Pali VI, Let. Enc. Humanae vitae, 28: AAS 60 (1980).

[97] Krh. Gjon Pali II, Fjalim drejtuar Delegatëve të “Centre de Liaison des Equipes de Recherche”, 9 (3 nëntor 1979): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, II 2 (1979), 1035; krh. edhe Fjalimin drejtuar Pjesëmarrësve në Kongresin e parë për Familjet e Afrikës dhe të Europës (15 janar 1981): L’Osservatore Romano (16 janar 1981).

[98] Let. Enc. Humanae vitae, 25: AAS 60 (1968), 499.

[99] Deklarata mbi Edukimin e krishterë Gravissimum educationis, 3.

[100] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 35.

[101] Shën Toma i Akuinit, Summa contra Gentiles, IV, 58.

[102] Dekl. mbi Edukimin e krishterë Gravissimum educationis, 2.

[103] Nxit. Ap. Evangelii nuntiandi, 71: AAS 68 (1976) 60-61.

[104] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Dekl. mbi Edukimin e krishterë Gravissimum educationis, 3.

[105] Konc. II Ekum. i Vat., Dekr. mbi apostullatin e Laikëve Apostolicam actuositatem, 11.

[106] Kusht. baritore mbi kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 52.

[107] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Dekr. mbi apostullatin e Laikëve Apostolicam actuositatem, 11.

[108] Rom 12, 13.

[109] Mt 10, 42.

[110] Krh. Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 30.

[111] Konc. II Ekum. i Vat., Dekl. mbi lirinë fetare Dignitatis humanae, 5.

[112] Krh. Propositio, 42.

[113] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 31.

[114] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 11; Dekr. mbi apostullatin e Laikëve Apostolicam actuositatem, 11; Gjon Pali II, Homelia për hapjen e Sinodit VI të Ipeshkvinjve, 3 (26 shtator, 1980): AAS 72 (1980), 1008.

[115] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 11.

[116] Krh. Ibid., 41.

[117] Vap 4, 32.

[118] Krh. Pali VI, Let. Enc. Humanae vitae, 9: AAS 60 (1968), 486-487.

[119] Kusht. baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 48

[120] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Zbulimin Hyjnor Dei Verbum, 1.

[121] Krh. Rom 16, 26.

[122] Krh. Pali VI, Let. Enc. Humanae vitae, 25: AAS 60 (1968), 498.

[123] Nxit. Ap. Evangelii nuntiandi, 71: AAS 68 (1976), 60-61.

[124] Krh. Fjalimi në Asamblenë III të Përgjithshme të Ipeshkvinjve të Amerikës Latine, IV, a (28 janar 1979): AAS 71 (1979), 204.

[125] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 35.

[126] Gjon Pali II, Nxit. Ap. Catechesi tradendae, 68: AAS 71 (1979), 1334.

[127] Krh. Ibid., 36: l.c., 1308.

[128] Krh. 1 Kor 12, 4 vv.; Ef 4, 12-13.

[129] Mk 16, 15.

[130] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 11.

[131] Vap 1, 8.

[132] Krh. 1 Pjt 3, 1-2.

[133] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 35; Dekr. mbi apostullatin e Laikëve Apostolicam actuositatem, 11.

[134] Krh. Vap 18; Rom 16, 3-4.

[135] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Dekr. mbi veprimtarinë misionare të Kishës Ad gentes, 39.

[136] Konc. II Ekum. i Vat., Dekr. mbi apostullatin e Laikëve Apostolicam actuositatem, 30.

[137] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 10.

[138] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. e përgjithshme mbi Kishën në botën bashkëkohore Gaudium et spes, 49.

[139] Ibid., 48.

[140] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 41.

[141] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. mbi Liturgjinë e shenjtë Sacrosanctum Concilium, 59.

[142] Krh. 1 Pjt 2, 5; Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 34.

[143] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentium, 34.

[144] Kusht. mbi Liturgjinë e shenjtë Sacrosanctum Concilium, 78.

[145] Krh. Gjn 19, 34.

[146] Nr. 25: AAS 60 (1968), 499.

[147] Ef 2, 4.

[148] Krh. Gjon Pali II, Let. Enc. Dives in misericordia, 13: AAS 72 (1980), 1218-1219.

[149] Krh. 1 Pjt 2, 5.

[150] Mt 18, 19-20.

[151] Konc. II Ekum. i Vat., Dekl. mbi Edukimin e krishterë Gravissimum educationis, 3; krh. Gjon Pali II, Nxit. Ap. Catechesi tradendae, 36: AAS 71 (1979), 1308.

[152] Fjalimi në Audiencën e përgjithshme (11 gusht 1976): Insegnamenti di Paolo VI, XIV (1976), 640.

[153] Krh. Kusht. mbi Liturgjinë e shenjtë Sacrosanctum Concilium, 12.

[154] Krh. Institutio Generalis de Liturgia Horarum, 27.

[155] Pali VI, Nxit. Ap. Marialis cultus, 52-54: AAS 66 (1974), 160-161.

[156] Gjon Pali II, Fjalim në Shenjtëroren e Mentorelës (29 tetor 1978): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, I (1978), 78-79.

[157] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Dekr. mbi apostullatin e Laikëve Apostolicam actuositatem, 4.

[158] Krh. Gjon Pali I, Fjalim drejtuar Ipeshkvinjve të Rajonales XII Baritore të Shteteve të Bashkuara të Amerikës (21 shtator 1978): AAS 70 (1978), 767.

[159] Rom 8, 2.

[160] Ibid., 5, 5.

[161] Krh. Mk 10, 45.

[162] Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. dogmatike mbi Kishën Lumen gentim, 36.

[163] Dekr. mbi apostullatin e Laikëve Apostolicam actuositatem, 8.

[164] Mesazhi i Sinodit VI të Ipeshkvinjve drejtuar Familjeve të krishtera në botën bashkëkohore, 12 (24 tetor 1980).

[165] Krh. Gjon Pali II, Fjalimi në Asamblenë III të Përgjithshme të Ipeshkvinjve të Amerikës Latine, IV, a (28 janar 1979): AAS 71 (1979), 204.

[166] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. mbi Liturgjinë e shenjtë Sacrosanctum Concilium, 10.

[167] Krh. Ordo celebrandi Matrimonium, 17.

[168] Krh. Konc. II Ekum. i Vat., Kusht. mbi Liturgjinë e shenjtë Sacrosanctum Concilium, 59.

[169] Konc. II Ekum. i Vat, Dekr. mbi përtëritjen e jetës rregulltare Perfectae caritatis, 12.

[170] Nr. 3-4 (29 nëntor 1980): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, III, 2 (1980), 1453-1454.

[171] Pali VI, Mesazh për Ditën III të Komunikimeve Shoqërore (7 prill 1969): AAS 61 (1969), 455.

[172] Gjon Pali II, Mesazh për Ditën Botërore të Komunikimeve Shoqërore (1 maj 1980): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, III, 1 (1980), 1042.

[173] Gjon Pali II, Mesazhi për Ditën Botërore të Komunikimeve Shoqërore 1981, 5 (10 maj 1981): L’Osservatore Romano, 22 maj 1981.

[174] Gjon Pali II, Mesazhi për Ditën Botërore të Komunikimeve Shoqërore 1981, 5 (10 maj 1981): L’Osservatore Romano, 22 maj 1981.

[175] Pali VI, Mesazhi për Ditën III të Komunikimeve Shoqërore: AAS 61 (1969), 456.

[176] Ibid.

[177] Mesazhi për Ditën Botërore të Komunikimeve Shoqërore 1980: Insegnamenti di Giovanni Paolo II, III, 1 (1980), 1044.

[178] Krh. Pali VI, Motu Proprio Matrimonia mixta, 4-5: AAS 62 (1970), 257 vv.: krh. Gjon Pali II, Fjalim drejtuar pjesëmarrësve në mbledhjen plenare të Sekretariatit për bashkimin e të krishterëve (13 nëntor 1981): L’Osservatore Romano (14 nëntor 1981).

[179] Udhëz. In quibus rerum circumstantiis (15 qershor 1972): AAS 64 (1972), 518-525; Shënim i 17 tetorit 1973: AAS 65 (1973), 616-619.

[180] Gjon Pali PP. II, Homelia për mbylljen e Sinodit VI të Ipeshkvinjve, 7 (25 tetor 1980): AAS 72 (1980), 1082.

[181] Krh. Mt 11, 28.

[182] Gjon Pali II, Letra Appropinquat iam, 1 (15 gusht 1980): AAS 72 (1980), 791.

[183] Praefatio e Meshës së Solemnitetit të Zotit Tonë Jezu Krisht Mbret i gjithësisë.