Baki Ymeri

[Kosovari_78_Ca]

BAKI YMERI


Curriculum vitae

- Poet, përkthyes, eseist dhe publicist.

- U lind në Shipkovicë (1 gusht 1949), nga një baba shqiptar, ish-veprimtar i kolonisë shqiptare të Bukureshtit, dhe nga një nënë rumune, që e përvetësoi gjuhën shqipe, brenda një nate.

- Kreu Gjuhën dhe letërsinë shqipe në kuadrin e Fakultetit Filosofik të Universitetit të Kosovës (1982). Në bazë të rekomandimeve të dr. Latif Berishës, ndërlidhet me Bukureshtin, për afirmimin e diasporës shqiptare të Rumanisë. Duke qenë i ndjekur nga pushteti komunist i ish-Jugosllavisë, në vitin 1973 arratiset në Bukuresht. Vazhdon studimet e specializimit në Vjenë (1974) dhe Bukuresht (1975).

- Në periudhën 1971-1979, si pasojë e botëkuptimeve demokratike dhe përhapjes së literaturës shqiptare në relacionin Tiranë-Bukuresht-Shipkovicë, shpifet, ndiqet, arrestohet dhe dënohet nga Gjykata (komuniste) e Qarkut të Shkupit me gjashtë vjet burg të rëndë, “për veprimtari armiqsore kundër bashkësisë sonë socialiste”

- 1971-1990: bashkëpunon me shtypin shqiptar të Kosovës dhe Maqedonisë; përkthen letërsinë shqipe në gjuhën rumune dhe anasjelltas. Jep kontribute publicistike, edhe për letërsitë e popujve tjerë të Ballkanit.

- 1990-2003: Paralelisht me mbrojtjen e provimeve të doktoratës në Universitetin e Bukureshtit, afirmon dhe mbron me guxim publicistik, çështjen e shqiptarëve të Kosovës dhe Maqedonisë, në shtypin rumun dhe atë shqiptar. Merr pjesë aktive në simpoziume ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të njeriut . Është veprimtar i dalluar i Bashkësisë Kulturore të Shqiptarëve të Rumanisë, inisiator për themelimin e Shoqatës së Miqësisë Rumuno-Shqiptare, redaktor dhe sekretar i redaksisë së revistës Shqiptari në Bukuresht, të gjitha aktivitetet duke i kryer vullnetarisht, pa kurrfarë të ardhurash.

- Është autor i tetë librave origjinalë e të përkthyer (poezi dhe monografi mbi diasporën shqiptare), njohës i një numri të konsideruar gjuhësh të huaja, autor i mbi njëmijë artikujve të botuar, zbulues i thesarit të shoqërisë “Drita”, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë, laureat mirënjohjesh të ndryshme, i nominalizuar nga Instituti Biografik Amerikan: “Njeriu i Vitit 2001”.

[Albo]

Një vepër e panjohur për shpirtin shqiptar (C.C. Constante: “Spre Albania” (Drejt Shqipërisë), Bukuresht, 1905)

Është një nga veprat e shumta Bukureshtare, që mbron interesat e kombit shqiptar. “Le të përmendet me këtë rast fakti, se flas për Shqipërinë e Veriut, që përfshin krejt vilajetin e Kosovës dhe një pjesë të vilajetit të Manastirit, dhe i cili dallohet për tepër nga Shqipëria e Jugut, e formuar nga dy vilajete tjera: Janina dhe Shkodra, të shtrira përgjatë brigjeve të Adriatikut”. Fati i shqiptarëve dhe rumunëve, autorit i duket identik: dy popuj të kërcënuar me gëlltitje, “nga barbaria turke”, dhe “nga uragani sllav”. Kur vjen fjala për Kosovën, “po qe se Shqiptarët janë popullata autokotone, ndërsa Sllavët kanë vërshuar përmbi ta, atëherë Serbët duhet ta kuptojnë se pretendimet e tyre, janë jo vetëm të ekzagjeruara, por edhe absurde” . Edhepse e shkruar para një shekulli, në një gjuhë të huaj, kjo vepër paraqet interes të veçantë për studjuesit e albanologjisë. Pothuajse në çdo faqe të saj, defilon dashuria ndaj Shqipërisë dhe shpirtit shqiptar.


Nuk mund ta trasosh ardhmërinë, pa e njohur të shkuarën

Një ndër librat e vjetër dhe të rrallë, që ta mundëson një njohje të këtillë, është edhe vepra monumentale e autorit bukureshtar, Konstantin Sterie Konstante: “Spre Albania” (Drejt Shqipërisë). Fjala është për një spektër subjektesh, të sitematizuara shkencërisht në një monografi prej 211 faqesh, me një ballinë që ta përkujton shqiptarin e kohës së Rexhep Vokës (1905). U botua në Bukuresht para 99 vitesh, dhe u ribotua dy vjet më vonë, me të njëjtën përmbajtje, në një shtypshkronjë të re, dhe me një ballinë të re (1907). Një ekzemplar i saj ruhet në Bibliotekën e Akademisë Rumune. Autori ishte shkrimtar rumun me prejardhje vllahe nga Maqedonia. U lind në Ohër, më 1877, dhe vdiq në Bukuresht, më 1964. Nuk e dimë në e dinë ndërkombëtarët, se komunistët maqedonë, si produkt i pansllavizmit sovjetik, për ta justifikuar sintagmën “makedonsko ime nema da zagine”, i fshinë nga faqja e dheut, varrezat vllahe në qendër të Ohrit. Sot e kësaj, dite jetojnë në Bukuresht, dy vajzat e autorit: Viorika Mojsul, dhe Lena Konstante, kjo e fundit duke patur 95 vjet, një kujtesë të kthjelltë, dhe një numër të konsideruar veprash letrare. Pos librit mbi Shqipërinë, babai i saj ka botuar edhe një serë librash të tjerë mbi rumunët e Timokut (1907, 1929, 1943), kujtime nga Maqedonia (1939), një fjalor turqisht-bullgarisht-rumanisht, si dhe një monografi mbi Selanikun. Është një nga veprat e shumta bukureshtare, që mbron interesat e kombit shqiptar.

Edhe pse e shkruar para një shekulli në një gjuhë të huaj, kjo vepër paraqet interes të veçantë për studjuesit e albanologjisë. Pothuajse në çdo faqe të saj, defilon dashuria ndaj Shqipërisë dhe shpirtit shqiptar. Qysh në kuadrin e parathënies, “Epoka e re”, autori thekson faktin se “kauzat inedpendente”, ishin ato që e shtynë t’i reket rrugëtimit për në jug të Danubit. Pas kthimit në atdhe, “vendosa t’i botoj përshtypjet që m’i sugjeroi studimi i propagandave të ndryshme që e preknin terenin e Shqipërisë Lindore, ku qesh angazhuar të themeloj një shkollë rumune në Prizren, dhe të afirmoj, traditat dhe doket shqiptare, pothuajse të panjohura për popullin rumun, dhe publikun lexues. Dhe meqë fati i popullit rumun është i ngjashëm me atë të popullit shqiptar, mendoj se bëj një shërbim të shenjtë, duke ia bërë të njohur vendit tim, dhe sidomos njerëzve tanë politikë, me shpresë se ndoshta kështusoj, do të arrij ta zgjoj interesin, për një popull që meriton vëmendjen tonë të sinqertë”. Admirimin e autorit ndaj kauzës shqiptare, e konfirmojnë edhe letrat e tij, ende të pabotuara, që ia dërgonte Nikolla Naços nga Shkupi, përgjatë vitit 1900.

Vepra e Konstantin Konstantes mbi Shqipërinë Lindore (Kosova në jug dhe veri të Sharrit), ndahet në katër kaptina. Në të parën bëhet fjalë për impresione, zakone dhe tradita, për konsiderata historike dhe gjeografike, për njerëz dhe fakte, për luftërat ndërmjet helenizmit dhe sllavizmit, për bullgarët e serbët, për propagandën serbe, për qëndrimin e rumunëve ndaj grekëve dhe bullgarëve. Kaptina e dytë trajton do subjekte mbi Fushën e Kosovës, moralin dhe logjikën shqiptare, mbi Prizrenin dhe lëvizjen shqiptare, mbi “Serbinë e Vjetër” dhe propagandat austriake. Në kaptinën e tretë lexuesi kënaq shpirtin duke lexuar subjektet: Shqipëria dhe Shqiptarët, Shqiptarët dhe islamizmi, Martesa, lindja dhe vdekja, Psikologjia e Shqiptarëve, Besa-besë. Kaptina e fundit përfshin konkluzionet: Ndjenja kombëtare e Shqiptarëve, Themelimi i shoqërive të para kulturore, Lëvizja kulturore dhe qeveria Osmane, Autonomia e Shqipërisë, Prenk-Bib-Doda, Shqiptarët grekomanë, Alfabeti shqiptar, Vëllezërit Frashëri, Shqiptarët dhe propaganda rumune në Maqedoni, Procesi i asimilimit ndërmjet rumunëve dhe shqiptarëve, Një manifest shqiptar, Superioriteti i Shqiptarëve dhe Rumunëve ndaj të gjitha nacionaliteteve të tjera, Një shtet Albano- Rumun.


Ligjet e perandorisë nuk kanë kurrfarë vlere në Shqipëri

Si e konsideron autori në fjalë, vendlindjen e Kolë Bojaxhiut? “Para se të vazhdoj rrugën për në Prizren të Shqipërisë Lindore, u ndala disa ditë në Shkup. Qëndrimi im i këtushëm arsyetohej me faktin se duhej ta rishoh familjen time, e vendosur këtu nga komuna e Krushovës, që nga viti 1870. Në anën tjetër, kisha nevojë për t’u armatosur me rekomandimet e nevojshme për misionin tim, për autoritetet e Prizrenit,...dhe sidomos për prijsit Shqiptarë, fjala e të cilëve është vendimtare në çështjet administrative apo gjyqësore, ngase, siç do të shohim më poshtë (kur do të merremi me jetën dhe zakonet e Shqiptarëve), ligjet e perandorisë nuk kanë kurrfarë vlere në Shqipëri, ku çdo gjë bëhet sipas zakoneve të konsakruara në praktikë, që nga kohët e pambajtura mend”(9). Në vazhdim autori e përshkruan Shkupin ku ka kaluar pjesën më të madhe të fëmijërisë. “Shkupi paraqet një rëndësi të veçantë përmes fakti se është qendra tregtare e Shqipërisë Veriore, dhe në të njëjtën kohë, qendra e pikëpjekjes së propagandave që i kanë drejtuar shikimet kah porti i Selanikut, dhe qytetet e brigjeve të Adriatikut” (11).

Duke u ndodhur në një kryqëzim rrugësh mes Lindjes dhe Perëndimit, Veriut dhe Jugut, Shkupi përgjatë historisë u bë vatër shkollash, kishash e diplomacishë. Të gjithë rendnin pas tij për ta përvetsuar, sidomos Serbia, Bullgaria dhe Austria. Autori e përshkruan Sharrin si “një kështjellë vargmalesh”, si dhe Vardarin si “pikëndarja e Shqipërisë Lindore nga Maqedonia, ...që buron në fshatin Vrut (ar. “i dashur”), rrëzë malit Vllajnicë, si një pjesë e Sharrit, e dominuar nga platoja magjepse e Bunecit (rum.“i mirë”)”. “Ku fshihet misteri?”– pyet autori bukureshtar. Përmes cilave rrethana mbetën këto emra?” (13). Pasi e ndërlidh Shkupin me periudhën ilire të Justinianit, pasi deshifron mbishkrimet romake të do pllakave antike, Konstante thekson se “Shqipëria Lindore ishte e kolonizuar dikurë, nga stërgjyshërit tanë” (19).

Mos vallë nga kjo periudhë, e “stërgjyshërve” romakë, kanë mbetur edhe do toponime tjera si: Gajre (nga “gara” ), Vica (nga “vita”), Llumnica (nga “lumina”)? Pasojnë fragmente mbi pushtimin osman, mbi mërgimin drejt Rumanisë si pasojë e varfërisë, mbi manipulimet e pansllavizmit në Ballkan, mbi serbët dhe bullgarët e përkrahur nga Rusia, mbi serbizimin e bullgarëve të Maqedonisë, mbi influencat e helenizmit, mbi propagandat serbe ndaj Kosovës. “Përmes publikimeve të ndryshme kontinuitive, Bullgarët përpiqen tani të dëshmojnë sa historikisht po aq edhe filologjikisht, bullgaritetin e sllavëve të Maqedonisë, sidomos atë pjesë të vilajetit të Kosovës, të cilën serbët e quajnë “Serbia e Vjetër” (45). Autori synon të njohë jetën e arumunëve të Krushovës, dhe militon për hapjen e një shkolle rumune në Shkup, bën fjalë për shkombëtarizimin e shqiptarëve dhe arumunëve nga ana e grekëve dhe bullgarëve, dhe më në fund, niset për në Kosovë. E gjithë kjo ndodh përgjatë vitit 1905.


Rruga për në Kosovë

Në kaptinën e dytë, “Drejt Fushës së Kosovës”, përshkruan nisjen për në Ferizaj, në gjirin e një treni të vjetër. “Linja hekurudhore që shkon nga Shkupi në Mitrovicë, qarkullon vetëm dy herë në javë. Një vagon i vetëm i kl.të dytë, dhe disa vagonë të kl. të III-të, të përngjitura për trungun e një treni mallrash, janë të denja për administratën e hekurudhës orientale, dhe sidomos për udhëtarët që i shfrytëzojnë. Të gjitha vagonat e dalë nga përdorimi në këtë linjë, shfrytëzohen për transportimin e bujqve Arnautë” (65). Treni asokohe qarkullonte dy herë në javë, dhe mu kjo ndikonte që të ketë një tollovi të madhe udhëtarësh... “Për ndryshe, përveç Arnautëve, që formojnë pothuajse krejt klientelën e rregullt të kësaj linje, janë edhe Serbët, që gjenden të shpërndarë, duke bashkëjetuar me Shqiptarët, në krejt Shqipërinë e Veriut (vis i okupuar dikurë, edhe nga Knjazët serbë, gjë për të cilën, edhe sot vazhdojnë ta konsiderojnë si Serbi e Vjetër)” (66). Si e përshkruan autori bukureshtar, sallën e pritjes në stacionin hekurudhor? Porsi në film: një film dokumentar i fillmshekullit XX:

“Poshtë, të hedhur në parregullsi të madhe, gjendej një grumbull i madh hejbeshë të lëkurës, përndryshe, të punuara me njëfarë shije artistike orientale. Në të djathtë e në të mëngjër, një grumbull thasësh me gjithfarë mallërash. Mënjanë grumbuj batash (këpucë prej gome), tejmatanë dengje tërkuzash, gjithfarë mallërash të tjera që i kishin marrë me vete, me shpresë se nuk do të vërehen nga kontrollorët, që të shpëtojnë kësisoj nga taksat e bagazheve, e gjithë kjo ta jepte panoramën e një pazari osman, dhe assesi të një sallë pritjeje, të një stacion hekurudhor. Udhëtarët, të mbështetur mbi thasë, me cigare në gojë, shpërndajnë valë tymi, duke e mbushur sallën, deri në gulçitje. Pjesa dërmuese e tyre janë Arnautë, të veshur në kostume e tyre kombëtare; qytetarët mbajnë do shallvare të gjera prej pëlhure të kaltërt apo të kuqe, një mintan në formë sakoje, i qëndisur me fije mëndafshi, njëfarë “ibrishini” me do pulla të mëdha. Në kokë mbajnë një fes të kuq e të gjerë, ndërsa nga maja e kokës, dmth. e fesit, lëshohet deri mbi supe, një fjongo e madhe, që peshon përmbi një kgr”. Fshatarët shqiptarë, sipas autorit, “janë disi më të thjeshtë në veshje, dhe mbajnë do shallvare të ngushta prej shajaku të bardhë apo të zi, të qëndisur nga xhepat e deri poshtë, me do fije gajtani; një mintan prej leshi, dhe përmbi të një lurkë të shkurtë, e zezë, me njëfarë jake, e cila kur bie shi, mbërthehet në dy skaje, dhe shndërrohet në kësulë” (67).

Në këtë turmë udhëtarësh që ishin nisur me tren, autori takohet me një plakush gjakovar (Qerim Aga). “Pasi i la hejbetë nën kanape, dhe do dengje tjera me mall, u ul këmbëkryq në një qosh, dhe pastaj, duke u drejtuar kah ne, na uroi tradicionalisht “Udhaembarë!”, të cilës ne, me modesti të veçantë iu përgjigjëm “Tungjatjeta!”. Nuk kaloi asnjë minutë dhe plaku, e hapi një pungë të madhe, që e mbante në brez, brez i qëndisur me fije ari, i thurri tre cigare të mëdha sa gishti i madh, dhe pasi e vu njërën në llullë, e ndezi, dhe pastaj na ofroi edhe neve nga një”. Edhepse s’i duronte shtjegullat e tymit, autori duke i njohur traditat shqiptare, e merr cigaren pa kurrfarë refuzimi. “Refuzimi te Shqiptarët konsiderohet si ofendim, dhe këtë e dija nga Shqiptarët e Shkupit, që numerikisht janë të shumtë” (69). E përshkruan sinqeritetin, pamjen, trimërinë dhe Besën shqiptare. “Pothuajse krejt Shqiptarët e Shqipërisë Veriore, janë përnga shtati më të lartë se të tjerët, me do krahë të gjerë që reflektojnë trimëri, me gjoksin e mbuluar me lesh të dendur, të hapur ndaj diellit dhe ngricës, me do sy të mëdhenj e të shndritshëm, të inkuadruar nga do qerpikë të dendur, me fytyrën e djegur nga dielli; thuajse para teje ke një gjigand i gatshëm të të qesë përtoke me duart e tij, dhe kjo frikë shtohet kur duke e takuar në rrugë, je i detyruar ta shikosh drejt e në sy, dhe t’i përgjigjesh përshëndetjes së tij tradicionale “Tungjatjeta!” (84).

Në Shqipëri, sipas autorit, çështjet kryesore që komentohen përgjatë ditës, janë “hakmarrja, ndonjë krim, ndonjë vjedhje e rëndësishme, apo rrëmbimi i ndonjë tregtari të pasur”. Sipas tij, “të gjithë, madje edhe Shqiptarët e krishterë, vuajnë nga Shqiptarët myslimanë. Këta të fundit, që nuk janë myslimanë, veçse me emrin dhe përmes faktit të synetllëkut, përmes konvertimit të tyre në islamizëm, e kanë rruajtur tërë pavarësinë e tyre, ashtu siç e kanë trashëguar nga gjysh-stërgjyshërit. Përmes një fakti të këtillë, ata i terrorizojnë ata të cilët krishtërimi ua ka ngritur të drejtën për të mbajtur armë” (70-71). Duke deshifruar letërkembimin elektronik, konstatojmë se edhe pas një shekulli, kemi “sivëllezër” të atillë, që edhe në kohë të paqës, keqpërdorin armët dhe uniformat ushtarake shqiptare, duke e njollosur dinjitetin e shqiptarit, përmes hakmarrjes politike, hajdutllëkut, dhunës, dhe kriminalitetit. “Kur kalojmë para varreve të dëshmorëve që dhanë jetën për liri, stërkuqemi nga turpi që na ka kapluar, si pasojë e kopilave të kombit”, thekson në letrën e tij, njëri nga luftëtarët e lirisë. Se ç’janë duke bërë shqiptarët dhe ndërkombëtarët, për identifikimin dhe shpartallimin e tyre, këtë vetëm ata e dinë.


Shqiptari s’e duron shkeljen e fjalës, padrejtësinë dhe imoralitetin

Autorin e impresionojnë shqiptarët katolikë të Mirditës, dhe e shqetson fakti se “gruaja dhe fëmijët te Shqiptarët, konsiderohen si do skllevër të mirë vetëm për punë”. Në kuadrin e kaptinës “Morali dhe logjika te Shqiptarët” (75-91), përshkruhet sinqeriteti dhe ndershmëria ndër shqiptarë. “Shkelja e fjalës së dhënë, konsiderohet si një çnderim i atillë, që ia jep secilit të drejtën, ta përmirësojë përmes armës”. Pse? “Ngase te Shqiptarët, derisa drejtësia bazohet te fuqia e më të fuqishmit, padrejtësia dhe imoraliteti dënohen vetëm nga ata që janë viktimë e tyre, ndërsa shkelja e fjalës së dhënë, është një thesar i shenjtë, dhe ajo ndëshkohet nga pushteti publik: pra nga krejt fisi në të cilin bën pjesë individi” (80). Nga Ferizaji deri në Prizren, rruga me karrocë zgjat 12 orë. Mahnitet nga hijeshitë e natyrës, dhe këtë e vëren edhe karocieri shqiptar: “Po, Shqipëria ime është e bukur”, ia kthen ai, “i përgëzuar nga komplimentet, ngase asnjë vend tjetër nuk mund të jetë më i bukur, por është e varfër dhe nuk na jep bereqet të mjaftueshëm”. “-Nuk jua jep kafshatën për të cilën keni nevojë”, ia kthen autori, “ngase nuk dëshironi ta punoni dheun e saj të plleshëm; ngase nuk dini t’i shfrytëzoni pasuritë e saj të brendshme; ngase nuk dini të shfrytëzoni pyjet saj shekullorë, të cilat sot u shërbejnë si strehë, vetëm kafshëve të egra dhe hajdutëve. Por, ditën kur pllugu do ta lëvrojë këtë truall të virgjerë, (...) atëherë do të kini bereqet të mjaftueshëm, turmat do të shumëzohen, ndërsa paqja dhe qetësia do ta zëvendësojnë terrorin dhe përçarjen, atëherë populli shqiptar, populli trim shqiptar, do të ringjallet nga vdekshmëria”(89).

Shqiptarët, sipas këtij autori bukureshtar, janë të mençur përnga natyra, por kanë mbetur pa kulturë. Ata nuk i kuptojnë ata që flasin me të madhe për pavarësinë e Shqipërisë, “ngase, faktikisht ata janë të pavarur, duke mos patur kurrfarë lidhjesh me perandorinë osmane, nga e cila vetëm politikisht varen, ngase Sulltani zotëron kahmos”. “Le të përmendet me këtë rast fakti se flas për Shqipërinë e Veriut, që përfshin krejt vilajetin e Kosovës dhe një pjesë të vilajetit të Manastirit, dhe i cili dallohet për tepër nga Shqipëria e Jugut, e formuar nga dy vilajete: Janina dhe Shkodra, të shtrira përgjatë brigjeve të Adriatikut”(90). E përshkruan ndjenjën kombëtare në Labëri dhe te Toskët, që ka filluar të zgjohet, dhe shpreh keqardhje për faktin se, si pasojë e sundimit osman, në Shqipëri të Veriut kjo ndjenjë, “me vështirësi zë rrënjë”. Sipas tij, shqiptarët e krishterë, ortodoksë dhe katolikë, e kanë për detyrë “ta shtrijnë flakën e atdhedashurisë, edhe mbi shqiptarët myslimanë”. Këtu del në shesh “armiqësia që përdor qeveria kundër të gjitha revendikimeve kulturore e kombëtare të Shqiptarëve ortodoksë të Korçës, dhe të Shqiptarëve të Prizrenit, të cilët me vështirësi të mëdha, kanë mundur të themelojnë nga një shkollë kombëtare, përkundër pengesave të panumërta që u vihen nga ana e autoritetve”(91).

Me të arrirë në kryeqendrën rilindase të Shqipërisë (Prizren), i lodhur nga rruga, dhe i mahnitur nga bukuritë e natyrës, nga majat e Sharrit dhe Drini i Bardhë, përshkruan në detaje, çdo gjë që sheh. Në njërën nga kafenetë e qytetit, zatet me një vllah të shpërngulur nga kryeqendra arumune e Krushovës. “Popullata e Prizrenit përbëhet nga Shqiptarët: myslimanë dhe katolikë, Serbë dhe Rumunë”. Shqiptarët sipas tij, jetojnë “në kushte shumë më inferiore, se sa popuj të shumtë të Afrikës dhe Oqeanisë” (88). Qëllimi i autorit është të hapë një shkollë rumune, për gogallarët e Prizrenit, por plani i tij dështon, si pasojë e një grekomani, që e spiunon te autoritetet turke. Gogallarët sipas tij, përbënin një komunitet prej 820 shpirtërash, dhe ata frekuentonin një shkollë greke. Pos vllehëve që e braktisën Voskopojën e djegur nga bandat e Ali pashës, e u vendosën kahmos, nëpër Shqipëri, Maqedoni, e gjetiu, “në Shqipërinë e Veriut nuk gjendet asnjë gjurmë Rumunësh” (108). Sipas autorit, ekzistojnë dy hipoteza mbi prezencën e rumunëve në Prizren, edhepse “këto hipoteza mbeten trillime të thjeshta, ngase, siç thash edhe më parë, nuk rruhet kurrfarë tradite lidhur me vendosjen e Rumunëve në Prizren” (po aty-108)....................

Fati i shqiptarëve dhe rumunëve, autorit i duket identik: dy popuj të kërcënuar me gëlltitje, “nga barbaria turke” dhe “nga uragani sllav”. Në atë kohë, kishte lindur ideja e krijimit të një shteti të përbashkët shqiptaro-vllah. Autori ëndërron ditën kur elementi shqiptar, duke arritur në të njëjtën shkallë të intelektualitetit, me atë të nacionaliteteve të tjera, do t’ia shtrijë dorën rumunëve “për të formuar (nga katër vilajetet, në të cilat Rumunët dhe Shqiptarët formojnë mazhorancën e madhe mbi të gjitha nacionalitetet e tjera), dhe me miratimin e Fuqive, të krijojnë një shtet i cili do ta qetësonte, sa ekspansionin e Sllavëve, po aq edhe atë të Gjermanëve ndaj jugut, drejt detit Egje, dhe nga veriu, drejt detit Adriatik”(97). Rumunët nuk e duronin dot, perandorinë osmane dhe atë austro-hungareze. Shqipëria katolike, megjithatë, mbante lidhje të fuqishme me Austrinë dhe Gjermaninë. Konstantini ka krijuar përshtypjen se “Austria ëndërron të peshkojë përjetë, në ujëra të turbullta”.


Kisha katolike dhe lëvizja kombëtare shqiptare

“Merreni me mend se si do të dukeshin dymilonë Shqiptarë, të arsimuar në gjuhën e tyre amtare, me një ndërgjegje kombëtare të zhvilluar, duke krijuar, sëbashku me Rumunët, një shtet të vogël, por të fuqishëm, në jug të Austrisë!”. Sintagëm Rumunë, autori e përdor për arumunët. Në anën tjetër, sipas tij, as Italia nuk mund të qëndrojë indiferente ndaj shqiptarëve, me të cilët ka interesa politike dhe ekonomike. Në këtë rrëmujë ëndrrash e aspiratash, herë për një Shqipëri reale nën protektoratin e Austro-Hungarisë, herë në atë të Italisë, e herë në atë të një shteti të përbashkët Shqiptaro-Vllah, në kohën kur vilajetet shqiptare ende ndodheshin nën pushtetin osman, autori njihet me drejtorin e shkollës shqiptare të Prizrenit, Matej Logoreci, “një patriot i ndezur shqiptar, me prejardhje nga Durrësi. Zotëria e tij nuk dinte si ta manifestojë entuziazmin që ndjeu.

Baki Ymeri

[Albo]

Tetovarët e Italisë: ISMAIL ILIASI

Shipkovica është duke dhënë ;ontribut Të Dukshëm, Edhe Sa I Përket Afrimit Të Kulturës Shqiptare Me Atë Italiane. Shembull Konkret Në Këtë Drejtim Është Një Emër, Emrin E Të Cilit Do Ta Nominalizojmë Më Poshtë. Kohëve Të Fundit Vepron Në Krahinën E Potencës, Aty Ku At Antonio Bellusci, Kryeredaktor I Revistës Lidhja, Në Vitin 1966 Pat Filluar Veprimtarinë Kulturore Në Fshatin Shqiptar Të Malësisë, Shën Konstandin Arbëresh. Gjurmë Shqiptare Në Trojet Italiane, Do Kisha Katolike E Do Freska Shqiptare, Është Duke Zbuluar Viteve Të Fundit, Edhe Bashkëfshatari Ynë I Frymëzuar, Ismail Iljasi.

Pas përmbledhjes së parë poetike Zbrazëtirat e Jetës, botuar në Tiranë (1992), Ismaili vjen para opinionit letrar me një libër të ri, Frutet e gjakut - I frutti del sangue, i botuar në dy gjuhë (shqip-italisht), në kuadrin e Editurës Centro di Letutura “Effetto Notte”, Potenza Picena, 2001. Që nga vargjet e para: Ndërtesë e kulluar në Shpirt është Zemra, poeti depërton në kujtesën e lexuesit, duke plasuar idenë se përmes shpirtit të dashurisë, bota përfiton dimensionet reale të ekzistencës.

Për vlerësimin e vëllimit më të ri të këtij poeti, i lindur në Shipkovicë, më 1969, eseisti dhe recenzuesi italian Roberto Marconi, që në parathënien e titulluar “Primavera” (Pranvera), të këtij vëllimi, do të shprehet: A e dini se për ate që nuk e din gjuhën shqipe, sikur unë, poezitë e Ismailit sa janë të vështira, gjithashtu të paparamenduara, por gjuhësimi është diçka tjetër, një rrugëtim që kalon me vargje mbi Adriatik, ndërsa përkujdesësi I kësaj vepre, zoti Nehat Marku, do të shkruajë: Poezia e Ismailit është një art që zbulon të vërtetën, poezi që zbulon tabllo të ndryshme jetsor.

Përndryshe, kjo përmbledhje e vogël, që del në kondita të një niveli të lartë teknik dhe estetik, u botua nga ana e Qendrës Letrare “Effeto Notte” (Efektet e Natës), pranë Bibliotekës Komunale të Potenca Piçenës, në Itali. Redaktor I librit është profesori i gjuhës shqipe, Nehat Marku, poet me prejardhje dibrane, ndërsa ballinën e ka realizuar piktori italian Mauro Mazziero. Libri mban numrin një, në kuadrin e bibliotekës së sipërpërmendur, si një tekst letrar bilingv, dhe ndahet në ciklet lirike si: “Në tëatër do të piqemi”, “Thinjat e trungjeve të humbur”, “Në një qytet të largët zërat e vdekjes dëgjoj” dhe “Nën muzgun e lotit të dashuruar”. Fjala është pra për një vepër të mitëfilltë poetike, që meriton të lexohet dhe rilexohet.

Baki Ymeri

[Albo]

Ekzili i shpirtit apo fuqia per te qendruar ne zemer te historise

Me perkrahjen e Bashkesise Kulturore te Shqiptareve te Rumanise, ne perkthim te autorit te ketij teksti, ne kuadrin e Editures Muzeu i Letersise Rumune, sot e pa driten e botimit ne Bukuresht, ne gjuhen shqipe dhe rumune, Exilul sufletului/ Ekzili i shpirtit, libri me i ri i autorit kosovar Sali Bashota, me 120 faqe, me nje pasthenie te gjere te eseistit Marius Qelaru, me mendime eseistike te Ali Podrimjes, me vleresime te larta ne balline nga ana e redaktorit Marin Kodreanu, me nje pamje teknike te persosur, dhe me mendimin kritik te poetit Nikolae Stelea, qe vlen sa nje monument:
"Te Sali Bashota, hyrja dhe dalja nga poezia behet permes nje plage fizike. Ne brendi te plages eshte fshehur fieri i Shen Naumit, mbi te cilin e veme veshin, per t'i degjuar lutjet. Pason shperlarja me lotin qe pret te pikoje nga syri i besimit. Ja, ky eshte Sali Bashota: burim i lotit tim" (f.110). Sipas mendimit te pasthenesit "Sali Bashota nuk jeton ne nje bote te permbushur vetem me qartesi, duke u perballuar me nje realitet shpeshhere te terratisur. Vitet e fundit i perkasin nje kohe te kaosit, ne te cilin secili "tabor" kerkon drejtesine e vet, e cila, kundruar nga jashte, sic e kemi permendur, te shpie ne idene se letersia e shqiptareve te Kosoves, e ka per pasoje tejet te rendesishme fuqine, thirrjen per te qendruar ne zemer te historise, te popullit shqiptar". "Poeti shqiptar Sali Bashota, sipas redaktorit Kodreanu, impresionon permes sretorikes dhe risive te vjersherimit. Roni i ligjerimit eshte i rende, i ashper, shpesh here i perligjshem, i nxitur (ne nje kohe te epermbushur) nga pasiguria ekzistenciale. Vargjet e tij kane ngjeshmeri dhe perbujshmeri objektive. Si cdo poet i madh, refuzon me kembengulje absurdin, perbuzjen dhe vulgaritetin. Vepra e tij poetike eshte kushtrim i nje deshprimi te qarte, e ngarkuar me domethenie dhe me nje origjinalitet te padyshimte". "Sali Bashota, sipas vleresimeve te eseisteve te Bukureshtit, eshte nje ze i pashoq ne poezine e sotme te Ballkanit".
Libri i Sali Bashotes strukturohet ne disa kaptina: Shpirti im i shkrire, Dasma Shqiptare, etj. Fjala eshte per nje perzgjedhje antologjike te vjershave me te qelluara te tij, ndaj te cilave kritika rumune shpreh nje admirim te vecante. Pos recensionit te Marius Qelariut, priten edhe nje varg recensionesh, duke patur parasysh faktin se ne Rumani del numri me i madh i revistave letrare ne Evrope. Shqiptaret kane nevoje per te dale me vlerat shpirterore, edhe tejmatane kufinjve shpirterore te Shqiperise. Kosova ka nevoje per afirmime permanente ne bote. Botimi i librit te nje autori kosovar ne veri te Danubit, eshte nje eveniment. Pritet qe pas ketij vellimi bilingv, ta shohin driten e botimit ne Bukuresht, edhe vepra te tjera te autoreve shqiptare.

Baki Ymeri

[Albo]

Rusia në luftë totale me një armik të padukshëm


Sipas një fjale gjermane "ai që do të sundojë duhet të dëgjojë dhe të jetë i shurdhër, të shikojë dhe të jetë i verbër". I këtillë duket lideri i Kremlinit, derisa nuk di ta zgjidhë siç duhet çështjen çeçene, duke zgjedhur si kryetar të Çeçenisë, një gjeneral të milicisë ruse. Që nga ajo ditë, kryengritësit çeçenë paralajmëruan një varg sulmesh terroriste që për cak kishin koncentrime të mëdha njerëzore: aeroplanë, supermarkete, gojëra metroshë, shkolla. Observatorët e Moskës këto sulme barbare ia mveshin liderit separatist çeçen Shamil Basaevit, i cili nuk i zgjedh caqet për kryerje atentatesh, për dallim nga ish lideri çeçen, Aslan Mashadov, i cili theksonte se muxhahedinët (luftëtarët) nuk do të pranojnë kurrë që nën komandën e tij "të hedhin në ajër ndërtesa apo të vrasin njerëz të pafajshëm".

Sipas analistit politik bukureshtar, Corneliu Vlad, njëri nga gazetarët më të mirë që ka Rumania, "disa observatorë ushtarakë nga Moska mendojnë se taktika e terroristëve qëndron në atë, që të shastisin vëmendjen e forcave ruse të mbajtjes së rendit, duke pregaditur sulme shkatërrimtare në zemër të Çeçenisë".
Pse themi se udbashët e Kremlinit janë porsi terroristët e Homeinit. Homeini, që e kultivonte deri në bezdisje fundamentalizmin islamik, u degdis në botën e hijeve. Pas tij mbetën Husein dhe Arafati i me fanatikët e tyre, për të cilët ekziston dyshimi se kanë lidhje me kryeshefin e Al Kaidës, kobin antiislamik të terrrozimit ndërkombëtar, Osama bin Laden. Intervenimi i përgjakshëm i forcave ruse, e nxorri në shesh të vërtetën se Napoleoni kishte të drejtë kur thoshte se "më shumë vlen një ushtri gomerësh, të cilën e udhëheq luani, se sa një ushtri luanësh, të cilën e udhëheq gomari", përkatësisht ish aktivistët e KGB-së në Rusi, të Sigurimit në Shqipëri, apo të UDB-es në Serbi.
Në të "martën e zezë", në Washington dhe në New York, vdiqën rreth 3. 000 njerëz, ndërsa në shkollën e Osetias përmbi 400, shumica fëmijë. Edhepse trupat speciale kishin urdhër të mos gjuajnë, më në fund e bënë këtë. Numri i viktimave është një rekord i trishtshëm në historinë e akteve kriminale të këtij tipi në Rusi. Si pasojë e asaj që ngjau, mund të pasojnë atentate të ngjashme "kundër krejt rusëve (145 milionë vetë)", thekson gazeta "Russki Kurier". Siç duket, ky ishte vetëm fillimi i hakmarrjes së separatistëve çeçenë, të cilët mund të vazhdojnë me represalje, derisa ta fshijnë nga faqja e dheut, edhe liderin e ri prorus të Çeçenisë.
Si reaguan liderët e Kremlinit ndaj asaj që ngjau këto ditë në Jug të Rusisë?
Duke bërë fjalë për humbjet katastrofale, përmendet fakti se "autoritetet nuk kanë një strategji të qartë në luftë kundër terrorizimit" - konstaton "Russkii Kurier". "Fjalimi i kryetarit Putin sipas gazetës "Realitatea romaneasca", është më i ashpër se fjalimi i Stalinit, kur e sulmuan BRSS armatat e Hitlerit". Putini i përkujtoi lavdinë e Rusisë, të Bashkimit Sovjetik dhe vetëflijimin e rusit, por shtoi edhe këtë: "Dobsitë tona janë të dukshme dhe janë dobësi që vrasin".
Cilat janë forcat që e mbajnë një shtet në këmbë? - pyet veterani i komunitetit shqiptar të Rumanisë, Thanas Kristo Rëmbeci (ekonomist i pensionuar, 82 vjeçar, bir rilindasi) dhe shton: Ministria e Mbrojtjes (ushtria), Ministria e Brendshme (policia), dhe Shërbimi Sekret. Si pasojë e zëvendësimit të Jonuzit me Domuzin, Rusinë janë duke e shembur konfliktet e mëdha interne dhe kontradiktat e mëdha, korupcioni, sistemi defiçitar i mbrojtjes, paaftësia e Shërbimeve speciale dhe e institucioneve të forcës. Edhepse ende nuk e kanë shpallur oficiel, liderët e Kremlinit konsiderojnë se Rusia gjendet në gjendje lufte. Ministri i Mbrojtjes Sergei Ivanov, ka thënë: "Lufta tashmë është shpallur; një luftë në të cilën armiku është i padukshëm dhe nuk ekziston një linjë e frontit". Po të njëjtën gjë e paralajmëron edhe Kryetari i Komisionit të Sigurimit në Dumën e Shtetit, Vladimir Vasiliev, duke avertizuar se do të vijnë "kohëra të vështira", ndërsa Putini ka theksuar: "Duhet të shpallim një luftë totale kundër atyre që kanë vepruar në mënyrë direkte kundër nesh".

Baki Ymeri

[Albo]

Ndriçime

Titu Maiorescu dhe interesimi i Rumanisë për një Shqipëri të madhe

"Në recepcionin diplomatik të djeshëm, u kam folur krejt ministrave për interesin e Rumanisë për një Shqipëri etnike". "E duam një Shqipëri sa më të fuqishme dhe sa më të gjerë, dhe po qe se ka mundësi, edhe një Maqedoni autonome".


Në bazë të një retrospektive historike për ndriçimin e problemit shqiptar në prak të Pavarësisë, kuptojmë se interesimet e autoriteteve rumune nuk ishin për një Shqipëri të cunguar, siç i konvenonte administratës shoviniste serbe e greke, por për kundrazi: Rumania përgjatë periudhës së Mbretërisë, militonte për një Shqipëri etnike, e shtrirë deri në kufinjtë shpirtërorë të Saj. Tjetër punë është fakti se me instalimin e diktaturës komuniste (një kreaturë demagogjike e përzjerë me forca policore e ushtarake dhe shërbime të fshehta që e çonin ujin e mullirit në favor të diskriminimit), punët morën nga e prapa: autoriteteve rumune më tepër u interesonte (pseudo)miqësia politike serbo-sovjetike, se sa interesimi ndaj rumunëve të diskriminuar në republikat pansllaviste të Jugosllavisë (Lugina e Timokut), të Ukrainës (Bukovina) dhe Bashkimit Sovjetik (Besarabia/Moldavia).

Çështja e indipendencës së Shqipërisë, sipas historianit bukureshtar dr. Anton Karaxha (rum. Caragea), " ka qenë tejet delikate dhe ka joshur vëmendjen e të gjitha fuqive evropiane. Kështu, në kohën e konflikteve ballkanike, përmes tratativave të Londrës (30 maj 1913), dhe sidomos përmes konferencës së fuqive të mëdha në Florencë (1913), debatet lidhur me pavarësinë e Shqipërisë u bënë tejet të ndjeshme edhe në Rumani. Rumania, sipas dokumentave të kohës, ishte e interesuar në mënyrë speciale për zhvillimin e situatës, përmes përkrahjes së kandidaturës në fronin shqiptar, të princit Wilhelm de Wied". Burimet që i jepen për herë të parë opinionit shqiptar, janë tejet interesante, ngase ato reflektojnë në mënyrë konkludente, relacionet e ngushta ndërmjet Rumanisë dhe Shqipërisë së re. Kështu, në bazë të ditarit, më 21 nëntor-4 dhjetor 1913, Titu Majoresku, kryeministër i Rumanisë, shënon në telegramën dërguar Lartmadhërisë së Tij, Mbretit:

"Në recepcionin diplomatik të djeshëm, u kam folur krejt ministrave për interesin e Rumanisë për një Shqipëri të madhe". Më 26 nëntor - 9 dhjetor, kjo ide përsëritet në një bisedë me legacionin bullgar, ku ai relaton: "e duam një Shqipëri sa më të fuqishme dhe sa më të gjerë, dhe po qe se ka mundësi, edhe një Maqedoni autonome". Interesimi për Shqipërinë nuk bie përgjatë atij muaji, ngase më 18-31 dhjetor, pason shënimi përkatës: "Në ora 14/12, vjen te unë oficeri Osler: para për ndërmarjen shqiptare në favor të princ Vilhelm Vidi. I thash të më shkruajë dhe do të flas me mbretin,". Më 22 dhjetor-4 janar, ai është i pari që kupton për kandidaturën e princit në fronin e Shqipërisë. Në ora 12/12, gjeti në shtëpi...një letër të Mbretëreshës, sëbashku me letrën e pranuar nga princ Vidi (nipi i saj), dhe disa nga bashkëshortja e tij, Sofia, përmes të cilave pranojnë me njëfarë rezerve, kandidaturën në Fronin e Shqipërisë. Një muaj më vonë, thekson dr. Karaxha në kuadrin e artikullit "Titu Majoresku dhe Independenca e Shqipërisë", princ Vidi arrin në Bukuresht për të diskutuar me autoritetet rumune çështjen e tij.

"Në ora 9/3/4 në mëngjez, jam te Princ Vilhelm Vidi në Pallatin tonë Mbretëror, deri më ora 10/1/2. Erdhi edhe princesa Sofia Vidi. U bë fjalë për kandidaturën që ia ka propozuar Fazli pashë Toptani dhe lokotenenti Osler, për Fronin e Shqipërisë së ardhshme. Më pyet përnjëherë, po qe se Mbreti ynë e do. Përgjigja është po, vetëm mos të dështojë; për atë Mbreti dhe ne zyrtarisht, jemi absolutisht të rezervuar. I propozoj (në cilësi të titullarit personal dhe të pavarur) të dërgojë një njeri besnik të shtëpisë së Vidit me rreth 10.000 franga te Fazli Pasha dhe te Osleri, pa u manifestuar në ndonjëfarë mënyre, që Shqipëria të konstituohet si shtet". Në ditët që pasojnë, princi dhe princesha Vidi janë prezentë në të gjitha ceremonitë (pagëzimi i princit Mirçea, tryeza zyrtare, etj). Në ditarin e Majoreskut pason një shënim i ri, i rëndësishëm: "Nga ora 7 deri më 7/3/4 në mbrëmje princ Vidi te unë për kandidaturën e tij të propozuar për Fronin e Shqipërisë; e këshilloj të dërgojë një njeri besimi të tij në Vjenë dhe të marrë lidhje me Ion P. Carp dhe delegatët shqiptarë".

Bota ka nevojë për forma të reja të komunikimit, Shqipëria ka nevojë për shqiptarë të mirëfilltë Pas vajtjes së princ Vidit në Shqipëri, çështja shqiptare mbetet në vëmendjen e kryeministrit Majoresku, i cili më 12-25 mars shënon: "Nesër (të mërkurën, do të pranohet për herë të parë Mishu në takimin e ambasadorëve në Londër, në diskutimet lidhur me kufinjtë e Shqipërisë së re kah jugu ku jetojnë arumunët (rreth 98 komuna) në të dy anët e Pindit". Dëshira e kryeministrit rumun mbeti në letër, fjalët e tij i mori era. Ngase Kosovën shqiptare e gëlltiti Serbia, ndërsa Çamërinë arumuno-shqiptare Greqia. Po shtojmë me këtë rast faktin, se malet e Pindit, Suli e Janinë, krahas shqiptarëve jetojnë edhe arumunët. Pindi shquhet për një varg fshatrash që kanë lidhje zinxhirore. Interesimi i atëhershëm i Rumanisë për krijimin Shqipërisë etnike, me një mazhorancë shqiptare, dhe me një minorancë arumune, ishte një interesim i sinqertë. Me ardhjen e Princ Vidit në Fron të Shqipërisë, sipas Anton Karaxhës, "Titu Majoresku mund të shënonte me kënaqësi , se çështja u zgjodh në mënyrë të kënaqshme, për të dy vendet" (Albanezul, nr. 12, 1999). Ky është konkluzioni i tij, i sinqertë dhe pa ndonjë prapavijë politike, edhepse problemi shqiptar mbeti i pazgjidhur sot e kësaj dite, asokohe si pasojë e shijeve paranoike të Serbisë dhe Greqisë për okupimin ushtarak të Kosovës dhe Çamërisë, ndërsa sot si pasojë e mashtrimit të Evropës dhe botës, nga të njëjtat propaganda terroriste, që i përhap lobi serbo-grek, gjoja se shqiptarët janë myslimanë, dhe se myslimanët janë terroristë. Terrorizmin e organizuar shtetëror që zhvilluan serbët dhe grekët kundër shqiptarëve, bota diplomatike, politike, juridike e publicistike, ende nuk e ka ndëshkuar siç duhet. Bota ka nevojë për forma të reja të komunikimit, ndërsa Shqipëria ka nevojë për t'u bërë Zonjë, porsi Amerika, në të gjitha pikëpamjet. Shqipërinë mund ta bëjnë Zonjë, vetëm ata që e ndjejnë veten shqiptarë të mirëfilltë, të pandotur me llumin e interesave personale, merkanteliste, karieriste e nepotiste. Si e shpjegon gazeta Flamur' i Shqipërisë, ardhjen e princ Vidit në ballë të Atdheut të Shqiponjave? Në kuadrin e artikullit-bazë "Kremtoni Ditën e 22 shkurtit", pasi thekson faktin se çdo komb ka një ditë të shënuar, e cila s'harohet dhe s'del nga mendja e popullit, autori anonim parashtron pyetjen "Cila (është) pra kjo dita historike që lidh zemrat e gjithë Shqiptarëvet me ligën e shenjtëruar; që bashkon Tosk e Gegë, Muhamedan e të Krishterë, të pasur e të vobegtë, qytetarë dhe fshatarë? Është dita në të cilën Princi de Wied shkelte tokën e Shqipëriës, froni i Skënderbeut s'mbetet më i zbrazët (...)". (Flamur' i Shqipërisë, Konstancë, 20 shkurt 1916).

Froni i Shqipërisë në të vërtetë, mbetet edhe më tej i zbrazët. Pse? Ngase as Princ Vidi, as Ahmet Zogu, dhe as Enveri me pasardhësit e tij, nuk arritën ta bëjnë Shqipërinë Zonjë, duke i lënë shtatëmilionë shqiptarë në gjashtë shtete, me një gjuhë, me një flamur, me gjashtë pasaporta dhe 15 parti politike. U kthye Princ Widi i fyer si pasojë e bajraktarizmit anadollak të Esad Pashë Toptanit, iku Ahmet Zogu me arkat e arit, vdiq Enver Hoxha pa e rikthyer Kosovën në gjirin e atdheut, vdesin bijtë dhe bijat e rilindasve tanë në diasporë, pa e parë Shqipërinë, si pasojë e ndjenjës shqiptare të pandjeshmërisë. Shqipërisë janë duke ia bërë sherrin miqët e rrejshëm të saj, diplomatë e ambasadorë që kanë frekuentuar shkollat sovjetike të spiunazhit pansllavist. Secili shikon interesin e vet, madje edhe do botues revistash me legjitimitet të dyshimtë, me provokatorë që merren me hapje varresh, e me do emra që t'i përkujtojnë vrasësit e Millosheviqit.

Baki Ymeri,
Bukuresht

[Albo]

Diaspora poetike shqiptare dhe Frymëzimet hyjnore të Arif Molliqit

(Pelegrinazh i ftohtë në qytetin D., Editura FAIK KONICA, Prishtinë, 2004)


Kur dashurohen dy fjalë, lind një gjuhë. Poeti duhet të kërkojë madhështinë. Ta përjetosh fjalën, don të thotë ta kërkosh çelsin e fuqisë magjike të saj. Po qe se merresh me nusërimin e fjalës, fjalët tua duhet të na mahnisin. Të këtillë e kemi Azemin, Aliun dhe Saliun, Ademin, Tekiun, Agimin, Ibrahimin, Edi Shukriun, Halilin, Mirko Gashin, Sabriun, Flora Brovinën, Shkëlzenin, dhe një varg ëndërrimtarësh tjerë të frymëzuar, që ia ka falë Kosova, thesarit kombëtar shqiptar.

Edhe pse i përket të vonuarve të gjeneratës së nëntëdhjetë, ëndërrimtari i Llukës së Epërme të Deçanit, Arif Molliqi, autor i dhjetë librave dhe qindra artikujve të botuar, poet, prozator, gazetar dhe mërgimtar, i lindur tani e 50 vjet më parë, debuton në moshën 40 vjeçare me Simfoninë për darkën e qenjve (1994), dhe vjen edhe përgjatë këtij shekulli në trojet e letërsisë shqiptare, me Premierën e një pranvere (2000), me Kafkën e Ujkut (2001), me Dëshmorët që jetojnë edhe pas vdekjes (monografi për Rrustem Bruqin), (2002), dhe me vëllimin e tij më të ri (Pelegrinazh i ftohtë në qytetin D), Editura FAIK KONICA, Prishtinë (2004).

Të themi se, edhepse jeton në perëndim, autori përplaset mes kamjes e skamjes, mes shqetsimeve e frymëzimeve, mes frekuentimit të bibliotekave e kantjereve të ndërtimtarisë, mes shoqërimit me dijetarë e muratorë, kjo s'prish punë. Nuk prish punë as fakti se për ta shijuar jetën në të gjitha pikëshikimet e saj, autori bën edhe punën e muratorit, jo për ta parë se sa rëndë është jeta e mërgimtarit të rëndomtë, por për ta ta mbajtur gjallë familjen dhe shpirtin shqiptar në diasporë, duke u servuar përmes librave të tij, një edukatë të shëndoshë, morale, artistike, letrare, kombëtare e ndërkombëtare. Autorin e pelegrinazhit të ftohtë, e shqetson fakti se ata që e çrobëruan atdheun, shqiptarë e ndërkombëtarë, ende nuk i kanë përveshur krahët për gjermanizimin e Kosovës, edhe përnga standardi. Gjithfarë klanesh e gjithfarë bandash e zbehin aktualitetin kosovar, na shkruan në një korrespondencë para ngjarjeve të marsit, dhe shton faktin, se kur kalon para varreve të dëshmorëve, stërkuqesh nga turpi, ngase ende nuk janë realizuar idealet e tyre.

Ëndrra e zhgjëndrra, batica e zbatica, frymëzime, disponime, e hidhërime. Hidhërime ndaj kopilave të kombit që na turpërojnë nëpër botë. Aktualiteti kosovar, megjithatë, krahas shqetsimeve, ka edhe realizimet dhe shpresat e tij. Letërkëmbimi i autorit, mendimet e tij, frymëzimet e gërshetuara me imagjinatë, vërehen edhe në faqet e librit të tij më të ri, me do subjekte që ta përkujtojnë kohën e krisur, kur "U mblodhën xhuxhmaxhuxhët/ me ilaçin në gji/ fëmijët tanë t'i hanë/ ose të hanë bar. Duke i shtrydhur fotografitë rozë/ harruan si hahet buka" (Fotografi rozë). Shqipja e tij është e përsosur, ngase para se t'i reket profesionit të shkrimtarit, ka studjuar gazetarinë në kuadrin e Fakultetit të Drejtësisë në Prishtinë, lexon gjermanisht, shkruan shqip, dhe: edhepse "gjithçka e zezë/ vajti në dreq të mallkuar/ Zoti...nuk na harron" (f. 20).

Ecim nëpër shi me Dhjatën e re në gji Në kuadrin e 90 faqeve të librit të tij, autori merret me rizbulimin e atdheut, duke u nisur nga Dardania e lashtë, e deri te trupi i lodhur i Kosovës, i kafshuar: herë nga dhëmbët e stërkuqur të ujkut, herë nga korbat e gjarpërinjtë, herë nga kthetrat e varfërisë. "Ruajna Zot o Zot ruaj nisjet tona/ që po mundohemi t'ua nxjerrim sytë/(...)/ Ruajna Zot o Zot ruaj/ gjymtyrët e atdheut/ se feja ka çuar krye/ në mes dite po na i grimcon hartat/ kur Ne mashtrohemi pas hijeve" (Lutje e vazhdueshme). Nuk e dimë në autori e ka fjalën për fenë si fe, apo për ata që e shfrytëzuan fenë si pretekst për shfarosjen e shqiptarëve, që nga Beteja e Kosovës (1389), e deri te kjo e fundit (1999), por e dimë se në trojet shqiptare të Dardanisë, u përplasen interesat panislamike të Turqisë, dhe shijet paranoike, ekspansioniste, pseudortodokse të Serbisë, shqiptarët duke e ngrënë dajakun edhe si pasojë e fesë, edhepse feja e tyre elementare, nuk është as islamizmi, as ortodoksia, e as komunizmi, por atdhetarizmi. Pse? Ngase turqit mënjanë, dhe serbët në anën tjetër, e sulmuan në mënyrë vandaliste krishtërimin perëndimor të Gjergj Kastriotit, Gjergj Fishtës e Nënë Terezës, ndërsa ne: "Ecim nëpër shi/ me Dhjatën e re në gji" (Loja mes litarëve).

Autori, siç duket, i beson Zotit. I beson Zotit dhe na fton të shkojmë në Festivalin e lutjeve, dhe digjet për ta parë Ilirinë, ashtu siç ishte edhe para pesë vitesh: me pushkën e ndezur për dritë, me këmbët në dhe duke numëruar fishekë, tepër pak për ta parë Ilirinë" (Epitaf për trungun). Porsi proza, lirikat e Arif Molliqit është kryengritëse, e ndjeshme dhe e qartë. Vargjet e tij kanë ndjeshmëri dhe përbujshmëri, siç do të shprehet një autor bukureshtar, edhe për lirikën e bukur të Sali Bashotës. Autori inkuadrohet në spektrin e ëndërrimtarëve që jetojnë dhe krijojnë në diasporë (Thoma Kacori, Abdul Latif Arnauti, Antonio Bellushçi, Vitore Stefan Leka, Shaip Beqiri, Ardita Jatru, Mustafë Xhemaili, Ardian Kyçyku, Shefqet Dibrani, Mardena Kelmendi, Ismail Iljasi, dhe shumë të tjerë).

Edhe pse shpirtin e tij e karakterizon shqetsimi, shqetsimi si pasojë e pandjeshmërisë së atyre që s'dinë ta përkrahin njëri-tjetrin, autori i referohet të Bukurës së Dheut, vjeshtës lakuriqe me vreshtat që e puthin njëra-tjetrën, natës së Shëngjergjit, lojërave të fëmijërisë, çantës me këngët e vjetra, mjegullave të mbrëmjes kur shikon kohën shtatzënë, brigjeve të Erenikut. "Herën tjetër e dashur/ merr fletë rrushi nga Lug Bunari/ t'ia fshijmë fjalët e lagura Gjakovës/ t'ia ftohim shkrumin Çabratit/ t'i pastrojmë gjurmët e kafshës së zezë/ dhe të rriten fëmijët që kanë për të lerë"(Saga për qytetin e Jakovës).

Libri më i ri i Arif Molliqit strukturohet në katër kaptina (Kohë e fjetur, Pelegrinazh i ftohtë në qytetin D, Erotikë në qytetin D, Fishkëllimë e ftohtë). Po qe se u hedh një sy titujve të vjershave, konstaton se ato përbëjnë një vjershë karakteristike, që të magjeps përmes do vargjeve si: S'di pse më dhemb fjala/ Koha ime desh më turpëroi/ Kur bijnë gjethet/ Hijet e çmendura/ Në shtatin e Ilirisë/ Kollitja e vargjeve/ Kur përsëriten vrapimet/ Te krojet e ftohta/ E kapa gjarpërin për fyti. Ndjenja e përgjegjshmërisë së autorit, vërehet edhe në do tituj të tjerë, si: Rrugë e çuditshme/ Shfaqje publike/ Këngët e ndrojtura/ Ikonografia/ Në Dhe të Atdheut/ Sagë për Jusuf Gërvallën/ Kambanat e dashurisë/ Epitaf për trungun/ Përtej Urës së Elbës.

Risia e vëllimit më të ri të këtij poeti kosovar, vërehet në përsosjen e stilit. Subjekti elementar i frymëzimeve të tij, mbetet edhe më tej atdhedashuria. Poetët e ringjallin kombin, ngase pas Zotit, vjen kombi, familja dhe atdheu. "Para se të nisesh rrugëve të gjata/ pi verë të kuqe Kosove/ Dardaninë s'do ta harrosh" (Via Egnatia). "Në pergamenët e kohës/ gjej shënime bibliografike/ Dukagjini/ Drenica/ Dardania/.../Kur i shikova/ u përmallua koha/ dhe nisi me ra shi" (Shënim). "Hapi dritaret e Grykës/ nga trokëllimë e Koshares/ plaken udhët e vdekjes/.../Kur rrufetë vizatojnë harta/ ujku i trembet kobit të vet/ Unë qaj.../ dhe këndoj nga gëzimi" (Trokëllimë). Nga vargu i tij, siç duket, paralelisht me vlerat tekstuale, shpërthen vitaliteti i kushtëzimit ekzistencial. Kundruar nga ky aspekt, Arif Molliqi inkuadrohet në spektrin e ëndërrimtarëve tanë, që dinë të krijojnë vlera hyjnore.

Baki Ymeri,
Bukuresht

[Kosovari_78_Ca]

Të tjerët për ne

Patriotizmi vullkanik i Petru Vullkanit
(filoshqiptari më i shquar i rrethit të Manastirit)

Baki Ymeri, Bukuresht

Në fondet e Ministrisë së Jashtme të Rumanisë, ekzistojnë
burime të shumta mbi veprimtarinë e bujshme ndërmjet arumunëve dhe
shqiptarëve në periudhën e Rilindjes Kombëtare. "Për arumunët
përforcimi i elementit shqiptar në këto vise paraqiste problem
jetësor , sepse këto dy nacionalitete të afërta janë simpatizuar
midis tyre gjithmonë dhe dhe do të ndihmohen reciprokisht edhe në të
ardhmen, në aksionet e përbashkëta politike për mbrojtjen e
interesave të tyre kulturore"11. Revista "Dodona" e Konstancës, boton
para 80 vitesh admirimin e shkrimtarit arumun me prejardhje nga
Manastiri, Petru Vullkan: "Shqiptarët në botë s'kanë fis më të afërmë
se sa Maqedo-romenjtë " (dmth.: Arumunët - B.Y.). Në kuadrin e
artikullit Fisi i Shqiptarëve, autori thekson faktin se çështja
shqiptaro-vllahe e ka preokupuar që në rini. "Që nga mosha e hershme
e djalërisë sime, nuk pashë zgjidhjen e kësaj çështjeje, veçse në një
bashkim vëllazëror dhe të sinqertë të këtyre dy elementeve. Lufta të
cilën e zbatova që tani 15 vjet, do të kish dhënë pemë edhe më të
mira, po të mos kish vdekur i palodhuri Doktor Shunda, patriotizmi i
ndritur i të cilit ndikonte që t'i kuptojë punët me largapamësi"
(Dodona, Nr.1, Konstancë, 1922).
Doktor Shunda dhe Petru Vullkani janë figurat më të shquara
të inteligjencisë arumune, që kanë vepruar dekada të tëra për
afrimin, afirmimin dhe krijimin e një lige të përbashkët shqiptaro-
vllahe. Ata ëndërronin madje, edhe për krijimin e një mbretërie të
përbashkët, e cila do ta mbante emrin Albano-Maqedonia. Që të dy
kishin revistat e tyre: "Viata Albano-Romana" (Jeta Shqiptaro-Rumune)
e dr. Shundës (1909) dhe "Tribuna Albano-Romana" e Petru Vullkanit
(1916). Petru Vullkani u lind në Ttërnovë të Manastirit, më 1870.
Gjyshi i tij, sipas Gjergj Bubanit, ka qenë konstruktor i dëgjuar që
ka ngritur kazermat e Manastirit. Sypozohet se ka qenë "prej fisit
shqiptar, ngase fliste shqip"12. Porsi Asdreni, Eftimiu etj., erdhi
në Rumani në moshë të njomë dhe iu përkushtua letërsisë arumune, duke
dhënë kontribute publicistike të panumërta, edhe për çështjen
shqiptare. Ëndërronte një Maqedoni multietnike dhe militonte për
çrobërimin e saj nga tutela e Beogradit. Q nga nr.14 i 10 Nëntorit
1920, emri i tij defilon si "redaktor i gjuhës vllahçe" në të
përjavshmen bukureshtare "Shqipëri e Re" (1919-1935). Gazeta delte në
Konstancë dhe botonte herë pas here edhe artikuj mbi lidhjet
farefisnore shqiptaro-vllahe, mbi vuajtjet dhe persekutimet e
shqiptarëve, arumunëve dhe bullgarëve, mënjanë nga administrata
serbe, ndërsa në anën tjetër nga ajo greke. Është autor i një numri
të madh përmbledhjesh poetike, romanesh e dramash, për të cilat ka
përfituar mirën johje të ndryshme letare. Dy nga veprat e tij më të
njohura, janë romani "Liliçea Pindului" (Lulja e Pindit) dhe
drama "Fërshërotii" (Frashërllinjtë ).
Redaktori i Shqipërisë së Re dhe Sekretari i Kolonisë
Shqiptare të Konstancës, sipas gazetës "Stralucitorul"
(Shkëlqimtari) , karakterizohej me rastin e vdekjes së tij si "Stolia
e nënëpunësve, shpresa e Arumunëve dhe gëëzimi i Shqiptarëve". Vdiq
në Konstancë, më 4 Gusht të vitit 1922. Ky lajm, sipas nekrologut të
Gjergj Bubanit, ra si një rufe jo vetëm në zemrat e shqiptarëve dhe
të arumunëve, por në githë popullin e Konstancës, ku kishte fituar
simpati të madhe me sjelljet e tij fisnike. Në varrimin e këtij
shkrimtari të madh, krejt shqiptarët me lot në sy, kishin marrë pjesë
dhe jo vetëm ata, por edhe banorët e panumërt të Konstancës. Varrin e
tij, në atë pasdite të ftohtë të 7 Shkurtit, krahas kurorave të
tjera, e pat stolisur edhe ajoeKolonisëShqiptar etëKonstancë s.

Ksenofobia serbe dhe ksilofonia shqiptaro-vllahe

Duke hulumtuar shtypin shqiptar të Rumanisë (1887-1938), konstatojmë
se publicistika e Petru Vullkanit me prejardhje vllahe nga Maqedonia,
ka vlera të pakontestueshme historike. Kështu, në kuadrin e
artikullit "Arumunët i braktisin vatrat e tyre" (Shqipëria e Re, Nr.
54, Konstancë, 6 Nëntor 1921), konstatojmë një trishtim ballkanik që
ende i mundon rumunët e Timokut (që jetojnë në rreth 300 fshatra
ndërmjet Nishit, Beogradit dhe Klladovës, pa kurrfarë të drejtash
kombëtare apo konfesionale në gjuhën amtare): "Të shpëtuar vetëm me
jetën si pasojë e kësaj lufte të përgjakshme, ata nëse i kanë humbur
të gjitha, nuk duan assesi t'ua shesin shpirtin, as serbëve dhe as
grekëve. Serbët u pengojnë të flasin dhe shkruajnë në gjuhën arumune.
Ata nuk kanë të drejtë atje (në Maqedoni-shën. yni-B.Y.) të lajmërojnë
një pagëzim, një kurrorëzim apo një varrim në gjuhën amtare. E drejta
e minoriteteve attje nuk ekziston. Dhe kjo dilemë i shtyu arumunët ta
çojnë mendjen te vëllezërit e tyre shqiptarë Dhe shkuan në shtetin e
tyre të lirë, ku janë të bindur se do të gjejnë strehim të sigurt në
mesin e të cilëve ata nuk mashtrohen ngasedo ta ruajnë integritetin e
tyre etnik.Dhe na gëzon ky fakt. Elementi shqiptaro-vllah do të duhet
të formojë atje shkëmbin mbi të cilin do të përplasen planet
djallëzore serbo-greke për shkombëtarizimin e kombeve(...) ".
As që ka nevojë për komentimin shkencor, të kësaj
retrospektive historike. Lidhjet (a)rumuno-shqiptare dhe afirmimi i
kauzës shqiptare të Kosovës në veri të Danubit, na shtynë ta lëmë
mënjanë për një periudhë të gjatë, finalizimin e dizertacionit, dhe
s'na vjen keq për këtë. Pse? Ngase ishte koha e atillë (1989-1999),
kur dikush duhej ta fliojojë jetën, dikush pasurinë, dikush kohën,
dikush mençurinë, për përkrahjen e një kauze të shenjtë. E shenjtë
përnga pikëshikimi historik, shpirtëror, kulturor dhe kombëtar, na
duke edhe kauza shqiptaro-vllahe, shumë pak, apo pothhuajse aspak e
hulumtuar nga studjuesit tanë. "Është kjo një joshje e natyrshme
ndërmjet arumunëve dhe shqiptarëve, është zëri i gjakut që i afron
dhe tenton t'i bashkojë shpirtërisht, ashtu siç e meritojnë: në
mënyrë të përsosur. Mu për këtë vllehëve u është mbushur zemra me
gëzim, sa herë që shqiptarët korrnin ndonjë sukses, qoftë përmes
rrugës së armëve, qoftë përmes ndonjë fitoreje të re në fushën
politiko-sociale. Dhe i ka kapluar trishtimi arumunët, sa herë që
shqiptarët kanë përjetuar ndonjë vuajtje apo agresion nga ana e
serbëve apo grekëve(...)" .

Serbët e turbullojnë përsëri paqen e Evropës

Një artikull tjetër i Petru Vullkanit, që e botoi Shqipëria e
re në të njëjtin numër në gjuhën rumune, mban titullin Historia
ndërmjet Shqipërisë dhe Serbisë. Bëhet fjalë për "serbët e pangopur
dhe përherë të papërmbajtur" . Autori mendon se "do të mbushen me mend
po qe se do t'i braktisin territoret e Shqipërisë që i mbajnë me
dhunë dhe se do të hyjnë në legalitet, më në fund duke i lënë popujt
fqinj të zhvillohen secili sipas virtyteve të së drejtës për
ekzistencë. (...) Nga pikëshikimi i cilësisë së racës, serbët e dinë
këtë gjë, se u janë inferiorë shqiptarëve dhe se shkombëtarizimi i
këtyre prej të parëve është një pamundësi matematikore. (...) Në
kohët e vlimeve aktuale, mund të vërehet fare lehtë se sa herë që
serbët u janë vardisur fshatrave shqiptare, i kanë plaçkitur, i kanë
kallur, duke i përshkuar pastaj përsëri banorët nëpër flakë e shpatë.
Por, sa herë që është paraqitur ushtria e rregullt shqiptare, serbët
kanë qenë ashpërsisht të dënuar, duke humbur municione të shumta,
topa dhe kafshë, në duart e shqiptarëve. (...) Nëse tani Serbia është
bërë një Jugosllavi e madhe dhe e fuqishme, dhe e mundur nga petrita
të lindur me armë në duart e Shqipërisë, mund të marrim parasysh se
ç'do të bëhet më vonë Shqipëria, kur do të organizohet dhe
konsolidohet fuqimisht nga pikëpamja ushtarake, politike dhe
ekonomike. Serbët përmes lakmisë dhe natyrës së tyre gllabëruese, e
kanë tejkaluar vetveten aq, saqë përçdo ditë komplotet e atjeshme,
ziejnë si bletët përreth anëtarëve të doinastisë(.. .)" (Shqipëria e
Re, Nr. 54/1921).
Pa patur pretendime largimi nga tema (autori i artikullit,
duke qenë banor bukureshtar me prejardhje nga Maqedonia), vlen për
hirë të aktualitetit, të jepen fragmente nga artikulli i tij "Serbët
e turbullojnë përsëri paqen e Evropës", i shkruar po atë vit (1921),
dhe i botuar në të njëjtin numër të gazetës, që e redaktonte me një
grup shqiptarësh. "Zyra e shtypit nga Tirana dhe gazetat rumune të
kryeqytetit (Bukureshtit) , sjellin për çdo ditë lajme alarmuese mbi
mizoritë e bandave serbe në territoret shqiptare, dhe mbi
shkatërrimin e vendbanimeve, si dhe mbi vrasjen masive të popullatës
civile shqiptare (...). Janë po ata serbë që e kallën magazinën me
dinamit të Sarajevës, duke e kallur krejt botën. Janë po ata që duke
mos i përfillur vendimet e Fuqive të mëdah, tani po tallen me do
gjeni ushtarake të Anglisë dhe Amerikës, ngase ata nuk duan të
respektojnë asgjë nga ajo që kanë vendosur kongreset e paqes si
pasojë e triumfit të drejtësisë kundër fuqisë së grushtit(... ).
Ëështë një monstruozitet që një shtet i ri dhe plot gjallëri siç
është shteti shqiptar, të mos mund të hyjë në periudha qetësie dhe të
zhvillohet në rrugën e qytetërimit sipas gjeniut të tij kombëtar, si
pasojë e kësaj bishe që e përmendëm, e cila gëzon lirinë për të bërë
kërdi".
"Është e panjerëzishme dhe kriminale na ana e serbëve të mos
korogjojnë shprehitë, që mos të shndërrohen po ata në shkakun e një
kataklizme të ardhshme. Bota i sheh, bota ua ndjek hapin, ua zbulon
intencat dhe në kohë do të dijë t'i tërheqë në përgjegjësi. Shtypi
poashti i mbikqyr dhe ai nuk do të pushojë kurrë pa e alarmuar
Evropën mbi një katastrofë të re, që po e provokojnë serbët, njësoj
si në të shkuarën e afërt" (Shqipëri e Re (Albania Noua), Nr.54, 6
Nëntor, Konstancë 1921). Artikulli qe shkruar dhe botuar rumanisht më
1921, dhe ribotuar fragmentarisht në Flakë, më 1994 (18 Korrik). Në
ndërkohë, para, ndërmjet dhe pas këtyre viteve, shijet paranoike të
Beogradit e turbulluan disa herë paqen e Evropës. Gjurmat dhe pasojat
e këtij turbullimi, i gjen në bibliotekat dhe arkivat bukureshtare,
si dhe në kujtesën e kërçovarëve, tetovarëve dhe kosovarëve të
këtushëm.