• Krishterimi Roman ne Shqiperi, Shek. VI – XVI



Pellumb Xhufi

Tashme konstatimi i studiuesit te njohur te fillimeve te krishterimit, J. Zeiller, se "fillimet e krishterimit ne Iliri datojne qe nga kohet apostolike", eshte pranuar nga mbare bota shkencore. Njoftimet historike mbi bashkesite e krishteruara, mbi strukturat kishtare, gjetjet arkeologjike (bazilikat e shumta te shek. III–VI), elemente te shumte gjuhesore, terminologjia kishtare dhe veēanerisht toponimia e krishtere, ofrojne qe te gjitha prova domethenese mbi raportin e fese se krishtere me popullin e ilireve, raport qe ishte aq intensiv, saqe nje autor i shek. VI, Kozmas, i perfshin pamedyshje ata ne listen e popujve te krishtere.

Duke qene ne nje pozicion te veēante gjeografik, aty ku dy bote, ajo e Lindjes dhe e Perendimit, puqeshin por edhe perplaseshin, Shqiperia u be vendi tipik i dukurive te tilla kishtare, si apostasite, konvertimet, proselitizmi, herezite e ne fund, vendi i dy perceptimeve te ndryshme te krishterimit, i atij perendimor (romano–katolik) dhe i atij lindor (bizantino – ortodoks).

Sigurisht, do te ishte e pasakte te flitej qe ne shekujt e pare per nje krishterim (kishe) romano – katolik dhe krishterim bizantino – ortodoks. Kjo ndarje, qe pati nje sfond te qarte politik e kulturor, erdhi e u poq me kohe si nje ndarje dogmatike, duke shperthyer se pari ne shek. IX me te ashtuquajturen "skizme e Fotiusit", per te arritur ne vitin 1054 ne skizmen e madhe (dhe perfundimtare), qe vazhdon ende sot te ndaje boten e krishtere.

Gjithsesi, nese jo ne planin dogmatik, ne planin administrativo – juridiksional, kisha e prefektures se Ilirikut iu atashua Romes, megjithese politikisht i perkiste Perandorise se Lindjes, Bizantit. Letrat e papeve te pare flasin per lidhje te ngushta te tyre me mitropolite e Dioklese (provinces se Prevalit), te Durresit (provinca e Epirit te Ri), te Nikopojes (provinca e Epirit te Vjeter). Perandori bizantin, Justinian, me origjine ilire, i cili ne gjysmen e 1-re te shek. IV u be zot i Italise dhe i Romes, i forcoi lidhjet e selive metropolitane shqiptare me Romen. Madje, ne kohen e tij mund te flitet edhe per nje "rigrupim" te kishes shqiptare brenda kuadrit te kishes se Ilirikut. Ne fakt, siē tregon novella e tij e 14 prillit 535 per kryepeshkopin e Justinianes I, Castellianus, si dhe ajo e mevonshme e 18 marsit 545, Justiniani, krahas Selanikut, kishte krijuar nje qender te dyte te kishes se Ilirikut, qe e kishte seline ne Justiniana Prima e qe kishte nen juridiksion peshkopet e 6 provincave kishtare, mes te cileve peshkopet e Prevalitanes e te Dardanise (qe perfshinte edhe nje pjese te Maqedonise, te ashtuquajturen Maqedonia e Dyte). Ne keto dokumente te Justinianit, kryepeshkopi i Justiniana Primas percaktohet qarte si "perfaqesues i selise apostolike te Romes".

Por, pertej kesaj ndarjeje skematike, qysh ne ate kohe dokumentet e pakta na lejojne te shquajme tendenca ne gjirin e kesaj kishe, qe me kalimin e kohes do te behen shkas per zhvillime divergjente ne gjirin e saj, deri ne ndarjen perfundimtare midis Romes e Konstantinopojes.

Peshkopet e dioqezave shqiptare paten rastin te shprehin pozicionin e tyre ne rivalitetin midis Romes e Konstantinopojes per hegjemoni ne Ballkan, qysh gjate te ashtuquajtures "skizma akaciane" (484–519), qe shkaktoi nje ēarje te pare midis papes Felix III dhe Konstantinopojes. Siē dihet, me ate rast mbajten vendosmerisht anen e papes peshkopet e Dardanise (letrat e papeve Gelas e Symmak), te Prevalit dhe te Epirit te Vjeter (metropoliti Alkyz i Nikopojes, te cilin papa Hormisda e sillte si shembull besnikerie ndaj Romes, ne kontrast me kryepeshkopin Dorothe te Selanikut, qe flirtonte me Konstantinopojen). Ne vitin 515, metropoliti Alkyz u vra ne Konstantinopoje nga nje perandor i njohur, veē te tjerash edhe pse ishte shqiptar, Anastasi I nga Durresi, i cili ishte antiroman i bindur. Ne nuk dime nese perandori bizantin percillte ndjenjat e qytetit te tij te lindjes, Durresit, apo nese ky i fundit i nenshtrohej vullnetit te birit te tij mbreteror. Por fakti eshte se ndryshe nga dioqezat e tjera shqiptare, dioqeza e Durresit mbajti nje qendrim pro Konstantinopojes gjate skizmes se Akacit. Ne fakt, kur ne vitin 519 papa Horsmida dergoi ne Shqiperi legatat e tij per te rikonfirmuar bashkimin me Romen te peshkopeve vendas, keta gjeten nje pritje te vaket nga sinodi i peshkopeve te Epirit te Ri. Nderkohe ne Lyknid, ne Vlore, e sidomos ne Skampa, legatet e paqes gjeten nje pritje entuziaste, (tantus deogratis, tantas lacrymas, tanta gaudia difficile in alio populo vidimus), qe i shtangu e qe ata nuk munguan t'ia pershkruajne papes ne raportin qe i dergonin menjehere pas vizites.

Faktet perpara episodit te permendur te skizmes akaciane, flasin per nje lidhje te veēante te selise metropolitane te Durresit me problematiken qe mundonte posaēerisht Kishen Lindore. Ne vitn 431, metropoliti i Durresit, i shoqeruar nga sufraganet e tij, mori pjese ne Konēilin e Efesit, ku nenshkroi aktin final qe denonte herezine nestoriane.

Kleri i larte i Epirit te Ri pati rastin te konfirmoje besnikerine e tij ndaj ortodoksise zyrtare edhe ne Konēilin IV te kishes se krishtere, ate te Kalcedonise, me 451, i cili fiksoi perfundimisht qendrimin zyrtar te Kishes ndaj ēeshtjes aq te debatuar mbi natyren e Krishtit.

Ndryshimi dramatik i situates ne Itali, me dyndjen e Longobardeve, ndikoi ndjeshem ne marredheniet e Papatit me provincat e tij lindore ne Ilirik. Tek keto te fundit u rrit presioni i Konstantinopojes.

Ne Notitia I, Hierokli thote se me Konstantinopojen u bashkuan edhe peshkopata qe dikur i ishte nenshtruar papes, pasi ky tani ishte bere rob i barbareve.

Gjithsesi, ne vitet qe pasuan vdekjen e Justinianit, dioqeza e Epirit te Ri, me Durresin, u shkeput nga Roma per t'u lidhur me Konstantinopojen. Mungesa e korespondences se Papes Grigor i Madh (fundi i shek. VI) me peshkopet e Epirit te Ri, nderkohe qe ai mbante lidhje te rregullta me provincat e tjera shqiptare, provon se lidhjet e Durresit me Romen qene nderprere. Keshtu, ne Sinodin e vitit 879 te Konstantinopojes, i ashtuquajturi "sinodi fotian", metropoliti i Durresit, Lukiani, i shoqeruar me dy sufraganet e tij nga Arberi, peshkopi i Stefaniakes Kozmai, dhe nga ai i Krujes, Davidi, nenshkruan aktet qe konfirmonin skizmen e vitit 863 midis Romes e Konstantinopojes. Gjithsesi, ne ate kohe, shkeputja nga juridiksioni i Romes dhe bashkimi jo vetem i kishes se Durresit, por te mbare Ilirikut me Konstantinopojen, ishte saksionuar me lufterat ikonoklaste. Fuqizimi i patriarkatit te Konstantinopojes, ne dem te kishes se Romes, qe shkonte paralelisht me fuqizimin e Perandorise Bizantine, solli edhe fuqizimin e pozitave te kishes se Durresit ne kuadrin e dioqezave shqiptare, gje qe u shpreh edhe me shtrirjen e jashtezakonshme te juridiksionit te saj pertej kufijve tradicionale. Keshtu, ne Notitiae e Leonit VI (901–907), koha e patriarkut Nikolla Mistikut, metropolia e Durresit kishte si seli sufragane peshkopatat e Stefaniakes, Kunavise, Krujes, Elison–Lezhes, Dioklese, Shkodres, Drishtit, Pultit, Glavinices, Aulones, Lyknidit, Tivarit, Cernikut, Pulkeropolisit, Gradecit.

Te njejten gje konfirmojne edhe Notitiae e Jan Cimishit (969–976), sipas te cilave metropolia e Durresit shtrihej nga Tivari ne Vlore, me 15 seli peshkopate: Tivar, Lyknid, Shkoder, Drisht, Dioklé, Pult, Lezhe, Kruje, Stefaniake, Kunavķ, Cernik. Ky eshte zenithi i kishes se Konstantinopojes ne Shqiperi.

Ne shek. XI, kronisti bizantin, Mihal Ataliati, do te deklaronte se Arberit ndanin te njejten fe me Bizantinet. Por duhet thene qe nen kete mbulese bizantine, ne trevat shqiptare, ekzistonin enklava qe vazhdonin te ishin te lidhura me Romen, dhe qe skizma definitive e vitit 1054 i nxori qartazi ne pah. Fjala eshte, ne radhe te pare, per te njohurin "trekendeshi katolik i Shqiperise", provinca e dikurshme kishtare e Prevalit, me qytetet e Shkodres, Drishtit, Danjes, Shasit, Tivarit, Ulqinit. Kjo treve edhe politikisht u shkeput ate kohe nga Perandoria Bizantine dhe sundimtaret e saj, si Bodini e Mikeli, ne funksion edhe te afirmimit te pavaresise nga Bizanti dhe nga bota sllave qe i rrethonte, e lidhen perfundimisht kishen e tyre me Romen.

Jo rastesisht kjo apostasi nga Konstantinopoja, e para pas rreth 3 shekujsh, ndodhi ne kete vend te viseve shqiptare. Duket se krishterimi pati ne kete treve nje nga vatrat me te hershme te perhapjes se tij. Duket gjithashtu se feja e re u perceptua dhe u mbrujt ketu ne formen romano-dalmatine. Ne na duket se si njeri dhe tjetri pohim gjejne mbeshtetje, veē te tjerash (p.sh. terminologjise kishtare) edhe tek nje nga shprehjet me te hershme e me genuine te besimit te krishtere, tek kulti i martireve. Ne zonen qe puqet me provincen kishtare te Prevalit provohet perhapja e kultit te martireve te pare, si: Tekla, Sergji e Baku (shek. III).

Nje sere toponimesh qe lidhen me emrin dhe me legjenden e tyre, ruhen ende sot ne zonen e Shkodres: keshtu Shirgji (shen Sergji), Shubaku (shen Baku), Rozafa (emri i kodres ne Siri ku u martirizuan Sergji dhe Baku), Barbullushi (vendi po ne Siri ku u varrosen dy martiret).

Ne shek. VI ne Shirgj u ngrit manastiri i pare benediktin, i cili bashke me manastire te tjere iu dedikuan urdherit te shen Benediktit, si: Shelbuemi (Rubik), shen Lleshi ne Orosh (San Alexandro in Monte), Shen Meria e Nderfandes e Shen Kollit ne Mat, qe u bene vatrat ku u mbajten gjalle lidhjet me kishen romane.

Gjithsesi ne jemi te sigurt se kisha e provinces se hershme te Prevalit, ne kapercim te shek. X–XI, ishte riorganizuar ne arqipeshkvine tashme katolike te Tivarit, qe nga ana e saj u vendos nen varesine e metropolise se Raguzes (varesi qe arqipeshkvet shqiptare te Tivarit nuk e njohen kurre, deri sa ne shek. XII Selia e Shenjte u detyrua ta ngreje Tivarin ne nivel metropolie).

Tivari u be vatra kryesore nga ku katolicizmi roman fitoi terren ne drejtim te trevave te tjera shqiptare, deri atehere nen ritin ortodoks. Kjo vlen ne radhe te pare per Kosoven, ku pushtimi serb i viteve 1198 e gjeti kete me nje bashkesi katolike te konsiderueshme. Ne vitin 1204 ne kemi njoftimin e pare per nje peshkop katolik te Prizrenit, nderkohe qe te tille do te sinjalizohen me vone ne Trepēe, Novobende, Graēanice, etj. Ne aktet e mbreterve serbe te shek. XIII–XIV (Kodi i Dushanit), perveēse ne dokumentet e shumta papale, behet fjale per "fene latine", "besimtare latine", e "prifterinj latine", deri edhe ne fshatra te thella te Kosoves, tregues ky i nje pranie te konsiderueshme te ritit roman ne ato treva.

Politika e represionit dhe e konvertimit me dhune te katolikeve shqiptare ne Mal te Zi e Kosove nga ana e Nemanjiēve serbe (saksionuar edhe ne 10 kapitujt e famshem "antiherezi" te Kodit te S. Dushanit), u be shkas per organizimin e kryqezatave antiserbe nga Papati dhe Evropa katolike ne shek. XIII-XIV.

Drejtim tjeter nga ku riti katoliko–roman fitoi dora–dores terren, ishte treva qe perputhej me shtrirjen e Arberit historik. Ashtu si ne Dioklene e shek. XI, edhe ne Arber, orientimi nga Roma lidhet me nje moment te veēante te emancipimit politik ne Bizanti. Njoftimi i pare historik per kete zhvillim vjen nga viti 1166, kur gjate shugurimit te kishes se Shen Trifonit ne Kotorr, midis peshkopeve dhe abateve katolike shqiptare te dioqezes se Tivarit pjesemarres ne ceremoni, citohet edhe Llazari, peshkop i Arberit. Fakti qe ne kete ceremoni katolike qe i pranishem edhe i pari i Arberit, Andrea (prior Arbanensis), flet per ate qe edhe autoriteti laik vendas po i bashkohej autoritetit kishtar ne kete zhvendosje shpirterore nga Lindja ne Perendim.

Duhet vene ne dukje se ky proces po zhvillohej ne nje rrethane te pershtatshme, te karakterizuar nga marredheniet e aferta te vendosura nga perandori Manuel Kommen (1147–1180) me Papatin, marredhenie te percaktuara nga konflikti i ketij te fundit me kuroren e Siēilise dhe Perandorin gjerman Barbarosa. Perandori bizantin qe i gatshem deri te ndermerrte hapin vendimtar, ate te bashkimit te Kishes se Lindjes dhe asaj te Perendimit, duke mos denjuar protestat e ashpra te klerit bizantin

Gjithsesi, me 1188, statusi i ri i kishes se Arberit eshte fiksuar ne "Provintiale Vetus", ku peshkopi i Arberit figuron mes drejtuesve te tjere katolike te kishes shqiptare–dalmatine, dhe ē'eshte me e rendesishmja, me lidhje direkte me Seline e Shenjte (ad consacrationem Romani Pontificis pertinens). Ai nuk ishte ne varesi te askujt tjeter, veē Papes se Romes (nulli prelato fuit unquam aut esse debet de iure subiectus… prćterquam Romano pontifici). (a.. 1250)

Ashtu siē kishte ndodhur me Dioklene, pothuaj dy shekuj me pare, edhe ne Arber, procesi i ngjizjes politike u mbeshtet edhe nga nje apostasi fetare nga Bizanti. S'ka dyshim qe klasa e aristokracise vendase ishte protagonistja e ketij emancipimi te dyfishte. Ne fund te shek. XII familja fisnike e Skurrajve te Tiranes kishte hedhur nje hap vendimtar drejt bashkimit te saj me Kishen e Romes. Varri monumental i sebastit, Mihal Skurra, i vitit 1201, qe krahas mbishkrimit ne greqishten bizantine, ka dhe versionin e tij ne latinisht, ne kishen e Shen Merise se Brarit, me afreske te stilit roman e mbishkrime latine, eshte nje prove e gjalle e ketij orientimi perendimor kulturoro–fetar te Arberit e te fisnikerise se tij. Por ne vitin 1208 princi i Arberit, Dhimitri, beri hapin vendimtar ne kete drejtim, duke i kerkuar papes Inocenti III ta pranonte ate dhe popullin e tij ne gjirin e kishes se Romes. Arqidhjaku katolik i Durresit pati nje rol te veēante ne "perpunimin" e krereve te Arberit, shenje kjo qe Durresi, krahas Tivarit nga veriu, u be propolsor i besimit katolik ne ato ane. Toleranca e pazakonte e Perandorit "filoperendimor" Manuel I Konnen (1147–1180) ndaj katoliēizmit ne zoterimet e tij, ndryshimet qe solli Kryqezata IV me sundimin venecian (1204–1210) e me tej ate Anzhuin (1272–1371), ne Durres e ndikimin e tyre ne Arber, krijuan kushtet per vendosjen dhe forcimin e bazave te katolicizmit ne treven e Arberit.

Deri ne pushtimin osman te kesaj treve, qofte kisha katolike e qofte ajo ortodokse, nuk duket te kene mbizoteruar ne menyre vendimtare mbi njera–tjetren. Deri ne shek. XV aty gjeje klerike, edhe te larte, qe njihnin sa dogmen katolike, edhe ate ortodokse (ose asnjeren e as tjetren ne menyre te mjaftueshme), qe shkruanin e lexonin sa ne greqisht aq edhe ne latinisht, nderkohe qe nuk pushonin ankesat e papeve te Romes mbi ritet dhe praktikat "skizmatike", qe mbijetonin tek besimtaret vendas, te cilet nje udhetar i huaj, ne vitin 1308, do t'i karakterizonte si "as katolike e as ortodokse te vertete" (ne pure latini, neque pure scismatici).

Nuk ka dyshim qe faktori politik, i paqendrueshem ne keto treva, ndikonte fort ne orientimet kishtare te tyre. Gjithsesi faktori politik vazhdoi te jete i paqendrueshem dhe, nje rikthim i Bizantit, pas vitit 1281, nen hegjemonine e carit serb, Stefan Dushan (1345–1355), mjaftuan per te ringjallur thengjijte e ortodoksise aty. Manastiri i shen Gjon Vladimirit, me mbishkrimin ktitorial te Karl Topise ne tre gjuhe (latinisht, greqisht e sllavisht) eshte, ne proliksitetin e tij, nje manastir ortodoks.

Vetem pas terheqjes perfundimtare te Bizantit nga Shqiperia dhe pas shembjes se Perandorise bizantine e asaj serbe, ortodoksia humbte mbeshtetjen politike dhe njekohesisht me shfaqjen ne Lindje te nje faktori te ri te fuqishem e jo te krishtere, Perandorise Osmane, per shekuj te tere ne Arber e ne krejt Shqiperine, u krijuan rrethana politike te qendrueshme, te cilat ndikuan ne zhdukjen e ekuivokeve fetare te se shkuares. Tashme alternative e vetme mbetej te zgjidhej midis islamit qe ofronte pushteti i ri osman dhe katolicizmit, qe mbeshtetej nga Papa dhe mbreterit e princerit evropiane. Ne kete menyre, Karl Topia apo Gjon Kastrioti duket se qene princerit e fundit shqiptare te Arberit, qe mbajten nje profil te papercaktuar fetar. Nga momenti qe Shqiperia pushonte se qeni objekt rivaliteti mes ketyre te fundit dhe nje fuqie te re lindore, tashme jo te krishtere siē qe Perandoria osmane, debati "katolicizem – ortodoksi" humbte ēdo kuptim ne Shqiperi: per ata qe donin te ruanin pavaresine dhe fene e krishtere, pika e vetme e referimit mbetej Perendimi katolik.

Ne shek. XV princer, deri atehere ortodokse, shqiptare nga Zahariajt e Danjes e deri tek Zenebishet e Ēamerise, qe nuk pranuan te konvertohen ne fene islame, u bashkuan me ritin katolik, qe i lidhte ata me koalicionin e fuqishem antiosman te Evropes katolike.

Kjo aleance politiko–fetare me Papatin, Mbreterine e Napolit apo ate te Spanjes, vazhdoi edhe pas vdekjes se Skenderbeut, me 1468. Dhe ne kushtet kur frymezuesit e saj, princerit shqiptare ose u konvertuan ne islam ose braktisen vendin, shprehes te saj u bene dinjitaret e krishtere, te cilet nga shek. XVI i shohim ne rolin e prijesve te kryengritjeve antiosmane. Ky eshte momenti kur prelate ortodokse te Shqiperise se Poshtme, te tille si: Athanasi, Kryepeshkop i Ohrit, apo Dionisi, peshkop i Paramithise, u vune ne krye te kryengritjeve antiosmane. Por, para se te ndermerrnin kete hap, ata kishin shpallur shkeputjen e tyre nga Patrikana e Stambollit, skllave e pushtetit te Sulltanit, dhe kishin bere komunionin me Romen. Ideja e Papes Grigor XIII per te krijuar Kolegjin ortodoks te Shen Athanasit, me 1577, me siguri, mori shtyse nga veprimtaria spontane e ketyre prelateve–luftetare te Shqiperise se Poshtme, te cilet ishin te bindur se lufta e tyre per fitimin e lirise dhe per ruajtjen e fese mund te gjente mbeshtetje vetem ne qendrat e interesuara te Perendimit katolik.

Per nje fakt, pra, ne dukje paradoksal, pushtimi osman i Shqiperise perkoi me shtrirjen maksimale te katolicizmit ne trevat shqiptare. Por, duke filluar nga gjysma e dyte e shek. XVII, te pakten tre faktore ndikuan qe te nderpritej ky proces i romanizimit te ortodoksise shqiptare. Se pari, mosinteresimi gjithnje e me i madh i Perendimit katolik ndaj levizjeve ēlirimtare te shqiptareve. Se dyti, intensifikimi i papare ne kete kohe i procesit te islamizimit, veēanerisht ne krahinat–baze te kryengritjeve ēlirimtare. Dhe faktori i trete ishte padyshim mbeshtetja e fuqishme qe Porta e Larte i dha Patrikanes se Stambollit, duke i njohur asaj pushtet e privilegje te veēanta mbi te krishteret e Perandorise.

Dihen tashme se cilat qene rrjedhojat immediate dhe afatgjata te ketij "kthimi" te Patrikanes, te sponsorizuar nga pushteti i Sulltanit, ne trevat e Shqiperise se Poshtme. Fashitja e vullnetit kryengrites nder popullsite e krishtera, ekzaltimi i pushtetit "providencial" te Sulltanit dhe i bindjes ndaj tij, perhapen nje fryme antiperendimore. Rrjedhoje jo e pakte ishte fillimi i nje procesi helenizimi i popullsive te krishtera te Shqiperise se Poshtme, tek te cilat propaganda e identifikimit te fese me kombesine u shoqerua nga nje veprimtari e ethshme e klerit dhe e shkollave greke, te hapura me shumice nen hijen sovrane te Sulltanit.

Kjo bashkejetese antishqiptare e Patrikanes, gjithnje e me pak "ekumenike" e gjithnje e me shume greke, me Porten e Larte, e zhvleftesoi ate ne syte e shqiptareve ortodokse dhe jo rastesisht, lufta kunder Patrikanes dhe klerit grek, per nje kishe ortodokse autoqefale shqiptare, u be nje nga perberesit kryesore te Rilindjes kombetare shqiptare.




Summary:

Roman Christianity in Albania from the 6th to the 16th Centuries

Albania's particular geographical position, at the place where the two worlds of East and West both embraced and clashed, provided the backdrop against which were played out ecclesial phenomena such as apostasies, conversions, proselytism and heresies. Albania also became the place where Christianity was perceived in two different ways, the western (Roman-Catholic) way, and the eastern (Byzantine-Orthodox) one.

The divide between these two perceptions had a clear politico-cultural background. It matured in the form of a dogmatic separation long ago. In the 9th century, it exploded for the first time with the so-called "Photian schism", and in 1054 it climaxed in the great and conclusive schism which continues to divide the Christian world even today.

While politically it pertained to the Eastern Empire, the Church of the Illyrian prefecture was attached to Rome on the administrative-juridical plane, even if not on the dogmatic one. Letters of the first popes give evidence of their close relations with the metropolises of Doclea, Dyrrachium and Nikopolis. The emperor of Illyrian origin, Justinian (527-565), strengthened the relations of the Albanian metropolitan sees with Rome.

Bishops of Albanian dioceses had the opportunity to express their position in the rivalry between Rome and Constantinople concerning hegemonies in the Balkans during the so-called "Acacian schism" (484-519). On that occasion the bishops of Dardania, Praevalitana and Epirus Vetus firmly took the side of the Pope.

The dramatic change of situation in Italy on account of the ravages of the Longobards deeply affected the Papacy's relations with its eastern provinces in Illyria. Pressure on the latter from Constantinople increased. The strengthening of the Patriarchate of Constantinople at the expense of the Church of Rome also brought about the strengthening the position of the Church of Dyrrachium in the framework of the Albanian dioceses. This situation is confirmed for us by the Notitiae of Leo VI (901-907) and by Jan Cimishi (969-976). In the 9th century the Byzantine chronicler Mihail Ataliati declared that the Arberi professed a common religion together with the Byzantines.

Under this Byzantine disguise, the local Church in the ancient province of Praevalitana -- which, with the cities of Shkodra, Drisht, Danje, Shas, Tivar and Ulqin constituted the well-known "Albanian Catholic triangle" - was conclusively linked with Rome. It seems that it was here that the new religion began to be discerned and cultivated in its Romano-Dalmatian form. In the 12th century, Tivar became the principal seed-ground from whence Roman Catholicism expanded into other Albanian areas which until that time had been predominantly Orthodox. This is conspicuously verified in the case of Kosovo, where the Serbian invasion of 1198 discovered a sizeable Catholic community.

Another direction in which the Roman-Catholic rite gained ground was in the area circumscribed by the ancient boundaries of Arberia. The emergence of a new political order in Arberia was also supported by a religious apostasy from Byzantium. In the 12th century the noble Skuraj family from Tirana had made a definite move in the direction of communion with Rome. In 1208 the Arberian prince Dhimitri took the final and decisive step in this direction.

In all events, the political factor continued to be inconsistent. A Byzantine revival after 1281 under the hegemony of the Serbian tzar Stefan Dushan (1345-1355) sufficed to fan the embers of Orthodoxy into flame again.

Only after the collapse of the Byzantine Empire and the Serbian Empire did Orthodoxy lose its political support. In the East a new and powerful non-Christian factor, the Ottoman Empire, appeared. The only remaining alternative was to choose either Islam, offered by the new Ottoman power, or Catholicism, supported by the Pope and the European kings and princes. The Catholic West was the sole point of reference for those who wanted to safeguard independence and the Christian faith. This situation led to a seemingly paradoxical fact, namely that the Ottoman invasion of Albania coincided with the maximal expansion of Catholicism in Albanian territories.

Beginning with the second half of the 17th century, certain factors appeared which led to the interruption of the process of Romanization of Albanian Orthodox churches and believers. The immediate and long-term consequences of the return of the influence of the Patriarchate of Constantinople, sponsored by the power of the Sultan in areas of lower Albania, are by now well-known.

This Anti-Albanian collaboration of the Patriarchate with the Sultanate became ever less "ecumenical" and ever more Greek in character - tipified by its use of the symbolic 'High Gate' of the Sultan's court -- and it devalued the Patriarchate in the eyes of Orthodox Albanians. It was not by chance that it was at this time that the struggle, led by the principal constructors of the Albanian National Renaissance, began against the Patriarchate and the Greek clergy for an autocephalous Albanian Orthodox Church.