Shenjtet e krishtere te Shqiperise

[NoName]

SHENJTËT E KRISHTERË TË SHQIPËRISË
Robert Elsie

Kjo përmbledhje të dhënash e përqëndrohet në zhvillimin historik të kulteve të shenjtëve të
krishterë që ishin nderuar në Shqipëri, dhe përbën njëkohësisht një përpjekje për të hedhur dritë mbi
disa veçori të besimit të krishterë aty.
Kur merremi me krishtërimin dhe historine e tij të gjatë në Shqipëri, është e domosdoshme që
nga fillimi të bëjmë dallimin midis krishtërimit në trojet shqiptare dhe krishtërimit mes shqiptarëve si
popull. Shqipëria ka qenë, në fakt, një nga vendet e Europës që u has më hershëm me krishtërimin dhe
ka një histori të gjatë me këtë besim fetar. Dimë se përgjatë bregut ilir ka patur ngulime relativisht të
hershme të krishterësh. I pari që predikoi ungjillin në Shqipëri mund të ketë qenë vetë Shën Pali i cili
shprehet, “Nga Jeruzalemi e rrethinat deri në Iliri plotësova predikimin e Ungjillit të Krishtit”
(Romakëve 15:19). Edhe apostulli Ndre (Andrea) besohet se ka predikuar në Epir. Një numër i
papërcaktuar të krishterësh ka jetuar në portin e Durrësit në vitin 58 e.r., dhe aty nga shekulli i katërt
deri në të pestin krishtërimi kishte lënë gjurmë të dallueshme anembanë vendit.
Peshkopët e krishterë nga Dardania dhe Maqedonia Salutare, dmth ofiqarët e lartë nga Shqipëria
lindore dhe Kosova e sotme, dihet se kanë marrë pjesë në Këshillin e parë Ekumenik që u mblodh në
Nikea në vitin 325 të erës së re nga Perandori Konstandin (sundoi në 307-337 e.r.) qëllimi i të cilit mes
të tjerash ishte të pengonte ngritjen e Arianizmit brenda perandorisë. Gjithashtu, pesë a gjashtë
peshkopë nga Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër morën pjesë në Këshillin e Sardikës në vitet 343-
344 e.r.). Gjysmë shekulli më vonë, në 395, Shqipëria Ilire e ndjeu çarjen fillestare midis Perandorisë
Romake të Lindjes dhe asaj të Perëndimit, pasi gjendej që në krye të herës në kufirin kulturor dhe
politik mes Lindjes Bizantine dhe Perëndimit Italian. Ajo mori dhe përfitoi nga të dyja kulturat por
njëkohësisht e pësoi keqas në shekuj nga konfliktet mes dy gjysmave të perandorisë. Hë për hë, pak të
dhëna kemi mbi Kishën e Krishterë të hershme në Shqipëri ngaqë strukturat kishtare u fshinë me
pushtimin dhe ngulimet sllave të Shqipërisë aty nga viti 600. Fjala angleze për Mesjetën e hershme
"Dark Ages" (Kohë të Errëta), e përshkuan më së miri errësirën e plotë të Shqipërsië së asaj kohe.
Historia e shenjtëve në Shqipëri fillon me një numër martirësh të hershëm të krishterë të cilët
vepronin brenda vendit apo që kishin ndonjë farë lidhjeje me të. Këta shenjtë, sidoqoftë, nuk ishin
shqiptarë në kuptimin etnik të fjalës. I pari i tyre ishte Shën Asti (Astius), peshkop i Durrësit në kohën
e Perandorit Trajan (sundoi 98-117 e.r.). Gjatë kësaj kohe, shumë të krishterë u arratisën në Shqipëri
për t’i shpëtuar përndjekjes në Itali. Midis tyre gjendeshin edhe shtatë martirë të shenjtë: Peregrini,
Lukiani, Pompei, Hezikiasi, Papiasi, Saturnini dhe Germani, të cilët, me të mbërritur u arrestuan, u
hodhën në zinxhirë dhe më pas u mbytën në Detin Adriatik. Vetë Asti u arrestua nga guvernatori romak
i Durrësit, Agrikola, rreth vitit 98 e.r. dhe u torturua për vdekje, siç duket ngaqë nuk pranoi të
adhuronte Perëndinë Dionis. Dita e festës së tij është 9 korriku. Ende më pak e njohur është legjenda e
Shën Florit (Florus) dhe Laurit (Laurus) nga Konstantinopoja. Flori punonte si gurgdhendës në Iliri dhe
e torturuan bashkë me shokun e tij Laurin si dhe me punëtorët e vet Prokulin (Proculus) dhe Maksimin
(Maximus) ngaqë kishin ndihmuar në ndërtimin e një kishe të krishterë. Ai u hodh në pus dhe vdiq
dikur nga shekulli i dytë. Disa autorë e lidhin Florin dhe Laurin me ngulimet e lashta të Ulpianës, në
jug të Prishtinës. Dita e festës së tyre është 18 gushti. Shën Lefteri (Eleutherius) ishte me prejardhje
nga Roma dhe u bë peshkop i Mesinës dhe i Ilirisë kur ende s’kishte mbushur njëzet vjeç. Duket se ka
jetuar në Vlorë. Nuk dimë shumë mbi të përveç faktit që u thirr në Romë rreth viteve 117-120 dhe që u
martirizua bashkë me të ëmën, Shën Anthin (Anthia) dhe njëmbëdhjetë shokë gjatë një fushate
përndjekjeje anti-të krishterë gjatë sundimit të Perandorit Adrian (117-138 e.r.). Dita e festës së tij është
18 prilli. Shën Therini (Therinus) i ngulimit të lashtë të Butrintit në jug të Shqipërisë së sotme, u ther
bashkë me një numër martirësh të tjerë gjatë sundimit të Perandorit Decio (Decius, 249-250) në
shekullin e tretë. Dita e festës së tij është 23 prilli, e njëjtë me atë të Shën Gjergjit. Së fundmi, Shën
Donati (Donat), edhe ai nga Butrinti, i cili jetoi gjatë sundimit të Perandorit Theodhos (Theodosius,
379-394). Sipas Sozomenit, historian grek i shekullit të pestë, Donati ka qenë Peshkop i Evoresë ose
Eurias, që ndoshta mund të identifikohet me qytetin e Paramithisë në Çamëri. Atij i mvishen shumë
mrekulli. Ka therur dragoin, ka pastruar një pus të helmatisur, ka shpëtuar të bijën e perandorit nga
djalli dhe ka ngjallur të vdekurit. Vdiq në vitin 387. Eshtrat ia shpërngulën në Kasiopi, Korfuz, në vitin
602 për t’ia shpëtuar nga pushtimet e barbarëve. Kjo solli si pasojë një çështje jurisdiksioni mbi të
drejtën e ruajtjes të relikeve të shenjta, mosmarrëveshje që u zgjidh nga Papa Gregori i Madh (590-
604). Kulti i Donatit u përhap shumë gjatë mesjetës. Dita e përkujtimit të tij është 30 prilli.
Historia e hershme e krishtërimit nuk ka ndonjë rëndësi të veçantë për historinë kulturore të
vetë popullit shqiptar, sidomos ngaqë shqiptarët nuk kanë lënë gjurmë të besueshme gjatë kësaj
periudhe dhe as gjatë pesë shekujve që pasojnë. Ka patur një numër ngulimesh të krishterësh përgjatë
bregdetit shqiptar, në Durrës, Apolloni, Butrint dhe Vlorë, por këta kanë qenë pak të lidhur, në mos
aspak, me popullsinë vendase që jetonte në male. Këto ngulime qenë dhe mbetën, deri para pushtimit
turk, koloni të banuara nga italianë, grekë, venedikas, dalmatë, sllavë, çifutë dhe armenë, por, me sa
duket, zor se aty ka patur edhe shqiptarë. Barinjët shqiptarë që bjeshkonin me bagëtinë e tyre padyshim
e ndjenin veten më të sigurtë brenda maleve të veta.
Siç e vërejtëm edhe më lart, është e nevojshme të bëhet dallimi midis krishtërimit në Shqipëri
dhe Krishtërmit mes shqiptarësh, ashtu siç duhet bërë dallimi midis historisë së Shqipërisë dhe historisë
së shqiptarëve. Megjithë mirëkuptimin e duhur për aspiratat e nacionalizmit shqiptar, duhet thënë se
përpjekjet e disa studiuesve shqiptarë për të interpretuar se gjithë çka i përket shekujve të kaluar ka
patur një kombësi shqiptare, është vetëm në të keqen e shkencës shqiptare. Në shtypin shqiptar janë
shfaqur emra figurash historike që kanë qenë “padyshim shqiptarë” ose të paktën “ndoshta shqiptarë”.
Këta renditen nga Aleksandri i Madh deri te Ataturku. Të thuash për Shën Astin, Shën Donatin apo
Shën Therinin, ose edhe më keq, të flasësh për Shën Jeromin, i lindur në Stridonë të Sllovenisë së
sotme, ose për Shën Martinin e Tursit, i lindur në Sabari (Szombathely) të Hungarisë, se kanë qenë
shqiptarë, do të thotë të flasësh kuturu.
Siç duket, nuk ka patur ndonjë shenjt shqiptar, në kuptimin e pastër etnik të fjalës dhe kjo është
e kuptueshme meqë si krishtërimi ashtu edhe islami ishin, si të thuash, mallra të importuara. Me
mbërritjen e këtyre feve të mëdha erdhën edhe shenjtët. Edhe këta të importuar nga jashtë. Fiset
shqiptare u konvertuan me kalimin e kohës, megjithëse, me sa duket, shumë cipërisht. Afshi fetar nuk u
përhap kurrë mes tyre. Padyshim, murgjit dhe misionarët italianë sollën me vete kultet e shenjtëve që
tradicionalisht adhuroheshin nga urdhrat e tyre, p.sh. shenjtët françeskanë për murgjit françeskanë, e të
tjerë. Megjithatë, është e qartë se besimtarët, domethënë shqiptarët e konvertuar, do të parapëlqenin
disa nga shenjtët dhe, me kalimin e kohës, do të bënin zgjedhjet e tyre. Përnjëmend, ka një numër
shenjtësh të krishterë që janë adhuruar në mënyrë të veçantë nga shqiptarët ndër shekuj, figura që aq
mirë përputheshin me kllapat e besimit popullor në vend, saqë përfunduan të konsideroheshin vendase.
Pikërisht në këtë moment, historia e shenjtëve në Shqipëri merr një rëndësi të veçantë për shqiptarët si
popull. Pse disa shenjtë u adhuruan nga shqiptarët ndërsa të tjerë u lanë në harresë? Përgjigjen
përfundimtare kësaj pyetjeje do të mund t’ia japin një ditë historianët e kishës dhe etnologët. Tani për
tani, mjafton të vërejmë cilët shenjtë adhuruan në veçanti shqiptarët.
Le t’i kthehemi dhjetëvjeçarëve të parë të shekullit të shtatëmbëdhjetë, periudha mu para së
cilës, për arsye lehtësisht të kuptueshme, shqiptarët u konvertuan në numër të madh në fenë islame. Në
monografinë e tij Geografia Ecclesiastica dell’Albania, botuar në 1934, studiuesi jezuit dhe albanologu
i madh Fulvio Cordignano (1887-1951) renditi në një listë rreth 275 kisha katolike që ekzistonin në
Shqipëri aty nga midis dhjetëvjeçarëve të fundit të shekullit të gjashtëmbëdhjetë dhe mesi i të
shtatëmbëdhjetit. Këto kisha ishin emërtuar sipas një sëre shenjtësh të krishterë, mbi dyzet në tërësi,
por po ta vërejmë më me kujdes listën, shohim se mëse gjysma e kishave të asaj periudhe mbante emrat
e vetëm katër shenjtëve: Shën Mëria (Santa Maria Vergine), Shën Kolli (San Nicola), Shënepremte
(Santa Veneranda) dhe Shën Gjergji (San Giorgio).
Shenjti më i përhapur i të gjithëve në Shqipëri qe Shën Mëria. Kulti i Virgjëreshës Së Bekuar u
ngrit në Evropën Perëndimore gjatë Mesjetës së lartë kur u bë e ndjeshme nevoja për të vënë një
kundërpalë femërore, të themi një perëndeshë, kundruall perëndisë tradicionalisht mashkullore të
kishës së krishterë. Nga 275 kisha katolike të renditura nga Cordignano, 42 i kushtoheshin Shën
Mërisë, më shumë se cilitdo shenjti tjetër. Kishte kisha historike katolike në Ulqin (sot në Mal të Zi),
Shurdhah (Shkodër), Dejë (Shkodër) dhe Drisht (Shkodër) që ishte capitulum ecclesie S. Marie de
Drivasto e shënuar në 1353, Naraç (Shkodër), Hajmel (Shkodër), Renc (Lezhë), Fishtë (Lezhë),
Troshan (Lezhë), Kalivaç (Lezhë), Lezhë, Mërtur (Pukë), Surroj (Kukës), Shpërdhazë (Mirditë), Malaj
(Mirditë), Ndërshenë (Mirditë), Ndërfanë (Mirditë), Lurë (Dibër), Çidhnë (Dibër), Gur i Bardhë (Mat),
Sebasta (Laç), Mbret (Laç), Kurcaj (Krujë), Kepi i Rodonit (Durrës) shënuar në 1418, Brar (Tiranë) që
prej shekullit të dymbëdhjetë, Skuterrë (Tiranë), Pëllumbas (Tiranë), Buçimas (Tiranë), Linzë (Tiranë),
dhe Bishqem (Peqin).
Kishte gjithashtu mjaft kisha dhe manastirë ortodoksë përkushtuar Virgjëreshës së Bekuar midis
të cilëve ata në: Berat që nga viti 1797, Peshtan (Berat) Elbasan që nga viti 1833, Ardenicë (Lushnje),
Apolloni (Pojan, Fier), që nga fillimi i shekullit të trembëdhjetë, Dhërmi (Vlorë) nga shekulli i
trembëdhjetë te i katërmbëdhjeti, Dhivër (Sarandë) e vitit 1604, Peca (Sarandë) e vitit 1770, Piqeras
(Sarandë) e vitit 1672, Nivicë-Bubar (Sarandë) e shekullit XVII, Malçan (Sarandë) aty nga viti 1600,
Marmiro pranë Orikumit (Vlorë) që nga fillimi i shekullit të dhjetë, Kameno në verilindje të Delvinës,
Zvërnec (Vlorë) nga shekujt XIII-XVIV, Goranxi (Gjirokastër) aty nga viti 1600, Vllaho Goranxi
(Gjirokastër) që nga viti 1622, Koshovicë (Gjirokastër) që nga viti 1669, Saraqinishtë (Gjirokastër) që
nga viti 1634, Nivan (Gjirokastër) që nga viti 1702, Konicka (Gjirokastër) që nga viti 1789, Dhuvjan
(Gjirokastër) Llongo (Gjirokastër), Treneshishta (Gjirokastër), Vanistër (Gjirokastër), Peshkëpi
(Gjirokastër) që nga fillimi i shekullit të dhjetë, Zervat (Gjirokastër) e hapur që nga fillimi i i shekullit
të dhjetë, Labovë e Kryqit (Gjirokastër) që nga fundi i shekullit të dhjetë, Skora (Gjirokastër) që nga
viti 1773, Sopik (Gjirokastër) që nga viti 1770, Leusa (Përmet) që nga viti 1812, Kosinë (Përmet) nga
shekulli i dymbëdhjetë te i katërmbëdhjeti, Seranjperat (Përmet)nga shekulli XVII, Leskovik (Ersekë),
Barmash (Ersekë) që nga viti 1616, Postenan (Ersekë) që nga shekulli i shtatëmbëdhjetë te i
tetëmbëdhjeti, Lashovë (Ersekë) që nga shekulli i tetëtmbëdhjetë, Voskopojë (Korçë) nga viti 1712,
Vithkuq (Korçë) nga shekulli i shtatëmbëdhjetë te i tetëmbëdhjeti, Maligrad në Liqenin e Prespës që
nga viti 1345, Pogradec, Niçë (Pogradec) që nga shekulli i tetëmbëdhjetë, dhe në Lin (Pogradec).
Shën Mëria adhurohej sidomos gjatë shtegtimeve në ditën e përkujtimit të saj, 15 gushti, Dita e
Ngritjes në Qiell, e njohur në Shqipëri si Shën Mëria e Gushtit. Për ortodoksët kjo ditë festohet si Fjetja
e Shën Mërisë, dikur e shënuar më 27 gusht sipas kalendarit bizantin, por tani më 15 gusht sipas
kalendarit latin. Shtegtime në nderim të Shën Mërisë përfshinin e dhe ngjitjen në male të larta,
mbeturinë e kulteve të hershme të para-krishtera: në malin e Tomorrit, në malin e Gjalicës pranë
Kukësit, në malin e Shën Lleshit pranë Krujës, në malin e Kundrevicës të Kurveleshit, në malin
Pashtrik në kufirin mes Shqipërisë dhe Kosovës. Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689) e përshkruan
festimin në malin e fundit në 1681 si vijon:
“ E kalojnë aty gjithë natën, me daulle, bilbila, duke kërcyer e kënduar. Pas mesnate fillojnë një
procesion të përzier – muslimanët, serbët dhe grekët me qirinj të ndezur dylli, me gjatësi të ndryshme
sipas moshës së personit që i mban në dorë. I sillen rrotull majës së malit më të lartë për tre orë me
këmbët zbathur (disa nga muslimanët që prijnë janë kalëruar.)”
Në Shqipërinë qendrore, gratë shterpë udhëtonin për në plazhet e Kavajës dhe të Durrësit për t’u
larë në ujërat e detit. Ky zakon, me të cilin gratë shpresonin të mbeteshin shtatzëna, u ndoq në heshtje e
pa bujë edhe gjatë diktaturës komuniste. Në Seltë, në zonën e Shpatit të Shqipërisë qendrore, gjatë
kësaj dite flijohej një lopë.
Në fshatin e Bibajt të Rekës së Epërme (Maqedoni), shqiptarët orotodoksë festonin në 4 dhjetor
Shën Mërinë e Dimrit. Edhe shqiptarët ortodoksë të Shqipërisë e shënojnë këtë festë, e njohur edhe me
emrin Festa e Paraqitjes së Shën Mërisë në Tempull, duke e festuar më 21 nëntor sipas kalendarit latin.
Sipas traditës, gjatë kësaj feste ndizeshin qirinj dhe piqej bukë e cila, pasi bekohej nga prifti, hahej. Po
në Rekën e Epërme, në fshatin e Sencës kryhej festa e Shën Mërisë së Vogël, (rumanisht Sf_nta Maria
Mic_, vllahçe St_m_rie N’ic_) e cila përkujton lindjen e Shën Mërisë më 21 shtator sipas kalendarit
bizantin dhe tani më përgjithësisht më 8 shtator sipas kalendarit latin. Kjo ditë njihet edhe si Dita e
Bletëve, meqë përkon me periudhën e vitit kur kryhet shitblerja e bletëve. Fisi i Grudajve dhe qyteti i
Shkodrës e festonin ditën e Shën Mërisë më 8 shator, ndërsa banorët e Vuklit dhe të Nikçës e nderonin
Virgjëreshën më 24 maj.
Shën Mëria përnderohej në veçanti brenda kishës katolike të Shqipërisë si Zoja e Shkodrës (La
Madonna di Scutari) ose Zoja e Bekueme, e njohur edhe si Zoja e Kshillit të Mirë (La Madonna del Buon Consiglio). Festa e Zojës së Shkodrës shënohej nga të gjithë fiset katolike të veriut. Këshilli i
katërt i peshkopëve shqiptarë, i mbajtur në vitin 1895, e shpalli Zojën e Shkodrës “Pajtore të
Shqipërisë”. Zoja e Shkodrës ka edhe një legjendë të vetën:
Zoja (Madonna) gjendej në fillim në një kishë të vogël të Shkodrës së vjetër në këmbë të malit të
Rozafës, ku katolikët e Shkodrës e përnderonin portretin e saj në një pikturë me bojë vaji. Në 1467, kur
trupat osmane e mbanin Shkodrën në rrethim dhe kërcënonin të çshenjtëronin kishën, piktura u shkëput
për mrekullit nga muri, u largua nga ndërtesa dhe mori fluturimin drejt perëndimit mbi detin Adriatik
për në Itali. E ndoqën dy shtegtarë shqiptarë, Gjorgji dhe De Sclavisi. Portreti në pikturë i Zojës erdhi
e u preh në qytetin e Genazzano-s pranë Romës, ku u ngrit një kishë në nder të saj, Kisha e Zojës së
Kshillit të Mirë (La Chiesa della Madonna del Buon Consiglio)
Që prej asaj kohe, vendi i shenjtë i Genazzano-s ka qenë pikë shtegtimi për katolikët shqiptarë.
Rreth vitit 1700, përnderimi i Zojës së Genazzano-s u përhap edhe mes arbëreshve të Kalabrisë, në
veçanti në San Benedetto Ullano, falë klerikut Stefano Rodotà. Kisha e tanishme e Genazzano-s u
ndërtua në fillim të shekullit XX dhe shtegtarët e vizitojnë duke ecur zbathur, sidomos gjatë ditës
përkujtimore të Zojës së Kshillit të Mirë që është 26 prilli.
Edhe Kisha e Zojës në Shkodër ka qenë gjithmonë shumë e përnderuar nga katolikët shqiptarë
të veriut. Në prill 1946, një vit pas marrjes së pushtetit nga komunistët, mbi dymijë vetë morën pjesë në
shtegtimin tek ajo. Megjithatë, jo shumë kohë më vonë, kisha u mbyll dhe u shndërrua në sallë
vallëzimi dhe në vitin 1967, gjatë fushatës komuniste kundër fesë, kisha u rrafshua përtokë.

[botuar në / published in: Bota Shqiptare, Rome, 93, 3-16 October 2003, p. 12-13]