Millosh Gjergj Nikolla (Migjeni)

[angeldust]

E di ce? E gjeta vete! Enjoy!
--------------------------------------------------------------------------

Të birtë e shekullit të ri

Na t'birt e shekullit të ri
që plakun e lamë në "shejtnin" e tij,
e çuem grushtin për me luftue
nder lufta të reja
dhe me fitue...
Na të birt e shekullit të ri,
filizat e një toke së rimun me lot
ku djersë e ballit u dikonte kot -
se dheu i yne qe kafshatë e huaj
dhe ne marrëzi duhej shumë shtrejtë t'u paguejm
Na t'birt e shekullit të ri
vllazen të lindun e të rritun në zi,
kur tinglloi çast'i ynë i mbramë
edhe fatlumë
ditem me thanë:
s'duem me humbë
në loje të pergjaktë të historis njerëzore,
jo! jo, s'i duem humbjet prore
duem ngadhnjim!
Ngadhnjim ndërgjegje dhe mendimi të lirë!
S'duem për hir
të kalbsinave të vjetra që kërkojne "shejtnim"
të zhytemi prap në pellgun e mjerimit
që të vajtojmë prap, kangët e trishtimit,
- kangen monotone, pa shpirt, të skllavnis -
të jem' nji thumb i ngulun nder trutë e njerëzis.
Na të birt e shekullit të ri
me hovin tonë, e të ndezun peshë,
ndër lufta të reja kemi m'u ndeshë
dhe për fitore kem me ra fli.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

[angeldust]

(E mbani mend Lulin e vocerr? Me duket se ishte ne leximi i klases se dyte fillore.)

Askush s'e njef Lulin. As shokët e tij, që përpara tij lozin, nuk e njofin. Ma mire me thanë se e njofin, por ata lozin për hesap të vet e Luli i shikon për hesap te vet. Sot gjithkush ka punet dhe telashet e veta, ashtu dhe fëmijtë, ashtu dhe Luli. More Lul! Shumë heret ke fillue me shikue punën tande!
Kur Luli hyn n'oborr të shkollës, buza i qeshet nga pak, por askuj, asnji fjalë s'i thotë. Ecë ngadale, tue shikue djathtas e majtas, po gjithnji tue ecë deri sa të mbrrijë në cak të vet. Aty, te dera e rruginës shkollore, shumë i pëlqen të qëndrojë. Aty asht caku i tij, i praruem me rrezet e ngrofta të diellit në këto ditët e vjeshtës. Mbështetet Luli për mur, grushtat e vogjël i shtje ndër xhepa, hundën picrroke të kuqun nga të ftoftit e mëngjesit ja sjell diellit dhe...shikon. Gjaja që ma tepër tërhjek vëmendjen janë çizmet që i kanë të veshun disa shokë të tij. Sa te bukura janë! Si shkëlqejnë! - mendon Luli dhe pa dashtje i shkojnë sytë ndër tullumbat e veta, nëpër të cilat shifen fare mirë të pesë gishtat e kambëve të zbathuna. Nga kurreshta i afrohet nji shokut që ka çizmet ma të reja. Ulet dhe shef në lustrin e çizmes kambët e veta të zbathuna - aq shumë shkëlqejshin çizmet!!! Mbasi shoku me çizme fluturoi, Luli ngadalë shkoi te caku i vet, në diell, t'i ngrohi kambët. - Por kur s'ka diell, si ia ban i shkreti Lul? Ndoshta ia bajnë hallin apostujt e mëshirës dhe të dashunis... Noshta, ndoshta...
Nganjiher i afrohet mësuesi Lulit. Dhe kur Luli e ka ftyrën e dlirë dhe pa puça, mësuesi ia ledhaton faqet, gushën, e Luli i afrohet, ja merr dorën, e shikon me sy pëllumbi, dhe kishte me dashtë t'i falë diçka mësuesit. Por vjollca nuk ka. Veç në i faltë tollumbat e veta, që kanë hapun gojën si me dashtë me e hanger mësuesin. Po, po, tollumbat e Lulit të vocërr kanë me e hangër mësuesin.

[troptit]

Migjeni ishte per letersine shqipe ajo c'ka ka qene humanizmi per shoqerine e sotme europiane, vecse ne periudhe kohe shume me te shkurter!Ka qene si ajo rrufeja qe ne mes te erresires shume shekullore, qe i ka ndricuar edhe pse per nje cast te vetem rrugen, qe duhej te ndiqte letersia per te hyre ne mendjen e njerezve, rrugen e zemres!

[angeldust]

Kohet e fundit kam lexuar neper disa websites qe Migjeni ishte serb, dhe vete u cudita pasi nje fakt i tille kurre nuk na ishte permendur ne shkolla. Po postoj nje link ku flitet per kete gje:

http://www.elsie.de/en/pub/b24.html

A eshte e vertete? A ka degjuar ndonjeri tjeter per kete? Mua nuk me ze meraku se cfare origjine etnike kishte Migjeni familjarisht, pasi per mua ai gjithmone do te mbetet nga poetet shqiptare me te preferuar, por vetem sa per te shuar kuriozitetin. Kam hyre njehere ne nje debat me nje vajze kosovare qe u indinjua shume kur une permenda kete fakt, pasi s'mund ta pranonte, por do desha vetem te dija te verteten.

Nqs. Migjeni me te vertete ishte serb, atehere kjo duhej te ishte permendur dhe ne tekstet tona shkollore. Mua do me vinte keq nqs. politika shqiptare na i ka mbajtur fshehur kete fakt nga biografia e tij, pasi arti i Migjenit qendron shume me lart se lojerat e felliqura politike ne Ballkan.

[angeldust]

Ja nje fragment, pasi nuk e di pse linku nuk punon:


Migjeni was born in Shkodra on 13 October 1911. His father, Gjergj Nikolla (1872-1924), came from an Orthodox family of Dibran origin and owned a bar there. In 1900, Gjergj Nikolla married Sofia Anastas Kokoshi (1881-1916) who bore him four daughters, Jelena (Lenka), Jovanka, Cvetka and Ollga, and two sons, Nikolla (1901-1925) and Millosh (Mirko).
The young Mirko attended a Serbian Orthodox elementary school in Shkodra and from 1923 to 1925 a secondary school in Bar (Tivar) on the Montenegrin coast, where his eldest sister, Lenka, had moved. In the autumn of 1925, when he was fourteen, he obtained a scholarship to attend a secondary school in Monastir (Bitola) in southern Macedonia. This ethnically diverse town, not far from the Greek border, must have held a certain fascination for the young lad from distant Shkodra, since he came into contact there not only with Albanians from different parts of the Balkans, but also with Macedonian, Serb, Aromunian, Turkish and Greek students. Being of Slavic origin himself, he was not confined by narrow-minded nationalist perspectives and was to become one of the very few Albanian authors to bridge the cultural chasm separating the Albanians and Serbs. In Monastir he studied Old Church Slavonic, Russian, Greek, Latin and French. Graduating from school in 1927, he entered the Orthodox Seminary of St John the Theologian, also in Monastir, where, despite incipient health problems, he continued his training and studies until June 1932. Mirko read as many books as he could get his hands on: Russian, Serbian and French literature in particular, which were more to his tastes than theology. His years in Monastir confronted him with the dichotomy of East and West, with the Slavic soul of Holy Mother Russia and of the southern Slavs, which he encountered in the works of Fyodor Dostoyevsky, Ivan Turgenev, Lev Tolstoy, Nikolay Gogol' and Maksim Gor'ky, and with socially critical authors of the West from Jean-Jacques Rousseau, Friedrich Schiller, Stendhal and Emile Zola to Upton Sinclair, Jack London and Ben Traven.
On his return to Shkodra in 1932, after failing to win a scholarship to study in the 'wonderful West,' Mirko decided to take up a teaching career rather than join the priesthood for which he had been trained. On 23 April 1933, he was appointed teacher of Albanian at a school in the Serb village of Vraka, seven kilometres from Shkodra.

http://www.elsie.de/en/pub/b24.html

[AsgjëSikurDielli]

Kangët e pakëndueme


Thelle ne veten teme flejne kanget e pakendueme,
te cilat ende vuajtja as gezimi s'i nxori,
te cilat flejne e presin nje dite ma te lumnueme
me shperthye, m'u kendue pa frige e pa zori.

Thelle ne veten teme kanget e mija jesin...
e une jam vullkani qe flen i fashitun
por kur t'i vije dita te gjitha ka me i qitun
ne njimije ngjyra te bukura, qe nuk vdesin.

Por a do te vije dita kanget me u zgjue?
Apo ndoshta shekujt me ne prap po tallen?
Jo! Jo! se liria filloi me lulezue
dhe e ndjej nga Dielli (alegorik) valen.

O kanget qe fleni, reliket e mija
q'ende s'keni prekun as nji zemer te huej,
vetem une me ju po kenaqem si femija,
une - djepi i juej, ndoshta vorri i juej.

[AsgjëSikurDielli]

Kënga e dhimbës krenare


O dhimbe krenare e shpirtit qe vuen
dhe shperthen nder vargjet e lira...
A deshte vall per t'u ngushlluem
tue stolise boten me xhevahira?

O dhimbe krenare nder vargjet e lira,
qe kumbojne me tinguj te sinqerte...
Vall, a do te prekish send nder ndijesina?
Apo do vdesish si vdes gjethi ne vjeshte?

O kange e deje e dhimbes krenare...
Mos pusho kurre! Po bashke me vaje
si dy binjake kendoni mjerimin -
se koha do te ju bije ngushellimin.

[AsgjëSikurDielli]

Vetvrasja e trumcakut

Dhe trumcaku vuente nga melankolia. U lind në një vend me të vërtetë të shkretë. Në vend të barit bijshin qime e derrit e në vend të pemve - brinat e një shtazës parahistorike. Dhe në kët natyrë - e cila nuk mund të quhet natyrë - kush mos të bahet melankolik? Dihet se një trumcaku s'i duhet shumë për jetë, por natyra, e cila nuk ishte natyrë, s'i epte as aq. Mos pyetni si e tek u gjet trumcaku n'at vend, dhe si e tek u gjet njeriu në kët pike kozmike; nuk dijmë shumë. Hipoteza dhe andrra. Miliona vjetësh dhe një fjalë goje, si për shembull: "…të bahet dritë! Dhe drita u ba!" - A shifni? Një fjalë magjike! Hokus-pokus! Sa bukur!
Dhe unë thash: të bindet trumcaku në një vend ku në vend të barit bijnë qimet e derrit e në vend të pemve - brinat e një shtazës parahistorike.
Njëherë trumcaku qëndroi mbi një brenë. U mërzit të shikojë qimet e derrit, u mërzit të fluturojë prej brenës mbi brenë. Nga mërzia dhe idhnimi mbylli syt. Ra në pikllim melankolik. Njeriu me temperament melankolik asht inteligjent. E inteligjenca në kuptim ma të hapët të fjalës, pakkuj i solli qetsi dhe të mire.
Dhe trumcaku, në majë të brenës e në kulm të melankolis, vendosi të vritet. Plot ironi filozofike shikonte rreth përqark vetes e vendimi i patundun mirfilli pasqyrohej ndër syt e tij të dëshpruem. Cicrroi një here, cicrroi dy here; cicrroi tri here. Mandej një crrrr e gjatë e plot mallëngjim ishte porosia e tij e fundit. Testamenti i dhimave të tij. Dhe, pa u dhanë krahve, këcej prej brenës… ra mbi një qime të derrit, të gjatë e të mprehtë si thika, dhe u ngul mbi të.
Trumcaku i ngulun mbi një qime të derrit. Me krahët dhe puplat e tij lonte era dhe e sjellte rreth qimes, si sillet dhe gjeli metalik në majë t'oxhaqeve tona. Atbotë frynte veka janë këto kapërcime logjike! Ka me bërtitë ndokush.
Po, lexues i dashtun e jo i cekët. Po! A pak po kemi kapërcime logjike, morale dhe dogmatike në botën tone reale? Pse po zemrohe dhe po don me më gjykue për disa kapërcime logjike askuj damsjellje?

[ai hyjnori jot]

Millosh Gjergj Nikolla – ky eshte emri i tij i vertete, se Migjeni, i perbere nga bashkimi i rrokjeve fillestare te tre emrave te tij, eshte pseudonimi ose emri tij i pendes. Ai lindi me 13 Tetor 1911, ne Shkoder, ne mehallen e Fretënve, ne ate shtepi perballe kishes se tyre, e cila u prish me 1940, qe te zgjerohej rruga dhe sheshi perpara kishes se Françeskaneve. Sipas librit te shtepise, ne te cilin jane shenuar ngjarjet kryesore te te gjithe familjareve (lindje, vdekje, martesa), data 30 Shtator 1911 eshte shenuar si datelindja e poetit, por kjo eshte sipas stilit te vjeter kalendarik, dhe e ndryshuan meqenese edhe datevdekja e tij eshte sipas stilit te ri.
I gjyshi Nikolla Dibrani – quhej me kete mbiemer gjenerik, se familja e kishte origjinen nga Dibra e Madhe, nga fshatrat ortodokse shqiptare te Rekës (po nga krahina ku ka lindur edhe poeti patrioti shqiptar Josif Jovan Bagëri) – qe shperngulur nga mezi i shekullit te 19-te. Kemi plot familje te shperngulura ne kete qytet te Veriut: Gjergaj, Siliqi, Banushi, Kadiqi, Dibra, e te tjera. Nikolla Dibrani qe murator nga mjeshtria dhe thone se mori pjese ne ndertimin e kishes ortodokse ne Shkoder. Kur shkonte si murator neper katundet e ndryshme, ne Mal te Zi, Nikolla u njoh dhe u martua me nje vajze nga Kuçi, me Stake Milanin, e cila kishte edhe ajo si gjithe banoret e asaj krahine, shqipen per gjuhe amtare. Nikolla Dibrani, kur humbi jeten ne Mal te Zi, aty nga moti 1876, la pas dy bij: Gjoken(Gjergjin) dhe Kriston, fare te vegjel.
Gjergjj Nikolla hyri shegert te Beroviqet, te cilet e perdoren sikur ta kishin birin e tyre. Ata e ndihmuan jetimin te veje edhe ne shkollen italiane. Me vone, ndersa u mbante hesapet, i ndihmoi edhe ne nje pijetore, ngjitur me magazinen e tyre, ne te cilen me kohe punoi per hesap te vet duke shitur mallra ushqimore. Gjergji(ose Gjoka) qe burre i urte, i ndershem e me karakter. Per keto cilesira, per here e zgjidhnin epitrop ne kishen ortodokse dhe, sepse e çmonin dhe e nderonin, komuniteti i tij e dergoj te perfaqesonte ne Kongresin Kishtar te Beratit me 1922. Me cilesite e tij te mira ai fitoi nje shoqe jete te pajisur me kulture e me bukuri te rralle, Sofi Anastas Kokoshin, me te cilen u martua me 17 Shtator 1900. Kjo grua pati lindur me 15 Tetor 1881 dhe vdiq me 16 Gusht 1916 duke lene pas te shoqin me dy djem e kater vajza nen kujdesin shtepiak te se vjehrres plake. Milloshi qe atehere pese vjeç.
Me 1910 Gjergji zuri nje ushqimore dhe dhjete vjet me vone, kur i vdiq baxhanaku Ilia Trimçev, mori embeltoren e tij, te cilen e mbajti gjersa vdiq, me 21 Mars 1924, ne moshen pesedhjete e dy vjeç. Ne kete dyqan e ndihmoj femija me i pare i shtepise, Nikolla, qe pati lindur me 30 Tetor 1901 dhe vdiq nje mot pas t’et nga pleuriti. E dermuar nga keto fatkeqesira qe e pllakosen njera pas tjetres, vdiq me 1926 edhe gjyshja trime tetedhjetevjeçare. Tani familja u shpernda.
Dajeshat e Milloshit rrefejne sa e lumtur ishte kjo familje kur rronin akoma prinderit, e me sa kujdes e dashuri te madhe i rriti i ati te gjashte femijet, te cilet mbeten pa nene qe ne foshnjeri. Sidomos Milloshin e vogel, Milloshin delikat nga trupi dhe nga ndjenjat, e rrethoi me pekulet me te medha. Kurre nuk e vuri ne pune, kurre nuk ja theu zemren dhe kur e therriste ne dyqan, ja mbushte xhepat me sheqerka dhe i thosh: “Tani, shko luaj me shoket”.
Prinderit, qe kishin pasur vete shkolle, deshen t’u jepnin edhe femijvet arsim te mire, bijvet e bijavet. Sofia, nena e tij, pati mbaruar shkollen e murgeshave italiane ne Shkoder; aty u derguan me kohe te bijat me te medha, ndersa biri, me i madhi i shtepise, Nikolla, pati vajtur ne shkollen italiane te djemve dhe mbaroi klasen e trete me pike 69 ne 70 gjithsej, sipas defteses se leshuar nga drejtoria me 13 Qershor 1914. Nga gjithe femijet, vetem i vogli fare, Milloshi dhe motra me e vogla e tij, Olga, shkuan qe ne foshnjeri ne shkollen serbe.
Milloshi, i cili pati mbaruar shkollen unike ne Shkoder me 1923, kur i vdiqen babai dhe i vellai, ndodhej ne Tivar tek e motra me e madhe, Lenka Jovani, e martuar atje me nje mekanik nga Kavaja, Llazar Jovani. Milloshi po studionte ne klasen e dyte te gjimnazit kur i ungji, Jovan Kokoshi, e lajmeroj se i pati nxjerre burse per ne gjimnazin e Manastirit. U nis per atje ne vjeshte 1925. Pasi mori atje semimaturen me 1927, me rezultate te mira, per vjetin shkollor 1927-1928, kunder deshires se tij e regjistruan ne Seminar. E mbaroj kete shkolle me 1932. Ne diplomen e leshuar prej drejtorise me 18 Qershor 1932, cilesohet “bir i Gjergjit, tregtar”.
Duke keqyrur deftesat e Migjenit ne shkolle, me radhe nje nga nje, te gjitha, shohim veshtiresite qe haste mot per mot, dhe perpjekjet qe bente t’i mposhte e te shkonte perpara . Ne deftesen perfundimtare te shkolles fillore ne Shkoder, Milloshi i ka te gjitha notat te shkelqyera ne mesime, dhe shembellore ne sjellje. Edhe ne gjimnazin e Tivarit qendron lart, dhe vetem ne serbisht ka noten “mire”. Ne gjimnazin e Manastirit ka po t’atille note ne serbisht, ne histori dhe ne fizike, dhe “mjaftueshem” ne matematike; zell ka noten tre. Edhe ne seminar gjate vitit te pare Milloshi ka vetem “mire” ne serbisht, greqisht, latinisht e frengjisht, porse vitin e dyte ne gjithe keto gjuhe, sikunder edhe ne rusisht, qendron “shume mire”; vetem ne patrologji (letersine kishetare) ka “mire” dhe “i shkelqyer” ne pedagogji, metodike, gjimnastike dhe kenge. Ne klasen e trete zbret perseri ne “mire” ne gjuhet klasike dhe ne mesimin kryesor ne Shkrimet e Shenjta. Ne latinisht as ne klasen e katert s’e ka permisuar noten, porse tani eshte i shkelqyer ne rusisht dhe shume mire ne greqisht; noten “mire” e ka ne “Dogmatike”, (d.m.th. teologji), ne Psikologji dhe ne Logjike. Ne vjetin e peste, ne te fundit, eshte shume mire ne latinisht dhe pergjithesisht vetem “mire” ne mesimet fetare te Seminarit. Ajo qe bie ne sy eshte se si nxenes i klases se dyte, “i shkelqyer” ne pedagogji dhe metodike, merr noten vetem “mire” ne keto mesime pas tre vjeteve!
-C’do te kete qene shkaku i ketyre fluktuacioneve valle? –
Notat nuk jane gjithmone termometri i zotesise mendore te nxenesit. Ato shpesh here jane pasqyra e simpatise dhe antipatise se profesoreve ndaj nxenesit dhe tregojne drejtperdrejt mentalitetin e edukatoreve. Nga sa thone shoket e tij, Milloshi ka qene shume korrekt me profesoret e tij, por besojme se eshte interesante te shenohet ketu qe nje here profesori i gjuhes i beri kete koment ne klase nje hartimi te Milloshit: “Parashtrimi 5; brendia 0!”
Duke u bazuar ne shenimet e Milloshit ne radhoret e tij e neper librat e kendimet, konstatojme se ai u ka dhene rendesi shume te madhe gjuhevet frengjishte e rusishte, me te cilat lexonte drejtperdrejt autoret me te veshtire qe prej Konfesioneve te Shen Augustinit e gjer te vellezerit Karamazove te Dostojevskit.
Me 18 Qershor 1932. Seminari ortodoks i Shen Jan Theologut ne Bitolje(Manastir), me te drejte publike, i leshoi Millosh Gjergj Nikolles, pasi ky beri provimet teologjike te Pjekurise prej 1 gjer 17 Qershor 1932, Deftesen e Pjekurise, me 6 nota “mire”, 14 “shume mire” dhe 2 “i shkelqyer” – dhe e shpalli kandidat t’afte per sherbime kishtare, per mesim te fese dhe per studime intelektuale te larta ne fakultetet universitare.
Koha qe shkoi Milloshi ne shkollen e mesme teologjike te Manastirit ben nje kapitull te vecante ne jeten e tij fort interesante; por ajo do t’u behet e njohur lexuesve shqiptare kur shoket e tij te gjalle do t’interesohen te shkruajne kujtimet e tyre, te gjejne hartimet e Milloshit, te kopjojne artikujt e tij ne revisten e shkolles e ne ndonje reviste tjeter letrare serbe, te riprodhojne bisedimet e tij ne mbledhjet e klases se klubit, te mbledhin letrat qe u ka derguar shokevet e miqvet e sidomos kujtimet e nje rrethi te ngushte studentesh me te cilet shoqerohej e se bashku merrnin studionin ne seminar fshehurazi literaturen perparimtare te ndaluar ne ate kohe. Keta shoke e miq te Migjenit do te na tregojne dhe autoret e letersise klasike e moderne, qofte serbo-kroate, ruse, franceze, a te tjeter populli, qe lexonte Migjeni, qe keshtu te mundim te ndjekim serish udhen ne te cilen eci Migjeni drejt qellimit te tij te larte social dhe edukativ.
Milloshi ka pasur plot shoke te dashur ne seminar. Kete e konstatojme nga fotografite e tyre, qe i ka derguar secili per kujtim, te mbushura me fjale te bukura miqesie e mirenjohje, e te nenshkruara me doren e tyre. Nga ata qe jane gjalle ka edhe sish qe do te thone fjalen e tyre per shokun e perdellyer.
Nga kjo kohe ne Bitolje dime me te vertete se Milloshi, i cili ndjente dashuri te thelle per atdhene e tij, ishte shkruar shqipetar ne ate shkolle, e dinte qe atehere gjuhen shqipe “siç e di çdo shkodran i shkolluar” (per te perdorur shprehjen e nje bashkenxenesi tiranas atehere ne Bitolje), hiqej shqiptar; dhe grupi i studenteve shqiptare nder te cilet Milloshi kishte shoke te ngushte Jordan Misjen, Mirko Nikollen dhe Zaharia Kadiqin e Pandi Papanastasin nga Pogradeci, e njihte per eksponentin e tij moral. Nje student shqiptar i kesaj shkolle, Theofan Popa, shkruan per poetin tone te paharruar:

"Qysh ne gjimnaz, kur isha akoma i vogel, e simpatizonja fytyren e ambel e buzagaz te Milloshit. Kjo ndofta vinte nga perkedheljet qe trengonte dhe ai ne te vegjelve. Me vone fillova te piqesha me te me shpesh ne korin e Seminarit. Mbasi Milloshi kishte nje ze te embel e lirik tenori, merrte pjese ne kor si nje nga anetaret me te mire te tenorit te pare. Une kendoja si tenor i dyte. Aty pata rast te bisedoja ma shpesh me te, ta kuptoja ma mire e ta çmoja ma shume.
Milloshi dallohej si nje nga nxanesit ma te zot e ma serioze te shkolles sone. E karakterizonte nje inteligjence e holle e persosur. Ne gjithe mbledhjet e konferencat letrare te Seminarit shquhej si nje talent i fuqishem e i pasur. Ate nuk e interesonte vetem teologjia, ku edhe dallohej si nje nga nxanesit ma te forte, por gjithashtu edhe arti letrat, muzika dhe sidomos problemet shoqerore. Kurdo qe shfaqej ndonje çashtje per mbrojtjen e se drejtes, ne çfaredo lande qofte, Milloshi shperthente si llave vullkani me shprehjet e tij te zjarrta plot shpirt. Me kujtohet shpesh-here kur fliste ne konference. Ai dukesh si nje flake qe digjesh per te drejte njerezore.
Ajo qe e bante Milloshin te simpatizohej e te çmohej, nga te gjithe shoket e tij nuk ishte vetem talenti i tij i fuqishem plot shkelqim, por edhe sjellja e tij e urte ne rasa te zakonshme te vecanta. Milloshi nuk merresh me sende te vogla pa randesi. Dhe sidomos urrente ngaterresat e grindjet e kota per çashtje te pavlefshme. Kur shihte se ndodhte ndonje gja e tille nder shoket, skuqesh, zemerohesh dhe largohesh ne vetmi. Asht e vertete se shpeshhere ja kish anda vetmine. Tue qene fisnik ne shpirt e urrente brutalitetin dhe kete e shprehte ne shume rasa, tue qertue ata shoke, te cilet silleshin keq.
Ne sallen madheshtore te shkolles sone, gjate festave organizoheshin ballo nga nxanesit e nxaneset e shkollave te mesme. Keto ballo ishim gezim i nxanesve. Ne to natyrisht merrte pjese edhe Milloshi. Sjellja e tij ishte kurdohere e matur e me nje elegance natyrore. Kur shoqnohej me vajzat, ai vete dukej si nje vajze ndermjet tyre, se kur fliste, ai skuqesh ma teper se ato. Ne keto rasa kuptohej mire se ai e çmonte shume seksin femer. Ai ne femnen shihte diçka ma te nalte e ma fisnike se ne burrin.
Milloshit i pasqyrohesh shpirti i tij nalte dhe artistik edhe ne paraqitjen e tij te jashtme. Pastertia, simetria dhe thjeshtesia e veshjes se tij, jepnin te kuptoje se kishe te baje me nje shpirt elegant.
Nje vere internatistet e shkolles i çuan ne Manastirin Vrajçin, midis bjeshkave gjigane te Peristerit e liqenit te Prespes. Ne kete vend piktoresk, me pyje, prronje e liqej, pata kenaqesine te shoqerohesha ma teper me Milloshin. Na ka shoqnue ma teper kanga. Shpesh kendonte bashke me gjithe shoket; por ngadonjehere ai dhe une, ai si tenor i pare, dhe une si i dyte. Kendojshim shqip, serbisht, rusisht, shpesh here nen rrezet e hanes ne mes t’asaj natyre terheqese. Nga ato shqip, e kishte ma per zemer kangen: “Nen hie t’henes rije”. Kur kendonte, ndiente gezim te madh. Por i pelqejshin shume pjeset e muzikes kishetare. Ne pergjithesi kanga per ate ishte shlodhje, e gjente ne te nje satisfaksion te madh shpirtnor.
Ne vjetin 1935 a 36, nuk me kujtohet mire, takoj me Milloshin ne Shkoder; beseduam nja dy ore gjate e gjane. U çudita per ndryshimet e medha qe kishte bame ne botekuptimin e tij. Une e mbaja mend si nje nga teologet ma te mire, ndonese qysh atehere ai tregohej teper liberal ne teologji. Ai arsyetonte shume mire kur ishte çeshtja per te mbrojtur parimet baze te krishterimit, por persa u perket problemeve te dyta dhe te treta ne kishe, ai i kritikonte rrepte. Por kur u takuam per heren e fundit ne Shkoder, ai u shpreh shume ashper kunder pikepamjes kishetare, tue kritikue frymen edukative te shkolles sone. Kur i kujtova une nje nga profesorat ma te drejte te shkolles, ai me tha: “Nji Krisht mbi kryq dhe ai jane krishtere te vertete”. Ky qe bisedimi im i fundit me Milloshin.
Disa vjet ma vone, kur u ktheva mbas studimeve nga Athina, degjova per nje poet te ri shqiptar me emrin Migjeni. Bile pata lexue edhe disa vjersha te tij, por nuk e dija se Ky Migjeni ishte Milloshi yne. Kur e mora vesh, u interesova shume per gjithe vepren e tij, dhe ma vone u botuan “Vargjet e Lira” i bleva dhe i ruaj me dashuri e mall te jashtezakonshem.
Milloshi para meje qendron si nje hero i moralit dhe i se drejtes, e si i tille do jete i paharrueshem ne kujtesen e ne zemren time.

Me deftesen e pjekurise ne xhep, Milloshi u nis me 22 Qershor 1932 nga Manastiri per ne Tivar, tek e motra, Lenka. Ne pasaporten qe pati marre ne Manastir prej konsullates shqiptare lexojme shenimet e te titullarit: “Shtati i larte, balli i rregullt, syte geshtenje, hunda e rregullt, goja normale, floket geshtenje, mjekra e mustaqet te rruara, ngjyra e bardhe, shenja te veçanta s’ka”.
Pas ketij pershkrimi te jashtem te Milloshit japim kete skice biografie nga e motra Olga, te botuar ne “Pionieri” 4 Shkurt 1956.

Shijet e tim vellai

Milloshit i pelqente shume te lexonte. Kohen e lire e shkonte gjithnje me liber ne dore.
Milloshit i pelqente dhe sporti. Dinte te bente not shume mire. Notin e kishte mesuar ne detin e Tivarit, ku kaloi dy vjet tek e motra jone e madhe, Lenka, ku ndjekte mesimet ne gjimnaz. Ne Shkoder, kur vinte per pushimet e veres, shkonte here-here me shkoe te ura e Mesit e ne Shiroke, te lahej. Disa pushime Milli i kaloi ne Prespe, ku dergoheshin internatistet e seminarit teologjik te Bitolit; atje vinte me andje se mund te bente not, e pse atij i pelqente mjaft natyra.
Nje tjeter sport, me te cilin merrej Milloshi, qe futbolli. Kete loje e kishte nisur ne Bitol, dhe kur vinte ne Shkoder, shkonte me shoket te lozte te Zalli i Kirit. Milloshi ka qene gjithmone delikat nga shendeti; ne te motrat, nga frika se mos vritej ne keto ndeshje, e qortonim sa here qe luante. Kur plagosej, nje kusherire e vogel, ne shtepise e se ciles banonim, i lidhte plagen. Kur kusherira dhe Milloshi qeshnin me ze te larte, ne kuptonim qe kishte ngjare diçka dhe perseri fillonin qortimet….Po ai qeshte lehte dhe na pergjigjej… “ani…s’ka gja”.
Milloshit i pelqente veçanerisht muzika. I binte mandolines. Ne shtepi kendonte kurdohere. Kenga e preferuar e tij ka qene “Vjeçerni zvon” (Zeri i nates) Kete e kendonte rusisht dhe kerkonte ta shoqeronim edhe ne te motrat. Kendonte me andje dhe “Serenaten e Shubertit”. Ndjete gezim te madh kur degjonte kenge korale. Korin rus e admironte dhe shprehte mendimin per ndjenjat qe i ngjanin. Kishte vesh te mire per muzike dhe ze shume te bukur…. Ne shpesh kur ishim te merzitura ,I luteshim te na kendonte.
Milloshi i ndiqte shume kinemate, te vetmin institucion kulturor ne Shqiperi ne ate kohe. Filmin e komentonte shume duke e sqaruar deri ne fund. I njihte rregjizoret dhe artistet dhe prej emrave te tyre gjykonte filmin qe me perpara. Nga artistet donte shume Carli Caplin, Greta Garbo dhe Jeanette Mac Donald.
Milloshi dinte te lozte mire shah. Ne loje qendronte gjithnje i qete, me gaz ne buze, dhe fishkellonte ndonje kange. Nuk pinte alkol, ose duhan. Kur ish i ri, ne shkolle, qendrote ne krye te shoqatave qe organizoheshin kundra pijes se duhanit.
Milloshin e donin dhe e çmonin shoket. Ne çdo shoqeri kulturore ne shkolle, ose gjate pushimeve te veres ne Shkoder, shoket e zgjidhnin sekretar. Nga shoket e tij shqiptare me te dashur ka qene Jordan Misja dhe Peko Kadiqi, te cilet I ka ne shume fotografi.

Nga Podgorica po ai daje qe i pati nxjerre bursen per ne seminar, perpiqet tani, ndoshta pa e pyetur fare te nipin, t’i siguroje burse per ne Fakultetin Teologjik te Oksfordit me anen e Kishes Autoqefare Shqiptare, megjithese ai e dinte qe me pare se Milloshi nuk desheronte te behej prift. Kete qendrim te Milloshit ne e dime me te vertete nga t’afermit e tij.
Milloshi, nga ana tjeter, pasi kaloi mire e bukur stinene e veres, te vjeshtes, e gati muajin e pare te dimrit tek e motra ne Tivar, u kthye me 24 Dhjetor ne Shkoder tek e motra e dyte, Jovanka Perja, me qellim te kerkonte burse ose pune nga shteti shqiptar. Megjithese kishte qene gjithmone delikat, dukej mire nga shendeti kete mot dhe nuk jepte as me te voglen shenje semundje a dobesie.
Milloshi nuk e kishte pare Shkodren per gati dhjete vjet, por jo vetem per kete shkask te mergimit te gjate prej vendit te lindjen do t’i dukej si i huaj ky qytet... Ne fillim qendroi i mbyllur ne shtepi, ose shkonte per vizite tek farefisi dhe t’afermit e tij, e nuk perzihej fort shpejt me njerezit e panjohur. Me vone u njoh me mesues te vendit e me profesore qe jepnin mesim ne gjimnazin e shtetit ne Shkoder. Te gjitheve ua rrembeu zemren me sjelljen e tij t’urte e fisnike.
Keshtu, ndersa po priste mos i jepnin burse qe te vazhdonte studimet ne nje fakultet te letersise, Inspektoria e Arsimit ne Shkoder e lajmeroj me shkresen Nr. 59/15 e date 26/IV/1933, me urdher te Ministrise s’Arsimit Nr. 115/V e dates 23/IV/1933 u emerua zev.kryemesues ne shkollen e Vrakes. Me 16 Maj 1933 u emerua definitivisht mesues po ne kete fshat me rroge mujore 160(njeqeind e gjashtedhjete) franga ari. Me 26 Maj, drejtori i shkolles “Skanderbeg” verteton se mesuesi i ri filloi punen qe me 27 Prill. Me shkresen Nr. 284/191, Ministria e Arsimit i dergoi Kryeminstrise biografine e Millosh Nikolles qe kishte postuar drejtoria e shkolles “Skanderbeg” me Nr. 21/38 e dates 23VII/1933.
Siç e dime, ne pranveren e ketij viti u shtetezuan gjithe shkollat ne Shqiperi, si te minoritareve e te huajat, si ato klerikalet a nen kontrollin e kishes. Vraka eshte nje fshat nja dy ore larg Shkodres dhe perbehej atehere nga nja tetedhjete familje bujqish sllave, te varfer e te shfrytezuar gjer ne place; keto familje jane t’ardhura ketu prej kohesh e mbajne akoma gjuhen, zakonet e kostumet e tyre, si dhe shkollen, ne te cilen jepeshin mesimet ne gjuhen serbe. Ministria e dergoi Milloshin ne shkolle te shtetezuar qe t’i jepte mesimet tani ne gjuhen shqipe.
Kur i erdhi rradha Milloshit emerimi per ketu, konsullata e Mbreterise Jugosllave ne Shkoder u perpoq edhe nje here t’ja kthente mendjen dhe e keshilloi perseri te shkonte ne Jugosllavi, ku mund te sherbente sip rift ne Banat ose te studionte teologji ne Beograd.
Mirepo Milloshi iu pergjegj me gjuhen e nje patrioti, duke thene se, si shqiptar qe ishte, deshironte te vihej ne sherbim te atdheut e te popullit te vet. Keshtu ngjau qe e regjistruan ne “librin e zi” te konsullates, dhe se motres me te vogel Olga Nikolles, qe studionte ne Sarajeve, ne klasen e fundit te Gjimnazit Real te Vajzave, i prene bursen ato dy muaj para matures, pa i dhene kurrfare shpjegimi.
Ne kete qendrim, ne qendrimin patriotik te Milloshit ne lidhje me shkollen shqipe, pra, gjejme shkakun perse konsulli Bozheviqi, sekretari i tij Nikoliqi, ndonje fare e fis i tij qe simpatizonte me ata, si ortodoks, a se vertet me origjine malazeze, ish-mesuesit e shkolles serbe, kleriket e ndezur prej konsullates, dhe, tok me keta, edhe kleriket katolike kundershtare te shkolles se shtetezuar shqipe, banoret fanatike te qytetit e te fshatit – te gjithe keto mbeturina te mesjetes ja nisen kryqezates se shemtuar kunder mesonjesit te ri te gjuhes shqipe, Millosh Gjergj Nikolles. Ata shkuan aq larg ne ligesine e tyre sa te shpifnin se Milloshi nje dite kish hequr nga muri ikonen e shen Saves, protektorit te shkollave serbe, dhe e paskesh shkelur faqe nxenesve!
Me te vertete, ne fillim banoret e Vrakes, te ndezur nga armiqte e shkolles se shtetezuar, e priten shume keq mesuesin e ri, si nje armik te tyre, dhe i sillnin ne Me te vertete, ne fillim banoret e Vrakes, te ndezur nga armiqte e shkolles se shtetezuar, e priten shume keq mesuesin e ri, si nje armik te tyre, dhe i sillnin ne çdo rast lloj-lloj ngaterresa: ja ndalonin nxenesit e nxeneset te venin ne mesim, benin çmos qe te mos i furnizonin klasat me dru ne dimer, qe te mos ia knaqnin me asnje menyre nevojat, e te mos ja plotesonin asnje mungese.
Meqenese nuk i dhane as ode per te fjetur ne fshat, Milloshi u shtrengua te nisej qe me te gdhire, me biçiklete te marre me qira nga qyteti, dhe te kthehej mbremanet ne shtepi ne Shkoder, duke bere keshtu vajtie-ardhje nje rruge 14 km per dite. Lodhja e dyfishte, puna e tepruar per shkollen e klasat, mungesa e ushqimit te mjafte dhe e rrobave te papershtatshme per dimer, ererat e rrepta te malesise se Veriut qe e rrihnin pa pushim ne udhetimine tij te detyruar, rroga qe, sipas zakonit, nisi t’i paguhej pas pese muajsh – keto e sa e sa andralla te tjera te perditeshme, te gjitha bashke, e shpune drejt lengates se pasheruar.
Perballe ketyre veshtiresive Milloshi vazhdoi punen e tij me zell e dashuri per kalamajte e popullit, per fshataret e varfer e te shtypur, duke enderruar nje te ardhme me te mire per ta, duke I ndihmuar me gjithe forcat e tij te ngriheshin prej honit te erresires e te mjerimit. Nisi t’u qasej fshatareve me simpati dhe t’u tante hallin. Dhe ate dalengadale nisen ta kuptojne se c’njeri zemerbardhe dhe I drejte dhe dashamir I tyre qe mesuesi I ri, dhe deshen dhe e nderonin me gjithe shpirt.
Tani ata bujq, qe e kishin shikuar me sy te keq, jo vetem qe i dhane banese nga me te mirat, dhe e ftonin nder te kremte e raste gezimi, poer edhe zemeroheshin kur I vinin te dashurit nga Shkodra, po mos ua shpinte per vizite. Mirepo ja qe, kur qe arsimtar ne Vrake, Milloshi, gjate nje shiu te rrepte, u lag; u be qull dhe u plevitos. Pas ca kohe, nje dite erdhi ne shtepi I shqetesuar dhe i tha dajeshes: "Une jam semure, jam shume semure, kam persh t yre gjak! Mbajini larg meje femijet. Mos me jepni ne nje ene me te tjeret".
Ne Shkoder, nder te rinjte qe shoqeroheshin te entusiazmuar me Milloshin, perveç Jordan Misjes, te cilin e kishte pasur shok shkolle ne Manastir, ishin edhe dy te tjere: biri i konsullit Bozheviqi dhe Vojo Kushi. Keta te dy ishin shkoe te pandare te Milloshit. Nje dite biri i konsullit erdhi fshehurazi ne shtepine e Milloshit dhe i tha: "Babai me ka dhene urdher te mos shetis e te mos flas me ty, por une te dua si vella. Me fal!" E kur piqeshin udhes, ne drejtim te kunder, djaloshi serb e shikonte me bisht te syrit dhe ulte kryet i turperuar, Milloshi e shikonte dhe ky, dhe vinte buzen ne gaz i mallengjyer.
Ne Vrake, Milloshi ra ne kontakt per te paren here me fshataret tane dhe njohu shkaet e mjerimit te tyre; sidomos varferia, injoranca dhe fanatizmi i tyre lane gjurme te thella ne zemren e tij. I tronditur nga kjo gjendje e vajtueshme, i pasqyroi perjetimet ne shkrimet e tij me te hereta. Keto shkrim jane letra e pare e tij "Te fala nga fshati" dhe skica e paer "Alternative - Sokrat i Vuejtun apo derr i kenaqun", te dyja te botuara ne "Illyria", me 27 maj 1934, - njera nenshkruar me mongramin M., dhe tjetra me pseudonimin Migjeni. Me 10 Qershor 1934 u botua "Ose…ose", dhe e para poezi e tij e njohur, "Shpirtnat Shtegtare", po te kjo reviste, me 17 Qershor. Me 1 Korrik 1934 u botua skica: Tragjedi apo Komedi?" dhe me 15 korrik te te njejtit vit tregimi ne proze "Nje refren i qytetit tem", i cili mbaron me nje fragment ne vargje.
Me Migjenin u pa se ne qiellin e Shqiperise, ku dukej se qene shuar yjte letrare, po lindte nje diell. Rinia, e gjithe rinia, se ciles i qante zemra per pake drite e ngrohtesi ne ate stine te ftohte te letrave shqiptare, e perqafoi me gezim e shpresa te medha per te ardhmen e kultures sone. Shtypi klerikal heshti duke pritur ne qendrim armiqsor. Shtypi i regjimit u perpoq ta bente per vete Migjenin. Ernest Koliqi, i ci l i e njohu pernjeheresh talentin e Migjenit, i shkroi redaktorit te Illyrise nga Roma qe ta siguronte me cdo kusht bashkepunimin e Migjenit. Redaktori pergjegjes i revistes "Illyria" i dergoi kete leter, me 4/XI/1935:
"I nderti Zotni Millosh Nikolla,
Shkoder
Shkrimet e Z. s’Uaj, te cilat me nje here kemi vrojte se kishin nje thellesi ndiesije per t’u shenue e sidomos nje tingull njerzuer drejtue kah vuajtjet e te vogjelvet, jemi perpjekun t’I qesim sa ma ne shesh ne faqen e te rinjve.
Per me Ju dhane zemer te vijoni sa ma me zell n’udhen letrare qe aq me seriozitet qellimesh keni kape, keshilli i redaksise i Fletores sone vendosi me botue mbas sodit vjershat dhe copat proze te Jueja ne faqen e trete. Si e dini, ne faqen e trete shkruejne vetem njata autore qi mire o keq e kane marre nje fare sigurimi nga publiku. Shpresojme se edhe mbas sodit Z. e Juej keni me bashkepunue ne menyre sa ma t’aferme ne Flet o ren tone e cila, ndermjet qellimeve te tjera, ka edhe ate t’I perkrahi te rinjte me vlere e me ndjenja bujare. Vendimi i Keshillit te Redaksise per sa u perket Juve, asht nje deshmi e qarte e kesaj perkrahje.
Tue Ju uruem suksese sa ma te gjalla per dobine e artit dhe te letersise shqipe. Ju lutemi te na dergoni sa ma pare shkrime ne menyre qi se paku krye dy javesh emri Juej te dali ne faqen e trete.
Si titull shperblimi, keso here Drejtori dau me Ju dergue fr.ari 10 (dhete) me mandaposte d. e sotme".
Te fala shqiptare,
Asim Jakova
Keto me te parat shkrime te Migjenit kane rendesi te madhe se deftejne menjehere talentin letrat te Milloshit dhe deshmojne se me sa kujdes i kish ruajtur njohurite e tij te gjuhes amtare, megjithese ishte larguar prej qytetit lindor dhjete vjet me pare, qe kur ishte kalama; gjithashtu tregojne se ç’ndjenja te thella e te forta e lidhnin me atdheun e tij.
Ne vere te vitit 1935, sa iu shfaq lengata, Milloshi erdhi ne Tirane te vizitohej te nje specialist. Ky e keshillloi te shtrohej ne ndonje sanatorium.
Ku te vinte valle? ... .
Ne Slloveni, ne Golnik!
Me dy rroga te tijat e me dy bursta te se motres, e cila studionte ne Itali, beri shumen me te cilen mund te nisej dhe kerkoi vizen nga Konsullata Jugosllave e Shkodres. Ketu ja refuzuan kategorikisht. Atehere, me 23 Korrik, me te mbaruar shkolla, mori vizen per ne Greqi, pasi disa njerez qe e kishin njohur jeten ne Greqi e siguruan se me aqe te holla mund te kalonte kater muaj atje. Me 26 e shohim ne Korçe dhe te nesermen ne Follorine; mirepo ne Greqi nuk qendroi dot asnje muaj. Ne Athine, me 17 Gush, mori vizen prej legates Shqiptare per t’u kthyer ne atdhe; dhe me 18 te atij muaji zbriti ne Sarandë.
Per vjetin mesimor 1935-1936 u transferua ne Shkoder, ne shkollen “28 Nëntori”. Edhe se ketejmi kerkoi ta shkembente vendin me te ndonje mesuesi ne Pukë, sipas keshilles se disa shokeve, se ai vis malor do t’ish i shendetshem per gjoksin e tij te prekur. Ne Pukë shkolla punonte gjate stines verore Mars-Nentor, dhe dimrin ai mundi ta kalonte ne qytet. Megjithese me vone u pendua per kete kerkese (se me 12 Janar 1936 i shkruante nje shokut ne Tirane(Skender Luarasit) t’i thoshte shefit te arsimit fillor, qe te mos ja merrte parasysh lutjen per transferim nga Shkodra), me 14 Shkurt 1936, me urdher telegrafik te Ministrise Nr. 675/V u transferua ne Pukë. Ketu shkroi me 16 Qershor 1937, kengen e tij te fundit “Nen flamujt e melankolise”.
Ne Pukë, Migjeni vijoi te zhvilloje si mesues e si poet veprimtarine e tij me te gjere e me te pasur. Aty ai shkroi jo vetem shume, por edhe ato me te mirat qe na mbeten nga penda e tij e forte. Keto te gjitha pasqyrone qarte mjerimin ne te cilin qe kredhur populli. Vuajtjet e popullit shqiptar, ne kete rase sidomos ato te popullit malesor, e bene Milloshin te vuante me shume se nga semunda qe po i shkallmonte mushkerite. “Po, po, tullumbat e Lulit te Vocerr paten me e hanger mesuesin!”
Ne Shkodër, gjate pushimeve dimerore, Migjeni nuk pushoi se punuari, nuk u çlodh e nuk u lodh. Ai shkroi novelat: “Studenti ne shtepi”, “Te çelen arkapiat”, “Historia e njanes nga ato”. “Pak poezi”, “...Buken tone te perditshme falna sot”. “M’at’ane gardhit asgje te re”(e pambaruar) e te tjera, te cilat duket se kane humbur. I permblodhi keto nen titullin kryesor: NOVELAT E QYTETIT TE VERIUT, dhe me nentitullin “Refrene te qytetit”, me daten 31.XII.1936, ne Shkodër. Megjithese jane shkruar ne koncept, ne doren e pare, e me lapes, ato jane kryevepra si nga mendimi ashtu edhe nga thurja artistike.
Filip Ndocaj, ne nje shenim dt. 5 Korrik 1956: “Migjeni, si e njofta une”, shkruan per kete kohe:

“Isha transferue ne katundin Dardhë te Pukës; ne pranveren 1936 po shkoja ne fshatin ku do te hapja shkollen per te paren here dhe prandaj u paraqita ne Pukë, ne drejtorine e shkolles, kryemesuesi i se ciles administronte gjithe shkollat fillore te nenprefektures. U habita kur ne dere te shkolles gjeta Milloshin. Ai me pershendeti me ate buzeqeshjen e tij optimiste qe te jepte deshire te hapish zemren me te, dhe i erdhi mire kur degjoi se isha transferue ne ate nenprefekture. “Mire qe te paskan pru dhe ty ne shkolle me pushime dimnore, do kesh mundesi te ndekish universitetin me mjetet e tueja gjate dimnit, e pastaj jep provime...”.
Ne folem gjate mbi deshiren tone te vazhdonim mesimet letrare dhe ai me keshilloi te filloja te shkruaj. Kete keshille ma dha ne e nesre. Shetisnim perpara shkolles, ishte mengjes heret, dhe ai mes te tjerash me tha: “Pse nuk shkruen?”
Une e dijsha se sa fort i nxiste ai shoket te shkruejshin, se si ai kudo qe gjente nje te prirun kah arti i letrave fillonte t’i ndikoje tematiken qe duhesh, ta drejtonte kah realizmi i shendoshe i veshtrimit kritik i jetes aktuale, i njeriut te dites dhe i çeshtjeve te panumurta qe paraqiste kjo jete. Por une s’kisha besim ne vetvete: “Po une, ku dij te shkruej une? Duhet te mesoj njehere e mbasandaj...kush e din!”
Por ai ma preu shkurt: “Neve nuk ka duhen kryevepra botnore, na duhen shkrimtare qe dine me pasqyrue realitetin qe jetojne, qe e shohin jeten pa perde, pa temiane, pa frike. Ne dashte se nuk e njofin mire stilistiken ose bajne gabime vargu a gramatike, ose orthografike...s’prish pune. Stilistat do te lindin ma vone, nga keta me perpjekje”.
Ai fliste me besim dhe besimi i tij te bante per vete. Po rune e kisha degjuem se dhe te tjeret keshtu i keshillonte, te rinjte qe kishin mbarue gjymnazin dhe qe mblidheshin rreth tij se me shokun ma te ditun, ma te thelluem ne kulture: ai u hapte horizonte te reja, u jepte drejtime ne leximet e tyne, i nxiste ne pergatitjen e kultures se vertete, t’asaj kulture qe shkolla nuk ua kishte dhane dhe qe duhesh ta mesonin vete, tue lexue. Qellimi i Milloshit ishte qe ne Shkodrën e nje culture aq te dendun fetare, te vendit qe e kishte ba shtypin monopolin e tyne, te kishte dhe nje shtyp laik, te lire, perparimtar.

Ne Pukë klima e rrepte ja acaroi semundjen Migjenit, prandaj ai vendosi t’i bjere pas shendetit; te dilte jasht per sherim. Me 13 Dhjetor 1937, Milloshi mori lejen dhe vizen, me 20 u nis nga Shkodra dhe me 21 nga Durrësi per ne Itali; me 22 Dhjetor ne mengjes arriti ne Bari dhe brenda asaj dite ne Torino. U vendos se pari ne Via della Rocca 10, ku banonte e motra Olda Nikolla, e cila ndiqte fakultetin e Shkencave Ekzakte, dega fizike – matematike, ne Universitetin e Torinos.
Ne gazeten “Zeri i Popullit”, me 5 Shkurt 1956, diten qe u sollen eshtrat e poetit prej Italise, lexojme keto kujtime nga jeta e Migjenit, shkruar nga e motra Olga Nikolla – Luarasi:

Me 1932, mbasi mbaroi seminarin e Bitolit, im vella, Milloshi, njezet vjeç, u kthye ne Shkodër. Megjithese ka qene gjithmone delikat, kete mot dukej shume mire se kurdohere. Menjehere kerkoi burse per te vazhduar mesimet, por nuk i dhane. Vetem pas dhjete muajve, kur u shtetezuan shkollat, e derguan mesues ne Vrake, 7 km larg Shkodrës. Udhen per ne fshat shtrenohej ta bente dite per dite me biçiklete, ne shi e ne vape, dhe me ate pak ushqim qe merrte me vete per dreke.
Kur e njohen mire banoret e Vrakes, qe te gjithe nisen ta duan e ta nderojne, por strapacat e medha qe hoqi muajt e pare ia zgjuan semundjen e mushkerive. Gjithe perpjekjet qe t’ia priste hovin me transferimin e tij nga nje fshat malarik ne Shkodër ne nje vend malor si Puka, ku sherbeu me 1937 dhe 1937, nuk i suallen dobi. Ne veren e vitit 1935, mjeket e Tiranes e keshilluan te shtrohej ne ndonje sanatorium. Per ne Golnik nuk i dhane pasaporte, dhe ne Athine, per mungese ekonomike, nuk ndenji veçse nje muaj.
Me 22 Dhjetor 1937, erdhi ne Torino. Deshironte qe aty edhe te regjistrohej ne Fakultetin e Letersise, edhe t’i binte pas shendetit. Meqenese dokumentat shkollore iu kthyen nga Tirana te palegalizuara, regjistrimin nuk mundi ta beje. Por kjo e keqe nuk e preokupoi aq shume sa ajo tjetra. Ne klimen e forte te Torinos semunda e tij mori hov. Mjeket e qytetit e keshilluan te shtrohej ne sanatorium. E vendosen ne sanatoriumin e “San Luigji” afer Torinos.
Ketu, ne fillim, u duk sikur po sherohej. Te gjithe ia thoshin kete: edhe ai vete sikur e ndiente permiresimin. Kur e vizitonin shoket te dielave, ish I gezuar dhe I priste me padurim. Pork y permiresim nuk zgjati shume: perseri filloi te ndihej keq. Mjeket i propozuan nje operacion te vogel. Milloshi pranoi dhe operacioni iu be ne qershor.
Efekti i ketij operacioni qe fatal: iu pre oreksi, humbi fuqine dhe humorin e tij terheqes. Besonte se po te transferoej ne ndonje sanatorium malor, do te behej me mire. Mezi i siguruam nje vend ne “Ospedale Valdese”, ne Tore Peliçe, afer Torinos, per ku e shoqeruam me 12 Gusht.
Milloshit i pelqeu shume ky vend dhe tha se do dilte ta shetiste sapo te çlodhej nga udhetimi. Por nuk e shetiti kurre...Per dy dite mundi te dale nga pak ne kopeshtin e sanatoriumit; te treten pati nje krize te forte, sa kerkoi oksigjen. Dy javet e tjera ndejti ne shtrat pa levizur, me pak ose aspak ushqim, duke folur per here me rradhe krejt i ngergjegjshem per çka po ndodhte me te…”.

Shoket n’ate kohe nuk iu gjenden prane, perveç motres, se ciles ruhej t’i shfaqej qe te mos i shtonte hidherimin. Deshiren qe t’i hapte zemren dikujt e kish te madhe, se gjithnje pyeste se cilet nga studentet shqiptare kishin mbetur ne Torino ne pushimet verore...
Atehere u mbyll krejt ne vetvete dhe me nje rezinjacion te çuditshem priti çastin e kobshem, naten e 26 Gushtit 1938, kur u shojt si ne gjume.
Ne shtypin e Tore Peliçes lexojme nekrologjine (italisht):

“Ne spitalin Valdes vdiq te Premten qe shkoi djaloshi shqiptar qe ishte shtruar pak kohe me pare, Millosh Nikolla, vjeç 27. Sherbimi i varrimit, nen kryesine e pastorit Sig. Giulio Tron, u krye te Shtunen pas mesdite. Se motres Sig. Olga, e cila me dashuri e mallengjim i qendroi prane ne çastin me te fundit dhe fatal, i shprehim ngushellimet tona”.

Si pergjegje ketyre ngushellimeve lexojme po ne ato fletore:

“Motra Olga dhe kolonia shqiptare e Torinos, te prekur thellesisht nga nderimi i paharrueshem qe iu be te perdellyerit Millosh Nikollës, falenderojme nga zemra drejtorine e Spitalit Valdes, pastorin zotin Giulio Tron, drejtorine dhe zonjat e “Villes Elisa”, e gjithe ate qe muaren pjese ne varrimin e te perdellyerit te dashur”.

Valle ç’enderr te bukur do te kete pare ne ate çast te fundit kur shkoi si ne gjume?
Jeten ja kemi hua natyres; kush e ka perdorur si duhet kete kapital me te çmuar te njeriut, nuk ka perse t’i trembet vdekjes; le te vije kur te vije. Mirepo ta duash atdhene dhe njerezit me aq dashuri sa Migjeni, t’i kesh vene vetes nje qellim te larte, dhe sa ta kesh nisur punen e njeshte te vesh re se si te pergjon vdekja ne çdo hap e çap qe ne fillim te rruges sate, e te arrin larg baltes prej se ciles je gatuar e qe te duket me e embel se mjalta, larg te dashurve qe te duan, qe ta njohin zemren e ta dine mendjen, larg memedheut, - ne nje mynxyre te ketille s’ka zemer trime qe te mos urrenje mortin e te mos kete thirrur me gjithe shpirt: “Vetem mos vdekça ne dhe te huaj!”
Dhe a s’e ka gjetur kjo fatkeqesi e madhe shumicen e patrioteve shqiptare te Rilindjes, qe nga Naum Veqilarxhi dhe Naim Frasheri gjer te Filip Shiroka dhe Cajupi?
I lumi Mjeda!
“...Oh, at-herna prej parzimit t’ngurue
nji ket zemer t’pafate ma shgreh.
N’atdhe temin, dhe vdekun tue e çue,
Prej galdimit e shuemja tash rreh”.

Per gjendjen e keqe shendetesore te mesuesit Millosh Gjergj Nikolla as Ministria e Arsimit ne Tiranë, as Konsullata Shqiptare ne Torino nuk u brengos aspak. Nje student i kthyer nga Torinoja ne Shqiperi per pushimet e veres i shkruante te motres se Migjenit:
“Shkruam nese u be gje per shkuar Milloshi ne Robiland. Bjeru me qafe çdo dite konsullit dhe Consocios, ndryshe nuk ke per te mbaruar pune”. Kryekonsulli ne Torino s’e quajti per te vlere as t’ia lajmeronte Ministrise se tij vdekjen e Migjenit. Porse lajmi i vdekjes se poetit te ri shqiptar, me t’arrite, shkaktoi hidherim te thelle ne gjithe Shqiperine.
Natyrish ata qe e muaren vesh mandaten te paret ishin farefisi i poetit. Lajmi I zi, me leter, arriti ne Shkoder me 30 te Gushtit. Pergjigjia qe i kthen Jovanka se motres Olga, ne Torino, gjemon si nje ulerime, si nje klithje, qe te ther ne zemer.
Prej Shkodrës, qe ditet e para te Shtatorit, gjema arriu ne Tiranë, dhe s’andejmi ne Korçë, ne Berat, ne Lushnje dhe gjer ne katundet me te largeta te Jugës. Dhimbja e perbashket i beri te gjithe dashamiret e poetit te ndjejne se qene te nje fisi e te nje gjaku me te. Shume e shume shqiptare i drejtuan familjes fjale ngushelluese. Shumica e letrave jane nga shqiptare te rinj dhe pothuajse qe te gjitha kane kete permbajtje: “Me te nuk ke humbur vetem ti nje vella te perzemert e ne nje shok te dashun, por edhe vendi i yne nje njeri shume te vlefshem”.
“Ah mergim i shkrete, sa i rande je! Ku vajti me lane eshtrat dhe me mbylle te rite e vet ne dheun e zi…Olge e dashur, sa zor eshte per ty; a ke patun ndonje shkodran afer?” – i shrkuan nje nene nga Shkodra se motres se Migjenit; dhe nje nene tjeter shqiptare qe e njohu me 15 Shtator 1938 nga Salem, New York ne Shtetet e Bashkuara: “Me hidherim te madh muarem vesh vdekjen e vellait tuaj te vetem. Me mire, Olge, te mos ishim njohur fare, se na ka hidheruar shume!”
Edhe shtypi zyrtar ne Shqiperi nuk e kaloi fare ne heshtje kete humbje te madhe. Perveç revistave “Perpjekja shqiptare” dhe “Kombi”, ne te cilat ishin botuar disa nga novelat dhe vjershat e Migjenit, vdekjen e tij e permendi si humbje te rende edhe organi i Ministrise se Arsimit “Revista pedagogjike”, e cilia vuri ne dukje vetem vetijat e medhe te mesuesit. Shtypi klerikat e kaloi ne heshtje te plote vdekjen e Migjenit.
Telegramet e letrat e shumta qe mori e motra nga italianet, qe e kishin njohur Milloshin e qene bere miq me te, ishin nje lehtesim i pikellimit per motren e pangushelluar, ne krahet e se ciles mbylli syte pergjithmone Migjeni. Me anen e shtypit familja e Migjenit u shprehu mirenjohjen e saj miqve italiane per fjalet ngushellonjese, dhe Bashkise se Torre Pelliçes per vendin e bukur qe caktoi ne varrezat e qytetit per kufomen e poetit tone te dashur, dhe me vone edhe per kujdesin e madh qe tregoi 18vjet rresht ta mbante ate varr, gjersa qeveria shqiptare i solli eshtrat per t’i varrosur ne token ku lindi Milloshi, me 5.II.1956

[ai hyjnori jot]

# 1