KOHA DITORE-Prishtinė
1 shtator 2002
Nga Veton Surroi
Deshira pėr ta thėnė se pari fjalėn e fundit
1.Mbi shkaset pėr tė shkruar
I nderuari Baca Adem,
Shkaset pėr kėtė letėr janė tė shumta.I menjėhershmi ėshtė paraqitja jote mediale e kėtyre ditėve,nė kėtė kohė qė edhe ti e unė i identifikojmė si fillim tė etapės sė re tė krizės politike nė Kosovė.Brenda kėsaj paraqitje,ke kerkuar nga unė,si njėri prej nėnshkruesve tė Marreveshjes sė Rambouillet-se(Parisit) te distancohėm nga akti im i para tre vjetėve,meqe sipas teje kriza tė cilėn po e pėrjetojmė rrjedh mu nga ky nenshkrim.Se dyti, e rrjedhimisht, shkas pėr kėtė letėr ėshtė njė borxh qė kam ndaj teje,e qė nuk kam mundur tė ta sqaroj,ngase pėr tre vjet nuk kemi kontaktuar si para Clirimit.Para tre vjetėsh, dhe me t'u kthyer nga Rambouillet-ja, pata deklaruar nė pyetjen e gazetarėve lidhur me kundėrshtimin tėnd ndaj kėsaj marrėveshje (e ti nė atė kohė konsideroheshe pėrfaqėsues politik i UCK-sė), se ti je njė prej dy milion njerėzve nė Kosovė. Kam borxh, gjithashtu tė tė informoj se vetė kam kėrkuar, po atė ditė, dhe ditėt e mėvonshme, nga diplomatėt amerikanė dhe britanikė, qė tė nderpritet kontakti me ty,pėr tė tė bindur rreth kėsaj marrėveshjeje.Ky qendrim mė vonė u bė i pėrgjithshem Perendimor dhe,me sa di unė, akullin e ka thyer vetėm pas luftės Daan Evertsi,shefi i misionit tė OSBE-sė nė Kosovė, kur janė parė efektet evidente tė Merrėveshjes sė Rambouillet-sė, shporrja e regjimit serb nga Kosova. (Me sa di unė, mu me insistimin e kėtij diplomati holandez ti je emėrtuar nė krye tė Bordit tė RTK-sė). Mė kanė thėnė se je ofenduar me tė dy veprimet e mia dhe mund tė kesh tė drejtė. Qėllimi im ka qenė qė tė tė merret prej dore e drejta tė cilėn e vetshpalle asokohe, qė tė flasesh nė emėr tė UCK-sė. Njėkohėsisht ashtu si nuk mendoj se kam gabuar ne te dy kėto veprime ashtu mendoj se fjalėt qė thua dhe veprimet qė i bėn janė konsekuente. Pra, shkasi i tretė ėshtė konsekuenca, e cila tė ka karakterizuar gjithnjė e qė tė bėn tė mos i ndryshosh pikėpamjet nė kėto tre vjetėt e fundit. Debati tė cilit ti po i prinė tash ėshtė po ai kur kam zbritur nė Aeroportin e Prishtinės duke u kthyer nga Rambouillet-ja, pra sėrish po insiston se shqiptarėt qė e nėnshkruan Marrėveshjen nė fund do ta kthejnė Beogradin nė Kosovė. Mėqė disa gjėra kanė mbetur tė pasqaruara, shpresoj se mė kėtė letėr do tė mund t'i kontriboj qė nė kokėn tėnde dhe timen tė pėrfundojė pranvera e vitit 1999.
2. Mbi vendin dhe kuvendin
Njėri prej mendimeve tė cilin e ke shprehur ka tre vjet ėshtė se nė Kėshtjellėn e Rambouillet-sė delegacioni i shqiptarėve tė Kosovės ka hequr dorė nga pavarėsia dhe e ka pranuar sovranitetin e Beogradit mbi Kosovėn. Ky ėshtė njė mit tė cilin e ke artikuluar ti, por nė njė formė a tjetėr, ėshtė treguar lehtėsisht i kapshem nė formė miti edhe pėr njėrėzit tjerė publik. Madje, te ta them, mė njė rast gjatė negociatave, njeriu i cili kėtu nė Kosovė ka famėn prej njeriut prej ekspertėve mė tė mėdhenj juridik, na dergoi njė faks prej njėzet faqėsh rekomandimesh se c'duhet bėrė, dhe qė nė faqėn e parė ishte kėrkesa e tij qė delegacioni i Kosovės tė mos oranonte tė bisedonte pėr asgjė pos pavarėsisė. E pėr cka tė bisedonim atėherė? Vendosjen e marrėdhėnieve diplomatike me Beogradin nė momentin kur Beogradi kishte 100 mijė ushtarė e policė nė Kosovė? Koncepti i kėtillė, do tė befasohesh, nuk ėshtė vetėm i yti, apo i kėtij akademiku, por ėshtė pjesė e njė tradite politike tė krijuar nė Kosovė e cila karakterizohet me aktin e tė shqiptuarit fjalėn e fundit qė nė fillim.
Pra, qė tė thuhet se populli i Kosovės e do pavarėsinė dhe nuk do tė bisedojė pėr gjė tjetėr. E tė rrije derisa tė pėrmbushet ky kusht. Sado qė nuk do tė tė pelqejė ky krahasim, mė duhet tė them se pėrfaqėsuesi mė i mirė i kėsaj tradite politike ėshtė Ibrahim Rugova. Edhe ai e kaloi njė dhjetėvjetėsh tė tėrė duke thėnė se Kosova ėshtė shtet i pavarur, ndėrsa e paralizoj tėrė jetėn shoqėrore duke e pritur atė ditė. Po tė mos ishte paraqitja e UCK-sė, ne ende do ta prisnim atė ditė dhe ende do ta prisnim nėn sundimin e Beogradit. Natyrisht, ky veprim merr pėrmasa mitike nė popull. "Krisi pushkė filani", thotė populli, kur i dėgjon kėto fjalė. Por nė politikė kjo funksionon ndryshe. Sa e sa herė na ka ndodhur edhe mua edhe ty qė kemi folur pėr statusin dhe kemi shprehur pavarėsinė si opcion tė vetmin tonin dhe kemi ardhur nė konstatimin se nuk ishte as vendi e as kuvendi. Kėtė e ka parė edhe Ibrahim Rugova, jo vetėm nė Perendim. kur shkuam nė Beograd pėr t'u takuar me Millosheviqin nė maj tė vitit 1998, qė nė fillim tė bisedės i tha se "opcioni ynė ėshtė pavarėsia" dhe e mbylli gojėn gjatė tėrė kohės deri nė momentin kur Millosheviqi ofroi nga njė gotė uiski me c'rast Rugova tha: "Po, e pijmė nga njė gotė". Bashkėbiseduesi ynė, kur i dėgjoi fjalėn e fundit tė parėn, buzėqeshi dhe kaloi nė temė tjetėr. Pėr tė biseda pėr pavarėsinė me njė njeri i cili i priu stagnimit kishte efekt tė njejtė si njohja e Republikės sė Kosovės nga Domonioni i Malchidezekut.
3. Mbi dy shkallėt e procesit
Rambouillet-ja nuk ishte vendi ku do tė definohej statusi i Kosovės, por vendi ku do tė nderpritej lufta, hiqej sundimi i Serbisė mbi Kosovė dhe fillonte procesi politik mė tė cilin mė nė fund do tė arrihej statusi. Nė fakt, para se tė vinin tė dy delegacionet, qė tė dyja ishin tė detyruara tė pranonin Parimet mbi tė cilat do tė zhvillohėshin negociatat. E kėto parime pėrjashtonin vendosjen e statusit, si pėr ne, ashtu edhe pėr Beogradin. Formula do tė duhej t'i plotėsonte kėrkesat minimale tė tė dyja palėve: pėr njė formulė mė tė cilėn nderpritej regjimi i dhunshem nė Kosovė dhe celej procesi i hapur politik nė tė cilin tashmė Beogradi nuk kishte tė drejtė vetoje, pra nuk mund tė thoshte se pėrfundimi i atij procesi do tė duhet tė jetė serish sundimi serb mbi Kosovėn. Pėr Beogradin, formula kėnaqte kėrkesėn minimale tė tyre qė tė mos mohohej sovraniteti i Beogradit mbi Kosovėn. Pėr kėto gjėra kemi biseduar konceptualisht mė herėt, shumė para Rambouillet-sė, ti dhe unė. Madje, kemi marrė pjesė nė takimet e Bertelsmannit ku janė definuar disa koncepte tė cilat do tė aplikohen mė vonė nė Rambouillet. E koncepti themelor ishte procesi politik dy shkallėsh: se pari vetadministrimi e mė vonė statusi (vetvendosja). Nė Rambouillet ajo u pėrkthye nė periudhė transitore vetqeverisje, si shkallė e parė, dhe proces definimi statusi (me deklarim tė popullit) nė fazė tė dytė. Po ta shikosh, ky koncept do tė duhej tė vlente edhe sot: sė pari shtetėsia e mė pas njohja nderkombėtare e saj.
4. Mbi cmimin qė duhet paguar
E kishe thėnė atėherė, e thua edhe tash, se delegacioni kosovar nuk do tė duhej tė nenshkruante gjė e duhej tė kthehej nė shtėpi. Atėbotė mė tė madhe thoshe se do tė organizohen konferenca tė tjera, e aty pėrfundimisht do tė ndaheshim nga Serbia. ke gabuar atėherė dhe vazhdon nė mėnyrė konsekuente tė gabosh sot, sepse nuk i ke kuptuar as dilemat e asaj kohe e as natyrėn e procesit negociator. procesi negociator zhvillohet nė bazė tė raportit tė forcave, tė dinamikės kur palėt kundėrshtare arrijnė pika kritike.
Po tė kishte qenė pika jonė kritike momenti kur UCK-ja shnderrohet nė forcė serioze ushtarake clirimtare, negociatat do tė duhej tė zhvillohėshin nė drejtim tė nderprerjes sė ofensives cliruese tė UCK-sė dhe terheqjen paqėsore tė forcave serbe nga Kosova. Apo, mė tutje, po tė ishte cliruar Kosova me forcat e armatosura kosovare, atėbotė negociatat do tė ishin lidhur mė trashegiminė materiale tė ish-RSFJ-sė, vendosjen eventuale tė marrėdhenieve diplomatike me Beogradin dhe trajtimin e minoritetėve nė tė ardhmen.
Por, sic e di edhe vetė mė mirė, ne hymė nė negociata tė kushtėzuar mė kėta faktorė.
Sė pari, UCK-ja ishte ushtri aq sa Kosova ishte republikė. E lindur si lidhmeri mes grupeve kryengritėsish, ajo nuk arriti tė krijojė strukturė vertikale komanduese. Vetėm nė rambouillet, mes pėshpėrimave arritėm tė kuptojmė se njėri prej pjesėmarrėsve tė delegacionit mund tė ishte komandant i pėrgjithshėm i kėsaj ushtrie, gjė qė nuk fliste shumė mirė pėr strukturimin e saj.
Dhe, komandanti i UCK-sė u shpall publikisht vetėm kur kishin filluar bombardimet e NATO-s.
Karakteri gueril i luftės dhe vėshtirėsitė me furnizim (UCK-ja sillte municion me gomare e mushka prej Shqipėrisė, ushtria serbe le qė ishte furnizuar, por cdo ditė i vinin konvoje kamionėsh furnizimi9 u pėrcollėn edhe mė ideologjizim. Pėrcarjet politike tė vitėve tetėdhjetė e nėntėdhjetė u pėrcollėn edhe nė UCK, e cila fundja nė fazėn e vet fillestare trajtohej si krah i armatosur i LPK-sė.
Qė tė gjitha kėto elemente, se bashku me fuqinė ushtarake serbe, tė ndertuar me dhjetėvjetėsh tė tėrė, krijuan situatėn kur UCK-ja nė vjeshtė tė vitit 1998 ishte kthyer nė fazėn e vet fillestare. Pas ofensivės serbe tė verės sė vitit 1998, Kosova ishte e ballafaquar jo vetėm me barrėn e 250 mijė refugjatėve nga viset e luftės, por edhe me rrezikun qė UCK-ja tė mbeste pa ndonjė rol real ushtarak, pra edhe pa influencė nė negociata. Kosova, mė kėtė ritėm dhe me forca tė veta mund tė llogariste nė clirim pas disa shekujsh. Se dyti, dhe kėtė po ashtu e di vetė, kryengritja e armatosur kishte edhe dimension tė brendshem, tė thellė tė mospajtimeve me jetėn politike tė diktuar nga Rugova.
Ti dhe shumė tė tjerė, nė mesin e tyre edhe unė, bėmė pėrpjekje tė parreshtura pėr unifikimin e faktoreve ushtarake dhe politike nė njė grup qė do tė kishte karakter pėrfaqėsimi. Njė gjė e tillė u arrit vetėm disa ditė para Rambouillet-sė. Dhe, ky unifikim ad hoc u bė pas deshtimit, ku rol tė madh nė deshtim ke pasur ti, pėr formim tė njė qeverie tė pėrkohshme me nė krye Mehmet Hajrizin, e cila do tė unifikonte tė gjithė faktorėt shqiptarė. Sė treti, fuqitė e mėdha, mė nė krye SHBA-nė tashmė kishin kaluar pragun e trajtimit tė zakonshėm tė Kosovės. Pra, mė nuk ishte ndonjė fjalė qortimi pėr Beogradin atykėtu pėr tė drejtat e njeriut, por pėr herė tė parė ishte pėrpjekje serioze qė gjakderdhja dhe gjenocidi i mundshėm tė nderpritej me negociata, pas tė cilave, po qe nevoja, rrinte edhe pėrdorimi i fuqisė ushtarake mė tė madhe qė njeh historia e njerėzimit. Sic pamė, kishte nevojė edhe pėr kėtė. Dilema ishte e thjeshtė: ose tė jesh brenda procesit, nė kushtet e dhėna, ose tė jesh jashtė procesit, me shpresė se do tė ndryshoheshin kushtet. ti llogaritje nė alternativen e dytė dhe me kėtė bėje gabim qė, po tė ishte zėri yt vendimtar, do tė sillte momentin mė tragjik nė historinė e Kosovės. UCK-ja nuk do tė kishte fuqi tė ballafaqohej me ofensivėn serbe tė pranverės sė vitit 1999, regjimi serb do tė kishte pėrkrahjen politike tė heshtur nderkombėtare pėr kėtė ofensivė ngase " shqiptarėt ia kthyen shpinėn procesit tė paqės" dhe lufta do tė krijonte realitete tė reja tė cilat do tė pėrfundonin nė kushtet shumė mė tė kėqija nė procesin negociatror. Pas debimit tė qindra mijė njerėzve nga shtėpitė e tyre, shkatėrrimit tė UCK-sė si faktor ushtarak dhe shndrrimit tė tyre nė organizatė terroriste, Kosova do tė trajtohej brenda kornizave tė njė autonomie tė cunguar dhe, eventualisht, brenda njė territori tė cunguar. C'ėshtė mė e rendėsishmja politikisht, Kosova do tė mbetej pa aleatė nė Perendim. Cmimi qė
duhej paguar ishte i tmerrshėm: kurdizimi i shqiptarėve tė Kosovės, shndrrimi i shqiptarėve nė njė popull pa shtet, e pa pėrspektivė pėr tė. Cmimi qė duhej paguar pėr alternativėn tė cilėn e zgjodhem ishte gelltitja e fjalėve sovraniteti i Jugosllavisė.
Ndonėse i suspenduar, ky sovranitet ende mbetej pėr tė gjithė ne si fjalė e zezė. Pėr mė tepėr, nė vend tė definimit tė statusit, oferta ishte pėr ndertim gradual tė shtetėsisė, njė proces tė mundimshem nėpėr tė cilin po kalojmė sot dhe do tė kalojmė mė vite tė tėra.
5.Mbi konsensuesin
Nuk e di a i ke ditur detajet, por me pėrvojėn tėnde tė gjatė mund tė kesh imagjinuar sa vėshtirė ka qenė qė delegacioni shqiptar, ku disa prej njerėzve njoftoheshin pėr herė tė parė, tė merrte qendrime tė pėrbashkėta. ardhjes nė Kėshtjellė i kishte partaprirė jo vetėm njė historiat i gjatė mospajtimesh mes rrymash tė ndryshme ( si p.sh. LDK dhe krahu i cili tashmė identifikohej si i luftės) por edhe animozitetet personale. Njėkohėsisht, e sic mund tė pritej nė natyrėn e njeriut, u shpreh edhe uni i tepruar i shumė njerėzve nė Kėshtjellė, ngase ishte bindja se nė kėtė vend do tė vendosej, pėr herė tė parė me prani tė shqiptarėve, pėr fatin e Kosovės. Dhe, mbi tė gjitha, Kėshtjellės i kishte paraprirė edhe njė luftė e brendshme pėr pushtet: kush do tė jetė ai qė do t'i prijė Kosovės deri nė clirim, kush do tė kthehet nė Kosovė si clirimtar.
Nė kėtė pjesė tė debatit, ndonėse nuk ishe i pranishem fizikisht, hetohej hija jote e rendė. Qė nga formimi i grupit negociator, G-15 kishe deklaruar se nuk do tė marresh pjesė, sepse atij i prin Rugova. Kishe deklaruar, jo njė herė, dhe jo vetėm neve qė komunikonim me ty, se pa e hequr Rugovėn nuk mund tė dalim pėrpara. Por, kundershtimi yt, ndonėse mund t'i kuptoja arsyet edhe atėherė e edhe tash, ishte nė parim i gabueshem pėr dy arsye. Se pari, sepse Rugova kishte besimin e njė pjese tė popullit, pra kishte legjitimitetin politik tė tij dhe si i tillė doemos duhej tė merrte pjesė nė ndertimin e njė konsensuesi tė ri shqiptar. Sė dyti, sepse Rugova kishte fituar edhe legjitimitet nderkombėtar. I atillė cfarė ishte, ai megjithatė ishte i pranuar si bashkėbisedues nderkombėtar. Eliminimi politik i Rugovės, sic deshiroje, dhe vendosja e UCK-sė, si forcė e vetme politike relevante pėr kosovarėt ishte njė rrugė pa krye. Nga njėra anė,
ishte kunder idesė se konsensuesit dhe do t'i fryente edhe mė tepėr zjarrit tė konfrontimit brendashqiptar kur shqiptarėt ishin nė konflikt me regjimin serb. Nga ana tjetėr, do t'ia pamundėsonte Uck-sė legjitimitetin e duhur politik nderkombėtar, pėr tė cilin disa prej nesh jemi pėrpjekur me vite tė tėra, ngase nga diplomacitė perendimore do tė trajtoheshin si grup cubash qė me forca armesh duan ta imponojnė vullnetin e tyre politik mbi shqiptarėt e tjerė. Fundja, njė propagandė tė kėtillė e bėnte edhe vetė Millosheviqi, ndėrsa nė botė e trumbetonte diplomacia ruse.
Me kėso peshe tė insistimit tėnd, qė hetohej nė Kėshtjellė, mezi ia dolem fillimisht edhe tė formonim njė ekip funksional. Por, ja qė ishte e mundur qė erdhi nė Kryesi tė delegacionit e edhe nė ekipin e ngushtė negociator (i cili barti barrėn mė tė rendė tė negociatave rreth Projektmarrėveshtjes) bashkėjetonin UCK-ja, LDK-ja dhe tė tjerė. Pėr herė tė parė nė historinė tonė u pa se ishte i mundshem konsensuesi nė vend tė eliminimit.
6. Mbi kultin e personalitetit
Dikush e kishte interpretuar zgjedhjen e Hashim Thaqit nė krye tė Kryesisė se delegacionit si eliminim tė Rugovės. Nga ana e Hashimit dhe e pjestarėve tė UCK-sė mund tė jetė interpretuar kėshtu, kurse nga ana e Rugovės mund tė jetė interpretuar si koncesion i perkohshem qė tė mund tė zhvilloheshin negociatat. Diplomatėve perendimor u pėrpoqem t'u shpjegonim se e tėrė kjo ėshtė njė produkt i njė insistimi tonė, edhe timin personal pėr njė politikė inkluzive dhe ndertim konsensuesi. Pa Uck-nė nuk kishte negociata dhe ishte pak a shumė jorelevante cka do tė thoshin tė tjerėt, nese mė kėtė nuk pajtohej edhe UCK-ja. Gjithsesi, ky pozicion kishte edhe anėn tjetėr tė medaljes konsensuale: edhe po qė se pajtoheshin tė gjithė tjerėt, me peshė ishte se cka do tė thoshte Rugova. Njė ditė e shpenzuar nė zgjedhjen e Kryesisė,
megjithatė, tregoi jo vetėm konfliktin e sė kaluares, por edhe tė ardhmes, ate qė e kemi parė tė shtjelluar sivjet, kur duhej zgjedhur Presidentin e Kryeministrin. Shqiptarėt e Kosovės, tė
edukuar nė frymėn e njė tradite bajraktarėsh e prijesish tė padiskutueshem, donin ta shihnin vetėn si tė parin, si njeriun nė krye, pa marrė parasysh se cka ndodhte mė tutje, dhe cfarė do tė ishte cmimi pėr tė ardhur nė kėtė pozicion. Pėr Hashimin, kjo ishte evidente me gjestin e tij tė parė-urdhrin qė Kosovapressi tė emitojė se ai ėshtė kryetar i delegacionit. Pėr Ibrahimin, ishin gurėt e mineraleve qė ia jepte cdo oficeri tė ushtrisė e policisė qė do tė vinte tė na fliste pėr ndonjė pjesė tė draftit, dhe pėr pėrqafimet e panatyrshme nė tė cilat turrej ndaj ministrave tė habitur qė pėrnjėherė ndesheshin me trupin e brishtė tė Rugovės.
Pėr Hashimin ishin fjalėt: "Unė, kryetar i delegacionit", pėr Ibrahimin: "Unė, president i Kosovės". Pėr as njėrin e as tjetrin nuk ishte mė rendėsi se pėr cka konkretisht negociohej, meqe as qė i kishin lexuar draftet. Ishte, papritmas edhe ti. Kur serbėt hynė nė vėshtirėsi me Treshen ndėmjetėse, dhe Shainoviqi fluturoi pėr nė Beograd pėr t'u takuar me Millosheviqin, Hashimi kėrkoi nga ndėrmjetėsit qė tė takohej me ty nė Lubjanė. Kėshtu,
ti qė kishe qenė kundėr negociatave, u shnderrove nė faktorin qė do tė kontrollojė pjestarėt e UCK-sė nė to, ashtu si Millosheviqi do tė kontrollonte delegacionin serb.
Pėrnjėherė, figura jote, qė gjithnjė kishte qenė historike pėr tė gjithė kosovarėt, e rrezikuar tė mbesė jashtė historisė me mospjesmarrjen nė negociata, u rikthye nė Histori.
Por, nuk ishte vetėm Historia, ishte edhe e ardhmja, ngase ai qė do tė dilte fitues nga Rambouillet, nė palėn kosovare, do tė kishte tė drejtėn e udhėheqjes nė Kosovė. Kėtė e dinin Hashimi dhe Ibrahimi, kėtė e dije edhe ti. Me vite tė tėra, sikunder Totemi tė
indianėt e Amerikės, figura jote ishte shnderruar nė Totem tė
rezistencės kundėr regjimit serb, dhe tash ti dėshiroje qė ky Totem tė bėhet edhe i Lirisė.
7. Mbi gjysmėfitorėn dhe tragjedinė
(vazhdon nė #postimin 2 nga KOSOVAR)
Krijoni Kontakt