Identiteti evropian i shqiptarëve

[ATMAN]

-Shqiptaret jane pasardhes te Ilireve, te cilet perbejne shtyllen kryesore te civilizemeve me te hershme jo vetem ne Ballkan, por edhe ne Evrope. Pra, jane pasardhes te races me te hershme ariane.

Me karakter, temperament dhe me zgjedhjen e tyre, ata e kane vendin me popujt e Perendimit dhe jo me fqinjet e tyre sllave te Ballkanit. Por, ata nuk kane pasur miq, as ne Perendim, as ne Lindje. E tere historia e tyre ka qene lufte per ekzistence. Ata kurre nuk u nenshtruan plotesisht nga Roma, ata nuk u shkaterruan dhe asimiluan nga sllavet, te cilet i kane shtyre drejt jugut per nje mije e gjashteqind vjet. Ata kurre nuk pushuan rezistencen e tyre ndaj Turqise. Qe nga viti 169 p.e.s, kur romaket i shtyne ne male, ata kane vazhduar luften per nje Shqiperi te lire dhe nuk e kane lene Ballkanin rehat.

Ata luftojne me pushke dhe me diplomaci. Nuk kane pasur miq, por perfitojne nga grindjet mes armiqve te tyre. Sa here ka pasur nje pike te dobet ne Azine e Vogel, apo ne Evropen qendrore, aty shqiptaret jane perpjekur te japin goditje ne te mire te Shqiperise.

Kur lindi levizja e turqve te rinj, shqiptaret shfrytezuan rastin, pershpejtuan revolucionin ne Shkup dhe qene faktor vendimtar ne tmerrimin e sulltanit dhe perfitimin e Kushtetutes qe premtonte respektimin e gjuheve dhe te ligjeve te popujve te nenshtruar ne Turqi. Kur u thyen keto premtime, kur Serbia dhe Mali i Zi iu sulen Shqiperise, kryeparet ngriten flamurin e Skenderbeut dhe shkruan Kushtetuten e vet ne Lushnje. Te gjasht fuqite, ne perpjekje per te ruajtur ekuilibrin ballkanik, i dhane Shqiperise nje mbret gjerman. Porsa Fuqite e Medha u futen ne Luften e Madhe, Shqiperia e deboi. Gjate luftes ajo luftoi kunder te dy paleve ne menyre te paanshme sa here qe sulmonin territorin shqiptar...

...Shume burra te njohur dhe trima shqiptare luftuan edhe nen flamujt e huaj per te mbrojtur vlerat e civilizimeve. Por, kjo eshte shume e rendesishme, sa here qe shqiptaret u ngriten te luftonin per lirine e tyre, ata luftuan pas nje perdjeje te padepertueshme te heshtjes. Prapa kesaj perdjeje te heshtjes, qendron e fshehur e verteta per shqiptaret, e cila ka prapavije politike....!" (Harper & Brothers Publishers, USA)

E pra keta jemi ne shqiptaret.

nga bota e re

[Ujku'80]

Shoku ky teksti yt eshte shume patriotik sepse po ta shikosh mire historine tone vihet re se shqiptaret i kane pelqyer nje pjse te mire te ketyre pushtimeve dhe nuk eshte e vertete qe kemi luftuar gjithmone, si ne periudhen Romake dhe ate Bizantime dime qe ne krye te ketyre dy perandorive kane qene edhe Perandore me origjine iliri, si Kostandini apo ku ta di une, si shpjegohet qe asnje nga keta perandor nuk ka bere shkeputjen e Ilirise apo arberise nga keto dy Perandori?
Pas vdekjes se Skenderbeut Shqiperia ka qene vendi i fundit qe ka marre pavaresine nga Perandoria Otomane dhe pikerisht kur kjo ishte thuajse e shperber dhe ne Zoterimet e saj kishte vetem shqiperine dhe nje cop rruge qe e lidhte kte me shqiperine, (shkak qe coi dhe ne copetimin e kufijve shqiptare ne vitin 1913).Si shpjegohet qe greqia apo serbia u shkeputen nga turqia shume me shpejt se ne?Si shpjegohet fakti qe 70% e shqiptareve nderruan fene e tyre kurse ne vendet e tjera nuk pati absolutisht konvertim ne fene myslymane?Si shpjegohet qe ndarja nga turqia u be ne menyre paqesore dhe jo me nje kryengritje?Mos valle Shqiptareve u ka pelqyer disi pushtimi i turqve??

[ATMAN]

Te mesojm Te Kaluaren tonë !!!

Paraardhësit e Shqiptarëve

Banorët e hershem të vendit tonë!

1. Banorët e tejlashtë të vendit tonë dhe mënyra e tyre e jetesës

Trualli i banuar sot nga shqiptarët filloi të popullohej shumë herët, që në epokën e paleolitit (gurit të vjtër), mbi 100 000 vjet më parë. Në fillim u banuan to zona që ishin në kushte gjeografike më të përshtatshme. Në Shqipëri, banimet më të hershme janë vërtetuar në shpellën e Gajtanit (Shkodër), në Konipsol, në malin e Dajtit dhe në vendbanimin e Xarës (Sarandë). Njerëzit primitive jetonin në grupe të veçuara, kryesisht nëpër shpella të thata,, pa lagështirë dhe të mbrojtura nga erërat. Veglat e punës i punonin më gurë stralli dhe më rrallë prej kocke. Prej këtyre gurëve me anë të ashkëlzimit nxirrnin pjesë më të vogla e më të mprehta guri për t'i përdorur si gërryese, shpuese etj. Si vende për të përpunuar gurin shfrytëzoheshin hyrjet e shpellave dhe terrenet pranë lumenjeve. Sidoqoftë, veglat e asaj epoke ishin ende të thjeshta dhe të krijuara kryesisht prej guri. Njerëzit primitivë ushqeheshin me produkte të mbledhura në natyrë dhe me gjah kafshësh të egra. Për shkak të kushteve të vështira në të cilat jetonin, njerëzit e paleolitit kanë pasur një mesatare jete shumë të shkurtër, rreth 21-30 vjeç, me një vdekshmëri më të madhe te fëmijët. Lufta e përbashkët për të përballuar jetën çoi në forcimin e lidhjeve të pjestarëve të çdo grupi, në ndryshimin e organizimit të njerëzve primitivë, të cilët nga fundi i paleolitit kaluan në grupime me lidhje gjaku, në martesën me grupe, ku prejardhja e fëmijës përcaktohej vetëm nga nëna. Filloi kështu organizimi i shoqërisë matriarkale, e cila mori formë të plotë në periudha të mëvonshme, 6000-3000 vjet më parë, në epokën e neolitit (guri i ri). Popullimi i krahinave të banuaras sot nga shqiptarët u rrit shumë në periudhën neolitike. Njerëzit filluan të braktisin shpellat dhe të përqendroheshin në vende të hapura. Banorët neolitike përqenin më shumë të ndërtonin kasollet e tyre në fusha dhe në tarraca lumore. Janë të njohura një numër i madh vendbanimesh të tilla në Shqipëri, në Kosovë, në Malë të Zi e në Maqedoni. BBanorët e hershëm, nga jeta endacake e epokës paleolitike, kaluan në vendbnime shpeshherë të qëndruehme, me ekonomi kryesisht bujqësore. Ata njihnin dhe përdornin drithërat kryesore, si elbin, melin, grurin etj. Kjo u shoqërua edhe me lulëzimin e sistemit matriarkal, ku rolin drejtues të ekonomisë e të jetesës e kishte gruaja. Në këtë epokë u kalua në një formë të re martese, në martesën me çifte.

2. Zbulimet e hershme teknike

Ndër shpikjet më të rëndësishme të epokës së paleolitit është zbulimi i zjrrit, i cili i ndihmoi shume banorët e lashtë për të përmirësuar ushqimin dhe për t'u ngrohur. Pjekja dhe zierja e ushqimit me anën e zjarrit solli ndryshime cilësore në organet tretëse të njeriut. Ndryshimet në ekonomi dhe në organizimin shoqëror të epokës së neolitit ndikuan për zbulime të tjera teknike, të mëdha për lashtësinë. Njerëzit mësuan të punonin enët prej balte, të cilat shpeshherë i zbukuronin me një shije të vërtetë artistike, mësuan të thirrnin dhe thurnin pëlhura që i përdornin për veshje, shtroje e mbulesë, filluan të ndërtonin kasollet e para që kishin dysheme të shtruara me argjil dhe ishin të rrethuara me thupra e kallama të lyera me baltë nga jashtë për t'u mbrojtur nga era e të ftohtët. Në epokën neolitike, veglat e punës, veçanërisht ato prej stralli, u përsosën shumë, në krahasim me epokën e mëparshme. U shpikën vegla të reja pune. Për buarjen e drithit u shpikën gurët e blojës, për punimin e tokës filloi të përdorejk shatii i përgaditur prej brirëve të drerit. Me këta brirë bënin edhe çekanë. Gjuetia e pshkut u rrit dhe u përmirësua me krijimin e rrjetave dhe të grepave për zënien e tij. Po kështu u përgaditën edhe mjete të reja për gjuetinë e kafshëve të egra. Ekonomia në epokën neolitike u gjallërua më tej me zbutjen e kafshëve të egr e kthimin e tyre në kafshë shtëpiake. Ndonëse primitive, gjuetia i ndihmoi njerëzit e kësaj epoke të zbutnin delen, dhinë, kalin, qenin. Të gjitha këto arritje forcuan lidhjet e grupeve gjinore të njerëzve primitivë, përmirësuan lidhjet me grupet e banorëve të tjerë dhe nsitën marrdhëniet e këmbimit në mes tyre, deri edhe në krahina të largëta. Në epokën pasardhëse, në atë eneolitike (të bakrit) 3000-2100 vjet para Krishtit (p.K.) u bënë nryshime të reja. Ukrijua ndarja e ekonomisë blegtorale nga ajo bujqësore. Disa grupe banorësh merreshin kryesisht me kujqësi dhe grupe të tjera merreshin me blegtori. Blegtorët qenë më shumë banorë endacakë. Këta filluan të popullonin përsëri shpellat. U krijuan vendbanime të reja edhe në qendra të hapura malore. Buzë lumenjeve u krijuan vendbanime të tipiut palafit, ku dyshemetë e shtëpive viheshin mbi trarë të ngulur në fundin e lumit. Popullimi i krahinave u rrit edhe më shumë. Risi teknike e madhe e kësaj kohe ishte fillimi i punimit të veglave të punës prej bakri. SHoqëria njerëzore hyri kështu në një epokë të re, në atë të punimit të metaleve. Po kështu toka filloi të punohet me parmendë, duke përdorur kafshët tërheqëse,kalin dhe qetë. Ekonomia blegtore i dha përparësi punës së burrave. Filloi të dobësohej sistemi matriarkal dhe rolin e drejtimit në ekonomi dhe në grupet shoqërore filluan ta merrnin burrat. Lindi kështu në epokën eneolitike sistemi patriarkal, i cili u forcua më shumë në epokën e bronzit (2100-1100 p.K.) dhe në atë të hekurit (mijëvjeçari i fundit p.K.).

3. Pellazgët

Epoka eneolitike karakterzohet edhe nga ndryshime demografike. Në mesin e mijëvjeçarit të tretë p.K. dhe në fillimet e mijëvjeçarit të dytë p.K. erdhën nga stepat e Lindjes grupe të reja popullatash blegtore. Këto u përzien me banorët vendës dhe kështu u krijua bashkësia e re kulturore e popullatës indioevropiane në të gjithë Gadishullin e Ballkanit. Kjo popullsi mendohet të jetë popullsia e lashtë pellazge, për të cilën kanë shkruar shumë autorë të vjetër si Homeri, Herodoti, Tukididi etj. Pellazgët njihen si banorët më të lashtë parailirë e paragrekë, që jetonin në Gadishullin e Ballkanit e në pellgun e Rgjeut. Në fillimet e shfaqjes së tyre, pellazgët kishin organizim shoqëror matriarkal. Për karakterin etnik të tyre janë dhënë mendime të ndryshme, ndonjëherë dhe kontradiktore. Që në shek. XVII, veçanërisht në periudhën e Rilindjes Shqiptare, të studiuesit shqiptarë dhe të huaj zotëroi teoria e lidhjes së pellazgjishtes me shqipen. Përkrahës i flaktë i kësaj teorie ka qenë gjuhëtari austriak Han (Hahn). Studiues të tjerë e kundërshtojnë këtë. Gjatë epokës së bronzit filoi procesi i diferencimit etnik të popullatave të Ballkanit Perëndimor. Herodoti, historiani i lashtë grek i shek. V.p.K., jep disa të dhëna për pellazgët që vazhdonin të jetonin në Greqi. Sipas tij, gjuha e pëllazgëve ishte e ndryshme nga gjuha greke. Ata merreshin me bujqësi e detari. Ishin edhe mjeshtër të mirë ndërtimi. Pellazgët ngritën murin që rrethonte Akropolin e Athinës dhe për këtë athinasit u dhanë atyre si shpërblim disa toka në Atikë, të cilat, edhe pse ishin të pavlefshme, ata i kthyen në toka të mira bujqësore.

2. ILIRËT

1. Origjina e Ilirëve

Popujt që u bënë më të njohur në historinë e lashtë të Ballkanit janë grekët, ilirët dhe trakët. Ilirët, si trashëgimtarë të pellazgëve, janë ndër banorët më të lashtë të Gadishulit Ballkanik. Ata janë autoktonë. Kulturën, gjuhën dhe tiparet antropogjike ilirët i formuan në vendin e tyre, në pjesën perëndimore të Gadishullit të Ballkanit, aty ku shkrimtarët antikë i përmendin në veprat e tyre. Trevat e shtrirjes së popullsisë ilire janë mjaftë të gjera; ato përfshijnë të gjithë pjesën perëndimore të Gadishullit, në veri, e diri te gjiri i Ambrakisë (Prevezë), në jug, kurse në lindje deri te tokat përreth liqenit Lyhind (liqeni i Ohrit). Grupe të veçanta ilirësh u vendosën edhe në Italinë e Jugut. Këto janë fiset mesape dhe japige. Emri ietnik ILIR shfaqet në veprat antike që në shek. V.p.K., kurse emrat e disa fiseve ilire fillojnë e përmendës që në shek.XII p.K. nga Homeri. Por koha e formimit të etnosit ilir është shumë e lashtë. Fillimet e origjinës ilire janë që në mesin e mijëvjeçarit të dytë p.K., që nga periudha e bronzit të mesëm, kur fillojnë të formohen tiparet etnike ilire. Në epokën e hekurit (mijëvjeçari i fundit p.K.) ilirët u formuan plotësisht, duke trashëguar nga epokat më të hershme eneolitike dhe të bronzit tipare kulturore gjuhësore e antropologjike etnike. Teoria e vjetër që i bën ilirët të ardhur nga Evropa Qendrore, në shekujt XII-XI p.K., është rrëzuar nga studimet e kryera pas Luftës së Dytë Botërore. Vetë fakti që varrimet me urna, karakteristike për popujt e Evropër Qendrore, nuk janë tipike për trevat e shtrirjes së ilirëve, por ndeshen vetëm në zona të kufizuara, të rralla, dëshmon kundër teorisë së ardhjes së ilirëve në Ballkan nga veriu. Gjurmët e kulturave të Evropës Qendrore, që ndeshen në Iliri, janë rezultat i kontakteve kulturore, tregtare e të lëvizjes së artizanëve të punimit të metaleve.

2. Fiset kryesore ilirie

Ndër fiset më të përmendura ilirie janë taulantët, adrianët, dardanët, dalmarët, albanët, penestët, molosët, kaonët, thesprorët etj.

- TAULANTËT: Banonin në zonën e Adriatikut, që nga lumi Vjosa, deri në prapatokën e Dyrrahut. Ky fis luajti një rol shumë të rëndësishëm në historinë ilire të shek. IV-III p.K., duke u vënë në krye të shtetit ilir, të cilin e kishin krijuar më parë enkelejtë. Në trevat e taulantëve më vonë shfaqet fisi i Albanëve dhe i Parthinëve.

- ENKELEJTË: Banonin në krahinat përreth liqenit të Ohrit. Ata krijuan dinastinë e parë të Mbretërisë Ilire, në fund të shek. V p.K. Një nga qytetet e tyre kryesore ishte Enkelana. Pas shek. IV ata nuk përmenden më. Në trevat e fisit të enkelejve përmenden edhe dasaretët. Enkelejtë kanë qenë peshkatarë të zotë.

- DASARETËT: Janë një fis i madh në Ilirinë Juglindore. Njiheshin në lashtësi sidomos për prodhimin e drithërave të bukës. Një qytet me të njohura ishte Pelioni (qyteza në Selcë të Poshtme të Pogradecit). Qytet tjetër i madh i këtij fisi ishte edhe Antipatra (Berati).

- ALBANËT: Banonin në prapatokën e qytetit të Dyrrahut. Kryeqendra e tyre ishte Albanopoli (Zgërdheshi i Krujës). Fisi i albanëve i dha emrin e vet shqiptarëve, gjatë mesjetës së hershme, kur ata njihen si albanë, arbër.

- ARDIANËT: Fillimisht shtriheshin rreth gjirit të Rizonit dhe të lumit Neretva. Ardianët e shtrinë pushtetin e vet në të gjitha krahinat e tjera që më parë ishin nën sundimin e taulantëve. Ardianët luajtën një rol shumë të madh në luftërat kundër pushtusve romakë, gjatë shek.III-II p.K., në kohën kur sundoi dinastia ardiane e Mbretërisë Ilire. Kryeqendra e ardianëve ishte Shkodra.

- DARDANËT: Ishin fisi më i madh ilir që u vu në krye të Mbretërisë Dardane, në Ballkanin Qendror, kryesisht në Kosovë. Dy fise të tjera dardane të njohura ishin thunatët dhe galabrët. Qyteti më i rëndësishëm i dardanëve ka qenë Damastioni, i njohur si kryeqendër e nxjerrjes së metaleve. Dardanët përmendën si luftëtarë të fortë xehtarë shumë të mirë, blegtorë dhe tregtarë të njohur.

- DALMATËT: Banonin në brigjet e Adritikut. Ishin blegtorë të njohur; shquheshin për punimin e llojeve të ndryshme të veshjeve prej liri e leshi. Veshja e njohur me emrin dalmatika në shekujt e parë u përdor edhe nga aristokracia romake, prej nga kaloi edhe në veshjen rituale kishtare. Qyteti më i njohur i tyre ka qenë Delmini.

- PENESTËT: Banonin në luginën e Drinit të Zi e përreth saj. Përmenden për herë të parë në vitet 170-169 p.K. Luajtën rol të rëndësishëm në Luftën e Tretë Ilire- romake. Përfshiheshin në Mbretërinë Ardiane. Kishin 14 qytete e kështjella, ndër të cilat përmendën Uskana, Oeneu, Draudaku etj. Meqenëse pranuan garnizone romake në qendrat e tyre,maqedonasit ua shkretuan vendin.

- MOLOSËT: Janë një nga tri fiset kryesore qe banonin në qendër të Epirit antik dhe që luajtën një rol shumë të rëndësishëm drejtues në historinë e lindjes dhe të formimit të shtetit të Epirit.

- KAONËT: Ky fis epirot kishte shtrirje të gjërë, që nga lumi Thyamis (sot lumi Kallama), deri në luginë e Drinosit, në Gjirokastër, Kryeqendra e kaonëve, Foinike (Finiqi i Sarandës), në shek.III p.K. u bë kryeqendra e gjithë shtetit të Epirit. Qytet tjetër i madh i kaonëve ishte Antigonea (Saraqinishti i Gjirokastrës).

- THESPORTËT: Banonin në Epir, në jug të lumit të sotëm Kallama, deri në gjirin e Ambrakisë. Përmenden në shkrimet e lashta që nga shek. V.p.K., si fis që sundoheshin nga dy kryetarë të zgjedhur çdo vit nga gjiri i parisë.

3. Vendbanimet dhe varrezat Ilire

Vendbanimet ilire të periudhës së hekurit (shek.XI-V p.K.) ndodhen në vende të ngritura kodrinore e malore, ku kishin edhe një mbrojtje të sigurt natyrore. Përreth tyre kalonin rrugët tradicionale të komunikimit. Disa prej tyre ishin vazhdim i bnimeve më të lashta, bronzit e fillimi i epokës së hekurit. Vendbanimet ilire ishin të fortifikuara dhe të hapura. Vazhduan të përdorëshin edhe vendbnime të tipit palafit. Tipi i parë i vendbanimit ishte i fortifikuar me mure prej guri ose me rrethim të drunjtë. Kishte edhe vendbanime të rrethuara me ledhe prej dheu. Qteza e Gajtanit (në afërsi të Shkodrës) është vendbanimi më tipik për trevat e Ilirisë së Jugut. Ajo është e ngritur mbi një lartësi jo të madhe. I gjithë vendbanimi është i fortifikuar me mure guri të trasha rreth 3 m. Dy faqet e murit janë të punuara me mure guri të thyer. Fortifikimet në këtë kohë nuk kanë qenë të pajisura me kulla mbrojtese. Porta e vendbanimit të Gajtanit është e punuar me gurë të mëdhenj, të latuar më mirë. Banesat kanë qenë prej druri, në trajtë kasollesh, të ngritura në faqet e malit, brenda sistemit fortifikues. Sipërfaqja e këtyre vendbanimeve është 4-5 ha. Ka edhe vendbanime me përmasa më të mëdha, deri në 15 ha. Vendbqanimet e kësaj kohe kanë pasur ekonomi fshatare, me një artizanat të zhvilluar të qeramikës e të metaleve. Mënyra karakteristike e varrimit për ilirët ishte varrimi në tuma, në kodra artificiale prej dheu. Përmasat e këtyre tumabe shkojnë në lartësinë 0,50-4 m, kurse diametri nga 15-32 m. Në mesi e çdo tume ndodhej varri qendror, varrimi i parë. Ai vihej në sipërfaqe të tokës ose i futur në taban. Herë-herë ky varr rrethohej me një unazë të madhe prej gurësh. E gjithë kjo sipërfaqe mbulohej me dhe e gurë, duke krijuar një kodër ku vazhdonin të bëheshin varrimet.

4. Kolonitë helene në Iliri

Helenët themeluan kolonitë e para të tyre në brigjet e Jonit dhe të Adriatikut Lindor, në shek. VIII p.K. në Ambraki (Artë) dhe në Korkyrë (Korfuz), ku qenë vendosur tregtarët librunë, të cilët kishin zbritur nga viset veriore të Ilirisë. Në vitin 627 p.K. helenët themeluan Dyrrahun (Durrësi), kurse në vitin 588 p.K. themeluan Apoloninë (Pojani i FIerit), mbi bazën e vendbanimëve më të vjetra ilire. Më vonë themeluan edhe koloni të tjera si Farin (Hvar), Isen (Vish) dhe Korkyrën e Zezë (korculla). Themelimi i kolonive ndikoi në rritjen dhe në zhvillimin e tregtisë së ilirëve me botën helene dhe në futjen e kulturës helene në trevat e Ilirisë. Dyrrahu, që mbante edhe emrin Epidamm, që në shek. V p.K. u kthye në një qytet-shtet (polis) të zhvilluar. Interesat e mëdha që kishte Greqia për këtë qytet bënë që për shkak të grindjeve që kishin plasur në Dyrrah, të fillonte lufta e Peloponezit, e cila fërfshiu Greqinë dhe vazhdoi për 30 vjet rresht. Ilirët lejoheshin të vendoseshin në Dyrrah, prandaj kjo koloni pati një numër të madh ilirësh. Dyrrahu shumë shpejt u shndërrua në një port të rëndësishëm dhe u njoh si porti më i madh i Adriatikut. Që në shek. V.p.K ky qytet preu monedhën e vet prej rgjendi. Cicerroni i thotë se Dyrrahu u kthye në koloni romake. Apolonia ishte qyteti më i madh ndër 30 qytetet qe në antikitet mbanin këtë emër. Edhe ky qytet-shtet, që në shek. V.p.K. preu monedhën e vet të argjendë, e cila u përhap shumë në Ballkan e jshtë tij. Apolonia nuk ishte vetëm qendër e rëndësishme ekonomike, por edhe qendër kulture. Këtu vinin edhe nga vende të tjera për të mësuar. Cicerroni e quan Apoloninë "qytet i madh e hijerëndë". Këtu, shtu si në Dyrrah, lulëzuan skulptura, mazaiku dhe muzika. Për rëndësinë e madhe që kishte, Apolonia u bë arnë luftimesh ndërmjet ilirëve, epiriotëve, maqedonasve e romakëve.

KREU III

SHTETET ILIRE

3. Mbretëria e Enkelejve, e Taulantëve dhe e Ardianëve

1. Mbretëria e Enkelejve (shek IV-335 p.K.)

Që nga shek. XI p.K. ekonomia ilire mori një zhvillim dheorganizim të ri. Në disa degë të ekonomisë, si në blegtori, në zejtari e më vonë edhe në bujqësi lindi prona private. Rritja e prodhimit ndihmoi në dendësimin e marrdhënieve tregtare të brendshme dhe me vendet fqinje, si me Greqinë, me Italinë e me krahina të tjera lindore. Kjo bëri që të veçohet aristokracia fisnore dhe ushtarake, e cila u vu në krye të fiseve të veçanta. Këto filluan të bashkonin edhe fise të tjera rreth vetes, duke krijuar federatat. Që nga shek. VII p.K. u krijuan federatat e taulantëve, e molosëve dhe e fiseve të tjera. Federata taulante drejtohej nga Galauri. Nga fundi i shek. V p.K. u krijua shteti ilir. Mbreti i parë që njohim është Sirra. Qendra e kësaj mbretërie ndërroi vend që nga juglindja, ku u formua Mbretëria e Enkelejve, në jugperëndim, në Mbretërinë e Taulantëve dhe më vonë tek ardianët, në krahinat veriore. Në shek.IV p.K., Bardhyli e rrëzoi mbretin Sirra nga froni dhe mori drejtimin e shtetit ilir, duke themeluar dinastinë e tij, që e kishte qendrën rreth liqenit te Ohrit, te fisi i enkelejve. Bardhyli rridhte nga shtresa artizanale, ishte qymyrxhi. Mendohet se ai e mori pushtetin me anë të kryengritjes, i përkrahur nga shumë luftëtarë, të cilët e mbështetën, meqë ai ishte i paanshëm. Politika e shtetit ilir gjatë gjithë kohës së dinastisë së Bardhylitpati si qëllim përfshirjen nën sundimin e vet edhe të atyre tokave të banuara nga ilirët që ishin të pushtuara nga maqedonasit. Për t'i çliruar këto toka, Bardhyli mundi tre mbretër maqedonas dhe i detyroi t'u paguanin ilirëve tribut vjetor. Në vitin 360 p.K., kur maqedonasit u përpoqën ta ndryshonin këtë gjendje me luftë, mbetën të vrarë 4000 maqedonas, së bashku me mbretin e tyre, Perdikën. Për të dobësuar ndikimin e maqedonasve në kufijtë jugorë të tyre, në Epir, enkelejtë lishën aleancë edhe me tiranin e Sirakuzës. Vetëm kur Maqedonia, me në krye Filipin II, arriti të shunte grindjet politike në end, pozita e ilirëve ndaj fqinjëve lindorë u dobësua. Në vitin 359 p.K., Bardhyli, edhe pse në moshë 90-vjeçare, u vu në krye të ushtrive ilire dh përballoi sulmet maqedonase, të cilat më në fund e detyruan të lëshonte të gjitha qytetet që më parë i kishte pasur Maqedonia në varësi. Pasardhësit e Bardhylit vazhduan këtë politikë, por ata nuk arritën të çliroheshin nga varësia maqedonase.

2. Mbretëria e Taulantëve (335-231 p.K.)

Pas shuarjes së kryengritjes që bënë enklejtë me në krye djalin e Bardhylit, Klitin, për t'u shkëputur nga Maqedoni, qendra e shtetit ilir kaloi te taulantët, ku Glaukia krijoi dinastinë e tij mbretërore. Politika e mbretërve të dinastisë së Glaukisë, në ndryshim nga ajo e enkelejve, qe shumë më aktive dhe më e gjerë. Ndaj maqedonasve u zhvillua një politikë e papajtueshme. Pas vitit 323 p.K., Glaukia arriti të çlironte të gjitha tokat që maqedonasit ua kishin marrë enkelejve. Pas kësaj maqedonasit u përpoqën të futnin nën varësinë e tyre Dyrrahun e Apoloninë, që do t'i bënte ata zotër të Adriatikut. Pas kryengritjes së vitit 312 p.K., që u bë në këto qytete, Dyrrahu e Apolonia ranë nën pushtetin e Mbretërisë Ilire të Glaukisë. Në vitin 309 p.K., që u bë në këto qytete, Dyrrahu e Apolonia ranë nën pushtetin e Mbretërisë Ilire të Glaukisë. Në vitin 309 p.K. Glaukia me një ushtri të madhe zbriti në Epir dhe vendosi në fron mbretin Pirro. Kjo ndikoi në dobësimin e grupit promaqedonas ne Epir. Bardhyli i ri, pasardhës i Glaukisë, krijoi marrëdhënie miqësore me Epirin, por këto nuk vazhduan gjatë, se Pirroja i shtriu pushtimet e tij deri në Shkumbin. Politikën e paraardhësve vazhdoi më me forcë dhe mbreti Monun (viti 280 p.K.), i cili u bë edhe zotërues i Dyrrahut, ku preu monedha argjendi me emrin e vet. Ai arriti të rikëmbënte e të forconte shtetin ilir. E gjithë periudha e sundimit të dinastisë së Glaukisë shënon faqe të rëndësishme për historinë ilire. Shteti Ilir i Ultësirës Bregdetare të Adriatikut u bëri ballë synimeve hegjemoniste të Maqedonisë dhe pushtimeve epirote, duke siguruar një zhvillim të hovshëm ekonomik e kulturor në të gjithë Ilirinë. Ekonomia qytetare gjatë pothuaj një shekulli përjetoi një lulëzim të plotë. U ngritën shumë qytete të reja me arkitekturë urbane bashkëkohore dhe me mure mbrojtëse të fuqishme. Arti e kultura morën një zhvillim të paparë deri atëherë në Iliri. Ndër qytetet kryesore ilire që morën zhvillim janë Damastioni, Bylisi, Albanopoli, Dimali, Shkodra, Lisi, Meteoni, Ulqini, Rizoni etj. Disa prej tyre prenë edhe monedhat e veta prej bronzi ose prej argjendi. Këto qytete luajt¨n rol të rëndësishëm jo vetëm në ekonominë e kulturën e vendit, por edhe në historinë politike të Ilirisë. Përfshirja e kolonive helene, Dyrrahu e Apolonia, në shtetin ilir dhe përzirja e banorëve të tyre me ilirët, ndikuan në rritjen e fuqisë ekonomike dhe në zgjerimin e marrdhënieve tregtare me të gjitha krahinat e Ballkanit dhe jashtë tij.

3. Mbretëria e Ardianëve (231-168 p.K.)

Kjo mbretëri u formua në shek.III p.K., pas dobësimit të pushtetit të taulantëve. Mbretëria Ardiane përben bashkimin më të rëndësishëm politik që u formua nga ilirët. Themeluess i saj ishte Agroni. Dinastia e tij mbretëroi gjatë viteve 231-168 p.K. Mbretëria Ardiane bashkoi nën pushtetin e vet gjithë tokat ilire të Veriut me ato që u përkisnin më parë enklejeve dhe taulantëve, duke shtrirë kufijtë shtetërorë që nga lumi Vjosa, në jug, deri në Dalmacinë e mesme, në veri, dhe në lindje që nga trevat rreth liqenit të Ohrit deri në bashkimin e dy Drinave, në Kukës. Kryeqytet i Mbretërisë Ardiane u bë Shkodra. Në këtë kohë shteti ilir arriti organizimin më të larztë social-politik. Lindën edhe një sërë qytetesh të reja ilirie. Baza e shoqërisë ilirie ishin qytetarët e fshatarët e lirë dhe skllevërit. Fshati ilir tek ardianët kishte një numër të madh fshatarësh të shpronësuar, të cilët ishin të detyruar qe një pjesë të prodhimit t'ua dorëzonin zotërve të vet. Regjimi politik i shtetit ishte mbretëri trashëgueshme. Drejtimi i mbretërisë bëhej edhe me bashkësundues ose me miqtë e mbretit. Fronin mbretëror kishin të drejtë ta zinin edhe gratë. Qytetet kishin të drejtën e vetëqeverisjes së tyre, brenda kuadrit të shtetit ilir; në krye të tyre qëndronin polidinastët, sundimtarët e qyteteve. Në kohën e mbretit Gent pushteti i mbretit ishte i pakufizuar. Mbretërisë Ardiane gjatë tri luftërave kundër sulmeve të pushtusve romakë.

4. Lufta e Ardianëve kundër pushtimit romak

1. Lufta e Parë Ilire-romake (229-228 p.K.)

Armë dhe pajisje luftarake ilire Në fillimet e Mbretërisë Ardiane, shteti ilir arrit fuqizimin më të madh ushtarak, duke u bërë një forcë shumë e madhe detare në Adriatik. Mbreti Agron e rriti ushtrinë e tij dhe ndërtoi flotën detare më të madhe që kishin pasur ndonjëherë mbretërit e mëparshëm ilirë. Kjo shtoi ndikimin politik të Mbretërisë Ilire në Ballkan. Pas vdekjës së Agronit fronin e mori Teuta, një grua e vendosur që të vazhdonte politikën e paraardhësit të saj për forcimin e shtetit ilir. Ajo mori masa ushtarake për ta bërë shtetin ilir zotërues të anëdetjes së Adriatikut. Për këtë në vitin 229 p.K. ushtritë ilire pushtuan Korkyrën dhe qytetin më të pasur të Epirit, Foiniken. Epirotët u shkëputën nga aleanca me grekët dhe u lidhën me shtetin ilir të ardianëve. Fuqizimi i shtetit ilir vinte në kundërshtim me interesant e romakëve, fqinjëve perëndimorë. Në këto rrethana filloi Lufta e Parë Ilire-romake. Në vitin 229 p.K. ushtritë romake me 200 anije u nisën kundër ilirëve. Demetër Fari, komandant i Teutës, që ndodhej në Korkyrën e pushtuar nga ilirët, ia dorëzoi qytetin romakëve, të cilët më pas pushtuan Apoloninë e Dyrrahun, duke kaluar në veri kundër Isës e Farit. Romakët zunë pozitat kyçe tregtare e ushtarake të Adriatikut. Duke mos qenë në gjendje t'u bëjë ballë romakëve, Teuta u tërhoq në qytetin Rizon (Risani, në gjirin e Kotorrit), duke kërkuar paqe. Në vitin 228 p.K. u bë paqja me romakët, të cilët e ngushtuan së tepërmi shtetin ilir, duke kufizuar nga Neretva deri te qyteeti i Lisit. Si sundimtar i shtetit të ardianëve u vendos Demetër Fari. Dyrrahu e Apolonia u vunë nën protektoratin romak. Ne këtë humbje të madhe me romakët ndikun qëndrimi separatist i aristokracisë taulante dhe tradhtia e Demetër Farit, i cili u dorëzoiromakëve edhe të gjithë flotën ilire. Fillimin e luftës së romakëve kundër ilirëve, historianët romakë e shpjegojnë me piraterinë ilire dhe me sjelljen e keqe të Teutës ndaj përfaqësuesve romakë. Në fakt ky ishte vetëm preteksti që përdorën romakët për të filluar luftën, kurse shkaku i vërtetë i pushtimeve romake ishin synimet hegjemoniste të Romës në atë kohë, kur ajo ishte kthyer në një nga shtetet më të fuqishme meshdhetare. Fuqizimi ekonomik ilir po dëmtonte interesat e tregtarëve dhe të skllavopronarëve romakë. Prandaj edhe agresioni ushtarak romak u parapri nga masa ekonomike. Meqenëse monedhat prej argjendi të Dyrrahut e të Apolonisë kishin hyrë në qarkullim edh në tregjet romake, për të ndaluar vërshimin e tyre, romakët vendosën që edhe ata të prisnin monedhën e tyre prej argjendi.

2. Lufta e Dytë Ilire-romake (219-218 p.K.)

Kjo luftë erdhi si kundërvënie e romakëve kundër përpjekjeve që bënë ilirët për të rikëmbur shtetin e tyre dhe për ta shkëputur atë nga varësia romake. Demetër Fairi, pasi kishte plotësuar ambicjet e tij për pushtet, filloi t¨ndiqte një politikë të pavarur, në kundërshtim me paqen e nënshkruar me romakët, në vitin 228 p.K. Kjo gjë pajtohej edhe me intresat e vendeve fqinje. Demetri përfshiu përsëri nën sundimin e tij të gjith¨territorin e Mbretërisë Ardiane, duke lidhur edhe aleancë me Maqedoninë. Së bashku me të, Demetër Fari invadoi Peloponezin, kurse më vonë me ushtrinë e vet mori disa nga qytetet që Roma i kishte vënë nën varësinë e saj, forcoi ushtrinë ilire dhe ripërtriu flotën detare. Ndërkohë gjendja politike e brendshme në mbretëri u dobësua nga përçarja ndërmjet drejtuesve të shtetit ardian. Skerdiladidi, i cili qe bërë bashkësundimtar me Demetër Farin, u bashkua me romakët. Kjo gjendje e lehtësoi senatin romak për të ndërhyrë përsëri ushtarakisht në Iliri. Pas dy betejave që u zhvillun në qytetin e Dimalit dhe në Far, romakët e thyen Demetër Farin, i cili u detyrua të largohej në Maqedoni. Kështu Mbretëria Ardiane, në vitin 218 p.K., hyri përsëri nën varësinë e Romës, duke qnë e detyruar të jepte tribut vjetor. Sundimtar i Mbretërisë Ardiane u bë Skerdiladidi.

3. Lufta e Tretë Ilire-romake (168-167 p.K.)

Kjo luftë u parapri nga një gjendje e vështirë politike e krijuar në mbretëri. Skerdialdidi prishi aleancën me Maqedoninë dhe u bashkua tërësisht më romakët. Filipi II i Maqedonisë, ndërkohë thurrte plane për të dalë në brigjet e Adriatikut, prej nga mendonte të hidhej në Itali. Këto synime filloi t'i realizonte me pushtime të gjera në Mbretërinë Ardiane, duke u përpjekur të bëhej edhe zot i Apolonisë. Kjo bëri që ushtritë romake të hidheshin përsëri në Iliri, në vitin 205 p.K., për të mënjuar rrezikun maqedonas. Lufta e gjatë romake-maqedonase, që u zhvillua kryesisht në truallin e Mbretërisë Ardiane, e dobësoi këtë ekonomikisht e politikisht. Në Iliri u forcuan grindjet ndërmjet përkrahësve të Romës dhe përkrahësve të Maqedonisë dhe kjo shkaktoi përçarje. Në vitin 181 p.K. në krye të Mbretërisë Ardiane u vu Genti, i cili për të rikëmbur mbretërinë e tij, filloi të ndiqte një politikë antiromake, duke u bashkuar përsëri me Maqedoninë. Genti ndoqi një politikë të brendshme të vendosur për të bashkuar vendin e tij të përçarë. Për këtë mori masa për ngushtimin e pavarësisë që kishte aristokracia e qyteteve, duke forcuar kështu pushtetin qendror të mbretërisë. Me flotën detare ilire filloi të vinte përsëri nën kontroll anëdetjen e Adriatikut. Për të përballuar sulmet romake, në vitin 171 p.K., u krijua koalicioni iliro-maqedonas-epirot, i cili nuk dha rezultat, meqë Perseu, mbreti Maqedonasë, nuk i mbajti premtimet e dhëna. genti lidhi aleancë edhe me Mbretërinë Dardane. Senati romak veproi me ashpërsinë më t¨madhe kundër politikës së pavarur të Gentit. Një ushtri e madhe romake zbarkoi në vitin 168 p.K. në brigjet e Ilirisë dhe rrethoi kryeqendrën e mbretërisë, Shkodrën. Politika romake "përça e sundo" bëri që shumë qytete e krahina ilire të mos i shkonin në ndihmë Gentit. I ndodhur në gjendje të vështirë, Genti i kërkoi armëpushim pretorit romak Luc Anicit. Pas bisedimeve që duket se patën përfundime paqësore, romakët me pabesi e burgosën Gentin dhe familjen e tij dhe pushtuan Shkodrën. Kjo shënoi edhe rënien përfundimtare të Mbretërisë Ardiane, në vitin 167 p.K. Me këtë luf¨te së Shkodrës, në territorin e Mbretërisë së mundur Ardiane u krijua një njësi e re politike, Federata e Dalmatëve, që e kishte qendrën në pjesën veriore të mbretërisë. Kjo federatë u krijua në shek.II p.K., duke zgjeruar seundimin e vet deri në kufi me liburbnët, në veri, dhe daorsët, në jug. Dalmatët vazhduan luftën kundër zgjerimit të pushtimeve romake në Iliri deri në shek. I p.K.

5. Shteti i Epirit

1. Mbretëria e Molosëve (shek. V-IV.p.K

Shteti i Epirit ndodhej në jug të shttit të ardianëve. Ai shtrihej nga lumi Vjosa deri në gjirin e Ambrakisë dhe nga deti Jon deri në malet Pindit. Popullsia e këtij shteti ishte ilire, prandaj edhe shkrimtarët grekë i quajnë epirotët "barbarë", sipas traditës së kohës antike, kur të gjithë popujve jogrekë u vihej ky epitet. Në Epir jetonin 14 fise të mëdha me shumë fise të tjera më të vogla. Fiset kryesore ishin molosët, kaonët e thesprotët. Organizimi shtetëror i Epirit filloi që në shek.V p.K. Mbreti i parë epirot që njohim, është Admeti, mbret molos. Mbretëria Molose krijoi një oraganizim politik e ushtarak më të fuqishëm se të tjerët. Kjo i dha mundësi asaj të njihej në Ballkan si shtet i fortë në qendër të Epirit, aq sa në fundin e shek.V p.K. Separta e Athina bënë përpjekje të mëdha që secila të kishte përkrahjen e shtetit molos. Tharypa, mbret molos (42-85 p.K.), i edukuar që në moshë të re në shkollat e Athinërs, ndërmori një sërë reformash, duke përsosur organizimin e mbretërisë së tij. Me këto reforma ai përshpejtoi njëkohësisht ndikimet greke në Epir. Forcimi i organizimit shtetërorë i dha mundësi Mbretërisë Molose të zgjeronte kufijtë e vet. Edhe pasardhësit e Tharypës, Alketa dhe Neoptolemi, që sunduan në në gjysmën e parë të shek.IV p.K., e vazhduan politikën e zgjerimit të territorëve shtetërore. Prandaj në shkrimet e vjetra, Alketa përmendet si "sundimtari më i lartë i Epirit". Kjo bëri që molosët të viheshin në krye të bashkimit të parë politik të epirotëve, me krijimin e Lidhjes Molose, në fillimet e shk.IV p.K.

2. Lidhja Molose (shek. IV- 0 p.K

Lidhja Molose kishte karakter federativ monarkik. Në të merrnin pjesë disa fise epirote, në krye të të cilave qendronin molosët. Çdo fis merrte pjesë në qeverisjen e shtetit me anë të përfaqësuesve të zgjedhur prej tij. Në krye të shtetit qëndronte mbreti, që vinte nga dinastia molose e Ajakidëve. Ai kishte pushtet të trashëgueshëm. Mbreti ishte edhe komandant i përgjithshëm i ushtrisë. Pas mbretit qëndronte prostati, i cili ishte mbrojtës i ligjeve të vendit dhe i interesave të atyre që e kishin zgjedhur, duke kufizuar pushtetin mbretëror. Përkrah tij vinte sekretari. Të dy këta fuksionarë të lartë të shtetit zgjedheshin çdo vit nga Kuvendi i Popullit, i cili përgadiste ligje e vendime. Lidhja Molose e vazhdoi politikën e zgjerimit të kufijve të vet. Në mesin e shek. IV p.K., nën varësinë e saj u vunë tokat e koinonit të thesprotëve e të kaonëve. Me këtë molosët siguruan daljen në detin Jon. Lidhja Molose krijoi një aleancë të qëndrueshme me Filipin II të Maqedonisë, kur kjo ishte kthyer në një mbretëri kryesore në Ballkan. Në vitin 4 p.K., me kërkesën e Tarantit (Taranto), mbreti molos Aleksandër kaloi në Italinë e Jugut për të mbrojtur kolonitë helene që po kërsënoheshin nga fiset italike. Në fillim ushtria e tij pushtoi Apuljen, Heraklenë e qytete të tjera. Fitoret ushtarake të epirotëve i detyruan shumë qytete italike, madje edhe Romën, të lidhnin marrëveshje me Aleksandrin. Por pas disa vjetësh fiset italike, me forca të mëdha të bashkuara, i thyen epirotët në luftën e zhvilluar në afërsi të Kozencës në vitet 1-0 p.K.

3. Symahia (330-233 p.K.)

Pas dështimit të ALeksandrit në Itali, në shtetin e Epirit shpërthyengrindje të brendshme politike, që çuan në prishjen e marrdhënieve të mira me Maqedoninë. Në një gjendje të tillë u kriju symahia (aleanca) epirote, e cila zgjati nga viti 0 deri në vitin 2 p.K. Symahia u krijua nga bashkimi i shtetit të molosëve me aleatët e vet. Shteti epirot e ruajti karakterin federativ me bazë monarkike, por ndryshoi baza juridike e tij, e cila dobësoi pushtetin e sundimtarëve molosë. Çdo bashkësi fisi që bënte pjesë në symahi, kishte të drejta të barabarta me të gjithë pjesëmarrësit e tjerë. Çdo krahinë merrte pjesë në qeverisjen e përgjithshme të vendit me përfaqësuesit e saj. Symahia i vuri bazat kushtetuese krijimit të një shteti të vetëm epirot. Për rreth 0 vjet symahia përjetoi një periudhë tarazirash politike, nga lufta që bënin pretendentët për fronin mbretëror. Në vitin 297 p.K. në krye të shtetit të Epirit erdhi Pirroja. Ai me vendosmëri arriti plotfuqishëm ushtarak. Këto masa e forcuan shtetin e Epirit si nga ana e organizatave, ashtu edhe nga ajo ushtarake. Gjatë sundimit të Pirros (297-272 p.K.) Epiri zhvilloi një politikë të pavarur dhe vendosi marrëdhënie diplomatike me shtete të fuqishme të kohës. Epiri njohu një lulëzim t¨jetës qytetare, me një veprimtari të dendur ndërtimesh në qendrat e vjetra dhe me ngritjen e qyteteve të reja. Pirroja, me anë luftërash e pushtimesh, i zgjeroi kufijtë e shtetit të Epirit në kurriz të shteteve fqinje. Në veri pushtoi tokat ilire deri te lumi Shkumbin, në lindje tokat deri në Vardar, kurse në jug pushtoi tokat e Greqisë deri në Kroint. Me kërkesën e qytetit Tarant në vitin 280 p.K. Pirroja zbarkoi me një ushtri të madhe Italinë e Jugut. Në luftërat që zhvilloi, i theu keqas romakët, por edhe epirotët pësuan humbje të mëdha. Pas disa fitoreve që arriti edhe në Sicili dhe pas humbjes që pësoi në vitin 27 p.K., u kthye në Epir, ku përsëri nuk ndenji qetë. Me ushtrinë e tij hyri në Greqi, por u vra gjatë luftës që zhvilloi më 272 p.K. në qytetin Argo, në gjirin e Korintit. Pas kësaj Epiri u përfshi përsëri në grindje të brendshme dhe kjo çoi në ngushtimin e kufijeve të shtetit. Në vitin 24 p.K. Epiri u shndërrua në republikë të federuar të quajtur Lidhja Epirote, me kryeqytet Foiniken (Finiqi, afër Sarandës). Shteti epirot nga pushtuesit romakë në vitin 167 p.K. Romakët kthyen në robër 150 000 epirotë dhe shkatërruan 70 qytete të tyre, duke grabitur tërë arin e argjendin që kishin banorët.

6. MBRETËRIA DARDANE

1. Krijimi i Mbretërisë Dardane Në shek.IV p.K. u krijua Mbretëria Dardane, e cila shtrihej në territorin e Kosovës së sotme e të krahinave të tjera përreth. Kufijtë e saj shkonin në veri deri t qyteti i Nishit, kurse në jug deri në Kukës dhe në rrjedhën e sipërme të Vardarit. Mbreti i parë dardan që njohim, është Longari. Pas tij erdhën mbretërit Bato dhe Monun. Rolin kryesor në mbretëri e luajti fisi dardanëve. Në këtë mbretëri bënin pjesë edhe fise të tjera, ndër të cilat njohin galabrët dhe thunatët. Dardania ishte e njohur në botën e lashtë për tokat e saj të gjera e pjellore, për punimin e arit dhe për përpunimin e produkteve blegtore. I Njohur ka qenë veçanërisht djathi dardan. Shoqëria ilire e dardanëve mbështetej në sistemin sklavvopronar. Shkrimtarët antikë tregojnë se dardanët kishin kaq shumë skllevër, sa vetëm njëri prej tyre mund të kishte deri në 1000 veta e ndoshta edhe më shumë. Secili nga këta skllevër punonte tokën. Në kohë lufte sklleverit merrnin pjesë në ushtri, duke pasur si prijës pronarin e tyre. Mbretëria Dardane kishte krijuar një ushtri të fuqishme dhe të organizuar shumë mirë. Veçori e luftëtarëve dardanë ishte se ata hidheshin të gjtihë së bashku në sulm dhe po kështu së bashku tërhiqëshin me radhë të shtrënguara, duke mos lënë në sheshin e luftës as të plgosurit e tyre. Forca e kësaj ushtrie u tregua sidomos në shek.III p.K., kur dardanët qenë në gjendje të mbroheshin nga dynjet e fuqishme të keltëve, të cilët zbritën nga Evropa Qendrore. Madje dardanët treguan gatishmërinë të ndihmonin edhe Maqedoninë, që të përballonte këto sulme. Siç dëshmojnë shkrimtarët e lashtë, historia e Mbretërisë Dardane është mbushur me luftëra të pandërprera kundër Maqedonisë dhe më vonë kundër romakëve. Me Mbretërinë Ardiane, dardanët mbajtën marrëdhënie miqësore, por patën edhe konflikte, të shtyrë nga aristokracia skllavpopronare, që luftonte për interesa të ngushta, dhe kjo pati pasoja shumë të rënda ekonomike e politike si për ardianët, ashtu edhe për dardanët. Në mesin e shek. III p.K., kur sundonte mbreti Longar, ushtritë dardane u përpoqën të shtrinin kufijtë e tyre deri në brigjet e Adriatikut, duke shfrytëzuar faktin që ushtritë ardiane të mbretëreshës Teuta ndodheshin në Epir. Ky operacioni ushtarak fillimisht pati sukses, por me kthimin e ushtrive ardiane nga Epiri, dardanët u detyruan të lëshonin tokat e pushtuara e të ktheheshin në kifijtë e mëparshëm. Pas kësaj Longari i drejtoi uishtritë e tij në jug dhe pushtoi tokat e Mbretërisë Paione, që ndodheshin në veri të kufijv të Maqedonisë.

2. Luftërat e dardanëve kundër maqedonasve

Rreth vitit 21 p.K. luftimet ndërmjet dardanëve dhe maqedonasve morën përmasa të gjera, aq sa mbeti i vrarë në betejë edh mbreti maqedonas Demetri II. Pas vdekjes së tij, dardanët i shpeshtuan sulmet në ;aqedoni, derisa Antigon Dozoni i detyroi të largoheshin nga mbretëria e tij. Kur mbreti maqedonas Filipi V ndodhej në luftë me grekët, në vitin 219 p.K., dardanët vërshuan përsëri kundër Maqedonisë. Ishtritë maqedonase u detyruan të ktheheshin në trojet e tyre dhe për të përforcuar kufijtë veriorë pushtuan qytetin më të madh të Paionisë, Bylazorën (Velesi). Në vitin 216 p.K. ushtritë dardane ndërmorën një operacion të fuqishëm ushtarak kundër Maqedonisë, duke zënë 20 000 robër. Ata zbritën deri në fushën e Argos, në brigjet e lumit Haliakmon. Kjo fushatë u ndoq nga kundërsulme të reja që bëri Filipi V kundër dardanëve, duke u shkaktuar atyre humbje të rënda në ushtri. Në vitin 200 p.K. mbretërit dardanë Longar e Bato, së bashku me ardianët e mbretër të tjerë, lidhën aleancë me romakët kundër Maqedonisë. Kjo i shtyu dardanët të ndërmerrnin sulme të rrreja në jug të kufirit të tyre. Dardanët nuk i pushuan luftërat për të çliruar tokat që ndodheshin në jug të mbretërisë së tyre, toka që dikur i përkisnin Mbretërisë Paione dhe që i mbante të pushtuara Maqedonia, duk u mbyllur kështu atyre rrugët tregtare që i lidhnin me krahinat jugore të Ballkanit. Duke mos qenë në gjendje të ndërprisnin sulmet dardane, maqedonasit bënë marrëveshje me fiset klte të bastarnëve dhe të vendoseshin vetë në tokat e tyre. Kjo gjë nuk u arrit. Dardanët i thyen ushtritë klte dhe çliruan tokat që ata kishin pushtuar. Edhe pasi u shkatërruan Mbretëria Ardiane dhe ajo e Maqedonisë. Dardania vazhdoi të ishte ende e lirë, ndonëse nga aleanca me romakët dardanët nuk arritën përfitimet e dëshiruara. Romakët nuk u dhanë tokat e Paionisë, por vetëm të drejtën për të tregtuar kripë.

3. Luftërat e dardanëve kundër romakëve

Luftërat e dardanëvekundër romakëve për shumë vjet me ashpërsi shumë të madhe, në rrethanat kur senati romak synonte të shtrinte pushtimet e tij në të gjitha tokat ilire dhe të arrinte deri në Danud. Edhe pas shqetësimeve që u shkaktoi rifillimi i sulmeve kelte, dardanët i vazhduan inkursionet e tyre kundër Maqedonisë, cila ishte kthyer tashmë në provincë romake. Dardania u bë pengesë serioze për shumë vjet me radhë për ushtritë pushtuese romake, të cilat nuk hiqnin dorë nga synimet e tyre. Megjithkëtë në vitin 97 p.K. romakët arritën të vinin nën varësi të përkohshme dardanët dhe fise të tjera fqinje, të cilat më vonë i ripërtrinë forcat dhe u shkaktuan humbje të rënda romakëve. Aq të vështira ishin këto luftëra për romakët, sa kur konsulli romak Kurioni përgaditej me 5 legjione të nisej në luftë kundër Dardanisë, njëri nga këto legjione ngriti krye dhe nuk pranoi t'i bindej komandantit të vet të shkonte në këtë luftë që ushtarët e quanin të rrezikshme. Romakët i krahasonin dardanët me kuçedrën e Lernës, e cila, edhe kur ia prisnin të gjitha kokat që kishte, i ringjallte përsëri. Me këtë krahasim ata shprehnin qëndrueshmërinë e madhe të dardanëve ndaj kundërshtarit. Pas luftërave të gjata me romakët, nga fundi i shek.I p.K dardanët e humbën pavarësinë e tyre dhe hynë nën varësinë e plotë të Romës.

7. Arti dhe Kultura Paganizmi

1. Arti ilir në prehistori

Gjatë periudhës së prehistoris, ilirët kishin tëzhvilluar artin dekorativ, artin e zbukurimit me figura gjeometrike të objekteve që ata përdornin. Arti figurativ ka qenë pak i zhvilluar. Arti dekorativ ilir ka pasur qëllim estetik (zbukurues) dhe botëkuptimor. Ai shërbente për hijeshimin e objekteve të përdorimit praktik dhe për zbukurimin e veshjes. Disa nga motivet gjeometrike kanë kuptim botëkuptimor, sepse janë të lidhura me kultet e kohës. Motivet gjeometrike që zbukuronin qeramikën punoheshin me tekniken e gërvishjes dhe të mbushjes së figurave me ngjyrë të bardhë. Në disa treva ilire praktikohej edhe pikturimi i qeramikës. Figurat gjeometrike më të pëlqyeshme kanë qenë trekëndëshi dhe rombi, vijat zigzage, tufat e vijave dhe më rrallë rrethi. Trekëndëshi dhe rombi janë të lidhura me kulte matriarkale, kurse rrethi dhe kryqi i thyer përfaqësojnë diellin. Parimet estetike të zbatimit të artit dekorativ ilir janë simetria dhe harmonia e kompozimit të motive, përshtatja e kompozimit me formën e objektit dhe hijeshimi i pjesëve më të dukshme të sendeve. Ky art shquhet për saktësinë e zbatimit të motiveve, që, së bashku me parimet e tij bazë, i kanë dhënë artit deokrativ ilir një bukuri të veçantë, shumë të pëlqyeshme edhe për artëdashësit e kohëve tona. Arti figurativ ilir prehistorik kufizohej kryesisht në punimin me baltë ose në bronz të figurave të kafshëve, të shpendëve e më rrallë të njerëzve, të cilët kishin me kultet fetare.

2. Arti ilir në periudhën qytetare

Në periudhën qytetare ilire (shek.V- II p.K.) arti figurativ u zhvillua në një drejtim të ri më të lartë, me teknikë bashkëkohore. U shfaq skulptura ilire prej guri, me shtatore e portrete, e cila paraqiste figura njerëzish me veshje ilire tek ilirët. Modelet më të mira të kësaj skulpture janë zbuluar në trevat e fiseve ilire të amanetëve, bylinëve, taulantëve, japodëve e liburnëve. Përhapje të gjerë mori në të gjithë Ilirinë arti i punimit të terrakotave prej balte (figurina të vogla, të punuara kryesisht me kallëpe), të cilat paraqesin zakonisht kultet e kohës. Këto terrakota shpeshherë i gjejmë të punuara me frymëzim vendës. Edhe arti dekorativ mori një zhvillim të ri, ndonëse u përdor më rrallë. Ai u shtri kryesisht në artizanatin ilir. Shfaqjet më të arrira i gjejmë në punimin e enëve prej balte ose prej bronzi dhe në pafat metalike të brezit. Në shek.III-II p.K. ndeshim amfora, kupa dhe enë kozmetike të zbukuruara në reliev me tema mitologjike, erotike ose bimore. Punimet më të njohura janë pafta e brezit e shek.III p.K. e Selcës së Poshtme (Pogradec), ku paraqiten skena luftërash, figura shpendësh e kafshësh, po kështu edhe paftat e Gostilit (në Malin e Zi) në veri të liqenit të Shkodrës. Arti dekorativ zbatohet në këtë kohë edhe në arkitekturë, sidomos në varret monumentale.

3. Kultura e ilirëve

Kultura e ilirëve karakterizohet për lashtësinë e traditave të saj dhe për veçoritë etnike që ka. Ajo arriti lulëzimin e parë të saj gjatë shek. VIII-V p.K., kur një sërë objektesh morën forma të përkthyera, tipike ilire, me një art dekorativ të formuar, që e dallon atë nga popujt fqinjë. Kjo kulturë u formua në sajë të marrëdhënieve ekonomike e politike ndërkrahinore ilire, në kushtet e fuqizimit të artizanatit vendës dhe të këmbimeve tregtare e kulturore me popujt fqinjë. Në bazën e kulturës ilire qëndron niveli i lartë i punimit të qeramikës dhe veçanërisht i punimit të objekteve prej argjendi e prej ari, veçanërisht në Dardani. Ilirët përdornin forma të ndryshme enësh tryeze, enë për mbajtjen e ruajtjen e ushqimeve dhe enë rituale. Karakteristike për ilirët janë enët me dy vegla të ngritura lart mbi buzë, që përdoreshin për të pirë. Objektet metalike më të shumta ishin ato që përdorëshin për veshjen dhe zbukurimin e trupit, të punuara prej hekuri, bronzi, argjendi e më rrallë prej ari. Me shumicë punoheshin armët e sulmit e të mbrojtjes, kryesisht prej hekuri. Ndër to ka forma që janë tipike ilire, siç janë hanxhari me kurriz të përkulur dhe përkrenarja ilire. Po kështu të ndryshme janë edhe veglat e punës prej hekuri. Gjatë shek. V-II p.K. kultura ilire arriti një nivel të ri lulëzimi, me zhvillimin e kulturës qytetare. Karakteristikë dhe meritë e ilirëve është se ata nuk qëndruan të izoluar vetëm me kulturën e tyre tradicionale, por ditën të huazonin çdo gjë përparimtare, bashkëkohore, si në ekonomi, në organizimin politik, ahtu edhe në fushën kulturore. Zhvillimi i kulturës qytetare u shoqërua me përhapjen e ndikimit helen në Iliri, ashtu si në të gjithë Mesdheun. Një sëre qendrash prehistorike u kthyen në qytete dhe përkrah tyre lindën shumë qytete të reja. Këto qytete ishin të rrethuara me mure të fuqishme mbrojtëse, të pajisura me porta e kulla të shumta. Arkitektura qytetare ilire u ngrit sipas shembullit të qyteteve bashkëkohore të Greqisë, që në ate kohë u përhap në gjithë pellgun e Mesdheut. Banesat një-e dykatëshe ishin të ngritura me gur të punuar, me panimetri të njëjtë me banesat helene. Qytetet u pajisën me teatro, tempuj, stadiume e gjimnate. Vetëm teatri i Bylisit, i ngritur në shek.III p.K., zinte 9000 shikues. Pjesë e jetës së kulturuar ishin edhe shëtitoret e portikët ku njerëzit, veçanërisht aristrokraciam, duke shëtitur, zhvillonin biseda shoqërore, filozofike e politike. Në këto vende, gjatë shëtitjes, jepeshin edhe mësime. Monumente të këtilla kulturore janë zbuluar në gërmimet erkeologjike në Bylis e në Nikaja të Fierit si dhe në Dimal (në rrethin e Beratit). Në Bylis, pranë teatrit ishte ndërtuar stadiumi, gjimnazi dhe shëtitorja. Një teatër është zbuluar në Nikaja, kurse në Amantie (Plloça e Vlorës) është zbuluar një stadium. Krahas teatrit, muzikës dhe gjimnastikës, u zhvillua edhe letërsia. Edhe pse nuk kemi tzë trashëguara vepra të këtilla, kjo nënkuptohet nga vetë niveli kulturor i qyteteve ilire. Siç mësojmë nga historiani grek Plutarku, Pirroja i Epirit shkroi libra për artin ushtarak. Rritja e tregtisë me qendrat helene bëri që të përlqeheshin objektet e prodhuara prej atyre, dhe kjo e detyroi artizanatin ilir t'u përshtatej kërkesave të tregut dhe të prodhonte kryesisht objekte me forma helene. Megjithatë, traditat ilire në artizanat u ruajtën në shumë krahina ilire, sidomos në punishet dardane. Përhapje të gjerë mori gjuha greke, e cila përdorej si gjuhë tregtare dhe zyrtare. Megjithëse ilirët, ashtu si shumë popuj të tjerë evropianë, nuk kanë lënë të shkruar gjuhën e tyre, gjuha ilire mbeti e gjallë. Për këtë dëshmojnë mbishkrimet e zbuluara, të cilat japin rreth 1000 fjalë ilire, të shkruara me alfabetin grek ose latin. Këto fjalë paraqesin emra ilirë të njerëzve, të fiseve, të perëndive, të lumenjve, të qyteteve etj. Gjuha ilire është gjuhë indo- evropiane dhe ka elemente të përbashkëta me trakishten. Si degë e ilirishtes njihet mesapishtja e shkruar e Italisë së Jugut. Nga kjo gjuhë janë ruajtur400 mbishkrime të shkruara me një alfabet të veçantë. Për një jetë të kulturuar të ilirëve dëshmojnë edhe shkrimtarët e jashtëm grekë, sipas të cilëve ilirët bënin një jetë shumë të hijshme, e donin jetën shoqërore dhe ishin shumë të drejtë e mikpritës.

4. Paganizmi

Paganizmi është besimi në shumë perëndi. Është forma më e lashtë e besimit që kishin njerëzit. Një përhapje të gjerë tek ilirët pati kulti i Diellit, që simbolizohej në formën e rrethit, të kryqit të thyer, të spirales etj. Kultin e Diellit e ruajtën edhe banorët e Apolonisë. Mjaft i përhapur ka qenë edhe kulti i gjarprit. Atë e konsideronin mbrojtës të luftëtarëve dhe mbrojtës të të vdekurve; kurse në mitologjinë e lashtë, gjarpri lidhet edhe me emrin e ilirëve. Nën ndikimin grek, në besimet ilire u futën edhe kultet e perëndive greke, si Zeusi, perëndia e gjithësisë, Poseidoni, zot i deteve, Armisi, perëndia e blegtorisë etj.

8. Iliria nën perandorinë Romake

1. Politika e pushtuesve romakë në Iliri

Në vitin 167 p.K. pas pushtimit të Shkodrës, senati romak shpalli se ilirët do të ishin të lirë, se ata që u bashkuan me romakët në luftën kundër Gentit do të përjashtoheshin nga taksat, kurse të tjerët do të paguanin gjysmën e taksave. Pas kësaj romakët e ndanë Ilirinë në disa njësi administrative. Tokat ilire në veri të lumir Mat deri në Danub u përfshinë në Provincën e Ilirikut, kurse tokat në jug të Matit u përfshhinë deri në Provincën e Maqedonisë. Në shek.IV pasuan ndarje të tjera. Iliria e Jugut u nda në 4 provinca: Prevali (me qendër Shkodrën), Dardania (me qendër Shkupin), Epiri i Ri (me qendër Durrësin) dhe Epiri i Vjetër (me qendër Nikopojën). Liria e premtuar nga romakët nuk ishte tjetër veçse fillimi i nënshtrimit të plotë ushtarak të Ilirisë. Ndarjet administrative që u bënë dhe një sërë masash të tjera ekonomike e politike dëshmojnë see romakët që në fillim u përpoqën me çdo mënyrë të pengonin ribashkimin e tokave ilire. Ilirëve nuk u lejohej të mbanin flotë detare ose të ndërtonin anije. Ashtu si në Maqedoninë e pushtuar, edhe në Iliri asnjërit nuk i lejohej të tregonte ose të martohej përtej krahinës ku jetonte. Mbledhjet popullore mund të bëheshin vetëm brenda çdo krahine. Shtypja dhe shfytëzimi romak erdhi duke u shtuar. Një pjesë e banorëve u shpërngulën nga trojet e tyre. Shumë banorë u kthyen në skllevër. Taksat erdhën duke u rritur.

2. Kryengritjet ilire

Pesha e rëndë e pushtimit dhe e shfrytëzimit bëri që ilirët të ngriteshin herë pas here në kryengritje, të cilat u shtypën mizorisht nga romakët. Në vitin 50. p.K., ngritën pirustët, dalmatët dhe më vonë parthinët. Por kryengritja më e fuqishme ilire është ajo që shpërtheu në vitin 6 e që vazhdoi vjet. Në kryengritje morën pjesë panonët, dalmatët, pirustët, desidiatët e shumë fise të tjera. Kryengritësit krijuan një ushtri të madhe e përbërë prej 200 000 këmbësorësh e 9000 kalorësish. Drejtimi i përgjithshëm iu ngarkua dy udhëheqësve, Batos dhe Pinit. Komandantët e kryengritjes ishin shumë të guximshëm e të stërvitur mjaft mirë. Zemërimi i kryengritësve u drejtua veçanërisht kundër ushtarëve, tregtarëve dhe qytarëve romakë që ishin vendosur në Iliri, një pjesë e madhe e të cilëve u vranë. Kjo ngjalli tmerr te romakët. Perandori shpalli në senatin romak se, po të mos merreshin masa të shpejta, për 10 ditë armiku do të hynte brenda në Romë. Në dy vjetët e parë kryengritësit e ruajtën përparësinë ushtarake mbi romakët, por më pas fiset panone u përçanë. Batoja i tradhtoi kryengritësit prandaj ata e kapën dhe e vranë. Pini, udhëheqësi tjetër i kryengritësve, u dorëzua te romakët. Kryengritjen e vazhduan dalmatët, desidiatët dhe pirustët. Kryengritësit treguan shkathtësi e vendosmëri të veçantë. Në raste rrethimi, për të mos u dorëzuar, ilirët udhëheqëshin me rrënjë e barishte, kurse gratë e qyteteve Metul e Arduba, që të mos u dorëzoheshin romakëve pushtues, u hodhën në zjarr bashkë me fëmijët e tyre ose u mbytën në lumë. Lufta që bënë romakët për të shuar këtë kryengritje të madhe u quajt atë kohë si lufta më e tmerrshme që bënë romakët jashtë iItalisë. Pas shtypjes së kryengritjes, në vitin 9 qendresa ilire mori forma të reja. Përhapje të madhe në tokat e pushtuara ilire mori lëvizja e kaçakëve, të cilët sulmonin tregtarët dhe ushtrinë romake. Janë shumë të njohur në histori kaçakët dardanë e dalmatë, të cilët u shtuan në një numër tepër të madh.

[ATMAN]

3. Ndryshimet në jetën qytetare

Amfiteatri i Durrësit

Të gjitha këto luftëra në Iliri u shoqëruan me shkatërrime të mëdha dhe rënie ekonomike. Gjendja u keqësua edhe më shumë nga masat kufizuese që morën romakët. Në tërë shtrirjen e ilirëve u pakësua shumë numri i qyteteve. Disa u shkatërruan, të tjera u kthyen në fshatra ose në qendra garnizohesh ushtarake. Jeta qytetare u kufizua në një numër të pakët qytetesh. Qytetet që u ruajtën morën organizim social.politik romak dhe mbështeteshin në rritjen e shfrytëzimit skllavopronar. Ato qytete që morën statusin e kolonisë, si Shkodra, Dyrrahu, Bylisi, Butrinti et., patën një hov të ri zhvillimi. Ngritje patën edhe municipet, qytete të vogla me pavarësi të kufizuar, si Ulpiana afër Prishtinës. Për shkak të interesave tregtare e ushtarake romake, një shtrirje të madhe mori rrjeti rrugor. Shumë e njohur në botën antike u bë Via (rruga) Egnatia, e cila lishte Dyrrahun e Apoloninë me Kostandinopojën. Në qytet morën një lulëzim të ri skulptura, mozaikët, ndërtimi i godinave zyrtare dhe i atyre argëtuese. Në Apoloni u ngritën odeoni, biblioteka dhe selia e këshillit të qytetit. Durrësi, me zhvillimin që mori, u quajt taverna e Adriatikut. Aty u ngrit edhe amfiteatri, ku bëheshin përleshje të gladiatorëve. Ndërtime të reja u bënë në Butrint, në Shkup etj. Në fshat gjendja u keqësua pa masë. Tokat më të mira u shpronësuan dhe iu dhanë në pronësi kolonëve dhe veteranëve romakë, të cilët krijuan latifundet. Gjatë periudhës romakë u ndie ndikimi i artit e i kulturës romake si dhe i gjuhës Latine. Në shek.III-IV në Perandorinë Romake shpërtheu kriza social- ekonomike e politike dhe në vitin 95 Perandoria u nda në dy pjesë, në Lindore e në Perëndimore. Që në periudhën e krizës ekonomike romake, në trevat ilire filloi një ripërtëritje e traditave etnike ilire në qytete e në fshatra. Efektet romanizuese të pushtimit nuk arritën të shuanin traditat etnike vendëse, meqenëse ilirët kishin një nivel të lartë kulturor dhe luftërat e vazhdueshme kundër pushtuesve e forcuan edhe më shumë ruajtjen e traditave vendëse në gjuhë e në kulturë. Krijimi i bashkësive të lira fshatare ilire që në shek.III-IV, i dha në një hov të ri ripërsëritjes së trashëgimisë kulturore. Pas dhënies së qytetarisë romake të gjithë banorëve të lirë të Perandorisë romake (viti 212), ilirët filluan të luanin rol të rëndësishëm në ekonomi, në administratë e në ushtri, aq sa disa komandantë ilirë u shpallën perandorë të të gjithë shtetit romak. Gjatë shek.III-IV njihen si perandorë romakë me prejardhje ilire Kaludi II, Aureliani, Deci. Ndër perandorët romakë më të mëdhenj ilirë janë Diokleciani dhe Konstandini i Madh.

Shqipëria në Perandorinë bizante (Shek- IV-XIV). Principatat Shqiptare 9-10. Shqipëria në shekujt e parë të Mesjetës!

1. Shqipëria- provincë e Bizantit

Në vitin 95, Perandoria Romake u nda në dy pjesë të veçanta e të pavarura nga njëra-tjetra: Perandoria Romake e Perëndimit, me kryeqytet Romën, dhe Perandoria Romake e Lindjes, ose siç quhet ndryshe Perandoria Bozante. Kryeqytet i kësaj të fundit u bë Kostandinopoja, e quajtur për nder të perandorit të Konstandin i Madh, themelues i saj më 330. Provincat e Ilirikut, ndër të cilat Prevali, Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër, iu bashkangjitën Perandorisë Bozante, në suazën e së cilës qëndruan për gati 10 shekuj. Pozita gjeografike në kufi me Italinë e rriti së tepërmi rolin e këtyre trevave në kuadrin e Perandorisë Bozante. Ato u kthyen në një nyje komunikimi ndërmjet Lindjes e Perëndimit. Një rol të tillë e favorizonte ekzistenca e porteve të rëndësishme dhe e rrjetit rrugor që fillonte nga brigjet lindore të Adriatikut e të Jonit dhe shtrihej në thellësi të gadishullit, duke lidhur me bregdetin qendra të tilla të rëndësishme, si Nishi, Shkupi, Ohri, Kosturi, Selaniku, e vetë Kostandinopoja. Ashtu si në shekujt e mëparshëm, Via Egnatia vazhdoi ta luante rolin kryesor të komunikimit ndërmjet provincave të Perandorisë në rrafshin horizontal. Me zotërimin e kësaj rruge lidhen një sërë betejash të mëdha ushtarake që u zhvilluan në truallin shqiptar në shekujt e mesjetës: Durrësi, "metropoli i Ilirukut", ishte pa diskutim porti kryesor i Bizantit në krahun perëndimor të tij. Aty ndodheshin punishte dhe arsenale për pajisjen e ushtrisë dhe të flotës perandorake. Megjithëse u dëmtua nga tërmetet e viteve 345 e 518, qyteti u rimëkëmb e u pasurua me ndërtesa të reja publike e private. Në Durrës u zhvillua një shtresë e fuqishme e aristrokracisë civile, ushtarake e kishtare, që luajti rol të rëndësishëm në jetën e qytetit e më gjerë. Në vitin 491një përfaqësues i saj arriti të bëhej perandor i Bizantit, me emrin Anastasi I (491-518). Perandori Anastas bëri mjaft ndërtime në qytetin e tij të lindjes. Ai ngriti hipodromin dhe muret e fuqishme rrethuese që mund të shihen ende sot dhe që e bënë Durrësin të papushtueshëm në tallazet e shekujve. Përveç Durrësit, një numër qytetesh e kështjellash u trashëguan nga periudha antike, si Shkodra, Lezha, Vlora, Bylisi, Berati (Pulkeropolis), Amantia, Butrinti, Adrianopoja (pranë Gjirokastrës) etj. U krijuan edhe qytete të reja si Skampini (Elbasani) dhe Onhesmi (Saranda). Por në kushtet e reja historike, që u karakterizuan përgjithësisht nga kriza e jetës qytetare, një pjesë e këtyre qyteteve u rudhën në funksionet e tyre dhe mbijetuan thjesht si kështjella ushtarake ose si qendra kishtare, kurse kështjella të tjera, si Onhesmi, Skampini, Amantia nuk përmenden më pas shekullit VI.

2. Përhapja e krishterimit në Shqipëri

Ndër dukuritë më të rëndësishme që shoqëruan kalimin në mesjetë ishte përhapja e krishterimit, që u bë fe zyrtare në kohën e perandorit Kostandin (fillimi shek.IV). Krishterimi hodhi rrënjë në trevat e Ilirisë qysh në shekujt e parë të erës sonë. Si kudo, edhe këtu vatra të krishterimit u bënë qendrat qytetare, ku u ngritën bashkësitë e para fetrare dhe vendet e kultit të ri kristian. Me përsosjen e organizimit kishtar, në qytetet kryesore u krijuan peshkopatat, që e shtrinin juridiksionin e tyre në gjithë krahinën (dioqezën). Peshkopatat u ngritën në qytetet më të mëdha e më të vjetra, si në Lezhë, në Bylis, në Apoloni, në Amantia, në Aulona (Vlorë), në Butrint, në Adrianopojë, në Finiq, në Onhesëm, në Nikopojë etj. Peshkopatat vareshin nga metropolitë, të vendosura në qendrat e provincave. Në trevat shqiptare, në shekujt IV-IX funksiononin metropolitë e SHkodrës (Prevali), e Shkupit (Dardani), e Durrësit (Epiri i Ri), e Nikopojës (Epiri i Vjetër). Këto metropoli kishin përkatësisht , 3, 5, 8 e 9 peshkopata varëse (sufragane). Peshkopët e provincvave mblidheshin periodikisht, nën kryesinë e metropolitit, në sinodet provinciale, ku diskutohej dhe vendosej për çështje që kishin të bënin me besimin dhe me klerin lokal. Kursse metropolitët dhe krerët e peshkopatave më të rëndësishme shqiptare merrnin pjesë në koncilet ekumenike, ku diskutoheshin prebleme që kishin të bënin me dogmën e krishtere në përgjithësi dhe me hierarkinë e lartë kishtare. Kështu, në koncilin e Efesit, më 41, mori pjesë dhe metropoliti i Durrësit, Eukariti, i shoqëruar nga varësit e tij, peshkopët e Apolonisë e të Bylisit, si dhe metropoliti i SHkodrës. Ndonëse politikisht trevat shqiptare bënin pjesë në Perandorinë e Lindjes, nga pikëpamja kishtare ato u vunë nën autoritetin e papës së Romës. Për t'i forcuar lidhjet e tijh me kishën e këtyre vendeve, papa caktoi një vikar (mëmkëmbës) të përgjithshëm me qendër në Selanik, që kishte për detyrë të shuguronte peshkopët e Ilirikut, të kryesonte sinodet e provincave dhe të zgjidhte grindjet kishtare, përveç rasteve të rënda, që ishin në kompetencë të Romës. Në shek.V u shtuan përpjekjet e Patrikanës së Kostandinopojës për t'i shkëputur peshkopatat e Ilirikut Lindor nga Roma e për t'i futur nën varësinë e vet. Por këto përpjekje ndeshën në kundërshimin e papës dhe të vetë peshkopëve vendës, të cilët e shquan për besnikëri ndaj Romës, veçanërisht peshkopët e Dardanisë. Perandori Justinian (527-565) me origjinë ilire, e njohu pushtetin e papës mbi kishën e Ilirikut. Krahas Selanikut, ai ngriti një vikariat të dytë në Shkup, afër fshatit të tij të lindjes, Tauresium, që e quajti Justiniana Prima. Kisha e Dardanisë dhe e Prevalit u vu në varësi të këtij të fundit, ndërkohë që peshkopatat e Epirit të Ri e të Epirit të Vjetër vazhduan të vareshin nga vikariati i Selanikut. Të dy vikariatët, i Shkupit dhe i Selanikut, mbetën nën autoritetin e papës së Romës. Por gjendja ndryshoi krejtësisht në kohën kur në Bizant shpërtheu e ashtuquajtura "lufta kundër ikonave" (ikonoklastia) më 70. Në këtë rast, peshkopët e Ilirikut iu kundërvunë politikës zyrtare bizante. Perandori ikonoklast, Leoni III, e shfrytëzoi këtë rrethanë për ta shkëputur kishën e Ilirikut nga Roma e për ta lidhur atë me Patrikanën e Kostandinopojës (72). Megjithatë, mjaft peshkopë shqiptarë vazhduan edhe paskëtaj t'i mbanin lidhjet me Romën. Periudha e hershme e krishterimit në Shqipëri, përveçësee nga dokumentet historike, dëshmohet edhe nga një numër i konsiderueshëm monumentesh kulti. Shprehja më e arrirë e tyre janë bazilikat, mbeturina të të cilave shihen ende sot në Skampë (Elbasan), Amantie, Ballsh, Mesaplik (Vlorë), Arapaj (Durrës). Për t'u veçuatr është bazikika e Butrinit, që ruhet në gjendje mjaft të mirë. Kisha më të vogla paleokristiane janë zbuluar në Tiranë, Lin (Pogradec), Paleokastër (pranë Gjirokastrës), Jermë, Bylis etj. Ndër dëshmitë më me vlerë të arkitekturës dhe të artit paleokristian në Shqipëri është Baptisteri i Butrinit. Ai renditet ndër realizimet më të shquara në fushën e baptisterëve me planimetri qendrore. Salla e pagëzimit ka planimetri rrethore. Dy rrathë koncentrikë me 16 kolona e ndajnë sallën në tri unaza, në qendër të të cilave ndodhet vaska e pagëzimit. Kolonat janë marrë nga ndërtesa antike. Në Baptisterin e Butrinit si dhe në pjesën më të madhe të bazilikave dhe të kishave paleokristiane të zbuluara në vendin tonë ka gjetur zbatim të gjerë teknika e mozaikut. Me të janë zbukuruar sipërfaqe të tëra, lryesisht, dyshemetë. Në këta mozaikë mbizotërojnë motivet zoomorfe, floreale dhe gjeometrike, karakteristikë e artit dhe e simbolikës kristiane.

3. Shqipëria në kohën e dyndjes së popujve dhe të vendosjes së sllavëve në Ballkan

Kalimi nga antiketi në mesjetë u karakterizua nga ndryshime e përmbysje të mëdha politike, social-okonomike, kulturore dhe etnike në botën e vjetër. Ashtu si trevat e tjera ballkanike, edhe viset ilire nuk iu shmangën goditjeve të popujve "barbarë", që kapërcenin kufirin e Danubit e depërtonin në thellësi të jugut. Gotë, hunë, antë, herulë, gepidë, avarë, e më në fund edhe sllavë shkelën gjatë shekujve V-VI Ilirikun dhe mbollën kudo shkatërrim e pasiguri. Perandorët bizantë u përpoqën t'i frenonoim sulmet barbare duke ngritur sisteme të fortifikuara në viset e rrezikuara. Perandori Justinian (527-565) ndërtoi dhe rindërtoi për këtë qëllim 167 kështjella në provincat e Prevalit, të Dardanisë, të Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër. Nga fundi i shek.VI, dyndjet e popujve, veçanërisht ato avarosllave u intensifikuan së tepërmi. Duke ardhur nga veriu, sllavët shpërthyen në Maqedoni, Trakë, Tesali, Atikë e Peloponez. Sulme të izoluara sllave u bënë edhe në provincat ilire të Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër. Si pasojë e tyre, një numër qyteetsh të vjetra përfshirë edhe Durrësin, u dëmtuan rëndë. Qyteti i Lezhës u mor nga sllavët rreth vitit 590 dhe u mbajt prej tyre për disa vjet. Dyndjet sllave u shoqëruan me një dukuri të re, me atë të kolonizmit sllav, që njohu kulmin e vet gjatë sundimit të perandorit Herak¨¨el (610-649). Perandoria Bizante u detyrua të lejonte ngulitjen e masave sllave në vise të ndryshme të Ballkanit. Për rrjedhojë, në fillimet e shek. VII, mjaft treva si Dakia, Maqedonia, Traka e Peloponezi pësuan ndryshime të mëdha në strukturën e tyre etnike. Edhe bota e madhe ilire pësoi rrudhje të ndjeshme. Masa sllave u vendosën në viset e Ilirisë Veriore, kurse në provincat ilire të Prevalit, të Dardanisë, të Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër pati infiltrime grupesh të vogla sllave, që me kohë u tërhoqën përsëri ose u asimiluan. Sidoqoftë, burimet historike dhe gjetjet arkelogjike e përjashtojnë kolonizimin sllav të këtyre katër provincave që përfaqësojnë hapërsirën etnike të shqiptarëve gjatë mesjetës e deri në kohët e reja. në Preval, i cili në kohët e mesme u quajt me emrat Diokle e Zetë, në Dardani (Kosovë), në Maqedoninë e sotme Perëndimore, në Epirin e Ri (Arbanon) e në Epirin e Vjetër (Shqipëria e Poshtme), popullsia autoktone shqiptare përbënte një masë kompakte dhe homogjene. Por ishuj të popullsisë së vjetër ilire vazhduan të mbijetonin deri në fund të mesjetës edhe përtej kësaj shtrirjeje, në viset e Raguzës (Dubrovnikut), deri thellë në Bosnjë e Hercegovinë, ose në brezin Maqedoni-Tesali, në kufi me Epirin. Deri në fund të periudhës osmane këtu dëshmohen vendbanime masive shqiptare. Elementi shqiptar ka qenë në jug të Gjirit të Artës, në Etoli dhe në Akarnani, ku edhe sot hasen gjurmë të toponimisë së vjetër Shqiptare.

4. Shqiptarët pasardhës të ilirëve

Në të gjithë këtë shtrirje gjeografike të përfaqësuar nga provincat e Prevalit, të Dardanisë, të Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër, që njihet si atdheu mesjetar i Shqiptarëve, mbi bazën e elementit të vjetër ilir u zhvilluan proceset etno-gjenetike të formimit të popullit shqiptar. Bazuar në lidhjet gjenetike të shqipes me ilirishten si dhe me marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e vjetra greke-latine e trakorumune, shkenca ka arritur në përfundimin se folësit e hershëm të asaj gjuhe, arbrit, kanë populluar një trevë që ishte në kontakt me të tria këto grupe gjuhësore dhe që, për rrjedhojë, përputhet me trevën ku ata banojnë ende sot. Ky përfundim mbështetet edhe nga të dhënat e arkeologjisë. Kultura e hershme materiale e shqiptarëve (arbërve), e njohur përgjithësisht me emrin "kultura e Komanit", sipas emrit të fshatit, ku u gjetën më 1898 gjurmët e saj flet qartë për vazhdimin e traditave ilire dhe për marrëdhënie të pandërprera me kulturën romane-bizante të epokës së kapërcimit nga lashtësia në mesjetë. Gjurmë të kulturës arbërore të Komanit janë gjetur së fundi edhe në rrethet e Lezhës, të Krujës, të Tiranës, të Mirditës, të Pukës, të Matit, të Kukësit, të Ohrit etj. Së fundi, vetë emri i shqiptarëve të hershëm, i arbërve (lat. Albani, greq. Arbanoi) e ka origjinën te fisi ilir me të njëjtin emër, që Ptolemeu, gjeograf i shek.II e lokalizon në viset midis Durrësit e Dibrës. Po kështu, historiani bizantin i shek.XI, Ataliati, njofton se banorët e kësaj treve me rëndësi të veçantë gjeostrategjike vazhdonin të quheshin arbër (arbanoi) edhe në kohën e tij. Ky emër u përgjithësua edhe për popullsinë shqiptare të trevave të tjera që më parpara emërtohej sipas emrave të krahinave ose të qyteteve. Burimet historike tregojnë se viset shqiptare gjatë mesjetës shtriheshin nga Gryka e Kotorrit në veri, deri në Gjirin e Artës, në jug. Të gjitha ato treva në atë kohë përfshiheshin nën emërtimin Arbëria (Albania).

5. Riorganizimi administrativ i trojeve shqiptare.

Shqipëria dhe Mbretëria Bullgare (shek.IX-X) Pas dyndjeve sllave në ballkan, Shqipëria, ndonëse mbetej gjithnjë provincë bizante, i humbi lidhjet tokësore me Perandorinë. Në këto kushte, në qytete ose jashtë tyre po zhvilloheshin struktura autonome të qeverisjes, që përfaqësoheshin nga fisnikët e qyteteve (arkondët) dhe nga bujaria e fshatit. Por nga fillimi i shek.IX, situata politike në Perandorinë Bizantine ndryshoi. E çliruar nga presioni i arabëve në Lindje, ajo i drejtoi sytë nga provincat e saj perëndimore, si Italia e Jugut, Dalmacia e Shqipëria, që qenë bërë objekt i sulmeve arabe, bullgare e franke. Për këtë arsye, duke filluar nga ajo kohë, Perandoria Bizantine e forcoi praninë e saj në këto provinca nëpërmjet riorganizimit të tyre administrativ dhe krijimit të provincave ushtarake, themave. Trevat shqiptare u përfshinë në themat e Durrësit (shtrirja Tivar-Vlorë) të Nikopojës, që mbërrinte deri në Gjirin e Korintit, e të Selanikut, që përfshinte edhe viset lindore shqiptare (të Madeqonisë së sotme Perëndimore) dhe atë të Kosovës. Më vonë këtu u krijua një themë e re, ajo e Shkupit. Në krye të themës qëndronte një funksionar i lartë bizantin, strategu, i veshur njëherësh me pushtet ushtarak e civil. Strategu i themës së Durrësit dhe ai i Nikopojës quheshin edhe dukë. Nën urdhrat e tyre ishte një aparat i tërë nëpunësish ushtarake e civilë që shërbenin në qendër e në bazë. Organizimi i ri i themave synonte të konsildonte forcën ushtarake bizantine nëpërmjet krijimit të një ushtrie të rekrutuar në vend, nga radhët e stratiotëve (bujqve-ushtarë) që kishin të drejtën e shfrytëzimit të një parcele toke kundrejt kryerjes së shërbimit ushtarak. Integrimi i forcave vendëse në ushtrinë e themës së Durrësit bëri që shumë fisnikë shqiptarë të ngjitnin shkallët e karrierës ushtarake dhe të arrinin poste të larta, deri në atë të strategut. Regjimi i themave në Shqipëri nënkuptonte marrëdhënie të caktuara të pushtetit qendror bizantin me forcat dhe me strukturt vendëse. Shqiptarët do të jepnin ndihmesë ushtarake për të mbrojtur, në emër të perandorisë, në radhë të parë trevat e tyre. Në të njëjten kohë ata liroheshin nga detyrimet kryesore fiskale kundrejt arkës perandorake dhe ç'është më kryesorja, fitonin një shkallë të lartë autonomie politike. Megjithëse qëllimi kryesor për të cilin u ngritën themat e Perëndimit ishte frenimi i ekspansionit të shtetit bullgar, ky i fundit, nga gjysma e shek.IX e sidomos nën sundimin e car Simeonit (893-927), ankesoi dora-dorës territore të Tesalisë, të themës së Nikopojës dhe të themës së Durrësit. Pas Simeonit qe car Samueli (976-1014) që i dha Mbretërisë Bullgare shtrirjen e saj më të gjerë. Aty nga viti 990 Samueli pushtoi qytetin e Durrësit. Pastaj ai vuri nën kontroll edhe krahinën e Dioklesë. Princi i saj Gjon Vladimiri pranoi të njihte pushtetin e carit bullgar, dhe si provë basnikërie u martua me Kosarën, vajzën e Samuelit. Me ardhjen në fron të perandorit Bazili II, Perandoria Bizantine kaloi në sulm në të gjtiha frontet. Më 1105 patrici durrsak Gjon Krisili, pasi mori një sërë premtimesh, ia dorëzoi qytetin e tij perandorit bizantin. Po atë kohë Samueli e humbi kontrollin mbi Dioklenë. Më 1018 mbeturinat e fundit të forcave bullgare, të komanduara nga djemtë e Samuelit (cari bullgar ndërkohë kishte vdekur), pësuan afër Beratit disfatën përfudimtare në luftë bizantinët. Kjo ngjarje shënoi rivendosjen e pushtetit në trevat shqiptare.

11. Shqipëria në Shek. XI-XII

1. Zhvillimi i marrëdhënieve feudale. Fisnikët shqiptarë

Kapërcimi i mijëvjeçarit të parë u karakterizua nga ndryshime të thella në strukturat ekonomike e sociale të shoqërisë shqiptare. Si rezultat i një procesi që vazhdonte prej kohësh, në shek.XI ishte krijuar një klasë pronarësh të mëdhenj (dinatët), që përbëhej nga pjesëtarë të aristrokacisë civile dhe të klerit. Ndërkohë, në krahun tjetër qe shtuar masa e pronarëve të vegjël dhe e bujqëve ushtarë (stratiotë), që për njëren ose për tjetrën arsye i humbnin pronat e tyre dhe detyroheshin të vendoseshin në pronat e dinatëve e t’i punonin ato si qiramarrës (mortites) ose si punëtorë me mëditje (mistotes). Procesi i fedualizmit u përshpejtua së tepërmi me zbatimin e institucionit të pronjës nga shteti bizantin. Pronja përfaqësonte një numër të caktuar ekonomish fshatare që perandori bizantin me anë të një diplome të posaçme (krysobullë) ia jepte një personi për përdorim.Zotëruesi i pronjës kishte të drejtë të mbante për vete një pjesë të detyrimeve që bujqit e pronjës së tij më përpara ia dotëzonin shtetit. Nga ana e tij, pronjari ishte i detyruar që, për sa kohë mbante pronjën, të kryente bashkë me trupën e tij shërbim ushtarak për perandorin. Në Shqipëri, format e para të pronjës dëshmohen që në fillimet e shek.XI. Dokumente të tjera të mëvonshme vërtetojnë se marrëdhëniet feudale kishin përparuar në zonat bujqësore të vendit, në fushën bregdetare perëndimore si dhe në krahinën e Devollit, në atë të Dibrës, të Kosovës etj. Këtu përmenden gjithnjë e më shpesh bujarë nga familjet Skurra, Arianiti, Muzaka, Vrana etj., që ngjitënshkallët më të larta të karrierës ushtarake në provincë e në qendër. Kështu, aty nga viti 1001 patrici David Arianiti ishte caktuar strateg i Selanikut. Një i afërm i tij, Kostandin Arianiti, me titullin magistër, rreth vitit 1050 kryente detyrën e komandantit të provincave perëndimore, kurse durrsaku Gjon Vrana, më 1185, ishte dukë i themës së Durrësit. Një bujar nga Muzakajt e Oparit aty nga viti 1080 bënte pjesë në rrethin e komandantëve më të besuar të perandorit bizantin Aleski I Komnen. Perandorët bizantinë u dhanë bujarëve shqiptarë pronja, privilgje, si edhe tituj nga më të lakmueshmit. Ndonjë familje shqiptare, si p.sh., jo e princërve të Arbirit, në shek.XIII, e Skurrajve, e Topijave dhe e Shpatajve të Epirit, në shek.XIII-XV, arritën të krijonin edh lidhje familjare me dinastitë perandorike bizantine si dhe me dinastitë perëndimore. Zhvillimi i marrëdhënieve feudale u shoqërua edhe me tronditje të mëdha sociale. Gjatë gjithë shek.XI shqiptarët morën pjesë në një varg kryengritjesh që drejtoheshin kundër politikës fiskale të shtetit bizantin. Herë-herë këto lëvizje merrnin karakter të hapur politik. Kështu, më 1043 shqiptarët u bashkuan me kryengritjen e strategut bizantin të Sicilisë, Gjergj Maniakut.

2. Normanët dhe kryqëzatat në Shqipëri

Në gjysmën e dytë të shek.XI pozita e jashtme e Shqipërisë pësoi një ndryshim të madh në varësi me ngjarjet që po zhvilloheshin në Perëndim, posaçërisht në Itali. Në vitin 1071, nën goditjen e nomanëve, Perandoria Bizantine u detyrua të braktiste përgjithmonë zotërimet e saj në Sicili e në Italinë e Jugut. Nën drejtimin e prijësit të tyre Robert Guiskardit, normanët krijuan aty një mbretëri të fortë që zbatoi menjëherë politikën e pushtimeve në Lindje. Shqipëria, që përbënte kufirin perëndimor të Perandorisë Bizantine, merrte për normanët e Sicilisë funksionin e një kryeure ekspansionin e tyre në Ballkanin bizantin. Në pranverën e vitit 1081 ushtritë normane, të komanduara nga Robert Guiskardi dhe djali i tij Boemundi, zbarkuan në bregdetin shqiptar dhe pushtuan njërën pas tjetrës Vlorën, Kaninën, Orikumin, Bylisin e Butrintin. Prej këndej, normanët iu drejtuan Durrësit dhe e rrethuan atë nga toka dhe nga deti. Në tetor të atij viti mbërriti në Shqipëri vetë perandori bizantin Aleksi I Komnen, i cili i sulmoi forcat normane në një vend të hapur afër Durrësit. Bizantinët pësuan një disfatë të rëndë. Perandori ALeks Komneni, së bashku me dukën e Durrësit e me mbeturinat e ushtrisë së tij, u tërhoq në drejtim të Ohrit, ndërkohë që mbrojtja e ushtrisë së tij, u tërhoq në drejtim të Ohrit, ndërkohë që mbrojtja e Durrësit iu besua komandantit shqiptar të Arbanonit (treva midis Durrësit, Dibrës e Ohrit). Por, në shkurt të vitit 1082, qyteti ra në dorë të normanëve, si rezultat i tradhtisë së kolonëve venecianë që ndodheshin në qytet. Paskëtaj ushtritë normane u lëshuan në drejtim të lindjes, por sa më shumë përparonin në thellësi të vendit, aq më tepër dobësohej forca e tyre goditëse dhe aq më shumë fuqizohej qëndresa e ushtrive bizantine të ndihmuara nga popullsia vendëse. Kështu, në vitin 1084, Robert Guiskardi ishte i detyruar të tërhiqte trupat e tij nga Shqipëria. Më 1107, normanët e Iztalisë së Jugut, nën komandën e Boemindit, pushtuan përsëri bregdetin shqiptar. Në atë rast krahina e Arbanotit u bë vatra kryesore e qendresës. Normanët edhe kësaj radhe u tërhoqën. Rreth një shekull pas ekspeditës së tyre të parë, normanët bënë përpjekjen e fundit për të pushtuar Perandorinë Bizantine (1185). Atë kohë marrëdhëniet e shqiptarëve me Bizantin ishin në krizë të thellë dhe fushata e normanëve zhvillohej në një terren të favorshëm. Qysh përpara fillimit të ekspeditës, banorët e Vajenetisë (Çamërisë) kishin ngritur krye kundër perandorit bizantin. I pakënaqur ndaj këtij të fundit, strategu shqiptar i Durrësit, Gjon Vrana, ia dorëzoi pa luftë qytetin mbretit norman Guljelmi II. Të njëjtën gjë bënë me Selanikun luftëtarët nga Kunavia e Arbanotit, që qenë caktuar për mbrojtjen e tij. Fushata e vitit 1185, ndonëse përparoi më shumë se të tjerat, në fund të fundit përfundoi edhe ajo me tëheqjen e forcave normane nga Shqipëria. Por me atë rast u pa qartë se pushteti bizantin në Shqipëri ishte dobësuar si asnjëherë.

3. Gjendja kishtare në Shqipëri

Që nga shek.VIII, të gjtiha peshkopatat shqiptare u vunë në varësi të Patrikanës të Kostandinopojës. Megjithatë, disa nga këto i ruajtën marrëdhëniet me Romën. Kjo vlen në mënyrë të veçantë për peshkopatat e Dioklesë. Në kuadrin e përpjekjeve të tyre për pavarësi nga Bizanti, princërit e Dioklesë i përkrahën përpjekjet e kishës së atjeshme për t'u shkëputur nga Kostndinopoja e për t'u lidhur me Papatin. Në këtë mënyrë, ndarja përfundimtare e kishave e vitit 1054, në kishë katolike të Perëndimit dhe në kishë ortodokse të Lindjes, i gjeti peshkopatat diokleate të Tivarit, të Ulqinit, të Shkodrës, të Pultit, të Drishit të lidhura administrativisht me Papatin. Selitë peshkopale në fjlaë u vunë nën varësinë e Tivarit, që u ngrit në rangun e kryepeshkopatës. Duke u nisur nga Dioklea, riti katolik filloi të përhapej edhe ndër treva të tjera që tradicionalisht kishin qenë të lidhura me kishën e Kostandinopojës. Në gjysmën e dytë të shek.XII rezulton se edhe Peshkopata e Arbrit (Arbnotit) kishte kaluar me papën. Riti katolik u përhap edhe në viset e Dardanisë së vjetër (Kosovë e Maqedoni Veriperëndimore), që deri në atë kohë kishin qenë në varësi të kryepeshkopatës së fuqishme bizantine-ortodokse të Ohrit. Duke filluar nga viti 1204 aty dëshmohet prania e kishave katolike-romane si në Prizren, në Shkup, në Graçanicë, në Trepçë, në Novobërde etj. Përhapja e ritit katolik në Kosovë e në treva të tjera veriore shqiptare është lidhur me pushtimin e tyre në atë kohë nga ana e shtetit serb të Rashës. Lëvizja fetare mori një karakter të theksuar kombëtar. Kjo qe arsyeja që shteti dhe kisha serbe ndërmorën një luftë të egër për t'i shkëputur shqiptarët nga "herezia katolike" e për t'i detyruar ata të futeshin e të ripagëzoheshin në kishën ortodokëse serbe. Ndonëse në Veri arriti suksese të rëndësishme, katolicizmi nuk mundi ta shtrinte ndikimin e vet në viset jugore shqiptare. Përpjekjet e Papatit në këtë drejtim nuk mundën t'i rrezikonin asnjëherë seriozisht pozitat e kishës së Kostandinopojës. Përveç kësaj u krijua një zonë katolike në veri dhe një tjetër ortodokse në jug. Midis tyre, në Shqipërinë e Mesme (Arbanon) u përvijua një trevë, që në pikëpamje kishtare mbeti e përcaktuar deri në kohën e pushtimit osman.

12. Luftërat Politike në Shqipëri në shek.XII-XIII. Principiata e Arbrit

1. Ekspansioni i shtetit serb të Rashës në viset veriore shqiptare

Në periudhën e kalimit nga shek. XII në shek XIII pati një ndryshim të madh të rrethanave politike brenda dhe jashtë Shqipërisë. Forcimi i përpjekjeve për shkëputje nga Bizanti, nga njëra anë, dhe rënia e shpejtë e Perandorisë, nga ana tjetër, favorizuan krijimin e shteteve të reja në Ballkan. Të tilla qenë Mbretëria Serbe e Rashës, Mbretëria Bullgare, Principiata e Arbrit dhe Despotati i Artës (i Epirit). Shteti serb i Rashës u krijua aty nga fundi i shek.XII dhe fillimisht përfshiu krahinën e Rashës, në veri të Novipazarit, që ishte njëkohësisht atdheu i parë i serbëve. Por në dy dhjetëvjeçarët e fundit të shek.XII, zhupani i madh serb Stefan Nemanja mundi t'i shtrinte kufijtë e shtetit të tij në drejtim të jugut dhe të jugperëndimit. Kronikat e vjetra serbe thonë se në vitet e fundit të shek.XII Nemanja arriti të merrte pjesën më të madhe të Shqipërisë së Sipërme (Dioklenë dhe Kosovën). Po sipas këtyre kronikave, serbët shkretuan me atë rast qytetet e lulëzuara të Ulqinit, të Tivarit, të Shkodrës, të Drishtit dhe të Danjës. Në vendet e pushtuara, paria vendëse u shpronësua, qytetet u ngarkuan me tribute të rënda. Në Kosovë dhe në Diokle kishat e manastiret u zunë nga pushtuesit që dëbuan andej klerin vendës shqiptar dhe vunë klerikë sllavë. Shumë shpejt mbretërit serbë e lanë Rashën dhe e zhvendosën rezidencën e tyre në qendrat e pasura të posapushtuara. Më 1250 edhe kisha serbe, tashmë autoqefale, e transferoi selinë e saj nga Ziça në Pejë. E mbështetur fuqimisht nga mbretërit serbë, ajo iu vu punës për asimlimin fetaro-kulturor të popullsisë shqiptare nëpërmjet konvertimit (ndërrimit) të dhunshëm të saj në ortodoksinë serbe.

2. Principiata e Arbrit

Duke filluar nga shek.XI, burimet historike i japin njhë vend të veçantë viseve shqiptare midis Drinit e SHkumbinit ,të cilat quheshin Arabnon (Arbër). Që në kohë këtu ishin zhvilluar struktura politike autonome. Perandoria Bizantine, e ndohdur në vështirësi të mëdha, ishte e shtrënguar t'i njhte fisnikërisë së Arbrit të drejta e privilegje gjithnjë më të mëdha. Më 1166 burimet historike perëndim për herë të parë një dinjitar vendës me titullin prior Arbanensis (i pari i Arbrit). Në fund të shek.XII, në Arbër sundonte një dinasti vendëse. Themeluesi i saj ishte Progoni (1190-1198). Sundimin e tij e trashëguan bijtë, në fillim Gjini (1198-1208) e pas tij Dhimitri (1208-1216). Nën drejtimin e këtij të fundit Principiata e Arbrit arriti kulmin e fuqisë së saj. Dokumentet perëndimore të kohës i atribuojnë atij titujt gjykatës (judex) e princi i arbërve (princeps Arbanorum), kurse ato bizantine e quajnë arkond i madh (megas arhon). Martesa me Komenenën, vajzë e mbretit serb Stefan Nemanja dhe mbesë e perandorit bizantin Aleksi III Engjëll, i solli Dhimitrit edhe titullin e lartë bizantin të panhyperssebastit. Dhimitri kishte në varësi një numër krerësh të tjerë të Arbrit që ai i quante "njerëzit e mi" (homines mei). Ndërmjet tyre përmendet edhe shtëpia e njohur e Jonimëve. Krushqia e lidhur me Nemanjën nuk e mënjanoi rrezikun e ekspansionit serb në tokat e Principiatës së Arnrit. Por, pas vitit 1204, rrezik më imediat përbënte Dukati venedikas i Durrësit, një ndër formacionet latine që u krijuan në territoret e Perandorisë Bizantine pas Kryqëzatës IV. Për të siguruar aleatë, Dhimitri nenshkroi më 1209 një traktat me Republikën e Raguzës (Dubrovniku i sotëm). Po atë vit, Dhimitri i Arbrit filloi trataivat me papën Inocenti III për konvertimin e tij, të klerit, të fisnikëve dhe të popullit të tij, në ritin katolik. Hapi i principit Dhimitër ishte një veprim i shkathët politik për t'u lidhur, nëpërmjet Papatit, me botën perëndimore dhe për të siguruar aleatë kundër Venedikut, që nuk shihej me sy të mirë nga fuitë e tjera të Perëndimit përfshirë dhe Papatin. Konflikti i Dhimitrit të Arbrit me Dukatin venedikas të Durrësit kaloi në plan të dytë, kur në jug të Shkumbinit filloi të rritej rëndësia e një formacioni të ri, të lidnur pas Kryqëzatës IV e Despotatit të Artës.

3. Despotati i Artës dhe Principiata e Arbrit

Pas rënies së Kostandinopojës në duar të latinëve, më 1204, një pinjoll i familjes perandorake bizantine, Mihali I Engjëlli krijoi në trevat e themës së dikurshme të Nikopojës (Epir) një formacion të ri politik, Despotatin e Artës. Fillimisht ky formacion përfshinte treva e popullsi kryesisht shqiptare. Despoti, Mihali I Engjëlli, i zgjeroi zotërimet e tij vazhdimisht në veri. Më 1210 ai kishte mbërritur në rrjedhën e lumit Shkumbin. Pa përfilluar marrëveshjen e nënshkruar atë vit me dukën e Venedikut, Pietro Zian, despoti i Artës sulmoi më 1213 Durrësin dhe e pushtoi atë. Kështu mori fund Dukati venedikas i Durrësit. Deri në fund të jetës së tij (Mihali I u vra më 1216 në kështjellën e Beratit), Despotati i Artës arriti një shtrirje të gjerë, nga Gjiri i Korintit, në jug, e deri në Durrës, në veri. Vëllai i Mihalit I, Teodori, e çoi më përpara politikën e pushtimeve. Ai e mbante veten për trashëgimtar të ligjshëm të frontit bizantin, të uzurpuar nga latinët. Në këtë kuadër, më 1217 ai i zuri pritë dhe shpartalloi perandorinë e porsaemëruar latin të Kostandinopojës, Pier dë Kurtëne, që kishte zbarkuar në Durrës dhe po marshonte drejt kryeqytetit. Në këtë betejë, që u zhvillua në luginën e Shkumbinit, ai u ndihmua nga forcat e Arbrit. Pas vdekjes së Dhimitrit, më 1216, në Arbër erdhi në fuqi fisniku Grigor Kamona. Princi i ri i Arbrit, që u martua me të venë e Dhimitrit, u vu nën ndikimin politik të despotit të Artës. Ndërkohë, edhe kisha e Arbrit, pas hapave të bërë në drejtim të Papait në kohën e Dhimitrit, u rikthye në traditën ortodokse e u vui në varësi të kryepeshkopit të fuqishëm të Ohrit, Dhimitër Komantiani, që ishte bashkëpunëtor i ngushtë i despotit të Artës. Pas fitores në Arbanon kundër perandorit latin Pjer dë Kurtëne, despoti i Artës Teodor Engjëlli pushtoi njërën pas tjetrës kështjellat e Tesalisë e të Maqedonisë. Më 1224 ai u mori latinëve qytetin e Selanikut, ku u kurorëzua perandor. Teodori ishte shumë pranë qëllimit të tij final, pushtimit të Kostandinopojës dhe restaurimit të Perandorisë Bizantine, kur më 1230 forcat e tij u asgjësuan në Klokotnicë (Trakë) nga cari bullgar Ivani II Asen. Pas kësaj Despotati i Artës, që kishte përfshirë ndërkohë popullsi sa shqiptare, aq edhe vllahe, sllave e greke, u shpërbë dhe u rrudh në shtrirjen historike të tij në Shqipërinë e Poshtme. Viset midis Ohrit, Vlorës e Durrësit për gati 10 vjet ranë nën sundimin bullgar derisa despoti i ri i Artës, Mihali II Engjëlli, i ribashkoi ato me zotërimet e tij (1241). Por mbajtja e tyre u bë e vështirë, pasi këtej e tutje për ato filloi të kishte pretendime edhe Perandoria e Nikesë, një formacion bizantin i krijuar në Azinë e Vogël pas vitit 1204. Në fillim të viteve 50, në vijim të disa fushatave, fitimtare, perandori Jan Vatace i nikesë pushtoi territoret e Despotatit të Artës. Më 1252 ai mori krejt zonën e Devollit e të Kosturit. Princi Gulam i Arbrit, që atij fronti, u bashkua me perandorinë Vatace. Por pasardhësi i Vataces, Teodor Laskari, e trajtoi Arbrin si një provincë të nënshtruar. Popollsisë iu ngarkuan taksa të rënda dhe vendi u privua nga autonomia politike që, kur më shumë e kur më pak, e kishte gëzuar në të gjitha kohërat. Në Arbër u vendos një administratë ushtarake nën komandën e gjeneralit bizantin Kostandin Habaronit. Forcimi i kontrollit ushtarak dhe vendosja e taksave dhe e detyrimeve mbi popullsinë e Arbrit shkaktoi shpërthimin e një kryengritje të fuqishme antibizantine që u shtri edhe në viset jugore shqiptare të Despotatit të Artës. Despoti Mihali II Engjëlli e shfrytëzoi këtë rrethanë për të kaluar në kundërsulm, duke i shkëputur rivalit të tij të Nikesë një sërë kështjellash në Maqedoni. Por, në betejën finale në Pelagoni (afër Manastirit), trupat e despotit të Artës u detyruan të kapitullonin përballë forcave superiore të perandorit të ri të Nikesë, Mihali VIII Paleologu, dhe të linin në duart e këtij të fundit pjesën më të madhe të territoreve të Despotatit.

4. Mbretëria e Sicilisë dhe Shqipëria

Në betejën e pelagonisë, despotit Mihali II Engjëlli i erdhën në ndihmë dy dhëndërat e tij, princi frëng i Akesë, Guljelmi II Villëharduen dhe sovrani gjerman i Mbretërisë së Sicilisë, Manfred Hohenshtaufen. Ky i fundit, që nga ardhja e tij në pushtet, më 1254, zbatoi me vendosmëri politikën e dikurshme lindore të normanëve të Sicilisë. Në dimrin e vitit 1257, duke përfituar nga trazirat në bregun tjetër, ushtritë e tij zbarkuan dhe pushtuan kështjellat shqiptare të Durrësit, të Spinaricës, të Beratit dhe të Kaninës. Despoti Mihali II Engjëlli u detyrua ta pranonte faktin e kryer. Madje, me qëllim që ta tërhiqte në konfliktin e tij me Nikenë, ai i dha Manfredit vajzën Helenë për grua dhe si pajë zotërimit e Korfuzit, të Himarës e të Butrinit. Si mëkëmbës të zotërimeve të tij të reja në Shqipëri, Manfredi caktoi komandantin e flotës së tij, admiralin Filip Kinardi, që u martua me një grua fisnike nga Kanina. Për qeverisjen e trevës shumë të rëndësishme të Arbrit, Manfredi krijoi një ofiq të ri, atë të "kapitenit të Arbrit", që e kishte selinë në Durrë. Këtë detyrë të rëndësishme Manfredi ia besoi një fisniku shqiptar nga dera e Vranajve, Andrea Vranës. I angazhuar me një konflikt të egër kundër Papait dhe përkrahësve të tij në itali, mbreti i Sicilisë, u përpoq të bënte për vete fisnikët shqiptarë, duke i tërhequr në qeverisjen e zotërimeve të tij. Vrasja e Manfredit në betejën e Beneventit, më 1266, dhe kuror¨zimi i ngadhënjyesit, kontit frëng Karl Anzhu, si mbret i ri i Sicilisë, ngjalli shqetësim të madh në zotërimet shqiptare. Karli kishte famën e një sovrani mizor, ndaj përpjekjet e tij për t'i marrë pa luftë zotërimet e përtej detit hasën në kundërshtiminin e fisnikëve shqiptarë. Por shtimi i presionit bizantin dhe serbi bindi, më 1272, krerët e Arbrit, si dhe fisnikët e qyteitt të Durrësit, që të binin në ujdi me Karlin I Anzhu. Rol të rëndësishëm në këtë afrim kisha katolike e Arbrit dhe e Durrësit, që u rreshtuan në pozitat filo-anzhuine të Papatit.Në traktatin e nënshkruar në shkurt të vitit 1272 ndërmjet mbretit Karl dhe bujarëve shqiptarë vendosej krijimi i Mbretërisë së Arbrit (Regnum Albanie) nën sovranitetin e Karlit I Anzhu, që me këtë rast u quajt mbret i Sicilisë dhe i Arbrit. mbreti anzhuin merrte përsipër t'i mbronte bujarët shqiptarë nga armiqtë dhe t'u garantonte atyre pronat, titujt, privilegjet që u kishin dhënë perandorët e Bizantit, si dhe të respektonte "zakonet e tyre të mira", që nënkuptonte ruajtjen e formave tradicionale të vetëqeverisjes. Pavarësisht nga këto premtime, anzhuinët vendosën në zotërimet shqiptare një regjim të rreptë pushtimi. Sundimi i tyre filloi me vendosjen e një administrate ushtarake të përfaqësuar nga funksionarë francezë, ku elementi vendës u rrënjanua krejtësisht. Vendosja e anzhuinëve u shoqërua gjithashtu nga shpronësime të shumta të pronarëve vendës. Mjaft pinjollë të familjeve Skurra, Muzaka, Blinishti etj. u dërguan në atë kohë si pengje ose robër në kështjellat anzhuine të Barit, të Tranit, të Molfesë etj. Kjo politikë shtoi pakënaqësinë e vendëse. Si rrjedhojë shpërthyen kryengritje të hapura antianzhuine, të cilat u nxitën dhe u përkrahën edhe nga perandori Mihali VIII Paleologu i Bizantit, që u mundua ta shfrytëzonte situatën për të dëbuar anzhuinët dhe për të rivendosur kontrollin e tij në të gjithë Shqipërinë. Në pranverën e vitit 1281 trupat anzhuine pësuan një disfatë të rëndë nën muret e kështjellës së beratit. Brendas vitit 1285 anzhuinët u detyruan të braktisin të gjitha kështjellat shqiptare, më përjashtim të Butrintit. Në vendet e zbrazura prej tyre u rivendos pushteti bizantin.

13-14 Fuqizimi i Principiatave Shqiptare gjatë shek.XIV

1. Gjendja politike në Shqipëri në fillim të shek.XIV

Pas fitores në betejën e Beratit mbi anzhuinët (1281), perandori Mihali VIII Paleologu u përpoq t'ia kthente përsëri Perandorisë Bizantine të gjtiha territoret që kishte pasur para vitit 1204. Por bizantinët mundën të mbanin vetëm viset midis Shkumbinit e Vjosës që i organizuan si një despotat me qendër Beratin. Serbët përfituan nga luftërat e fundit anzhuine-bizantine dhe i përforcuan pozitat e tyre në Shqipërinë e Veriut. brenda vitit 1308 ata i shtynë kufijtë e tyre deri në vijën Mat-Ohër. Në fillim të shek.XIV anzhuinët e Napolit organizuan një fushatë të dytë në Shqipëri. Por kësaj radhe ata s'mundën të merrnin thjetër territor, veç atij të Durrësit, që e mbajtën me ndonjë ndërprerje deri në vitet 60 të shek.XIV dhe që u vazhduan ta quanin "Mbretëri e Arbrit", megjithëse ai përfaqësonte vetëm një pjesë të vogël të zotërimeve të tyre të para në Shqipëri. Si rrjedhojë, në fillim të shek.XIV, Shqipëria ishte nën juridiksionin e mbretit të Serbisë, të mbretitanzhuin të Napolit, të perandorit bizantin e të despotit të Artës. Por burimet e kohës pohojnë se autoriteti i sovranëve të huaj ishte në mjaft zona formal. Historiani bizantin Kantakuzeni thotë se shqiptarët e despotave të Beratit, të Artës të Tesalisë ishin "të pavarur" dhe "nuk pyesnin për perandorin". Karakteristikë në këtë fazë është se pushtetet e huaja mundoheshin t'i bënin për vete krerët shqiptarë, duke u dhënë atyre liri e priviligje gjithnjë e më të mëdha. Në traktatet e nënshkruara, më 1336, me despotin Gjon Muzaka e më 1338 me kontin Tanush Topia, anzhuinët e Napolit merrnin përsipër një sërë detyrimesh ndaj bujarëve shqiptarë dhe kërkonin prej tyre vetëm bindje formale. Kjo tregon qartë ndryshimin e raportit të forcave ndërmjet pushtetit të huaj dhe strukturave vendëse. Në vitet 20-30 të shek.XIV në gjithë gjerësinë e trevve shqiptare shpërthyen kryengritja që drejtoheshin kundër serbëve, anzhuinëve dhe bizantinëve. Ato qenë veçanërisht të fuqishme në Despotatin e Beratit. Krerët shqiptarë të atjeshëm prishën traktatet e lidhura me pushtetin bizantin dhe sulmuan qytetet e Vlorës e të Beratit, si dhe garnizonet bizantine të Skraparit, të Këlcyrës e të Tomorit. Lëvizja përfshiu për pak kohë trevat e Ohrit, të Devollit, ztë Kolonjës, të Leskovikut si dhe popullsitë shqiptare të Tesalisë. Perandori Androniku III Paleologu organizoi një sërë fushatash ndëshkimore, ndër të cilat më e rëndësishmjaqe ajo e vitit 1336, ku ushtritë bizantine, të përforcuara me mercenarë turq, ripushtuan qendrat qytetare dhe i ndoqën kryengritjen u vranë ose u dëbuan, kurse pasuria e tyre u konfiskua. Gjatë kësaj fushata perandori Andronik III arriti të ankesonte edhe Despotatin e Artës. Por pas disa vitesh, më 1341, me vdekjen e Andronikut III, në të gjitha këto vende shqiptarët u ngritën përsëri dhe e dëbuan administratën bizantine. Kështu Shqipëria u shkëput përfundimisht nga Perandoria e Bizantit.

2. Shqipëria nën Stefan Dushanin

Ndërkohë, Mbretëria Serbe po arrinte kulmin e fuqisë së saj dhe po përgaditej të zëvendësonte studimin e bizantinëve në këto treva. Brenda vitit 1346, serbët zunë kështjellat e Ohrit, të Kosturit, të Beratit e të Vlorës. Më 1348 ata përfunduan pushtimin e Tesalisë dhe të Shqipërisë së Poshtme. Stefan Dushani, pasi u kurorëzua perandor më 1346, filloi ta quante veten "perandor të vendeve bizantine, sllave e shqiptare". Ndonëse e ruajti strukturën e vjetër administrative të territoreve të pushtuara, Stefan Dushani bëri ndryshime përsa i përket përbërjes së klasës drejtuese. Në krye të administratës u vunë komandantë e të afërm të carit serb. Kështu në krye të Despotatit të Beratit u vu despoti Ivan Komnen Aseni, kunti i car Dushanit. Shqipëria e Poshtme iu la në qeverisje Simeon Uroshit, kurse Tesalia iu la Qezar Prejlubit. Sa për zonën e Arbrit (Arbanoni), aty s'ka shenja të vendosjes së një administrate serbe. Në vitin 1343 Stefan Dushani i rikonfirmoi qytetit të Krujës, kryeqendrës së Arbanotit, priviligjet e vjetra të perandorëve bizantinë. Bashkë me Arbanonin, edhe Durrësi mbeti jashtë zonës së pushtimit serb. Zotër të qytetit vazhduan të ishin anzhuinët e Napolit. Vendosja e regjimit serbe në tokat shqiptare e politike. Perandoria e Dushanit ishte një shtet, ku popujt josllavë, në radhë të parë shqiptarët, iu nënshtruan shtypjes dhe diskriminimit të egër ekonomik shoqëror e fetar. Ky status robërimi gjeti pasqyrimit e vet më të plotë në dokumentin më të rëndësishëm të së drejtës mesjetare serbe, në "Kodin e Stefan Dushanit", i hartuar më 1349. Pakënaqësia ndaj sundimit serb shpërtheu shpeshherë në revoltat e kryengritjet e hapura të shqiptarëve. Qysh në vitin e parë të sundimit të Stefan Dushanit, më 1331, në zonën e Zetës, shpërtheu një kryengritje e fuqishme e drejtuar nga bujari Dhimitër Suma. Aty nga viti 1355, shqiptarët e Tesalisë u ngritën kundër qeveritarit serb, Qezar Preljubit, dhe e vranë atë. Po atë kohë, banorët e Despotatit të Beratit ngritën krye kundër despotit Ivan Asen. Si rrjedhjojë, Himara dhe Berati u shkëputën nga sundimi i qeveritarit sllav, që e zhvendosi qendrën e tij në Vlorë. Qëndresa e shqiptarëve kundër pushtimit serb në gjysmën e parë të shek. XIV gjeti përkrahjen e vendeve të tjera evropiane, të cilat ishin të shqetësuara nga fuqizimi i shtetit serb. Papët e Romës protestuan vazhdimisht kundër shtypjes dhe konvertimit të dhunshëm të katolikëve shqiptarë dhe kërcenuan mbretërit serbë me organizimin e kryqëzatave antiserbe. Qysh në vitin 1319 një numër i madh bujarësh shqiptarë, nga jonimët e Zetës e deri te Muzakajt e Beratit, u përfshinë në veprimet e koalicionit antiserb të drejtuar nga papa Xhovani XXII, që bashkoi edhe mbretin e Napolit, të Hungarisë, si dhe banin e Kroacisë. Me këtë rast krerët shqiptarë, në një apel drejtuar papës, i shprehnin gatishmërinë e tyre "për t'u hedhur në kryengritje dhe për të flakur tej zgjedhjen tiranike të mbretit të Rashës". Në vitin 1332 kryepeshkopi i Tivarit, GuljelmAdfami, i shkruante dukës së Burgonjës, Filipit VII Valua, se shqiptarët ishin gati të rrëmbenin armët kundër pushtuesve serbë. Sipas tij, me 15 000 kalorësit që mund t'i nxirrnin menjëherë në fushën e betejës, shqiptarët e Zetës garantonin suksesin e çdo kryqëzate antiserbe të fuqive të Evropës. Katër vjet më vonë, më 1336, sihin vetë krerët e Arbrit dhe qytetarët e Durrësit ata që i bënë thirrje mbretit Robert Anzhu tzë Napolit të bashkohej me ta, për të dëbuar nga trojet e tyre pushtuesit serbë. Vdekja e car Dushanit më 1355 shënoi edhe fundin e perandorisë së tij. Fisnikët shqiptarë iu vunë punës për të rifituar zotërimet e tyre e për të krijuar principatat e veta të pavarura. Ky proces i emancipimit politik të klasës feudale shqiptare u realizua shpeshëherë në luftë me mbeturinat e pushtetit serb dhe të pushteteve të tjera të huaja, që vazhdonin t'i konsideronin trevat shqiptare si domen të tyre.

3. Principatat shqiptare të Gjin Bua Shpatës dhe të Gjon Zenebishit

Në vitin 1357 bujarët e Shqipërisë së Poshtme nga familjet Shpata, Zenebishi, Losha etj. e detyruan sundimtarin e atjeshëm serb, Simeon Uroshin, të braktiste vendin dhe të vendosej në Tesali. Në vitin 1358 ata shpartalluan edhe përpjekjen e Niqiforit II, përfaqësuesit të fundit të dspotëve të vjetër bizantinë, për të marrë pushtetin në Shqipërinë e Poshtme. Në vendin e quajtur Akelos (afër Artës), forcat e Niqiforit II u thysen nga shqiptarët dhe ai mbeti i vrarë. Pas kësaj, gjithë Shqipëria e Poshtme bashkë me Etolinë dhe Akarnaninë në jug të Gjirit të Artës u nda ndërmjet bujarëve shqiptarë. Zenebishajt, me qendër në Gjirokastër, kishin Dropullin, Delvinën e Çamerinë. Pjetër Losha u bë zot i tokave që shtriheshin midis Pragës dhe Artës, që ishte endra e vjetër e Despotatit. Gjin Bua Shpata sundonte në krejt Etolinë dhe Akarnaninë, deri në gjirin e Korintit; qendra e tij në Angjelokastër. Pas vdekjes së Pjetër Loshës, Gjin Bua Shpata mori edhe zotërimet e tij dhe u vendos në Artë, ku dsundoi me titullin e lartë të despotit. Në të gjithë Shqipërinë e Poshtme vetëm qyteti i Janinës nuk u përfshi në zotërimet e princërve shqiptarë. Para largimit të tij nga Shqipëria e Poshtme, Simeon Uroshi kishte lënë këtu si sundimtar despotin serb Thoma Preljuboviçin, djalë i qeveritarit serb të Tesalisë, Preljubit, që një vit më parë ishte vrarë nga shqiptarët e atjeshëm. Banorët shqiptarë të Janinës dhe të fshatrave përreth u tiranizuan aq keq prej despotit serb, saqë ky u pagëzua prej bashkëkohësve me epitetin "vrasës i shqiptarëve". Princërit Gjin Bua Shpata dhe Gjon Zenebishi, të ndihmuar dhe Gjon Zenebeshi, të ndihmuar dhe nga popullsia shqiptare brenda e jashtë Janinës, e sulmuan vazhdimisht qytetin, por s'mundën ta merrnin. Thoma Preljuboviçi dhe arkondët serbë e bizantinë të Janinës gjetën mbështetje si te komandantët serbë e turq të Tesalisë e të Maqedonisë, ashtu edhe tek anzhuinët e Napolit. Në vitin 1386 Thoma Preljuboviçi u vra nga njeri i truuprojës së tij. Për të shmangur përfshirjes e Janinës në zotërimet e princërve shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme, njerëzit e rrethit të Preljuboviçit thirrën si pasues të tij kontin italian Ezau Buondelmonti Açajuoli. Me ndihmën e turqve dhe të nipit të tij Karl Tokos, kont i Qefalonisë, Ezau u përpoq të siguronte pushtetin e tij në Janinë dhe ta shtrinte atë jashtë saj. Por gjatë një beteje në Dhivër (të Sarandës), më 1399, ushtria e Ezaut, e përbërë kryesisht nga të Janinës, u shpartallua nga forcat e Gjon Zenebishit. Me vdekjen e Gjin Bua Shpatës më 1399, Despotati shqiptar i Artës u dobësua vazhdimisht. Krahas armiqësive të vjetra me zotërit e Janinës, pasardhësi i Gjinit, Muriq Shpata, u ndesh me synimet e Venedikut e të kontit Karl Toko të Qefalonisë. Ndërkohë u intensifikuan edhe inkrsionet e turqve të thirrur shpeshëherë nga despoti Ezau i Janinës. Pas vdekjes së despotit italian Ezaut të Janinës, më 1411, njerëzit e tij i ofruan qytetin të nipit, Karl Tokos. Ndonëse sundimi i kontit të Qefalonisë në Janinë u përurua me disfatën e rëndë që forcat e Gjon Zenebishit i shkaktuan ushtrisë së tij në krane (afër Finiqit) më 1411, Karl Toko "herë me luftë e herë me dredhi", siç thotë një dëshmi e kohës, arriti të nënshtronte krerët shqiptarë të viseve të ndryshme të Shqipërisë së Poshtme. Më 1416 ai i mori Artën përfaqësuesit të fundit të dinastisë së Shpatajve, vëllait të islamizuar të Muriq Shpatës, Jakupit. Kështu mori fund sundimi i pinjollë të saj emigruan në Peloponez e më tej në Itali, ku u shquan si fisnikë e ludtëtarë të zotë.

4. Karl Topia, "zot i gjithë vendit të Arbrit"

Nga Shkumbimi e deri në rrjedhjen e lumit Mat shtrihej Principiata e Topiajve. Pas vdekjes së Dushanit, konti Karl Topia arriti të bashkonte nën sundimin e tij këto territore që i kishin pasur edhe paraardhësit e tij, Tanushi dhe Andrea. Ndonëse formalisht ishte vasal i mbretit anzhuin të Napolit, Karl Topia shkëputi çdo lidhje feudale me të. Në vitin 1368 ai sulmoi dhe pushtoi qytetin e Durrësit, pa përfillur protestat e anzhuinëve, të Papatit e të vetë Venedikut, që i trembej gjithmonë daljes së feudalëve shqiptarë në det. Megjithëse përkohësisht Karl Topia u detyruar ta linte përsëri Durrësin në duar të anzhuinëve, në mesin e viteve 70 ai zotëronte një pjesë të mirë të brezit bregdetar, nga kepi i Rodonit në veri, e deri në derdhjen e Semaint në jug, ku kishte mundur të largonte zotërit e mëparshëm, Muzakajt. Në lindje zotërimet e tij kufizoheshin me zotërimet e Andrea Gropës, që shtriheshin midis Dibrës e Ohrit. Vetë qyteti i Ohrit u përgfshi për pak kohë nën sundimin e princit Topia. Në këtë mënyrë Karl Topia arriti të bashkonte pothuajse gjithë territoret e Arbrit të vjetër. Jo pa arsye ai quhej “zot i gjithë vendit të Arbrit (Albanotit)” dhe e mbante veten si vazhdues të traditës shtetërore që kishte nisur pikërisht në këtë trevë qysh në shek.XII me Principiatën e Arbrit.

5. Balshajt dhe shteti i tyre

Ndërtë gjitha principiatat feudale shqiptare të gjysmës së dytë të shek.XIV, ajo që filloi të merrte përmasat e një formacioni mbarëshqiptar ishte Principiata e Balshajve. E krijuar fillimisht në vitet 60 të shek.XIV si një zotërim i vogël e i parëndësishëm feudal nën drejtimin e vëllezërve Strazimir, Gjergj e Balsha II, Principiata e Balshajve bashkoi territoret e dy Zetave, të Sipërme e të Poshtme, nga Kotorri në Lezhë. Përpjekja e vëllezërve Balsha për të përparuar drejt Matit dështoi në një betejë të pasuksesshme të zhvilluar në vitin 1364 me princin e Arbrit Karl Topia, ku forcat e Gjergj Balshës u thyen dhe vetë ky u zu rob. Pas kësaj, ndërmjet dy familjeve princore shqitpare u vendos një paqe që zgjati plot 20 vjet dhe që u përforcua nga martesa e Karl Topisë me Katerinën e Balshajve.

Ndërkaq, nepërmjet një amrtese tjetër, asaj të vëllait të vogël Balsha II me Komnenën, vajzën e despotit Andrea Muzaka të Beratit, në vitin 1369 Balshajt u bënë zotër të Vlorës. Po atë vit, Balshajt kishin bërë një hap tjetër të rëndësishëm, që i forcoi pozitat e tyre të brendshme dhe të jashtme. Ata u konvertuan në katolikë, duke krijuar një lidhje më të ngushtë me shtetasit e tyre shqiptarë të Shqipërisë Cveriore, që ishin të vesimit katoli. Ky hap i afroi ata gjithashtu me Papatin dhe fuqitë e tjera katolike në një kohë kur përgatiteshin të hynin në luftë me sundimtarët fqinjë sllavë, që vazhdonin të sundonin në Kosovë e në trevat shqiptare lindore. Së bashku me Muzakajt, Gropajt e feudalë të tjerë të Shqipërisë së Jugut, tashmë vasalë të tyre, Balshajt thyen më 1370 mbretin serb Vukashin, që u detyrua të braktiste zonën midis Korçës e Kosturit. Rreth një vit më vonë aleatët morën trashëgimtarit të Vukashinit, Mark Krajleviçit, edhe qytetin e Kosturit, që u la në qeverisjen e vëllezërve Teodor e Stoja Muzaka, kunetër të Balshës II. Po në atë kohë, Balshajt, duke u nisur nga Zeta, përfshinë në zotërimet e tyre një pjesë të mirë të kosovës (me Pejën, Prizrenin, Kriva Rjekën (Novobërdë)) që sithe deri atëherë domen i Vukashinit. Kështu, drejtëpërdrejt ose nëpërmjet vasalëve e aleatëve të tyre të shumtë nga familjet Jonima Zaharia, Dukagjini, Gurashi, Pastroviqi, Muzaka, Topia, Gropa etj., princërit Balsha të Zetës kontrollonin gjithë territorin me shtrirjen Tivar-Kriva Rjeka-Kostur-Vlorë. Por ndikimi i tyre shtrihej edhe më në jug, në Shqipërinë e Poshtme, nëpërmjet lidhjeve familjare që kishin krijuar me zotëtit e vendit.

Më 1384 balsha II, i vetmi ndër tre vëllezërit Balsha që kishte mbetur gjallëi mori Karl Topisë qytetin e Durrësit, duke e shtuar titujve të tij edhe atë të “dukës së Durrësit”. Por vetëm një vit më vonë, më 18 shtator 1385, trupat e tij u thyen keqas në fushën e Savrës (Lushnjë) nga një ushtri turke e ardhur nga Maqedonia. Vetë Balsha II, së bashku me mjaft fisnikë të tjerë shqiptarë humbën jetën në këtë betejë.

KREU III

15. SHOQËRIA SHQIPTARE NË MESJETË

1. Fshati shqiptar në shek.XIII-XIV

Në shek.XIII-XIV në Shqipëri dalloheshin dy zona me zhvillim e me drejtim të ndryshëm ekonomik: ultësira bregdetare dhe fushat e brendshme pjellore, që kishin arritur një shkallë të lartë të zhvillimit të feudalizmit dhe ku fshati i qëndrueshëm bujqësor (villa, horion) përfaqësonte tipin kryesor të vendbanimit, si dhe zona malore, ku veprimtaria kryesore ishte blegtoria dhe punimi i tokës përbënte një veprimtari ndihmëse. Viset malore kishin qenë tradicionalisht vatra të fshatarësisë së lirë. Megjithatë, në shekujt XIII-XIV edhe këtu vihet re dëpërtimi i marrëdhënieve feudale. Procesi i diferencimit shoqëror kishte nxjerrë në krye të tyre krerët e vendit, në duart e të vilëve qenë grumbulluar bagëtitë dhe pjesa më e madhe e tokave të punueshme. Pushteti qendror u kishte dhënë këtyre krerëve edhe funksione të pushtetit shtetëror, duke i njohur si përfaqësues e ndërmjetës të tij në marrëdhëniet me banorët e viseve malore. Në fillim të shek. XIV, mjaft nga këta krerë të malësive e kishin shtrirë pushtetin e tyre nga malësitë, në drejtim të fushave rreth e rrotull. Kështu Skurajt e malësisë së Tiranës kishin zënë, nga mesi i shek.XIII, një pjesë të fushës së Tiranës, që mori emrin "Skurie" pikërisht prej tyre. Po ashtu Muzakajt e Oparit shfaqen nga fundi i atij shekulli edhe si zotërues tokash në fushën e Korçës dhe në ultësirën perëndimore, që filloi të quhej Muzakja (Muzeqe) qysh nga fundi i shek.XIV. Ndryshe nga malësitë, në zonat e ulëta fushore marrëdhëniet feudale u zhvilluan në formën e tyre klasike. Aty njiheshin dhe funksiononin të gjitha institucionet feudale, si institucioni i pronës në formën e pronësisë së plotë (bashtinë) ose të kushtëzuar (pronjë), institucioni i vasalitetit, i imunitetit etj. Në shek.XIII-XIV këto vise po shkonin drejt njësimit të formave të pronës feudale. Prona feudale e kuzhtëzuar (pronja) u bë e trashëgueshme; ajo shitej e blihej dhe u çlirua nga detyrimet ndaj kryezotit. Një gjë e tillë çoi në fuqizimin ekonomik e politik të klasës feudale, por e keqësoi më tej gjendjen e fshatarëve bujkrobër, mbi të cilët feudali ushtronte tashmë një pushtet absolut e të pakontrolluar. Krahas detyrimeve në natyrë e në të holla, bujqit duhej të kryenin edhe punë angari për feudalin. Kjo ësthë një nga arsyet që në këtë kohë vihet re një lëvizshmëri e madhe e popullsisë fshatare që braktiset fshatin e vet për t'u strehuar në qytet ose në zotërimet e feudalëve të tjerë. Qendrën e vendbanimit fshatar e përbënte vendbanimi i feudalit, që zakonisht ishte një kullë e fortifikuar, e ngritur në një vend nga ku mund të zotërohej territori. Ajo ishte e pajisur dhe me mjedise qëndrimi për të afërmit dhe për skortën e feudalit, me magazina dhe me punishte të ndryshme (kovaçanë, furrë etj.). Kasollet e bujqve ndodheshin të shpërndara në territorin përreth kullës së feudalit. Në mjaft vende, pushteti feudal përfaqësohej nga institucionet fetare, veçanërisht nga manastiret. Manastiret e Deçanit, të Arkanjellit, në zonën e Kosovës, manastiret e Shirgjit dhe të Vraninës, në zonën e Shkodrës, peshkopatat e Durrësit e të Ohrit si dhe manastiret e Shën Kollit e të tjera, në zonën e Delvinës e të Çamërisë, zotëronin fshatra të tëra që u ishin dhuruar atyre në kohë të ndryshme nga pushteti laik. Manastiri qe kthyer në një qendër të rëndësishme ekonomike ku realizohej prodhimi bujqësor dhe zejtar. Për më tepër, në ditë festash aty organizoheshin panaire të mëdha. Ashtu si vendbanimet e feudalëve laikë, mjaft manastire, duke u rrethuar me mure, u kthyen me kohë në qendra të fortifikuara. Rreth gjysmës së dytë të shek.XIV, pas tërheqjes së pushteteve të huaja nga Shqipëria, feudalët më të fuqishëm shqiptarë e zhvendosën vendbanimin e tyre në qytetet ku deri atëherë qe vendosur administrata e huaj. Kështu Shpatajt u vendosën në Artë, Zenebishajt në Gjirokastër, Muzakajt në Berat, Topiajt në Krujë e në Durrës, Dukagjinët në Lezhë, Gropajt në Ohër, Zahirajt në Danjë. Balashajt lëviznin në Shkodër, në ulqin e në Tivar. Shumë feudalë shqitparë ushtronin të pavarur jo vetëm pushtetin ekonomik, por dhe atë politiko-administrativ madje dhe atë gjyqësor.

2. Zhvillimi i qyteteve në shek.XIII-XIV

Në krahasim me periudhën pararendëse, kur qyteti ishet thjesh një seli e qeveritarit dhe e peshkopit, nga shek.XII qyteti u kthye në një qendër të rëndësishme ekonomike e tregtare. Rritja e rolit ekonomik u shoqërua me një rritje të konsiderueshme demografike të tij me popullsi fshatare. Në shek.XIII qyteti i Durrësit arriti shifrën në 25 000 banorë. Numër relativisht të lartë nanorësh kishin edhe Tivari, Drishti, Berati, Prizreni etj. Shtimi i popullsisë së qytetit solli shtrirjen e tij jashtë mureve të vjetër, duke formuar kështu lagjet e jashtme (suburbia). Një pjesë e mirë e popullsisë vazhdoi të merrej me bujqësi, duke kultivuar arat, vreshtat e ullishtat rreth e rrotull qytetit. Por ndërkohë u rrit numri i atyre që i kushtoheshin zejeve, përpunimit të metaleve, të leshit, të lëkurëve, të drurit, të gurit etj. Punimi i metaleve të çmuara, artit dhe argjendit, kishte mjeshtërit e vet në të gjitha qytetet shqiptare, si në Prizren, në Shkodër, në Durrës, në Vlorë etj. Në prodhimin zejtar filluan të lindnin forma të reja të organizimit, siç qenë shoqatat e korporatat zejtare. Sipas shembullit të qyteteve italiane e dalmatine, këto qeheshin "shkolla" ose "vëllazëri" dhe mbanin emrin e një shenjtori që e konsideronin si padronin e tyre. Kështu në Shkodër përmenden më 1416 vëllazëritë e Shën Barbarës, të Shën mërkurit e të Kryqit të Shenjtë. Këto vëlalzëri ishin organizata që nuk kishin vetëm karakter ekonomik, por edhe karakter fetar dhe humanitar. Një faktor i rëndësishëm ë tregtinë e brendshme ishin tregjet dhe panairet që organizoheshin periodikisht në qytete ose pranë manastireve të mëdha. Intensifikimi i shkëmbimeve brenda dhe jashtë vendit bëri që të lindjte një shtresë tregtarësh profesionistë, që organizonin grumbullimin me shumicë të produkteve të ndryshme dhe hedhjen e tyre në tregjet e brendshme dhe të jashtme. Megjithatë, kjo veprimtari vazhdoi të mbulohej në një pjesë të mirë nga tregtarët e huaj, kryesisht venedikas dhe raguzanë. Raguza dhe venediku kishin, që nga shek.XIII, përfaqësitë e etyre tregtare në Durrës, në Vlorë, në Spinaricë etj. Një rol të madh në intensifikimin e shkëmbimeve ndërmjet krahinave shqiptare luajti rrjeti rrugor. Në rrafshin horizontal kishin rëndësi të veçantë artetriet që lidhnin portet bregdetare të Kotorrit, të Tivarit, të Ulqinit, të Lezhës, të Durrësit, të Vlorës, të Burtinit, të Artës etj., me viset e begata të Kosovës, të Maqedonisë, të Kosturit, të Janinës etj. Gruri dhe kripa qenë ndër produktet kryesore që eksportoheshin në Vendik, në Raguzë, në Ankonë e në qytete të tjera italiane. Në shek.XIII, përveç qyteteve-porte të njohura, lindën një sërë tregjesh-skela që u specializuan me tregtinë e këtyre produkteve. Të tilla ishin skela e Shirgjit në breg të Bunës, skela e Shëngjinit më në jug, skela e Shufadesë, e Vregut (në derdhjen e Shkumbimit), e Pirgut (në derdhjen e Semaint), e Spinaricës (në derdhjen e Vjosës). Me tregtinë e drithit e të kripës u morën pak a shumë të gnjithe¨feudalët shqitparë, nga balshajt te Topiajt, Muzakajt e zenebishajt. Kjo tregti rriste fuqinë monetare të tyre. Zhvillimi i vrullshëm ekonomik e bëri qytetin një vend ku ndesheshin klasa e shtresa të ndryshme shoqërore. Masa e madhe e popullsisë qytetare përfaqësohej nga vegjëlia, punëtorët e punishteve, punëtorët e krahut, detarët, hamenjtë dhe masa e madhe e të ikurve nga fshati, që punonin si mëditëstë thjeshtë. Pronarët e vegjël e të mesëm të punishteve, të anijeve, mjeshtërit, muratorët etj., bënin pjesë në klasën e qytetarëve. Fisnikëria përfaqësohej nga qytetarët e pasur, pronarët e mëdhenj të punishteve, të anijeve, nga tregtarët e mëdhenj. Këtu bënin pjesë edhe përfaqësues të bujarisë së tokës, që gjithnjë e më shumë vinin e vendoseshin në qytet. Qytetet si Durrësi, Shkodra, Drishti, Tivari, Ulqini zhvilluan me kohë forma të vetëqeverisjes, që ishin tipike për qytetet e pellgut italo-dalmatin (komuna). Element i rëndësishëm i saj ishte mbledhja e përgjithshme e qytetarëve, nga ku dilte këshilli i qytetit, që nga ana e tij caktonte nëpunësit e ndryshëm. Për sa kohë që trevat shqiptare ishin nën pushtimin e huaj, autoriteti më i lartë në qytet mbetej përfaqësuesi (mëkëmbësi) i kryezotit, që, sipas rastit, quhej kont, kapiten ose qefali. Në shek.XIV Durrësi, Drishti, Tivari, Shkodra e ulqini kishin statutet e tyre. Këto rregullonin marrëdhëniet e brendshme socialekonomike etë qytetit, marrëdhëniet mepushtetin e kryezotit dhe me qytetet e me fedalët fqinjë. Në qytetet Krujë, Kaninë, Janinë etj. Si dokument juridik i ngjashëm shërbenin privilegjet, që perandorët bizantinë lëshonin herë pas here. Institucionet fetare luanin nje¨rol të rëndësishëm në jetën e qyteteve duke u bërë shpeshherë epiqendra e jetës jo vetëm shqiprtërore, por edhe ekonomike e politike-administrative. Klerikët, përveç funksioneve fetare, kryenin edhe detyre publke, si mësues, noterë, kancelarë, ambasadorë. Madje në qytetin e Drishtit klerikët bënin dhe roje në muret e qytetit. Në kohen e rënies së sundimit të huaj (gjysma e dytë e shek.XIV) në disa qytete të veriut, si në Drisht e në Shas, peshkopi mori në dotrë edhe pushtetin civil. Në atë kohë disa qytete kishin njësitë matëse, peshat e tyre dhe prisnin monedha. Monedha prenë qytetet e Ulqinit, të Shkodrës, të Tivarit dhe të Shasit.

3. Emigrimet shqiptare në mesjetë

Lëvizjet e popullsisë drejt vendeve të tjera janë një dukuri që ndeshet gjatë gjithë mesjetës. Edhe shqiptarët kanë lëvizur qysh në shekujt e parë të mesjetës. Një valë e madhe shqitparësh u zhvendos drejt jugut, në Greqi e në Peloponez, qysh në kohën e dyndjeve sllave (shek.VI-VII). Edhe në shekujt XIV-XV, në Shqipëri u krijuan kushte të veçanta që shkaktuan valë të reja emigrimesh, të cilat jlanë gjurmë të thella si në vendin e origjinës, asjtu dhe në vendbanimet e reja. Valët e emigracionit shqiptar të shek.XIV-XV ndoqën dy drejtime kryesore: atë verior, që preku Raguzën (Dubrovnikun) dhe qytetet e tjera të Dalmacisë, Venedikun dhe bregdetin italian të Adriatikut, sidomos provincën italiane Marke. Këtu mjaft emigranttë shqiptarë mundën të sistemoheshin dhe të fitonin statusin e banorit të përhershëm (habitator) dhe ndonjë syresh mundi të fitonte edhe statusin e qytetarit me të drejta të plota (civis). Megjithatë, emigracioni shqiptar në Dalmaci e në qendrat italiane të Adriatikut Verior nuk arriti të krijonte ngulime kompakte masive, e pas 2-3 shekujve, bashkësitë shqiptare të atjeshme u tretën në popullsinë vendëse. Shtegtimet shqiptare në krahun tjetër, atë jugor, qenë shumë më intensive se në veri. Këto shtegtime prekën fillimisht viset e Greqisë. Prej këndej, nga fudi i shek.XV, një pjesë e tyre kaloi në Sicili e në Italinë e Jugut. Në vitet 20-30 të shek.XIV një valë emigracioni shqiptar përfshiu Tesalinë Lindore. Ajo mori shkas nga shtypja e kryengritjeve shqiptare në zonën e Vlorës, të Devollit e të Tesalisë Veriperëndimore nga perandori bizantin Androniku III. Kalimin e shqiptarëve drejt jugut e ushqeu në atë kohë edhe rritja e presionit të shtetit serb në trevat shqiptare. Si rezultat, viset e Tesalisë Lindore, në jug të rrjedhës së Peneut, u kolonizuan dendur nga shqiptarët. Mjaft shqiptarë u vendosën në ishullin e Eubesë si dhe në krahinat e Beotisë, të Atikës e të Korintit. Valë shtegtarësh që vinin sa nga Tesalia, aq edhe nga Shqipëria e Poshtme, kaluan në fillim të shek.XV në krahinat e Peloponezit. Vetëm në vitin 1405, sipas një dëshmie të kohës, 10 mijë emigrantë shqiptarë, me familjet , pasuritë e bagëtitë e tyre, me leje të despotit Teodor Paleologu u sistemuan në krahinën e Akesë. Këtë valë e pasuan në vitet e mëvonshme flukse të tjera që vinin nga Atika, Nga Beotia, nga Tesalia ose drejtëpërdrejt nga trevat shqiptare të kërcënuara nga invazioni osman. Aty nga mesi i shek.XV, krahina të tëra të Tesalisë, të Atikës, të Beotisë e sidomos të Peloponezit (Moresë), ishin të banuara në mënyrë intensive nga popullsia shqiptare. Në një defter osman të vitit 1458, ku është regjistruar popullsia e Peloponezit Qendror, ndër 198 fshatrat e regjistruara, 155 cilësoheshin shprehimisht si fshatra shqiptare. Një tjetër regjistër i vitit 1461 veçon si shqiptare 16, ndër 20 vendbanimet që kishte zona e Korintit. Shumë shqiptarë nga Peloponezi u hodhën në ishujt e afërt të Egjeut, në Salaminë (Kultur), Hidër, Poros, Sdpecia etj. Shqiptarët u vendosën në toka të brakisura e të lëna djerrë. "Shqiptarët, -shkruan një autor i shek.XV, -u vendosën në zona të shkreta; ata i shpyllëzuan ato dhe i bënë të banueshme. Shumë vende të egra, që deri atëherë kishin qenë strehë banditësh, u pastruan dhe dora e këtyre bujqve me përvojë i mbolli dhe i kultivoi ato".

[ZANOR]

Per asnje pushtues mbi tokat shqiptare, nuk ka asnje amnestim, sepse te gjithe ata pushtues kishin te njejtin qellim: roberimin, asimilimin, diskriminimin, gjenocidin e aparteheidin deri edhe ne vet shfarosjen shqiptare, ose te nderrohet identiteti i tyre kombetar dhe te tjetersoheshin ne gjuhe, kultura e fe te pushtuesve. Nga asnje pushtues, nuk morem pavaresi pa gjak, as kunder Turqise, por ajo ishte ne oret e fundit te pushtimit te saj ne Ballkan, ishte vet fundi i saj si perandori, e popujt ballkanas ishin ata qe donin grabitje te tokave shqiptare, ashtu sikunder nga 110. mije km katrore, mbi 81 mije km katrore iu shkeputen dhunshem territorit shqiptar, nga greket e sllavet. Nga e gjithe ajo histeri e zeze mbi shqiptaret, gjithmone rrodhi gjak shqiptar e gjuhe shqipe, ku u ruajt identiteti shqiptar, perkunder te gjitha fiseve ilire, qe sot njihen te sllavizuara, grekizuara, romanizuara dhe sa per nje turqizim as qe behet fjale, sepse kemi atyketu vetem ndonje mahalle qe ende flet turqishten edhe ate ne rrethin familjar, perderisa vetem ne Kosove, kemi nje pakice turke, qe shfrytezon te drejtat e veta sikurse minoritetet tjera as krejt - dhjeteperqindeshe.

Perkunder tryesnive te shumeta ideologjike e politike edhe fetare, qe duan te krijojne ndasi brenda identitetit shqiptar, asnje fe prej te trijave a katertave, mos te hamendet se krijon ndasi e percarje kombetare (ashtu sikurse nuk kishim ne te kaluaren historike), por kunder secilit pushtuesit, u ngritem bashkarisht per clirimin e tokave shqiptare derisot e kesaj dite... Ata qe bejne thirrje konvertimesh eventuale, analizash te kota te demeve a dobive nga pushtuesit, kur dihen mirefilli per secilin pushtues derisot - vetemsa krijojne huti, tollovi ideologjike, ne vend se te merremi me ceshtjen shqiptare dhe zgjidhjen e saj perfundimtare.

Secili shqiptar qe flet shqipen, qe i thot vetit shqiptar, nuk ka kohe te merret me keto brockulla ndasie e percarese, por dihet ideali i tij per - identitetin shqiptar, duke pasuruar vlerat kombetare me vyrtytet, moralin, kulturen e seciles feje, si besime te lira, ne te mire te ceshtjes shqiptare. Ata qe nuk e shohin kete detyre mbi detyra kombetare, nuk jane gje tjeter veçse vegla te huaja, apo te mbytur ne verberine shekullore te roberise afer tremijevjeçare mbi shqiptaret! Asnje fe nuk ben dem, kur eshte ne sherbim te kombit shqiptar, mbi te gjitha! Sa ma shume te flitet per ndonje konvertim eventual, veçse shpurdhe pluhur e gerrithe varre - qe sot asnje shqiptar nuk ka kohe te merret me ato spekulime - por te ngritet e zhvillohet vetedija kombetare, ekonomike e kulturore e politike, ne permasa europiane, ne kontinentin te cilit i perkasin te gjitha kombet e tij.

Secili spekulim agjentuarsh e shantazhesh gjoja per nje rend te ri fetar ne trojet shqiptare - eshte ngaterrues, pasivizues, devijues, maltretues i vet shpirtit shqiptar dhe pengese e pajustifikueshme, per zhvillim e perparim kombetar!

Kudo qe flitet e shkruhet shqip, eshte vetem nje ze i identitetit shqiptar, brenda te cilit jane tri identitete fetare te lira, me te drejta te barabarta e te pacenueshme, kur ato ruajne e kultivojne vlerat kombetare shqiptare!

[Qerim]

Sfida e vertete e shqiptareve
E Merkure, 12 Prill 2006
Nga Donika OMARI

Degjoj me habi te thuhet, madje me mburrje: “Ne shqiptaret kemi ditur te bejme histori”. Kjo, fatkeqesisht, eshte e vertete. Por me kete nuk mund te mburresh, kur ke parasysh se sa negative eshte nje e vertete e tille per nje popull. Popujt e lumtur nuk kane histori. Puna e ndershme e perditshme, harmonia e marredhenieve, kalimi i kulturuar i kohes jashte punes, veprimtari te tjera paqesore, qe te gjitha bashke sigurojne mireqenien, nuk bejne histori. Kete e bejne kryesisht mosmarreveshjet, perplasjet, lufterat, te cilat popujt e mencur perpiqen t`i shmangin ose t`i minimizojne. Ne shqiptaret, perkundrazi, nuk po lodhemi se provokuari gjithnje te reja, pa na u trembur syri nga krizat e vazhdueshme qe shkaktojne ato, rrjedhojat e te cilave i ndiejme cdo dite mbi kurriz. Ne marredheniet e politikes ndihet helmi. Tamam, sepse eshte keshtu, mendtaret (sic i quante N.Cika intelektualet) do te duhej te ishin shume me teper njerez te dialogut. Do te jepnin ndihmese qe te shmangnim prodhim krizash, prodhim historie. Nje mosmarreveshje e re ka lindur. Cilit qyteterim i perkasim? Jemi me shume perendimore apo lindore?

Para se t`i jepet pergjigje kesaj pyetjeje, eshte mire te qartesojme se cila eshte mendesia shqiptare. Cfare e ka percaktuar e cfare e karakterizon. Sa eshte ndikuar nga feja etj.

Sfera e fese, roli i saj ne jeten e nje shoqerie, marredheniet mes feve te ndryshme, gjithcka qe ka te beje me fene eshte trajtuar pak ne mendimin shqiptar. Sikur te mos ishte feja nje institucion qe ka nje rol themelor ne jeten e popujve, qe percakton mendesine e tyre, menyren e jeteses, vizionin per te ardhmen etj! Nuk kemi studime qe te shqyrtonin ne cfare ndryshon shqiptari i krishtere nga ai mysliman. Dhe nese ndryshimet jane ne siperfaqe apo ne brendesi. Ne ceshtje thelbesore apo ne ato te parendesishme. Thjesht ne zakone apo edhe ne mendesi. Nese flasim per shoqeri multikulturore, kete pohim nuk mund ta bejme duke u bazuar vetem ne perkatesite fetare. Per shembull, per mbajtjen gjalle te kanunit te maleve vertet qe japin ndihmese me shume katoliket, por nuk jane te perjashtuar as myslimanet. Nga ana tjeter, pjesa me e madhe e katolikeve shqiptare kane nje mendesi qe eshte shume larg nga ajo qe ruan ende normat e nje kanuni mesjetar.

Pohimet duhen bazuar ne realitetin, ne ate qe ne shqiptaret e deshmojme cdo dite me sjelljet e qendrimet tona, me virtytet e veset, me karakterin, me temperamentin etj.

Per shembull, kur themi: “Kruaje pak shqiptarin e do te gjesh te krishterin”, jemi te detyruar ta perqasim kete pohim me realitetin. Dhe ky na deshmon se jemi me afer se vertetes po te themi: “Kruaje ne dac pak a ne dac shume shqiptarin, e do te gjesh gjithnje shqiptarin, as te krishterin e as myslimanin”. Eshte nje ndermarrje jo e vogel e jo e lehte te vesh ne dukje e te shpjegosh se pse feja ka ndikuar kaq pak ne tiparet thelbesore te karakterit te shqiptarit. Ne nje shkrim te shkurter si ky, nuk ka vend per ta trajtuar kete teme ne thellesine dhe shtrirjen qe kerkon. Ketu mund te behen vetem disa perqasje, qe sidoqofte vlejne sadopak si tregues per nje klasifikim. Pra, kemi te perbashket me Lindjen myslimane respektin ndaj mikut. “Shtepia eshte e Zotit dhe e mikut”. Kemi nje mendesi fataliste, cka eshte e kunderta e reagimit aktiv ndaj ngjarjeve e problemeve. Kemi mungesen e kureshtjes, te habise filozofike. Sic shkruan Vaso Pasha: “Ne Lindje nuk duan te dine per persene e gjerave”. Prandaj na mungon edhe kultura e dialogut, qe eshte tipar i Perendimit. Jemi nje shoqeri maskiliste, cka eshte e theksuar ne shoqerite myslimane. Ruajme ende te forta lidhjet familjare e farefisnore. Kemi ndikime te dukshme nga qyteterimi i vendeve myslimane ne gjuhe, ne kenge, valle, zakone, gatime. Pervec asaj, qe nje pjese e shqiptareve jane besimtare te islamit. Kultura e krishtere e ve theksin tek te qenet i pervuajtur. Ndersa shqiptarin nuk e karakterizon aspak modestia. Kultura islame e ve tek toleranca. Ndersa ne mbajme ende gjalle gjakmarrjen. Qyteterimi perendimor ka shemtite e veta morale, te cilave pjesa me e shendoshe e shoqerise perendimore i kundervihet ne menyre aktive. Ne, perkundrazi, po pervetesojme tamam keto, pa asnje kundervenie, madje duke i thelluar. Duam te quhemi perendimore, pa mbajtur parasysh se cdo qyteterim, mbi te gjitha, ka perpunuar vlera njerezore. T`i fitoje keto vlera: kjo eshte sfida e vertete e shoqerise shqiptare. Kur ta perballoje kete sfide, duke fituar ato cilesi te mrekullueshme qe njerezimi, me gjithe coroditjet e herepashershme vazhdon t`i ruaje, qofshin ato te qyteterimit te krishtere apo te atij mysliman, atehere mund te flitet per nje shoqeri te qyteteruar shqiptare. Nuk mjafton te gjendesh gjeografikisht ne Evrope qe te jesh evropian. Te therrasesh “E duam Shqiperine si gjithe Evropa”, nuk do te thote se e ke me gjithe mend qe vertet deshiron te behesh qytetar qe beson te ligji e rregullat, te puna e ndershme, te solidariteti, mirekuptimi dhe marredheniet e harmonishme si bashkesi. Nuk mjafton te kesh ne truallin tend monumente te lashtesise, te ndertuar nga te tjere, qe te kesh te drejte ta perfshish veten ne qyteterimin qe perfaqesojne ato. Kur, aq me keq, edhe i ke demtuar duke u marre lenden ndertimore per te ndertuar kasollen tende. Madje edhe kur flasim per Ballkanin e ballkanasit, duhet te mendohemi pak me gjate. Nuk na lejohet te harrojme se problemet tona jane shume me te renda se ato te popujve te tjere te gadishullit. Ndryshimet qe i imponon koha shoqerise shqiptare nuk arrihen duke zhdukur virtualisht largesine qe kemi me evropianin dhe me qyteterimin ne pergjithesi. Sidomos nuk arrihen vetem me fjale. E aq me pak me fjale te hidhura per njeri-tjetrin. Thote Simon de Bovuari: “…e mira duhet te ndertohet. Dhe kur kjo nuk behet, fajtoret duhet te ndeshkohen”.

[Qafir Arnaut]

. Popujt e lumtur nuk kane histori.

E vertete! Krahaso nje shoqen time nga Guajana ne Karaibe. Ajo eshte nga rraca kineze, po eshte rritur ne ate shoqeri te perzier me mbeturina kolonializmi. Eshte shume e lumtur sepse s'eshte as kineze, as zezake, as flet spanjisht, s'ka rrenje.

Sic tha dikush dikur: "I lumtur eshte ai vend qe s'ka heroj. Jo...i lumtur eshte ai vend qe s'ka nevoje per heroj."

A eshte me e lumtur se une ajo shoqja ime pa identitet etnik? Ndoshta, po te ishte ne anijen kozmike "Enterprise", ku homo sapiens dhe Klingons shartohen bashke.

[Albo]

Po luhet me fjalet dhe nuk po kuptoni esencen e kuptimit te tyre:

"E duam Shqiperine si gjithe Evropa", "E duam Shqiperine si Amerika", slloganet me te cilat shqiptaret spontanisht dolen ne rruge ne fillimet e viteve 90 ne Shqiperi per te rrezuar sistemin komunist, nuk deshmojne "orientimin evropian" te tyre dhe as "dashurine per Evropen e Ameriken". Keto jane interpretime qe mund ti beje vetem dikush qe: a) nuk e njeh realitetin shqiptar nga afer b) ka nje motiv politik per te bere nje interpretim te tille. Dhe dikush mund te thote se gjithe levizja anti-komuniste ishte nje levizje politike, dhe une do ti thosha qe nuk ishte aspak nje levizje politike, ishte revolucioni i nje populli te shtypur qe kerkon lirine e tij.

Pra ato slloganet me lart, nuk deshmojne aspak ndienjat e shqiptareve ndaj Evropes e Amerikes qe nuk e njihnin fare, deshmojne deshiren e tyre per te bere pjese te jetes se tyre ate qe Evropa dhe Amerika simbolizonte: LIRINE!


Se dyti, ideja se uniteti kombetar ruhet duke anashkaluar rolin e fese apo duke mbajtur nje qendrim "politikisht te drejte" ndaj te gjitha komuniteteve fetare ne vend, eshte modeli me i mire i bashkejeteses, eshte perseri nje qendrim naiv qe prodhon nje unitet falls. Ata qe jane te mendimit se feja nuk ka luajtur dhe nuk vazhdon te luaje nje rol qendror dhe te pazevendesueshem ne identitetin tone si popull, duhet te beje nje peligrinazh shpirteror ne rradhet e arberesheve ne Kalabri apo shqiptareve te hershem ne diaspore ne Amerike dhe te deshmoje me syte e tij rolin qe luan besimi ne jeten e tyre. Ideja se shqiptaret e shekullit te XXI mund te ridimensionojne identitetin shqiptar pa marre fare parasysh prejardhjen dhe trashegimine e tyre, jo vetem qe eshte gabim por eshte nje skizmim i pavetedijshem i identitetit shqiptar qe eshte NJE.

Epoka e lirise qe shqiptaret po jetojne do te diktoje njehere e pergjithmone per historine e ketij populli te lashte se cili eshte burimi i tyre shpirteror, cili eshte ai besim qe u pranua me zemer dhe jo me dhune. Ate fare qe e mbjell dhuna, e shkaterron liria. Dhe relievi shpirteror i shqiptareve ne kete epoke nuk do te ndryshohet nga asnje force e huaj, do te ndryshohet nga vete shqiptaret dhe menyra se si ata do ta konsumojne kete liri te fituar. Uniteti i besimit ne Zot per shqiptaret nuk eshte me nje "fushate politike/propagandistike", eshte nje rrjedhe natyrale qe e dikton liria ne jeten e secilit prej nesh. Ata qe i tremben kesaj lirie dhe kesaj rrjedhe natyrale jane ata qe mundohen te turbullojne ujrat shqiptare ne menyre qe shqiptaret te mund te mos shohin gurret ne tabanin e lumit te tyre.

Se treti, zbulimi i "fese se te pareve" nuk duhet te shihet si nje "nevoje politike e kohes" sic e shikon Kadare. Kjo eshte nje forme prostitucioni ne mendim ku theksi nuk vihet tek mireqenia shpirterore e shqiptareve por tek "imazhi" i tyre, qe ne kete rast me shume se nje imazh eshte nje mirazh i genjeshtert. Zbulimi i fese se te pareve eshte nje nevoje shpirterore e cdo shqiptari, pasi eshte kura e vetme e krizes se identitetit. Vetem keshtu do te rivendoset nje lidhje shpirterore e secilit prej nesh me te paret tane, vetem keshtu do tu jepet fund skizmimeve ne identitetin e shqiptareve si popull, vetem keshtu ne do te rigjejme identitetin tone si nje popull e rrace e lashte ballkanike e evropiane.

Kjo pra eshte detyra e cdo shqiptari i cili nuk duhet te rigjeje vetveten ne liri duke lexuar vetem Kadarene apo faqet e historise, duhet te ndermari nje peligrinazh personal shpirteror ne menyre qe jo vetem te kuptoje te verteten, por edhe ta perjetoje ate. Dhe ky perjetim personal i besimit, arritja e ketij kungimi shpirteror me te paret tane, do te sjelli nje ndryshim te qenesishem tek secili prej nesh. Dhe ndryshimi shpirteror i perbashket i nje populli nuk vjen nga shkrimet dhe pretendimet e askujt, vjen pikerisht nga rezultantia e atij ndryshimit personal shpirteror tek cdo shqiptar.

Ne mbyllje dua te them se theksi duhet te vendoset tek LIRIA ne cdo gje. Ajo eshte burimi i ndryshimeve te gjitheanshme, ajo perben shansin historik qe shqiptaret me kohen te clirohen nga kriza e identitetit duke rigjetur identitetin e humbur te te pareve te tyre me bemat e te cileve ne nderohemi sot ne syte e botes. Dhe mos merrni mundimin te diskutoni se si LIRIA po dimensionon shqiptaret, pasi kete do ta na e rrefeje koha. Merrni mundimin qe te shkruani se si liria po dimension jeten dhe identitetin tuaj shqiptar.

Albo

[Rejjan]

Deshira e shqiptareve per integrim kalon permes fillit te mireqenies ekonomike dhe lehtesise se levizjes se lire. Kjo ka qene edhe idea e cdo shqiptari, jashte diskutimit fetar.
Tani nese dikush, natyrisht qe nuk jane strukturat e BE-se, duan t'ia shesin lirine e levizjes dhe mireqenien ekonomike me konvertim, ky patjeter eshte pazari me i piset dhe me i padrejte qe mund te jete.
Te jeni te bindur se shqiptari per nga karakteri dhe burreria nuk mundet te pranoje pazare te tilla fyese. PO ashtu do te jeni te bindur dhe besoj prezent se si shqiptari do te behet pjese e aleances atlantike edhe i strukturave te tjera politike evropiane me identitetin e vet aktual.

Pas kesaj cfare zhgenjimi per "konkuistadoret !!!

[Ujku'80]

Tani nese dikush, natyrisht qe nuk jane strukturat e BE-se, duan t'ia shesin lirine e levizjes dhe mireqenien ekonomike me konvertim, ky patjeter eshte pazari me i piset dhe me i padrejte qe mund te jete.

Jam shume dakort me ty kur thua qe eshte nje pazar i piset, por mos ji aq krenar kur thua:

Te jeni te bindur se shqiptari per nga karakteri dhe burreria nuk mundet te pranoje pazare te tilla fyese.

sepse te gjithe e dime se shume shqiptare ne greqi kane nderruar emrat e fene e tyre per nje cop leje qendrimi Greke.
Pas 500 vjetesh perseritet historia Shqiptari per ate "lirine e levizjes dhe mireqenien ekonomike hedh poshte emrin dhe fene e vet "
Prandaj lu lutem shume mos flisni me kaq patriotizem per disa gjera qe faktikisht ndodhin dhe ne ditet e sotme dhe per te cilat duhet te turperohemi.....