Identiteti evropian i shqiptarëve

[Albo]

Sinani: Të shmangim kundërvënien ndaj Evropës

Shekulli

Për studiuesin Shaban Sinani hapja e debatit mbi identitetin e shqiptarëve ndodhi në një moment të gabuar, pikërisht atëherë kur shqiptarët kërkojnë të jenë më pranë Evropës së Bashkuar. Shqipëria synon të hyjë në familjen e madhe evropiane, ndërsa Kosova të fitojë pavarësinë. Sinani thotë se nuk është hera e parë që Kadare në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë është shprehur mbi këtë çështje përmes librave të tij, së pari tek “Vit i mbrapshtë” dhe “Koncert në fund të dimrit”. Megjithatë vetëm tani akademiku Rexhep Qosja nis dhe rinis nga e para debatin mbi identitetin e shqiptarëve. Si autor i një prej studimeve mbi ndikimin e kulturës lindore në atë shqiptare, ai thotë se ky ndikim është mbi të gjitha në rrafshin laik e më pak në atë fetar. Ndërsa sa i përket faltoreve, ai thotë se objektet e kultit në Shqipëri i ngjajnë më së shumti një palimsesti ku besimet flenë mbi njëri-tjetrin. “Pikërisht konvergjenca ndërfetare, dhe jo pankrishtërimi apo panislamizmi, sikurse ndodh tek popuj të tjerë ballkanas, është cilësia etnoidentifikuese e shqiptarëve dhe me këtë cilësi është tragjike të luhet“, - thotë Sinani.



- Debati për tipologjinë e identitetit shqiptar, i nisur prej ak. R. Qosjes menjëherë pas botimit të librit “Identiteti europian i shqiptarëve” të I. Kadaresë, pikërisht kur duket sikur ka arritur në një stacion të fundmë, disa herë është rikthyer në pikën e fillimit. Si një prej pjesëmarrësve në këtë debat të ri, si e shpjegoni këtë rikthim?

- Së pari, do të doja të saktësoja se ky debat nuk është aspak i ri. Dy prej mendjeve më kritike të letrave shqipe në gjysmën e parë të shekullit të kaluar, Konica dhe Noli, ndonëse më të shumtën e herës kundërshtarë të njëri-tjetrit, bashkoheshin në të njëjtin shqetësim për atë që mund të quhet “program” i kulturës kombëtare. I pari me “Anadollakun në mësallë” dhe i dyti me “Këngën e Salep Sulltanit”, për të përmendur vetëm nga një shenjëzë prej letrave të tyre, e patën shtruar në formë të drejtpërdrejtë pyetjen se si cila duhej të ishte zgjedhja e mendimit shqiptar. Shkrimtari I. Kadare, shumë kohë para se të botonte librin “Identiteti europian i shqiptarëve”, me një qartësi të katërciptë e pati shtruar të njëjtën çështjes, atë të përballjes së europeizmit me rrjedha të tjera, në mos tjetërkund, në dy romanet “Viti i mbrapshtë” dhe “Koncert në fund të dimrit”. Kanë kaluar 20-25 vjet qëkurse këto vepra janë botuar dhe nuk ka pasur ndonjë qortim publik ndaj tyre as nga protagonisti i rikthimeve të shumta të debatit të tanishmë në pikën e fillimit ak. Qosja. Duke e parë çështjen me një vështrim të tillë prapavajtës dhe me bashkëlidhjet e domosdoshme, pyetjet e vërteta që meritojnë vëmendje publike për t’u bërë është: Pse kaq vonë; pse pikërisht tani; pse kjo “heshtje” në kohën e shtrimit të problemit e më pas, pra, pse ky “zgjim” i vonuar? Këto pyetje bëhen edhe më të pashmangshme duke e ditur se në kohën e botimit të romaneve ishte shumë më e lehtë të diskutohej për anën fetare të mendësive që përplasen, madje edhe të bëhej humor me to, sepse filozofia qeverisëse ishte ateiste. Nëse qortimet për këto vepra nuk janë shprehur në ndonjë formë tjetër, del se libri “Identiteti europian i shqiptarëve” është vetëm një shkas për të nisur një debat. Për këto dy vepra të Kadaresë studiuesi i letërsisë ak. R. Qosja nuk dihet të jetë shprehur publikisht ndonjëherë. Ndërsa romanin “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”, i cili gjithashtu mund të bashkohej për nga shqetësimi me dy të parët, ai duket se ia ka ndaluar rreptësisht vetes edhe përmendjen formale, si të ishte fjala për një kujtim të keq.

- Le të rimarrim pyetjen tuaj, atëherë: pse, pra, ky rikthim kaq i vonuar i ak. Qosjes tek një shqetësim që I. Kadare realisht e ka shtruar shumë më herët, “në një kohë tjetër”, sikurse e thoni ju?

- Eshtë e ditur se rikthime të tilla nuk kanë të njëjtin qëllim për të cilin shpallen. Dhjetë vjet më parë edhe vetë ak. Qosja, në artikullin “Frymë kritike apo gjedhe kritike” (“Përpjekja”, 1995/4, f. 28), kishte mendim tjetër për çështjen që diskutohet sot. Duke mbërritur në përfundimin se gjedhja kulturore e “popujve të mëdhenj europianë” ishte bërë “gjedhe e mendimit, e organizimit politik dhe ekonomik të popujve të botës”, në atë kohë ai nuk e shihte si një dilemë, aq më pak si një kryqëzim, modelimin e mendimit shqiptar. Tani ai e paraqet në një kënd krejt të përkundërt jo vetëm shqetësimin e ngritur në veprën letrare të I. Kadaresë, por edhe mendimin e vet. Rimarrja e këtij problemi nga ak. Qosja në drejtimin invers me rrjedhat e historisë të sjell ndërmend parodinë e Konicës për konfliktet e protagonistëve të çoroditur të mendimit dhe veprimit shqiptar në fillimet e shekullit të 20-të, të cilët, para se të binin në një mendje për t’i hyrë ndonjë pune më serioze për Shqipërinë, duhej të gjenin një zgjidhje për dilemën “Evropa, apo Avropi”, si çështje gjuhësore! Dhe për këtë “dilemë“, “Jo Evropa, po Avropi“, ishin gati të nisnin luftën, ndërsa Shqipëria pritej copë-copë atje ku merreshin vendimet për kufijtë e saj.

- Mendoni se gjithë ky debat nuk meriton më shumë vlerësim se vargjet satirike të Konicës?

- Për të qenë më i saktë, përqeshja e këtij anakronizmi politik e kulturor do të meritonte ribotimin e dhjetëra e dhjetëra artikujve që patën pushtuar shtypin shqiptar të viteve 1913-1915, me polemika tejet të zjarrta për synetllëkun e princ Wied-it. Mund të thuhet se ky debat zë më shumë vend në shtypin e asaj kohe se shqetësimi për formën e qeverisjes. Kur diskutimi kthehet në një ndorim çasti dhe bëhet për qëllime të ndryshme nga ato që i shpallen publikut, s’mund të bëhet fjalë për vlerësim, por për dëmet dhe rreziqet që ai mund të sjellë. Në mënyrën si ak. Qosja i ka shërbyer mendimet e veta, dhe në çastin që ai ka zgjedhur për t’i shërbyer këto mendime, nuk mund të bëhet fjalë për ndikim në shëndoshjen e gjykimit. Prej fillimit të viteve 1990 shqiptarët i kanë provuar të gjitha llojet e krizave: krizën e sistemit shoqëror, krizën e qeverisjes, krizën e shthurjes së referencave kombëtare, krizën e rrënimit ekonomik, krizën e shpërbërjes së institucioneve shtetërore, krizën e vlerave morale. U kishte mbetur pa provuar edhe kriza e identitetit. Nuk e di se ku mund të çojë tjetër kjo marramendje që ka nisur, përveçse për t’i vënë shqiptarët në të njëjtën gjendje papërcaktueshmërie, sikurse franko-arabët e revoltuar, të cilët, në dilemën tronditëse se cilës botë i takojnë më shumë, vendit të origjinës apo vendit të lindjes, nisën këtë vit rrënimin e periferive të Parisit. Shqiptarët nuk e meritojnë ta përjetojnë një tronditje të tillë, sepse nuk kanë probleme papërcaktueshmërie në identitetin e tyre. Përpjekja për t’i ftuar ata të hyjnë se s’bën në të njëjtën dramë si ajo e franko-arabëve të rrethinave të Parisit është për t’u marrë shumë seriozisht.

- Përmendët dhe çastin historik ...

- Çasti historik e rëndon edhe më shumë përgjegjësinë e nyjëtuesve të ideve që nxisin, në emër të shkencës, fragmentarizimin e identitetit etnik të shqiptarëve. Ndërsa delegacionet e Prishtinës e të Beogradit takohen e bisedojnë nëpër kryeqytete europiane për kufijtë e njësive komunale, për pavarësinë e faltoreve historike, apo edhe për mënyrën se si do të shkruhen tabelat drejtuese të qarkullimit rrugor, cila gjuhë do të jetë e para dhe cila e dyta, në ato që quhen “qendra të vendimmarrjes“, që do të përcaktojnë fatin e Kosovës për një periudhën politike që e pret përpara, sikurse dihet, diskutohet për modalitetet diplomatike dhe referencat në të drejtën ndërkombëtare për një kalim të mundshëm prej misionit përkujdesës të OKB-së (UN-MIK) tek një mision përkujdesës i bashkësisë europiane (EU-MIK), si një prej zgjidhjeve më të mundshme. Me gjithë optimizmin e përligjur të shqiptarëve, në Kosovë e në Shqipëri, për të arritur sa më shpejt pavarësinë, janë dhënë jo pak shenja që paralajmërojnë se një tranzicion tjetër drejt statusit përfundimtar mund të jetë i detyrueshëm. Slogani lakonik “save face“, t’i ruash fytyrën palës tjetër, që ka zgjedhur diplomacia ndërkombëtare për të arritur deri tek zgjidhja e fundme, nënkupton që statusi optimal i Kosovës të mos përjetohet si një humbje trupëruese për Beogradin. Mund të thuhet se sot formulimi “EU-MIK në vend të UN-MIK“, nuk është thjesht një idiomë. Kosova është i vetmi rajon ku euro përdoret si monedhë lokale e pakonkurrueshme, pa qenë ende pjesë e bashkësisë europiane, madje pa hyrë në procedurat e rishtarisë (kandidimit). Kujdestaria e OKB-së në Kosovë nuk mund të vazhdojë gjatë dhe pafund (sipas rezolutës 1244 asaj i ka mbaruar afati). Rikthimi i autoritetit të Serbisë, për vetë mënyrën si janë zhvilluar ngjarjet, është i pamundur. Ndërkaq, faktorët me rëndësi në zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare duket se e kanë marrë mbi vete përgjegjësinë për të mos e poshtëruar Serbinë, duke i ofruar Kosovës një zgjidhje të menjëhershme maksimaliste. Zëvendësimi i autoritetit mbikëqyrës ndërkombëtar të OKB-së me një autoritet mbikëqyrës europian (EU-MIK), duke e nënkuptuar Kosovën si territor veprimi të ligjeve të Europës së Bashkuar, si dhe duke u bërë të ditur të gjitha palëve se Kosova ju pret në të ardhmen tuaj europiane të ëndërruar, - dhe deri atëherë nuk do të ketë më probleme ndërkufitare - gjithnjë e më shumë ngjan si stacioni më i afërt politik në rrugën e vështirë drejt pavarësisë. Të provokosh një kundërvënie ndaj Europës, për çfarëdo motivi qoftë, duke përfshirë dhe atë fetar, pikërisht në një fazë të tillë, edhe nëse realiteti kokëfortësisht do ta nxiste këtë, në një farë mënyre është si t’i bësh atentat së ardhmes. Një gjë të tillë shqiptarët e kanë për detyrë ta shmangin.

- Pavarësisht prej këtyre pasojave, a ka probleme thelbësore për të diskutuar për identitetin shqiptar?

- Fjala “identitet“ ka në burim rrënjën latine “idem“, që do të thotë “po ai, i njëjti“. Identiteti është i lidhur me vlera gjenotipike të një bashkësie. Identeteti formohet prej cilësive etnoidentifikuese të një populli. Pikërisht për këtë arsye janë joserioze ushtrimet gramatikore mbi “njëjësin apo shumësin gjuhësor të fjalës identitet”, që shërbeu si pikënisje për ciklin e fundmë të diskutimeve. Në thelb, identiteti formohet nga ato vlera që bashkësia i ka të vetat. Prurjet e tjera, dukuritë kulturore fenotipike, që lidhen me prekjet historike dhe fqinjësinë, janë shtresa që i anëvihen ose i pranëvihen identitetit. Të konsiderosh besimin si faktor formues ose ndryshues të identitetit është punë e pamenduar. Ndoshta fjala më e çmuar që kanë shqiptarët në himnin e tyre kombëtar është “të përbashkuar”. Ky cilësim paraqet një realitet, që ishte i tillë qysh kur Shqipëria po bëhej gati të ndahej shtet më vete. Të përbashkuar në pikëpamje të identitetit shihen shqiptarët edhe me sytë e kryeqendrave të besimeve. Një prej nismave më të rëndësishme që pati ndërmarrë në nderim të botës shqiptare Papa Gjon Pali II ishte fillimi i procedurave për shpalljen “martirë” të 40 shtetasve shqiptarë, të flijuar në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të në mbrojtje të faltoreve. Kjo punë ka afërsisht pesë vjet që ka nisur dhe tani po plotësohen dosjet për të nominuarit martirë nga Selia e Shenjtë. Nisma të tilla Papa Gjon Pali II dhe papë të tjerë kanë ndërmarrë e ndërmarrin herë pas here. Por ajo që përbën të papërsëritshmen e kësaj nisme është se tre prej kandidatëve të nominuar për t’u shpallur martirë të kishës janë shqiptarë të besimit musliman. Vetëm ky fakt do të mjaftonte për të pohuar se shqiptarët, kur qasja ndaj tyre është realiste dhe dashamirëse, shihen si konvergjentë, të përbashkuar, në vlerat e tyre etnoidentifikuese, që qëndrojnë mbi dallimin fetar. Ky është gjithashtu një prej treguesve domethënës që identiteti i shqiptarëve qendron mbi faktorin fetar.

- Ju përmendët një shembull, që është në të mirë të tezës suaj. Por ka edhe vlerësime çfaktorizuese pikërisht mbështetur në heterogjenitetin fetar …

- Për hir të së vërtetës duhet saktësuar se edhe dëshmi të tilla ka. Herë pas here gjenden vlerësime të të huajve që kanë si përfundim njësimin e popullit shqiptar me njërin prej besimeve, që do të thotë çfaktorizimin e identitetit të tyre. Një prej këtyre dëshmive dhe vlerësimeve gjendet në një letër që komiteti qendror i partisë komuniste të ish-Bashkimit Sovjetik, të klasifikuar “tepër sekret”, i ka drejtuar komandës ushtarake të bazës së Vlorës në vitin 1961 (letër që u çklasifikua vetëm para dy-tre vjetësh). “Ne u përpoqëm ta bëjmë këtë vend të vogël musliman një vitrinë të socializmit përballë kapitalizmit perëndimor”, thuhet shprehimisht në tekstin e letrës. Ky vlerësim duket i pabesueshëm, sepse partia komuniste e ish-Bashkimit Sovjetik udhëhiqte në atë kohë lëvizjen e përbotshme ateiste dhe shprehja “këtë vend të vogël musliman” është krejtësisht jashtë leksikut të një ligjërimi ateist.

- Ka ndonjë ndikim kjo në mënyrën si është zhvilluar debati i tanishëm?

- Ndikimi është i papërjashtueshëm, të paktën si mendësi. Fryma e bregdetit dhe mendësia e prapatokës (hinterland), miti i Leviatanit dhe miti i Behemotit, fuqia detare dhe fuqia tokësore, atlantizmi i sotëm dhe rreshtimet gjeopolitike ndryshe, janë opozicione të përbotshme sa vetë njerëzimi. Dihet se ëndrra për Europën e bashkuar është shumë më e hershme në art e letërsi se në politikë. Europës së Bashkuar i parapriu “Odeja e Bashkimit“ e Shilerit dhe “Simfonia e 9-të“ e Bethovenit. “Paneuropa“ e hershme e ish-kryeministrit francez Briand, mbi bazën e së cilës lindi federalizmi dhe konferedalizmi modern europian pas Luftës së Dytë Botërore, ka pasur (dhe nuk mund të mos kishin, pikërisht për shkak të opozicioneve që sapo përmenda) kundërshtarë të rreptë përgjatë historisë. Lenini është shprehur se “Shtetet e Bashkuara të Europës ose nuk do të krijohen kurrë, ose, edhe në u krijofshin, do të jenë reaksionare“. Në këtë kuptim, ta shohësh Europën pa ndonjë alternativë vlerësimi tjetër, vetëm si utopi ose si reaksion, është krejtësisht e mundshme, por ta nyjëtosh këtë pikërisht në kohën kur Kosova nuk ka zgjidhje tjetër pavarësise përveç pritjes në Europën e bashkuar, është jo vetëm shkurajuese, por errësim i perspektivës.

- Nuk ju duket se kështu ju bini në gjykim pragmatist dhe shpërfillni një realitet historikisht tjetërsoj, sikurse pretendohet edhe në librin e ak. Qosjes?

- Jo çdo lloj pragmatizmi është i frikshëm, aq më pak i paskrupullt. Të jesh pragmatist për të mbrojtur interesa të larta në një qerthull rrethanash që nuk mund t’i ndyshosh është diçka e paqortueshme. Përkundrazi, të farkosh prej të vërtetash të pjesshme përfundime që mund të përdoren kundër bashkësisë që i takon, kjo, edhe në qoftë e mbrojtur prej pragmatizmit, është e rrezikshme. Në trashëgiminë dhe në kulturën e një populli ka vlera burimore dhe të tjera që quhen aloktone. Identiteti i një populli përcaktohet prej vlerave vendëse. Kjo nuk do të thotë se vlerat e ardhura, prurjet për shkak të historisë apo të prekjes në fqinjësi, janë një mallkim. Një kulturë merr prej të tjerave kultura çfarë i vlen apo i mungon asaj. Por kjo nuk do të thotë se me prurjet nga jashtë bashkësia formon apo determinon identitetin e vet.

- Por ju vetë keni shkruar për ndikimet orientale në kulturën shqiptare. Kjo është kontradiktore me këto që pohoni ...

- Unë mendoj se një studiues e ka për detyrë të merret me prurjet dhe ndikimet në kulturën e vet, pavarësisht nga drejtimi i ardhjes. Në studimet e mia pikërisht këtë shërbim modest kam bërë. Për fat të keq, në librin dhe polemikën e ak. Qosjes problemi shihet ngushtë dhe mangët. Prurjet e kulturave lindore në traditën shqiptare janë para së gjithash të karakterit laik, jo vetëm në cilësi e rëndësi, por edhe në kronologji. Kur popujt paleoballkanas, grekë, ilirë e maqedonas, njohën “tjetrin“ tek kulturat e Lindjes antike, duheshin edhe një mijë vjet që të shpallej libri i shenjtë i muslimanëve, “Kur’ani“. Tragjedinë “Persët“ të Eskilit, bëmat e mbretërve Kserks e Darios, polisi i Athinës kishte mundësi t’i shihte në teatrin antik. Gjuha shqipe, sikurse shumë gjuhë europiane, është me një lidhje të drejtpërdrejtë prej burimit sanskrit në pemën gjenealogjike të gjuhëve indoeuropiane. Për më tepër, ajo i takon degës “satem“. Edhe ajo që është quajtur “instrument tipik i shqiptarëve”, lahuta, ka hyrë në shumicën e popujve të Europës, kur më herët e kur më vonë, nëpërmjet “maurëve” që erdhën prej rajonesh afro-aziatike (“ljut” në spanjisht, “lut” në frëngjisht, “laudo” në italisht, “lahutë” në shqip, “al laudo” në arabisht). Shumë qytete shqiptare, në rregullimin e tyre urbanistik, kanë edhe sot çarshi, varosh e pazar, madje dikur kanë pasur edhe hamam, që janë nyje tipike të qytetërimeve lindore. Ndikime të tjera laike kanë lënë gjurmën e vet në leksik, në mënyrën e rregullimit të jetesës, në këngë, valle, veshje, rite e tradita të tjera. Të gjitha këto ndikime të karakterit laik, që ak. Qosja nuk i përmend gjëkundi në librin e vet, janë shumë më të rëndësishme se ndikimi fetar. Aq më e gabueshme është t’i njësosh ndikimet orientale vetëm me besimin. Në fund të fundit, ndikimet laike janë ndikime në kulturën e bashkësisë, gjë që i bën më të afërta me identitetin, kurse besimi është çështje vetjake e gjithësecilit, dhe askush nuk ka të drejtë ta numërojë tjetrin. Ak. Qosja me këto dukuri thuajse nuk merret, dhe kjo shpreh jo vetëm njëanshmëri, por edhe vetëkufizim.

- Të mbetemi tek faltoret. Sido që kronologjikisht të vona, sikurse pohoni ju, ato kanë qenë mjediset e zhvillimit jo vetëm të besimit, por edhe të kulturës, për gati pesë shekuj. Duke ndjekur logjikën tuaj, nuk druheni se kështu ju mund të bëni të njëjtin gabim, duke nënçmuar një përbërëse në përforcim të të tjerave, domethënë të komponentes laike?

- Jo, nuk besoj se po përsëris të njëjtin gabim. Veçse, për t’i shkuar së vërtetës deri në fund, edhe faltorja në Shqipëri nuk mund të vlerësohet realisht, me gjedhe skematike mendimi, sepse faltorja në Shqipëri është atipike. Këtu institucionet e besimit, jo vetëm ato islame, i ngjajnë një palimpsesti, ku çdo kohë ka lënë shenjën e vet dhe njëri besim ndaj tjetrit janë si një tekst ndaj mbitekstit. Provoni të vizitoni faltoren bektashiane të Sari Saltikut në malin e Krujës dhe do të vëreni se kati i parë i saj i ruan edhe sot dekoracionet e një manastiri ortodoks dhe gjurmët e shkrimit bizantin, kurse mbi të gjenden varret e martirëve bektashnj dhe ushtrohen lirisht ritet e adhuruesve të tyre muslimanë. Asnjë problem nuk ekziston midis besimtarëve, por tani na del se një problem i tillë qenka ruajtur në mendjet e dijetarëve. Mundohuni të zbardhni fjalët e këngëve kushtuar Sari Saltikut dhe do të vëreni se në tekstet e tyre lëvdohet fuqia dhe magjia e tij si shpëtimtar i njerëzve besimtarë në lundrim, në det, në ujë, që janë atributet themelore të Shën Spiridonit, në emrin e të cilit ka ekzistuar herët në mesjetë manastiri që përmenda. Provoni të gjeni se çfarë besimi i takojnë ata pelegrinë që shkojnë në kishën e Shnda Ndout në Milot dhe do të vëreni se asnjë statistikë demofetare nuk është e mundur. Shkoni në gusht në festën e Baba Tomorrit, të cilin e hyjnizuan me adhurim dy shkrimtarë të krishterë, Kristoforidhi dhe Çajupi, dhe përsëri do të gjeni të njëjtin realitet. Kështu ka qenë gjithnjë ndër shqiptarët. I pari që botoi pjesë të “Kur’anit“ shqip qe gjithashtu një i krishterë, Ilo Mitkë Qafëzezi. Pikërisht konvergjenca ndërfetare, dhe jo pankrishtërimi apo panislamizmi, sikurse ndodh tek popuj të tjerë ballkanas, është cilësia etnoidentifikuese e shqiptarëve dhe me këtë cilësi është tragjike të luhet.

- Për lexuesin kjo mbindjeshmëri juaja ndaj vënies në diskutim të vlerave të identitetit mund të mos jetë e kuptueshme ...

- Në kohën e sotme, kur bota po shkon me ritëm të shpejtë drejt rregullimit në rendin e ri botëror, në të cilin strukturat komunitare do të jenë gjithnjë e më të fuqishme, pavarësia, në kuptimin klasik të fjalës, ka vdekur. Sado prepotente dhe e pakëndshme të duket kjo, të paktën për ato shtete që mezi presin të bëhen pjesë e Europës politike, ku hyn edhe Shqipëria jonë, tjetër rrugë nuk ka. Tashmë edhe formalisht, edhe nga diplomatët, në vend të termit “pavarësi“ (“indipendence“), po përdoret më dendur termi “ndërvarësi“ (“interdipendence“). Vendet që themeluan Europën e Bashkuar flijuan në funksion të së ardhmes së saj kufirin, ushtritë, doganat, monedhën. Nuk ka qenë e lehtë për Francën të heqë dorë nga franga e vet historike. Nuk ka qenë e lehtë për Gjermaninë t’i jepte fund gëzimit të shkurtër të bashkimit pas rënies së murit të Berlinit, duke hequr dorë prej kufijve historikë kombëtarë. Por kjo është shoqëria që po ndërtohet, shoqëria e ndërvarësisë dhe jo e pavarësisë. Në kushte të tilla, ajo kryevlerë që u mbetet në duar popujve për të shprehur vetveten dhe për të mbijetuar është identiteti. Eshtë meritë e padiskutueshme e shkrimtarit I. Kadare që i pari e shqiptoi nevojën e spikatjes së një identiteti të qartë të shqiptarëve në këtë kohë befasirash që jetojmë. Pikërisht tek identiteti gjendet çelësi magjik për të kapërcyer çekuilibret ndërmjet prirjes mondializuese dhe asaj anti-globaliste. Popujt që munden të afirmojnë identitetin e tyre e kanë të ardhmen në duar. Por a ka të drejtë lexuesi të kërkojë diçka më shumë nga libri i I. Kadaresë? Sigurisht që një libër i vetëm nuk i zgjidh dot të gjitha shqetësimet, një prej të cilëve është se sa e hapur (dhe jo pendante) do të jetë eurokultura si gjedhe e modelim mendësie ndaj kulturave të popujve që integrohen rishtas në bashkësinë e re; ose si duhet të jetë sjellja e qytetarit shqiptar në këtë bashkësi duke mos rënë as në karikaturën e levantinit, as në atë të provincialit të vonuar. Popujt që luajnë me identitetin rrezikojnë vetveten. Përmes dokumentarit “Identitet apo pavarësi“, që mundëm të realizojmë me një grup gazetarësh televizivë në 90-vjetorin e shpalljes së pavarësisë në vitin 2002, ak. Qosja pati përcjellë tek audienca e vet pikërisht këtë bindje, të cilën me sa duket nuk e ka më. Mund të thuhet se historia ua paska ndarë rolet shkrimtarit I. Kadare dhe ak. Qosjes, sepse ndërsa Shqipëria është nën urgjencën e konfirmimit të identitetit të saj - duke qenë tashmë në një proces politikisht të hapur integrimi me bashkësinë europiane, Kosova ka si kryefjalë pavarësinë. Kjo ka vend të vlerësohet, sido që, sipas mendimit tim, nuk mund të shërbejë si përligjje, sidomos nëse nuk përjashtojmë mundësinë e krijimit të një misioni EU-MIK në vend të UNMIK-ut, që, edhe si mundësi, këtë “ndarje rolesh“ e zhbën.

- Më parë jeni shprehur se ak. Qosja, përmes polemikës që rinis në mënyrë periodike, duket se ka për qëllim të shkruajë një vëllim të dytë të “Morfologjisë së një fushate“. Diçka më shumë?

Libri “Morfologjia e një fushate“, sikurse nënkuptohet prej titullit, u botua nga ak. Qosja në mesin e viteve 1970, pas një debati që zgjati mjaft kohë, që ende ka mbetur jo i qartë për nga qëllimi dhe rezultati. Ndërsa kundërshtarët e autorit të librit e akuzonin atë si “njeri të Tiranës“, të lidhur me “klanin e Shuteriqit e të Kostallarit“, vetë ak. Qosja, duke zhvilluar një fushatë tërësore, në përgjigjet e veta, herë ka lënë të kuptohet se e ka për nder të jetë i tillë si akuzohet, herë të tjera ka pohuar të kundërtën. Një vëllim i dytë i ”Morfologjisë …” do të ndryshonte rrënjësisht nga i pari. Kjo për arsyen e thjeshtë se tani nuk e kanë qortuar si “njeri të Tiranës”. Përkundrazi, grindja që s’po mbaron, duke marrë zjarr prej formulimesh të përdorura në mënyrë joterminologjike, si qëllim përfundimtar ka ftohjen dhe mundësisht armiqësimin e shkrimtarit më të njohur të letërsisë shqipe në botë I. Kadare me lexuesin e vet.

[grande delpiero]

pershendetje te gjitheve .une jam antar i ri ne forum mirepo diskutimet ne te i percjell nje kohe te gjate , dhe duke dashur qe ju te keni nje diskutim me shume ne lidhje me identitetin do te kisha shtuar nje punim nga VALON MURATI per identitetin kosovar .pershendetje nga grande del piero.
A EKZISTON IDENTITETI KOSOVAR?

Valon Murati
Sot me të madhe në botë flitet dhe shkruhet për identitete të ndryshme. Dhe është pak a shumë botërisht e pranuar ekzistenca e shumë identiteteve edhe brenda një individi. Pra një individ e ka një identitet të vetin familjar, fetar, klasor, regjional, kulturor, kombëtar, universal-njerëzor etj.. Në varësi të rrethanave me të cilat ai ballafaqohet, ai e përforcon njërin identitet më fuqishëm se tjetrin. Kjo normalisht vlen edhe për kolektivin. Identiteti kombëtar unik është kulminacion i homogjenizimit politik dhe zhvillimit ekonomik të një populli. Popujt që më herët e kanë arritur këtë stad të zhvillimit të tyre kanë ecur më sigurtë, dhe më shpejt në rrugët e vështira të historisë njerëzore.
Shqiptarët nuk ka dyshim se janë të vonuar në shumë procese historike. Edhe në procesin e krijimit të një identiteti të fuqishëm kombëtar janë të vonuar. Megjithëse i vonuar ky identitet është krijuar dhe ka arritur që të ruajë ekzistencën e substratit etnik shqiptar në Ballkan. Ky identitet shqiptar i krijuar nëpërmjet Rilindjes Kombëtare (që bazë e kishte luftën e Skënderbeut) dhe luftërave të shumta të shqiptarëve është rrezikuar në vazhdimësi nga fqinjët tanë. Ndarja e kombit tonë në momentet më të qenësishme të tij, kur ai ishte duke luftuar për krijimin e shtetit të pavarur shqiptar, dhe gllabërimi i gjysmës së tokave shqiptare nga fqinjët e me miratimin e fuqive të mëdha të kohës, ishte ndër goditjet e fuqishme këtij identiteti. Sado i rrezikuar ky identitet, në pjesën që mbeti nën sundimin serb nuk u shuajt kurrë, por përkundrazi ishte baza kryesore për të mbijetuar dhe për t’i rezistuar pushtimit. Në këtë identitet kanë goditur në vazhdimësi pushtuesit tanë. Teza mbi ekzistencën e dy kombeve: atij “albanaca” (në Shqipëri) dhe “shiftara” (në ish-Jugosllavi) është tezë e vjetër e politikave shoviniste serbe. Rezistenca ndaj këtyre përpjekjeve gjithmonë ka qenë e fuqishme dhe pushteti serb nuk ka arritur asnjëherë ta jetësojë këtë qëllim të tijin. Sot pas krijimit të rrethanave të reja tezat mbi ndarjen e kombit shqiptar dhe mundësisë së ekzistencës së një identiteti të posaçëm kombëtar – atij kosovar, janë ngjallur në një masë të caktuar. Të ndihmuara edhe nga bashkësia ndërkombëtare këto tema herë pas here po dalin në sipërfaqe në opinion tonë publik.
1. Shpesh herë individë të ndryshëm, të cilët mundohen të mbrojnë tezën e nevojës apo arsyeshmërisë së krijimit të një identiteti të ri kombëtar brenda hapësirës kombëtare shqiptare, marrin si shembull krijimin e dy kombeve nga populli gjerman, përkatësisht krijimin e austriakëve dhe gjermanëve nga një substrat etnik. Krahasimi është sa i pavend aq edhe i pabazuar historikisht dhe shkencërisht. Gjermanët për një kohë të gjatë jetuan në shumë shtete të lidhura mes tyre përmes lidhjesh të ndryshme konfederale dhe federale. ‘Piemonti’ i të gjithë gjermanëve, për një kohë të gjatë, ishte Perandoria Austriake e udhëhequr nga dinastia më e vjetër në Evropë, Habsburgët. Gradualisht vendin e kësaj fuqie në botën gjermane filloi ta merrte Prusia. Forcimi ushtarak dhe politik i Prusisë dhe suksesi në luftërat e shumta që pati (si lufta franko-prusiane), e sidomos lufta kundër Austrisë që e bëri me qëllim që ta dominojë botën gjermane, e vendosi atë në gjysmën e dytë të shekullit të 19 në pozicionin e shtetit kryesor gjerman. Nën udhëheqjen e Bismarkut ky shtet bëri unifikimin e shteteve gjermane në një shtet të vetëm, duke lënë Austrinë jashtë këtij bashkimi gjerman, thjesht për shkak të luftës për pushtet. Pra mos-hyrja e Austrisë në shtetin e ri gjerman erdhi si pasojë e luftës për pushtet të klanit të Habsburgëve dhe të pushtetarëve prusianë të prirë nga Bismarku. Kështu krijimi i dy kombeve gjermane fillimisht u bë si pasojë e luftës së klaneve, e më pas, unifikimi nuk ndodhi për shkak të dy luftërave botërore që i shkaktuan pikërisht shtetet gjermane: Gjermania dhe Austria. Madje pas Luftës së Parë Botërore, megjithë dëshirën e austriakëve për t’iu bashkangjitur Gjermanisë (në vitin 1919 Parlamenti i Republikës së Austrisë Gjermane, siç quhej Austria në atë kohë, me vetëm një votë kundër e shpall bashkimin me Gjermaninë), me vendime të posaçme të Konferencës së Parisit të imponuara nga fuqitë që dolën fituese të kësaj lufte, nuk u lejua një gjë e tillë. Fuqitë fituese frikësoheshin se Gjermania me Austrinë si pjesë të saj do të arrinte që prapë të dominojë në Evropë. E njëjta gjë ndodhi pak a shumë edhe pas Luftës së Dytë Botërore (madje duke shkuar aq larg sa u nda edhe vetë Gjermania për një gjysmëshekulli).
Pra këtu krahasimi me shqiptarët nuk vlen, sepse në radhë të parë shqiptarët u ndanë dhunshëm në vitin 1913 dhe lufta e tyre për bashkim që nga ajo kohë nuk është ndalur asnjëherë. E dyta Kosova nuk e ka historinë politike, ushtarake dhe kulturore të Perandorisë Austriake, e cila do t’i krijonte një identitet të fuqishëm që edhe vetë të qëndronte e fortë në Ballkanin e ashpër.
Një shembull tjetër që mund të merret gabimisht është rasti i Moldavisë dhe Rumanisë. Megjithëse të një substrati etnik, pas shembjes së komunizmit Republika e Moldavisë nuk votoi në referendum për t’u bashkuar me Rumaninë. Një situatë e tillë krijon përshtypjen se shembulli i Moldavisë mund të jetë një model për Kosovën. Mirëpo edhe në këtë rast dallimet janë thelbësore. Në ish-BRSS politika shoviniste ruse, arriti që përmes kolonizimit dhe shpërnguljeve të ndryshme në mënyrë të ndjeshme të ndërrojë strukturën demografike të shumë republikave sovjetike që banoheshin nga kombet e tjera. Një shembull i tillë është vetë Republika e Moldavisë, ku struktura etnike është ndërruar në dobi të elementit rus dhe ku asimilimi i popullatës vendase nga politika ruse ka qenë mëse evident. Kjo ka bërë që edhe referendumi për bashkim me Rumaninë të dështojë. Në anën tjetër tek ne në Kosovë përkundër të gjithë politikës shfarosëse dhe kolonizuese që udhëhoqi Serbia që nga pushtimi i Kosovës më 1913, nuk arriti për asnjë moment as të
ndërrojë strukturën etnike në Kosovë e as të asimilojë shqiptarët. Në anën tjetër shembujt e Zvicrës dhe të Belgjikës nuk janë valide sepse këto shtete multietnike janë krijuar nga pjesët periferike të kombeve të
tyre dhe në shërbim të mbajtjes së një balanci gjeopolitik në mes të botës frënge dhe asaj gjermane, ndërsa shqiptarët e mbetur jashtë Shqipërisë zyrtare janë gjysma e kombit si pasojë e pushtimeve të dhunshme të fqinjëve dhe aprovimit të këtyre pushtimeve nga Fuqitë e Mëdha e jo si kompromis politik në mes të serbëve, grekëve dhe shqiptarëve. Kur flitet për ngjashmëri me të tjerët çështja shqiptare, sidomos pas Luftës së Dytë Botërore, më shumë mund të krahasohet me çështjen e dy Koreve dhe më herët e dy Vietnamëve dhe dy Gjermanive (edhe këtu dallimet janë evidente, sepse ndarjet e këtyre kombeve kanë ndodhur për shkak të Luftës së Ftohtë në mes të dy ideologjive, madje edhe ne këtë rast ato kanë qenë të gjitha shtete te pavarura ndërsa shqiptarët nën Jugosllavinë e Titos arritën të fitojnë pas vitit 1974 një autonomi pak më të zgjeruar, por që ishte larg
aspiratës për barazi në shtetin e atëhershëm jugosllav). Ngjashmëria këtu spikat në aspektin ruajtjes së identitetit kombëtar sepse edhe pse të ndarë në shtete armiqësore këta popuj asnjëherë nuk e kanë vënë në dyshim identitetin e vet unik.
2.Po kthehemi tek pyetja fillestare: a ekziston identiteti kosovar? Nuk ka dyshim se identiteti kosovar ekziston. Mirëpo ai ekziston vetëm në kuadër të hapësirës kombëtare shqiptare, pra është një pjesë e tërësisë kombëtare. Është identitet regjional me veçantitë e veta kulturore që është krejt e zakonshme për çdo komb. Është identitet si identiteti i shkodranit, labit, devollasit, apo i tropojanit. Ky identitet, duke qenë gjithsesi i fuqishëm dhe specifik e ka pasuruar dhe e pasuron vazhdimisht kulturën tonë kombëtare duke i dhënë asaj larminë dhe bukurinë e saj. Ndarjet e shumta dhe të gjata që ka pasur kombi shqiptar kanë lënë gjurmë në zhvillimin e tij. Këto gjurmë ishin pengim në komunikimin dhe në zhvillimin normal dhe të përbashkët të kombit tonë. Mirëpo këto gjurmë nuk kanë qenë aq të thella sa që ndarjet e dhunshme t’i shndërrojë në ndarje që do të krijonin dy identitete të pavarura kombëtare. Identiteti kosovar në kuptimin e identiteti si komb i veçantë nuk ekziston as sot, nuk ka ekzistuar as dje, e nuk ka kurrfarë nevoje as objektive, as politike e as historike që të ekzistojë nesër.
3. Në radhë të parë pjesa e kombit shqiptar që mbeti jashtë Shqipërisë londineze, nuk e ka rreshtur luftën për bashkim me shtetin amë, që nga momenti i mbetjes së saj jashtë saj. Kjo luftë e vazhdueshme politiko-ushtarake është ndër elementet kryesore për të vërtetuar tezën e pjekurisë kombëtare shqiptare të pjesës së mbetur të kombit. Gjatë kësaj periudhe kërkesat e shqiptarëve nën regjimet jugosllave kanë qenë të ndryshme – që nga kërkesa për shkëputje të menjëhershme, e deri tek ajo për republikë në kuadër të federatës jugosllave – por që kanë pasur një qëllim dhe synim të vetëm, krijimin e kushteve që populli shqiptar vetë të vendosë për fatin e tij në mënyrë të lirë dhe pa presione. Për këtë ideal kanë vdekur bijtë më të mirë të Kosovës dhe të Shqipërisë, për këtë ideal me qindra – mijëra të rinj kanë vuajtur burgjeve të Serbisë. Vetë lufta e UÇK-së e pati për qëllim bashkimin e Kosovës me Shqipërinë. Dhe megjithë ndërrimet që pësoi ky qëllim në mes të luftës (u shndërrua nga qëllim për bashkim me Shqipërinë në qëllim për pavarësinë e Kosovës administrative) betimi zyrtar i ushtarëve deri në ditët e fundit të ekzistencës së UÇK-së ka qenë betimi për luftë deri në bashkim me Shqipërinë. Dhe ky ideal politik e kombëtar edhe sot është i brumosur në zemrat e atyre ushtarëve dhe të shumë subjekteve politike të Kosovës, por kam bindjen edhe në vetëdijen e shumicës së qytetarëve të Kosovës. Pra angazhimi i vazhdueshëm politiko-ushtarak për lirinë e Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë që nga viti 1913 e deri më sot është argumenti më i mirë se identiteti kosovar si identitet i kombit nuk ekziston.
4. Në anën tjetër çdo komb duhet të ketë një histori të veten, duhet të ketë një kulturë, letërsi, muzikë, gjuhë të veçantë në të cilën duhet të bazohet (në aspektin e gjuhës ka përjashtime, si p.sh. anglezët, amerikanët, australianët, irlandezët, një pjesë e kanadezëve flasin gjuhën angleze, por përbëjnë kombe të ndryshme, por në përgjithësi kombet dallohen kryesisht për nga gjuhët që flasin). Po ky kombi kosovar me çka do të krenohej? Me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit që ishte vazhdimësia politiko-ushtarake e Rilindjes Kombëtare Shqiptare? Me Isa Boletinin dhe Hasan Prishtinën që luftuan për pavarësinë e tërë tokave shqiptare nga Perandoria Osmane dhe më pas, pas mbetjes se Kosovës nën Serbi, për bashkimin me Shqipërinë? Me Adem Jasharin dhe Zahir Pajazitin që synim kishin gjithashtu bashkimin me Shqipërinë? Me pikturën e krijuar në Kosovë që i ka fillet tek pas Luftës së Dytë Botërore (LDB)? Me letërsinë që zë fill gjithashtu pas LDB (me ndonjë përjashtim të rrallë)? Me muzikën folklorike dhe popullore që është aq e ngjashme dhe në shumë raste e ndikuar nga muzika e Shqipërisë? Me veshjen tradicionale kombëtare që është identike sidomos me veriun e Shqipërisë zyrtare? Nuk mund të krijohen kombet me vendime administrative, qofshin edhe të atyre që na shiten si miqtë tanë. Kombet janë krijuar nëpër një proces të gjatë historik. Dhe megjithë vëshirësitë, kombi shqiptar e ka kapërcyer fazën e pjekurisë kombëtare. Në vetëdijen e shqiptarit të Kosovës është e ngulitur thellë figura e Skënderbeut si hero kombëtar, e Naim Frashërit si poet kombëtar, e Kadaresë si shkrimtari më i madh shqiptar, e Agollit si poeti i popullit etj.. E tërë historia e Kosovës është e mbushur me luftëra për pavarësinë e Shqipërisë dhe më pas për bashkim me të. Realisht as Shqipëria nuk mund të paramendohet pa kryengritjet e Kosovës, pa rolin e Isë Boletinit, të Hasan Prishtinës të Bajram Currit e Hoxhë Kadrisë në luftërat për pavarësi si dhe në mbrojtjen e pavarësisë së shtetit shqiptar dhe të demokratizimit të tij, pa Adem Demaçin e UÇK-në, pa Adem Jasharin që është ndër vlerat më të mëdha të kombit tonë. Pa dashur të bëj krahasim, por më shumë për ilustrim të realitetit të sotëm, mund të thuhet se Kombëtarja shqiptare në futboll (përfaqësuesja e vetme e tërë shqiptarëve ne fushën e sportit në botë) sot nuk mund të paramendohet pa Besnik Hasin, e nesër sigurisht as pa Mehmet Dragushën e Lorik Canën etj..
************
5. Pra megjithëse jetuam dhunshëm ndaras, vlerat që e bëjnë kombin komb, që i bëjnë njerëzit të ndihen të një gjaku i zhvilluam dhe i kishim të përbashkëta. Megjithë përpjekjet e regjimeve pushtuese, që të krijojnë kombin kosovar (edhe përmes ndarjeve në shprehje si “ata janë albanci, ndërsa ju shiftari”), ne i rezistuam. Dhe me përpjekje të mëdha arritëm që vlerat si Skënderbeu, Naim Frashëri, Rilindja Kombëtare, lufërat për pavarësi të shtetit shqiptar, prejardhja jonë ilire, gjuha letrare, t’i fusim si vlera që fëmijët i mësuan që nga dita e parë në shkollë si në
Prishtinë ashtu edhe në Tiranë. Madje në Kosovë, shumë normalisht, këto ishin më të përforëcuara, si reaksion ndaj shtypjes së vazhdueshme dhe përpjekjeve për asimilim dhe tjetërsim kombëtar.
Në fund të fundit vetë krijimi i Universitetit të Prishtinës si një nga të
arriturat tona më të mëdha, u bë edhe me ndihmën e intelektualëve nga Shqipëria, gjë që la gjurmë të thella në vetëdijen e studentëve dhe intelektualëve tanë.
Lirisht mund të shtrohet pyetja se a mund të paramendojmë ne shqiptarët e Kosovës letërsi të ndarë, letërsi që nuk do të kishte pjesë të sajën përbërëse Ismail Kadarenë dhe veprën e tij letrare. Vepra e Kadaresë konsideroj është ndër vlerat tona më të mëdha. Çdo shqiptar ndjehet krenar për të, sepse është vlerë që e ka pranuar si të veten edhe bota bashkëkohore. Le të paramendohet situata hipotetike kur ne nuk do ta konsideronim Kadarenë pjesë të letërsisë sonë. Nuk do ta konsideronim pjesë tonin njeriun i cili më shumë se të gjithë autorët tanë ka botuar jashtë për Kosovën, i cili më shumë se cilido autorë ka influencuar mbi shkrimtarët e
Kosovës, i cili më shumë se kushdo ka influencuar mbi ngritjen politike të një brezi të tërë intelektualësh që kanë bartur dhe mbajnë ende barrën e luftës për lirinë e Kosovës.
Pra edhe në drejtimin kulturor tërë lufta e intelektualëve të Kosovës ka konsistuar në forcimin e identiteti shqiptar dhe jo në krijimin e një
identiteti të ri.
6.Disa fjalë edhe për çështjen e kulturës. Shpesh është zënë në gojë se Tirana e përçmon Prishtinën në aspektin kulturor dhe se ka filluar të ndjehet një lloj inferioriteti kulturor i Prishtinës ndaj Tiranës. Nuk ka dyshim se niveli i komunikimit megjithëse kohëve të fundit është rritur ndjeshëm, lë shumë për të dëshiruar. Në relacionet kulturore nuk ka vend për krijimin e inferioritetit të Prishtinës ndaj Tiranës. Vetëm ata që vetë nuk përfaqësojnë ndonjë vlerë të mirëfilltë mund të ndjehen inferior karshi Tiranës. Mos të harrojmë se shumë nga vlerat që Tirana promovon kanë edhe pjesën kosovare në to. Shumë nga personalitetet e shquara të kulturës shqiptare sot që janë produkt i Tiranës kanë prejardhje nga Kosova. Inva Mula është në këtë drejtim është shembulli më i mirë. (Sa të varfër janë në
aspektin kulturor të gjithë ata që duan të krijojnë një komb të ri, e që nuk do të mund të jenë krenar me Inva Mulën, sepse nuk e konsiderojnë si pjesë të kulturës së tyre ”kosovare”).
E keqja më e madhe qëndron në faktin se që një kohë të gjatë në Prishtinë dhe në përgjithësi në Kosovë mbretëron një atmosferë mbytëse kulturore dhe intelektuale. Madje Tirana ka bërë shumë më shumë sesa ne këto vitet e fundit për promovimin e disa vlerave tona, që i bëjnë nder kulturës shqiptare, të cilat i kishim harruar. Mos të harrojmë Tirana e ngjalli Nexhmije Pagarushën duke e kthyer në skenën e jetës kulturore me tërë fuqinë e vlerave që ajo përfaqëson; mos të harrojmë se aktorin më të madh shqiptar Bekim Fehmiun, të harruar në Kosovë, Tirana e ngjalli si sfinksin dhe e ngriti më 2002 gati se në mit në spektatklin “Ta duam më shumë Shqipërinë”.
Ishte edhe spektakli i madh “Ethet e së Premtes Mbrëma” që tregoi se këngët e këndej kufirit nuk janë fare inferiore dhe dëgjohen e këndohen nga rinia e Shqipërisë londineze. Grupet muzikore të të gjitha zhanreve janë mjaft të dëgjuara edhe atje. Majde kohët e fundti rapi kosovar është shumë i dëgjuar dhe kërkuar nga rinia e Shqipërisë.
Të gjitha këto nuk do të thotë se janë të kënaqshme, përkundrazi, por janë fakte që mohojnë se në Tiranë ka ndonjë rezistencë të organizuar karshi Prishtinës, nëse eliminojmë nga ky trajtim ndonjë xhelozi dhe kapric artistësh.
Kritika çka është e vërteta duhet t’u drejtohet institucioneve kulturore të shtetit shqiptar dhe atyre të Kosovës në mënyrë që më mirë dhe më me produktivitet t’i shfrytëzojnë rrethanat e krijuara në mënyrë që ta optimalizojnë bashkëpunimin dhe integrimin kulturor. Në veçanti një barrë e madhe u bie institucioneve të shtetit shqiptar që të jenë më aktive në mënyrë që kultura e shqiptarëve jashtë Shqipërisë londineze të jetë më e pranishme në Shqipëri (të jetë një konkurente që avanason kulturën kombëtare) dhe kështu kjo kulturë të ndjehet sa më e integruar brenda kulturës kombëtare.
7. Përpjekjet për krijimin e një kombi të ri, janë edhe në kundërshtim me proceset e përgjithshme politike, ekonomike dhe kulturore në planin ndërkombëtar. Sado që kjo ide sot mund t’u flejë ndërkombëtarëve që janë në Kosovë për shkaqe politike, kjo tendencë do të ishte në kundërshtim edhe me vetë proceset e globalizimit dhe të integrimeve. Sot kur po jetojmë në kohën
e heqjeve të kufijve të kuptimit tradicional, kur po jetojmë në kohën e kombeve të mëdha kozmopolite si amerikanët, britanezët, francezët e tjerë, krijimi i dy kombeve prej një kombi, fragmentarizimi i kombeve ekzistuese, është më shumë se absurd, është më shumë se konzervativ, është tërësisht reaksionar.
8. Nga aspekti racional por edhe ai strategjik, pra duke e lënë të kaluarën dhe duke u marrë me të tashmen dhe të nesërmen siguria e këtij identiteti të ri kombëtar gjithmonë do të ishte e rrezikuar. Serbia në vazhdimësi do ta rrezikonte këtë identitet dhe realisht do të kishte mundësi që më lehtë ta gllabëronte. Prandaj përpjekja për krijimin e kombit kosovar është shumë e rrezikshme, shumë e dëmshme për ne por tepër e preferuar nga politika shoviniste serbe. Pa dashur të imponoj mendimin tim, konsideroj se ata që e
përkrahin këtë ide, me ose pa vetëdije punojnë për integrimin e Kosovës së protektoruar në Serbi.
9. Në situatën hipotetike të krijimit të një kombi të ri që do të ishte ai kosovar do të lindnin edhe disa probleme të tjera. Çka do të ishin banorët e Tetovës dhe të Shkupit, çka do të duhej të ishin ata të Preshevës dhe të Ulqinit? Pra do të lindnin probleme të pronësisë për një pjesë të mbetur të ish-shqiptarëve, që mund të jenë edhe kosovarë.
Në radhë të parë në këtë moment kjo situatë do të vështirësonte pozicionin e tyre politik në vendet ku jetojnë sepse politikat shoviniste të Serbisë, IRJM-së dhe Malit të Zi, do të shfrytëzonin situatat e tilla për të vazhduar edhe më tej diskriminimin e tyre. Në mënyrë ironike do të mund të thuhej se lindja e këtij kombi të ri do të shtonte numërin e serbëve, malazezëve dhe sidomos të maqedonëve në raport me shqiptarët në Ballkan. Ja edhe një shembull se sa absurde dhe joracionale do të ishte krijimi i këtij kombi të ri.
10. Kjo ide-përpjekje e pushtuesve tanë, kohëve të fundit ka filluar të gjejë një përkraje edhe pse ende fillestare tek disa qarqe të caktuara të shoqërisë dhe politikës sonë në Kosovë. Fillimisht e depërtuar përmes idesë për shtetin e Kosovës (dhe teorisë së kombit-shtet), ka tendenca që kjo ide tani të depërtojë si arsyetim se kështu mund t’i mashtrojmë edhe ndërkombëtarët se “ja krijuam kombin e ri dhe tani nuk ka rrezik të bashkohemi me Shqipërinë”. Arsyetime të tilla janë qesharake dhe nuk i gëlltit askush. Krijimi i kombit kosovar nuk e shpejton procesin e krijimit të shtetit të Kosovës, por i hap rrugë Kosovës që të kthehet në gjirin e Serbisë përmes ndonjë lidhjeje federative.
11. Realisht shikuar një pjesë e politikanëve në Kosovë dhe në Shqipëri mund të jenë të interesuar në njërën mënyrë ose në tjetrën, të krijojë njëfarë identiteti kosovar (ndoshta jo tërësisht kombëtar), sepse frikësohet se procesi i bashkimit kombëtar do t’i lë jashtë loje. Klanet politike, të frikësuara se mund ta humbin rëndësinë e tyre në tërësinë unike shqiptare (për shkak të mungesës së vizioneve të qarta për të ardhmën, për shkak të pseudovlerave politike që përfaqësojnë, për shkak të servilitetit ndaj të huajve, por edhe nga frika e humbjes së influencës mbi monopolet ekonomike), mund të jenë një pengesë në rrugën normale të integrimeve ndërshqiptare që
do të finalizohej me krijimin e shtetit unik shqiptar. Normalisht këto klane asnjëherë këtë nuk do ta pranonin dhe thonin shumë hapur dhe publikisht por do të punonin që të krijoheshin rrethanat e tilla që do të zvarrisnin këtë proces natyror dhe të pashmangshëm
12. Në këto rrethana politike të brendshme dhe në këto konstalacione të forcave në aspektin ndërkombëtar, nuk jam shumë i sigurtë se a ka mundësi që Kosova të jetë e pavarur si shtet dhe sa mund të zgjas ai proces. Por në të gjitha variantet proceset janë duke shkuar drejt krijimit të një shteti të bashkuar të shqiptarëve në Ballkan. Kjo do të ishte edhe zgjidhja që do të qetësonte rajonin. Çdo zgjidhje tjetër është riciklim i problemeve të vjetra ballkanike.Në fund të fundit integrimi i shqiptarvë në një shtet është jo vetëm e drejtë natyrore dhe historike e tyre, por edhe në përputhje të plotë
me proceset nëpër të cilat po ec sot Evropa, e sidomos nëpër ato të cilat synon t’i ec nesër.
***
Në fund normalisht do të ndërlidhem me fillimin. Identiteti kosovar mund të kuptohet vetëm si identitet regjional, në krahasim me regjionet e tjera shqiptare. Sepse në fund të fundit të pyesësh çdo njeri nëpër rrugët e Kosovës se çka e ndjen veten, sigurisht i habitur do ta kthente përgjigjen: shqiptar, po çka? E normalisht se në kuadër të këtij identiteti ai është edhe kosovar ashtu siç është edhe ballkanas, evropian, në fund të fundit njeri.
Dhe kush më mirë se njerëzit e përcaktojnë identitetin e tyre.

[Brari]

shekulli

DISA PYETJE PËR REXHEP QOSEN


Sadik Bejko

Ditët e fundit Qosja, në një gazetë të Tiranës, duket se i vuri edhe një herë "pikën" polemikës së tij. Së pari, aty Qosja vetëshpallet fitimtar i kësaj polemike dhe kulmi i kulmeve, në këtë vënie të pikës mbi i prej Qoses, ishte që të shlyhet Ismail Kadareja nga letërsia shqipe, nga mendimi shqiptar. Për të mos e zgjatur, siç bën Qosja në shkrimet e tij, mund t'i bëjmë atij disa pyetje. Qosja nxiton të vetëshpallet fitimtar, por a nuk e ka vënë re se atij i është kundërvënë pjesa më e madhe e inteligjencies shqiptare?
Vetëm mbrojtja që i bën Qosja haxhiqamilizmit është diçka që nuk shlyhet lehtë. Që të renditesh si shqiptari i dytë mbas Enver Hoxhës në mbrojtje të Haxhi Qamilit përsëri nuk është e lehtë. Të vetëshpallesh kundërevropian dhe kundër katolicizmit shqiptar, ndër fetë më të persekutuara prej komunizmit, është gjithashtu diçka që nuk harrohet. Të shkulësh një shkrimtar si Ismail Kadareja nga letërsia shqipe, kur në këtë letërsi ka shumë shkrimtarë të tjerë që e kanë komunizmin me pash, pse ata të mos shkulen, por vetëm Kadareja? Dhe po të shkulet ai dhe të tjerët, vallë vetëm Qosja duhet të mbetet?
Rexhep Qosja merr pozën e prokurorit për t'u kujtuar të tjerëve jetën dhe veprën e tyre në komunizëm. Të tjerët, që kundërshtuan mendimet e tij, u treguan të qytetëruar dhe nuk iu përgjigjen me të njëjtën monedhë. Këtë përmbajtje dhe këtë qytetërim ai, siç duket, e ka lexuar gabim. Në vend që të nxirrte mësime nga kjo, u bë më agresiv. Ahere ne jemi të detyruar t'ia themi ca gjëra me troç. T'i kujtojmë ato fotografitë e tij me fytyrë të mallëngjyer që ka dalë përbri presidentit Tito. T'i kujtojmë edhe presidiumet e delegacionet, ku nuk mungonte kurrë përbri kolegëve jugosllavë. Me këto fanfarada Jugosllavia paraqitej përpara botës si shtet liberal e demokratik. Rexhep Qosja ka qenë në një post tepër të lartë, në krye të Institutit Albanologjik. Poste të tilla me rëndësi strategjike për një shtet multietnik si Jugosllavia, për një shtet antishqiptar si ajo, nuk jepeshin lehtë. Duke përdorur stilin e tij, ne mund ta quanim Rexhep Qosen si një mandarin të jugosllavizmit. Ne mund të bënim po ato pyetje që ai ka aq shumë qejf t'ua bëjë të tjerëve. Rexhep Qosja ka qenë anëtar i partisë komuniste jugosllave. Ai u kërkon llogari shqiptarëve që kanë qenë anëtarë partie në vendin e vet. Po ç'shpjegime do të jepte ai për anëtarësimin e tij në partinë komuniste serbe, që, përveç që ishte komuniste, ishte edhe partia e pushtuesit? Për gjithë të zezat e komunizmit në Shqipëri, Rexhep Qosja akuzon Ismail Kadarenë. Po sikur ne, sipas logjikës së tij, t'i kthehemi e t'ia vëmë mbi shpinë gjithë të zezat që i ka bërë "partia e tij komuniste serbe" popullit te Kosovës, terrorin, masakrat, shpërnguljet? Hapja e arkivave të fshehta të Shqipërisë e ka bërë nervoz Rexhep Qosen. Tani së fundi është i detyruar ta pranojë hapjen, por më parë ka pasur shumë rezerva për këtë. Bile një acarim i mëparshëm me Kadarenë ndodhi pikërisht kur Kadareja propozoi hapjen e tyre. Nervozizëm nga arkivat ndiejnë ata që i frikësohen së vërtetës. Shtypi shqiptar, me rastin e kësaj polemike, ka bërë aluzione për këtë frikë të akademikut. Janë përmendur lidhjet e Qoses me Tiranën komuniste. është përmendur me emër romani "Pallati i ëndrrave", të cilin akademiku nuk e përmend kurrë dhe për të cilin janë bërë ekspertiza të fshehta në Tiranë e jashtë Shqipërisë. Hapja e arkivave të fshehta në Tiranë do të zbulojë shumë gjëra. Prej tyre do të sqarohen edhe shumë të vërteta mbi ata që i kanë dhënë informacione Tiranës se cilët shkrimtarë të Kosovës duhet të përkrahen e cilët jo, cilët e duhet të udhëtojnë në delegacione në Shqipëri e cilëve duhet t'u mbyllej rruga. Qosja propozon haptas shkuljen e Kadaresë nga letërsia shqiptare dhe nga mendimi shqiptar. Këtë ai nuk e ka bërë për asnjë shkrimtar tjetër dhe për asnjërin prej tyre nuk ka shprehur një urrejtje të tillë. Ai kërkon defaktorizimin e Kadaresë, e njërit prej zërave tanë më autoritarë në arenën ndërkombëtare, në këto kohë kur Shqipërisë dhe Kosovës më shumë se kurrë u duhen zërat autoritarë kudo që të jenë në mbrojtje të çështjes shqiptare. Po çka bërë Kadareja për të merituar një gjë të tillë? Çka bërë sidomos për Kosovën qysh nga viti 1981, koha e masakrës së madhe të studentëve?
Kadareja ishte shkrimtari i parë nga Shqipëria që shkroi dhe botoi qysh në atë vit prozën e gjatë letrare për atë tragjedi, "Krushqit janë të ngrirë". Kjo prozë që u botua në Evropë, në SHBA e në botë, qysh në atë kohë informoi gjithë opinionin botëror se rrugët e Prishtinës u lanë me gjak dhe zinxhirët e tankeve serbe kaluan mbi trupa studentësh shqiptarë. Do të mjaftonte vetëm mirënjohja për këtë vepër që akademiku të tregohej më i përmbajtur kundër Kadaresë. Por ai bën të kundërtën. Për çudi, kjo vepër hyn në ato që ai nuk i përmend kurrë! Me se merret Kadareja pas vitit 1990 dhe me se merret Qosja? Kadareja jep alarmin se një masakër e re po përgatitet në Kosovë. Ai u shkruan presidentëve që drejtojnë botën, mbush gazetat më të mëdha evropiane e botërore me intervistat dhe shkrimet e tij. Ne do të pyesim akademikun: përse asnjëherë s'iu kemi parë të bëni një gjë të tillë? Përse nuk i drejtoheni niveleve të tilla të larta? Ndiheni i vogël? Po të jetë kështu, mbani vendin e të voglit. Ju janë drejtuar ndonjë herë të burgosurit politikë të Kosovës për t'iu kërkuar ndihmë pas vitit 2000? Ju është drejtuar më parë Ukshin Hoti i prangosur? Ai e gjeti Kadarenë gjer në Paris, kurse ju dy hapa larg në Prishtinë nuk ju gjeti. Ukshin Hoti hyn ndër ata të cilët ju gjithashtu nuk e përmendni asnjëherë! A nuk ju shqetëson kjo gjë? A nuk ju shqetëson fakti që haptas jeni akuzuar në shtypin shqiptar se keni përvetësuar veprën e Ukshin Hotit, ndërsa ai dergjej në burg? Ka mbi 15 vite që Kadareja mallkohet nga shtypi serb, është quajtur disa herë armik i Jugosllavisë, është akuzuar si një ndër ata që nxitën me shkrimet e tyre bombardimin e Jugosllavisë, gjë që është e vërtetë. Është përmendur bile edhe gjyqi i Hagës, ku Kadareja, sipas tyre, duhej të thirrej. Por asnjë nga këto shkrime nuk ka guxuar të jetë kaq radikal dhe mohues ndaj tij sa Qosja. Kjo që ndodhi, do të mbahet mend për një kohë të gjatë. Populli i mban mend gjërat thjesht. Ai mban mend thelbin e tyre dhe jo spekulimet dhe llogoret pa kuptim. Thelbi i çështjes ka qenë se, në prag të dy ngjarjeve të mëdha, afrimit të Shqipërisë me BE-në dhe pavarësisë së Kosovës, të dyja këto të lidhura me Evropën dhe SHBA-në, sepse s'mund të ndodhin pa faktorin Evropë dhe SHBA, Kadareja ngriti problemin e identitetit evropian të shqiptarëve. E ngriti në formë pohuese këtë, sepse kohët e fundit po spekulohet me këtë identitet. është arma e fundit që u ka mbetur rretheve antishqiptare, atyre serbe, në radhë të parë, për t'u mohuar shqiptarëve identitetin evropian dhe hyrjen në Evropë. Qosja ngrihet kundër Kadaresë, duke u propozuar shqiptarëve të pranojnë se janë gjysmë evropianë e gjysmë myslimanë!!!Se ku do të vemi me këtë identitet të përgjysmuar vetëm Qosja e di. Kadareja e thotë prerë se të krishterë, myslimanë e ateistë shqiptarë janë njëlloj evropianë dhe bashkarish do të shkojmë në Evropë. Shumica e pjesëmarrësve në këtë debat kanë qenë me këtë mendim të Kadaresë. Një pjesë e vogël kanë qenë kundra e një pjesë kanë bërë sikur s'e kanë kuptuar përse bëhet fjalë. është lehtë të thuash për çdo gjë: kemi halle të tjera, ç'na duhen këto. Problemi i hyrjes në Evropë, qoftë i Shqipërisë, qoftë i Kosovës së pavarur, nuk janë halle anësore, por themeli i themeleve. Shqiptarët e dinë mirë se ç'fatkeqësi u solli largimi nga Evropa, e dinë mirë sot se ç'rrugë do të ndjekin dhe kë do të dëgjojnë.




16/07/2006
KATEGORIA: Analiza

[grande delpiero]

me le te themi diqka 'brari' .Une nuk them qe ajo qe e tha QOSJA eshte diqka qe e vlen te mbrohet mirepo po te them diqka qe dikush tash e din e dikush do ta mesoje me vone nga historia" qe te dyte jane njerez te medhenj te letrave shqipe mirepo si njerez nuk kane ndonje vlere , per kete besome .Po te jap nga nje shembull per te dyte per ate qe e thashe dhe po deshe repliko ne forum dhe une do te jap me qindra shembuj tjere te bazuar ne fakte per te dyte : se pari per QOSJEN .Une jam nga KOSOVA dhe te them qe tek ne nuk e ka as respektin me te vogel si njeri me veprimet e bera .Tash se fundi kur po diskutohet per qeshtjen e statusit ishte ai qe doli me nje propozim i cili po ti hidhej nje sy me i thelle do te shihej se eshte i njejte sikur te nxirrej nga sirtaret e shovenisteve serb te cilet cak te perhershem kane pasur ndarjen e KOSOVES.Pra ishte "zedhenesi QOSJA" i cili doli me kete propozim per ndarjen e KOSOVES sepse ai mendonte qe serbet kshin te drejte te kene nje pjese te territorit te kosoves e cila padrejtesisht iu morr SHQIPERISE ame nga konferencat e ndryshme dhe nga lidhje qe kishte serbia me te tjeret.Ky ishte veprimi i fundit i QOSJES dhe kush nuk pajtohet me kete le te flase lire ne forum sepse fundja per te diskutuar eshte ky. Te kthehem tash te ISMAIL KADARE dhe veprimet e tij gjate dhe pas kohes se komunizmit ne shqiperi. Fillimisht do te parashtroj disa pyetje te cilave besoj qe nuk ka nevoje te pergjigjem . A nuk ishte Ismail Kadare ai i cili nga po ai shtet komunist te cilin ai e kritikon me vone aq shume ne veprat e tij , u shkollua ne nje nder shkollat me te shtrenjta ruse te kohes , ne nje kohe kur njerezit ne Shqiperi ekzekutoheshin pse u zihej nje veper e ndonje shkrimtari i cili nuk i shkonte per shtati regjimit te atehershem komunist apo pse shikonin fshehurazi ndonje program te huaj televiziv etj? A nuk konsiderohet Ismail Kadare nga shume intelektual si i perkdheluri i atehershem i pushtetit sepse sigurisht qe ne ate kohe ishte veshtire (e pamundshme ) te punoje si shkrimtar dhe mos te pershtateshe me ideologjine komuniste ? Nje fjale e urte thote "Ne kohe te veshtira me e keqja qe mund te ndodhe eshte qe njerezit e medhenj (me ndikim ) te mos bejne asgje",dhe duke u bazuar ne kete a mund ta konsiderojme Ismai Kadarene si nje njeri te madh ? Te nderuar anetare te forumit shpresoj qe ju te cilet i keni pasur keta dy njerez si modele se se mires nuk do te ma merrni per te keq sepse e vetma gje te cilen desha ta paraqes eshte e verteta e bazuar ne fakte .TUNGJATJETA te gjitheve dhe jete te mbare.

[Albo]

Naim Frashëri dhe gruaja kurorëshkelëse

Sadik Bejko

Më poshtë po jap një tekst leximi për nxënësit e klasës së parë fillore, të shkruar nga Naim Frashëri. Ky tekst është marrë nga libri “E këndimit të çunavet. Këndonjëtoreja. Copa e parë. Bukuresht 1886”. Ky libër shkollor, bashkë me shumë të tjerë, janë shkruar nga Naim Frashëri për nevojat e shkollave të para shqipe. Këto libra, që në Shqipëri atëherë hynin ilegalisht, janë përdorur nga mësuesit dhe nga shkollat për kushedi sa dhjetëvjeçarë. Tekstin po e japim të plotë me ndonjë ndryshim vetëm në pikësim.

ZOTI KRISHT

Zoti Krisht një mëngjes, tek mësonte njerësinë në hietoret, të kënduarët e Judajet, që quheshin shkronjës dhe farisenj, i prunë një grua që (e) kishin zënë mbë turp. Edhe i thonë që në nomt Moisiu porosit (që) të tillatë të vritenë me gurë, ti, pra, si thua? Këtë ia thoshin duke (e) ngarë, që të gjenin punë ta shaninë.
Zoti Krisht hodhi sytë poshtë dhe shkruante me gisht mbi dhe. Si vunë këmbë dhe po e pyetinë, ngriti sytë mbë ta dhe tha: “I pafajmi prej jush të hedhë përpara gur mbi të”. Ata, si e dëgjuan këtë fjalë edhe mëndja i rrihte, zunë një e nga një, nga të mëdhenjtë e gjer tek të fundit, e po delinë.
Edhe mbeti vetëm Zoti Krisht dhe gruaja që po qëndronte ndë mest. Si ngriti sytë, Zoti Krisht edhe s’pa njeri veç gruanë, (i) tha asaj: “Grua, ku jan’ ata që të hiqinë fajtore? Asnjë s’të dënoj?” Dh’e ajo u përgjeq: “Asnjë, o Zot”. Pa i tha Zoti Krisht: “As unë s’të dënoj; shko tashi dhe mos bëj faj më.”
Studiuesve mund t’u tërheqë vëmendjen krahasimi i këtij teksti me përkthimin e biblës në toskërisht nga Konstandin Kristoforidhit më 1879, por po e lëmë për herë tjetër këtë vështrim. “Këndonjëtoreja” e Naimit hapet me tekstin “Të vegjëlit” që pasohet nga “Vashë e miturë”. Vasha e mitur sheh diellin dhe punët e tij në lulëzimin e natyrës, ndaj dhe vasha shpejton për në mësonjëtore, që të jetë e dobishme si dielli. Rrëfenja “Zoti Krisht” është e gjashtëmbëdhjeta në librin “Këndonjëtoreja”. Është tregim i marrë pothuaj fjalë për fjalë nga Ungjilli sipas Gjonit, kreu i tetë. Ky fragment i ungjillit në botimet e sotme të biblës titullohet “Gruaja që shkeli kurorën”. Naimi e paska njohur mirë biblën dhe përzgjedhja e këtij fragmenti flet shumë më tepër nga çdo të themi më poshtë.
Së pari, në ndryshim nga dogma islame që Krishtin e njeh vetëm si profet, si “Hazëreti Isa”, Naimi e përmend atë vetëm me emrin Zot ose Zoti Krisht. Mund të duket çudi që Naimi, një mysliman, ka zgjedhur një rrëfenjë të krishterë dhe e ka vënë në krye të tekstit të leximit për klasat e para të shkollës fillore. Dhe ua niste këtë tekst mësonjëtoreve shqiptare, ku nxënësit ishin, siç themi edhe sot, në shumicë myslimane. Por po të zbresim te projekti iluminist i rilindësve për të ardhmen e Shqipërisë, kjo nuk do të na bënte shumë përshtypje. Naimi mendonte se shqiptarët gra e burra, myslimanë dhe të krishterë duhet të iluminoheshin. Madje Naimi thotë që shqiptarët duhet të nxitojnë si ajo vajza të mitur që nxiton për në mësonjëtore. Ai mendonte që vajzat shqiptare patjetër duhet të shkonin në shkollë. Jo të mbylleshin. Mos ka qenë ndonjë i fantaksur që ka bërë libra shkollore për një Shqipëri virtuale?
Naimi dhe rilindësit nuk kanë qenë të fantaksur, por vizionarë. Ata kanë rendur përpara kohës së tyre me një guxim që vetëm ata mund ta kishin. Ata projektuan një Shqipëri të hapur ndaj qytetërimeve të tjera. Ata projektuan një Shqipëri të iluminuar dhe kjo do të thoshte që shqiptarët duhet të dilnin nga disa tradita që i pengonin dhe i mbanin robër të injorancës. Kritika e traditave penguese dhe jo shenjtërimi i çdo tradite ishte në programin e iluministëve. E kundërta ndodhte dhe ndodh me qytetërimet Lindore, ku çdo traditë, çdo gjë e moçme është e shenjtë (Konfuci). Tradita është dhe mbetet e shenjtë dhe për qytetërimet e ritit bizantin.
Problemet fetare dhe ato të besimi fetar duhet të tejkaloheshin, kur kërkohej përparimi, iluminimi dhe unifikimi i kombit. Edhe në poezi Naimi i ka qortuar hoxhët dhe priftërinjtë përçarës. Naimi ishte fetar, nuk e mohonte Zotin, kjo duket që në titullin e tekstit më sipër, por kjo sferë e pashlyer e jetës shpirtërore le të mbetej në brendësi të njeriut.
Arsimi shqiptar në tërësinë e tij e ruajti këtë porosi të Naimit. Disi, mund të themi, se edhe shteti shqiptar (duke përjashtuar periudhën komuniste) i ka mbetur besnik idealit të rilindasve për hapje ndaj kulturave të tjera, për kritikën dhe modifikimin e traditave penguese. Tani ne mund të themi se Naimi dhe rilindësit e krijuan këtë traditë, të hapjes dhe të çlirimit nga prapambetja. “Të kthyerjes së kokës nga Perëndimi”.
Të vije në një tekst të klasës së parë ndodhinë e “Gruas kurorëshkelëse” nën titullin “Zoti Krisht”, prapë ka qenë shumë e guximshme nga ana e Naimit. Kjo “ngjarje” biblike shënon kufirin midis dy epokave. Bota e lashtë e kishte porosi të ardhur nga Zoti, nëpërmjet Moisiut, vrasjen e gruas së zënë në turp. Bota e re, epoka e Krishtit, dhe pse e quan faj, mëkat, porosit faljen dhe jo vrasjen e gruas për një faj të tillë. Naim Frashëri që mendonte se gruaja duhet të shkollohet, të respektohet, u thotë shqiptarëve me këtë ndodhi që të heqin dorë nga vrasja e grave të zëna në një faj të tillë. Vrasja që ndodh edhe sot, që sipas kanuneve vetë prindërit u vinin vajzave në ditën e dasmës dhe një fishek në pajë, për Naimin duhet të merrte fund. Zoti kishte një porosi tjetër, të ardhur nëpërmjet Krishtit, që gruaja për një faj të tillë duhet të falet. Nuk e dimë se si janë pritur në kohën e tyre këto porosi të Naimit. Nuk e dimë në se mësuesit e atëhershëm i kanë punuar tekste të tilla me nxënësit e tyre. Sidoqoftë, ato ishin të shkruara në libra tashmë dhe vini si porosi nga Zoti. Dhe ato i kishte shkruar një poet i madh, një apostull i shqiptarizmës, siç e quanin Naimin. Shqiptarët e asaj kohe, të paktën, i kanë lexuar dhe kanë menduar për to.
Por nuk e di se si mendojnë disa të ditur të kohëve tona që janë të përfshirë në një debat mbi identitetin e shqiptarëve. Porositë disave prej tyre nganjëherë të ngjajnë të kundërta me ato që Naim Frashëri ua jepte kalamajve të klasë së parë këtu e 120 vjet më parë. Dhe ai porosiste kështu në ato kohë kur Shqipëria nuk kishte shtet, nuk kishte shkolla, as universitet, as akademi.

[forum126]

MJERIMET E NJË SINODI


Pëllumb Xhufi

Debatin Qosja-Kadare mbi identitetin kulturor të shqiptarëve, e kam ndjekur me ankthin se një ditë në të do të përfshiheshin edhe djemtë mjekërgjatë që mblidhen në xhaminë e “Rrugës së Kavajës”. Por, në dijen time, deri tani këta djem, që aq shumë na shqetësojnë me pamjen, hermetizmin dhe misterin e tyre, kanë heshtur. Nuk e fsheh, e kam çmuar heshtjen e tyre, që uroj të mos jetë thjesht një alibi apo zgjedhje taktike e kohe. Përfshirja e tyre në një debat të tillë vetëm do t’i hidhte benzinë zjarrit.
Ndërkohë, në debatin Qose-Kadare janë përfshirë të tjerë zjarrvënës. Disa prej tyre u shfaqën edhe me fytyrë në të famshmin simpozium të organizuar ditë më parë nga drejtori i gazetës “55”. Njohëm mes tyre narcizët e përhershëm karakteropatë, që u bashkuan në një sinod të ngjashmish për t’i shprehur, kësaj radhe, solidaritetin e tyre Kadaresë, ose më saktë ikonës Kadare. Një mbledhje masonësh, pa pjesëmarrjen “e të tjerëve”, sipas stilit të seancave të linçimit që organizonte dikur Lidhja e Shkrimtarëve dhe e Artistëve.
E pra, me gjithë përpjekjet e prof. Qoses për ta vënë në një shtrat real, debatit mbi identitetin kulturor të shqiptarëve i mungoi pikërisht sensi i reales, lëvizjes në kohë, pra sensi historik. “Civilization is a movement and not a condition, a voyage and not a harbour - Qytetërimi është një lëvizje, jo një gjendje e dhënë, është një udhëtim e jo një port”, thotë studiuesi i madh i qytetërimeve, Arnold Toynbee. Pushtimi dhe sundimi 5 shekullor osman po trajtohet gabimisht si një “pauzë” në historinë e popullit tonë, si një fatalitet, nga e cila duhet të çlirohemi një orë e më parë, nëse duam të mos na vihet në dyshim identiteti ynë evropian. Ta zëmë se u çliruam nga kjo trashëgimi komprometuese e marrë në kushtet e pushtimit 5 shekullor osman. Dhe do të shohim se do të na duhet të merremi me një trashëgimi tjetër, plot 10 shekullore (shek. IV-XIV), kur Shqipëria ka qenë nën sundimin e një perandorie tjetër, të Perandorisë Bizantine. A lanë gjurmë këta shekuj në mbruajtjen e qytetërimit tonë. Sigurisht po. Por do të thoshin tubuesit e sinodit 55, Perandoria Bizantine ishte një perandori e krishterë, pra evropiane. Atëherë le të dëgjojmë se ç’ishte Perandoria Bizantine, nëpërmjet kompetentit, historianit. “Perandoria Bizantine”, shkruan William Lecky, “përfaqëson formën më të ulët e më të neveritshme të kulturës të të gjitha kohërave. Nuk ka asnjë qytetërim tjetër, me kohëzgjatje kaq të madhe, që të ketë qenë i privuar nga çdo formë dhe element madhështie. Historia e kësaj perandorie është një sekuencë monotone intrigash priftërinjsh, eunukësh e grash, helmimesh, komplotesh e vëllavrasjesh”. Gjykim i ekzagjeruar, sigurisht, por që në një pjesë të mirë pranohet edhe kolosë të historisë dhe të historisë së qytetërimeve, si Eduard Gibbon, Volteri apo Arnold Toynbee. “Perandoria Bizantine”, shkruan nga ana e tij Hans Georg Maier, “ruajti një sistem qeverisës të organizuar sipas parimeve të absolutizmit e centralizimit, të kombinuar me një krishtërim dhe një kulturë helenistike, me ndikime të fuqishme lindore”. Në këtë kuptim të fundit, kulturor, mjafton të kujtojmë se Rilindja italiane, që i dha vulën e saj Evropës së shek XIV-XVI, me ekzaltimin e vet për njeriun, bukurinë e dinjitetin e tij, ishte një fenomen tërësisht antibizantin. Kundrejt humanizimit të kulturës e të artit italian e perëndimor, kultura dhe arti bizantin mbetën deri në fund një dukuri kryekëput fetare e mistike. Nëse në perëndim rivaliteti mes pushtetit laik dhe atij fetar solli qysh në shek XI fitoren e parë demokratike evropiane, ndarjen pra të kompetencave mes dy pushteteve (Konkordati i Wormsit, 1122), në Bizant, pushteti fetar ishte aq shumë i lidhur dhe i nënshtruar ndaj ndaj pushtetit të Perandorit (cezaro-papizmi), saqë edhe pas pushtimit të Konstandinopojës nga turqit, më 1453, Patriku i kishës së Lindjes nuk e pati të vështirë t’i përulej autoritetit e pushtetit të sovranit të ri mysliman, Sulltanit, me të cilin bashkëjetoi për shekuj me radhë.
Pra, përveç 5 shekujve të sundimit osman, evropianizmi ynë dilka i dyshimtë edhe për 10 shekujt e sundimit bizantin! Për fat të mirë nuk është kjo mënyra e drejtë e arsyetimit. Pyetja që shtrohet e së cilës duhet t’i përgjigjemi është: në ata 15 shekuj sundimi, a u identifikuan shqiptarët tërësisht me Perandorinë Bizantine, fillimisht, dhe me atë Osmane, më vonë? Jo, pasi duke qenë një territor kufitar, Shqipëria mbeti edhe pas shek. IV e hapur ndaj veprimit politik, fetar e kulturor të Perëndimit. Mjaft qytete e treva të Shqipërisë perëndimore, si Shkodra, Drishti, Tivari, Lezha, Durrësi, Vlora, Butrinti etj., për periudha të gjata kohe u futën nën sundimin e fuqive perëndimore, të Republikës së Venedikut apo të Mbretërisë së Napolit. Si rezultat, në një pjesë të tyre u afirmua qysh në shek. XI besimi katolik i lidhur jurisdiksionalisht me Papën e Romës, dhe u zhvillua një kulturë e tipit qytetar, që kujton atë të komunave më të përparuara italiane. Mjafton të kujtojmë se jeta e qyteteve, si Shkodra, Tivari, Drisht apo edhe vetë Durrësi, rregullohej në bazë të Statuteve, të karakterizuar nga një frymë e qartë demokratike, gjë që nuk ndodhte me qytetet e tjera nën sundimin dhe nën ndikimin kulturor të Bizantit, të cilat qeveriseshin mbi bazë e urdhëresave perandorake (prostagmata). Përdorimi njëherësh i dy gjuhëve të mëdha të kulturës, i latinishtes dhe i greqishtes bizantine, dëshmohet në Shqipëri gjatë gjithë shekujve të mesjetës, si dëshmi pikërisht e këtij bikulturalizmi, që bashkëvepronte e interferonte paqësisht në trevat e në popullsitë shqiptare. Këtë rol të Shqipërisë si vendi ku ndaheshin apo puqeshin dy perandoritë e dy qytetërimet e mëdha, të Lindjes e të Perëndimit, ishin madje të interesuar ta njihnin edhe vetë rivalët e mëdhenj lindorë e perëndimorë. Episodi më domethënës i këtij statusi të veçantë të Shqipërisë si një katalizator kulturash, është ai i tentativës për ribashkimin e Kishës së Romës dhe asaj të Konstandinopojës që u bë në një moment “relaksi” të marrëdhënieve Lindje-Perëndim, në shek. XIII. Në vitin 1254 Perandori Bizantin Mihali VIII Paleolog dhe Papa Urbani IV, zgjodhën bashkërisht si negociator për këtë sipërmarrje epokale një françeskan shqiptar nga Durrësi, Nikollë Durrsakun. Arsyeja ishte e thjeshtë: ky klerik shqiptar zotëronte si gjuhën latine, ashtu edhe atë greke (in lingua latina et graeca peritum). Njihte, gjithashtu, në mënyrë perfekte dogmën e krishterë, qoftë sipas interpretimit katolik, e qoftë sipas interpretimit ortodoks, aq sa për këtë çështje kishte shkruar edhe një traktat të tërë, ku rrekej të tregonte se midis kishës bizantine dhe asaj katolike nuk ekzistonin ndarje doktrinore të tilla, që të mund të pengonin bashkimin e tyre. Nikollë Durrasaku, përfaqëson një situatë kishtare e kulturore ambigue (edhe…edhe…) të qytetit të tij, Durrësit, ku bashkëjetonin, interferonin dhe shpesh shkriheshin me njëri tjetrin të dy besimet e krishtera: besimi katolik dhe ai ortodoks. Ky shembull i hershëm, i vitit 1254, shënon gjithashtu fillimin e një lëvizje të fuqishme për bashkimin e dy kishave, që në shekujt e mëvonshëm u njoh nën emrin e uniatizmit dhe që pashmangërisht e pati edhe ajo epiqendrën në Shqipëri, në vendin ku katolicizmi dhe ortodoksia kishin bashkëjetuar në paqe, duke i dhënë si Romës, ashtu edhe Konstandinopojës shembullin e gjallë të një bashkëjetese e bashkimi të mundshëm.
Në kuptimin e gjithë asaj që thamë më sipër, mbishtresimi i një besimi të tretë, atij islam, pas shek. XV, nuk mund të gjykohet në mënyrë metafizike, si një hiatus në historinë e shqiptarëve: vetë osmanët, duke jetuar për shekuj në kontakt me bizantinët, kishin marrë prej tyre shumë elementë të qytetërimit bizantin: mjafton të kujtosh sistemin feudal të pronës ushtarake, atë të timarit, që turqit osmanë e huazuan besnikërisht nga sistemi bizantin i pronës. Apo xhamitë e para të ngritura në Shqipëri menjëherë pas pushtimit, si xhamia Mahmudije në Vlorë, që aq shumë ngjan me kishat bizantine, në arkitekturë, stil e teknikë ndërtimi. Në këtë kuptim, të afrimeve e ngjashmërive, ka shumë të drejtë bizantinistja e shquar greko-franceze, Hélène Glykatzi-Ahrëeiler, kur vëren se në vende të prirura ndaj lëvizjeve heretike, siç ishte Shqipëria, feja islame u perceptua jo si një fe e re, por si një herezi e krishterë, dhe si e tillë u përqafua nga shumëkush (sigurisht jo nga të gjithë). Pra, nëse duam të mos humbim sensin e historisë, le ta quajmë konvertimin e shqiptarëve në fenë islame një “keqkuptim historik”. Por jo, siç bën Kadareja, që e stigmatizon atë si një “gabim historik”. Madje, si një gabim historik që duhet shlyer. Por si? Në librin e tij “Nga një dhjetor në tjetrin”, bot, Fayard, Paris 1991, f. 40, Kadare kujton një takim të tij, pak kohë para se ai të linte vendin, me një udhëheqës të lartë komunist, të cilit i parashtroi idetë e veta mbi hapat, që sipas tij, regjimi komunist duhej të ndërmerrte për të paraprirë situata shpërthyese. Mes të tjerash, shkruan Kadareja, “duhej të niste hapja e kishave pikërisht nga minoriteti grek. Pastaj nga katolikët në Shkodër e nga të krishterët e tjerë. Myslimanët, po të donin, le t’i hapnin edhe ata xhamitë, megjithëse unë kisha mendimin se myslimanët do të ishin më pak të zellshmit nga të gjithë për këtë. Isha i bindur se prirja e Shqipërisë do të ishte drejt fesë së krishterë, ngaqë ajo lidhej me kulturën, kujtimet e vjetra dhe nostalgjinë e kohës paraturke. Me kalimin e viteve, feja e vonë islamike, e ardhur bashkë me otomanët, do të zbehej (së pari në Shqipëri e më pas në Kosovë), gjersa t’ia linte vendin fesë së krishterë. Kështu që së paku nga një e keqe (ndalimi i fesë më 1967), do të vinte një e mirë. Kombi shqiptar do të bënte një korrigjim të madh historik, ç’ka do të shpejtonte bashkimin e tij me kontinentin mëmë: Evropën”. Vërreni, se këto ide në vitin 1990, Kadarè nuk ia paraqiste një njeriu dosido, por vetë Presidentit të Republikës, Ramiz Alisë. Jo më kot Kadarè i kujton atij vitin 1967, kur Partia e Punës ndërmori aksionin për ndalimin e fesë dhe mbylljen e institucioneve fetare. Gjë që, sipas Kadaresë, do të mund të konsiderohej një e mirë, në rast se kombi shqiptar i kthehej i gjithi krishtërimit, duke i hapur rrugë integrimit të tij në Evropë. Ky pra është thelbi i konceptit të Kadaresë mbi identitetin kulturor, një thelb kryekëput fetar, dhe ky është gjithashtu motivi i kritikës së Qoses ndaj tij. Për të parin feja islame përbën një handikap për të shkuar në Evropë, ndaj duhet braktisur ajo, qoftë edhe me një aksion “nga lart”, si ai i vitit 1967 (ligjërimi i Kadaresë me Ramiz Alinë ngjan me një ftesë që shkrimtari i bën kreut të shtetit për ta ndërmarrë një hap të tillë). I dyti, Qosja, e merr fenë, ashtu si dhe kulturën, si një kategori historike, që nuk duhet emfatizuar: integrimin e shqiptarëve në Evropë e pengojnë sjelljet e tyre, posaçërisht sjelljet e politikanëve tanë levantinë, që mund të mbajnë edhe kryq në qafë, mund edhe të pagëzohen e të vënë kurorë ata vetë e fëmijët e tyre në kishë. Por që, me dembelizmin, arrogancën, korrupsionin, me kulturë e tyre të kafenesë (që mbetet e njëjtë nëse pi kafe turke apo kafe ekspres), janë bartësit e vërtetë të një identiteti lindor. Në këto kushte, të kërkosh të mbjellësh tek shqiptarët një kompleks faji për një faj të pabërë, të tregosh fenë si kriter për të dalluar “shqiptarët evropianë” nga “shqiptarët orientalë”, do të thotë të bashkohesh në “ideologjinë e shpërbërjes”. Të mjaftohesh thjesht me deklarimin deri në ngopje të “identitetit evropian” është më e pakta hipokrizi. Si ajo që në vitin 1991 kam ndjerë nëpërmjet valëve të kanalit gjerman ZDF, kur një grup të rinjsh shqiptarë shtyheshin para kamerës për të shprehur ndjenjat e tyre filo-gjermane, kush duke përmendur Bekenbauerin, e kush …Benc-Mercedesin! Më i ftilluari prej tyre, që arrinte të shqiptonte më shumë se një fjalë, dominonte mbi shokët, duke u çjerrë: “Ne jemi arianë, ne jemi arianë”. Për fat të keq të tij dhe të gjithë neve, që atë moment prezantoheshim në “Evropë” nëpërmjet atyre djemve, “ariani” ynë ishte më zeshkani i grupit.
Tani dy fjalë për gjithë shpurën e integralistëve politikë, kulturorë, krahinorë e fetarë, që po notojnë në marzhet e debatit Qosja-Kadare dhe më përfaqësuesit e të cilëve i pamë në takimin e paradokohshëm të Tiranës. Nuk desha të flas për Maks Velon. Është një ikonë e rinisë sime, dhe nuk dua të humb simpatinë për të. Nuk e mohoj, që i kam dhënë plotësisht të drejtë shpërthimeve të tij mbi çështjen e monumentit shallvaregjerë të Sulejman Pashës, dhe jam gati të bashkohem me të edhe në ndonjë aksion të jashtëligjshëm, për ta rrëzuar këtë shëmti, që turpëron Tiranën dhe tiranasit. Por vetëm kaq. Gjithçka tjetër që ka thënë Maks Velo mbi identitetin shqiptar, i konsideroj një kllapi. Ndërkohë, në betejën e qytetërimeve është hedhur me vrull një studiues i ri, i filozofisë kristiane, më duket, Ardian Ndreca. Ky përfaqësues i ri i “ideologjisë së shpërbërjes” të gënjen me pamjen prej intelektuali të butë e të pafajshëm, nga ata që çdo nënë ëndërron ta bëjë dhëndër. Por nuk është e tillë gjuha e tij, e vrazhdët sa më s’bëhet, me të cilën prej vitesh po i fryn sa mundet ideologjisë së urrejtjes e të përçarjes. Është një alter ego i Maks Velos. Por ndërsa këtij i çmohet më së paku sinqeriteti, guximi e pasioni me të cilin i shpreh idetë e tij, edhe kur këto janë të përbindshme (shih: “Shekulli”, 20 qershor 2006), Ardian Ndreca i shpërndan vrerin dhe të vjellat e tij me ftohtësinë e qelqtë të një gjarpri. Idetë e çmëndura të tij, që duhet të jenë pasqyrë e një defekti karakterial dhe i një disfunksioni bio-fiziologjik, i kisha lexuar kohë më parë në një gazetë në shqip të Romës, “Bota Shqiptare”, që mu për shkak të tij filloi të humbte lexuesit e vet. Tani, siç kuptoj, Ndreca ka fituar një vend prej “kolumnisti” në të njohurën gazetë “Shekulli”. Edhe ky, si mjaft nga tubuesit e “Sinodit 55”, i ndan shqiptarët në shqiptarë të mirëfilltë (proprie dicti) e me identitet të qartë evropian, dhe në shqiptarë të zbëllërë, me identitet të dyzuar: në shqiptarë të denjë e shqiptarë të padenjë, ku të parët, sipas tij, janë sigurisht të krishterët (e posaçërisht katolikët), kurse të tjerët, shqiptarë “të dorës së dytë”, janë myslimanët. Por po ja lemë lexuesit të gjykojë për identitetin e Ardian Ndrecës, pasi t’i kujtojmë atij disa nga epitetet që ky spurdhiak i rezervon një personaliteti jo të zakonshëm të letrave shqipe, siç është Prof. Qosja, që meriton të respektohet prej tij, qoftë edhe për moshën: taleban, mendje e dobët, identitet i sëmurë, sofist provincial, retorist kallp, ahengxhi, injorant, i marrë (Shih: “Shekulli”, 17 korrik 2006). Nuk mjaftohet me kaq seminaristi ynë i zellshëm, por guxon ta shkatërrojë përfundimisht kundërshtarin e tij Qosja (që sigurisht as nuk merret me të), duke i sharë deri edhe…mjekrën! Gjë e rëndë kjo. Në vitin 1080, mbreti norman Robert Guiskard i Italisë, që përfaqësonte qytetërimin perëndimor, sulmoi mu në trevat tona shqiptare Perandorin e Bizantit, Aleks I Komnen, që përfaqësonte qytetërimin lindor. Shkak i kësaj përplasje të hershme të dy qytetërimeve u bë pikërisht sharja e mjekrës së Robert Guiskardit nga ana e Aleks Komnenit, që me sa duket nuk kishte qime. Në dritë të këtij episodi historik, që na e tregon vetë vajza e Aleks Komnenit, historiania bizantine Ana Komnena, jam i sigurt që Prof. Qosja do të përmbahet dhe nuk do t’i turret Ardian Ndrecës tonë për të mbrojtur nderin e mjekrës së tij. Do ta injorojë edhe këtë sfidë ekstreme të djaloshit faqe-pa-qime. Fatkeqësisht ai nuk ka as humorin dhe as dellin bukolik të Dritëro Agollit, që në një rast të tillë do të thurte rimën: “Or ti, Ndrec faqepaqime, sa di ti, di b…. ime”, duke lëshuar njëherësh mbi të një shtëllungë përçmuese tymi.




24/07/2006
KATEGORIA: Analiza

[canzemer]

slm vllezer e motra pershendetje te gjithve me pershendetjen me te mire edhe njehere selamualejkum un do doja nese din ndo njeri perçindjen e mislimaneve ne evrop dhe per numrin sa shkon me duhet per nje mesim nese me ndihmoni Allahu ua shperbleft me gjennet .

[adolfi]

musliman ne europe perbejne diku mbi 10%,e ne vazhdofte keshtu edhe nja 50 vjete europa do te jete hindu-muslimane dhe tani si e njejta gje si para 1500 viteve kur te krishteret e moren europen nga perandoria romake,shkoi ne kaos gati 1500 vite,e njejta histori po perseritet,prape europa ne mbas 50 viteve ne kaos

[Brari]

thote e thote pellumb xhufi .. por prape rri nen lesht e b se meto kapedanit qe sulmon grate ne parlament me 2006 me egersisht se gurhedhesit somalezo afgano nigeriane dhe rri qe cke me te me klosa e gjinusha e pret nje 97 tjater qe te marre ndonje kocke ta lepije me te majme mundesisht se ajo qe i dha nanua athere..

[Traboini]

musliman ne europe perbejne diku mbi 10%,e ne vazhdofte keshtu edhe nja 50 vjete europa do te jete hindu-muslimane dhe tani si e njejta gje si para 1500 viteve kur te krishteret e moren europen nga perandoria romake,shkoi ne kaos gati 1500 vite,e njejta histori po perseritet,prape europa ne mbas 50 viteve ne kaos

Gabim e ke. Rreth 23 miljon musliman jetojne ne Europe. Ketu hujne edhe Boshnjake e shqiptare, turqit e Bullgarise dhe Greqise. Perafersishte rreth 3% te popullates europjane jane musliman..........