Identiteti evropian i shqiptarëve

[iliria e para]

Pjese nga intervista e Arben Xhaferit tek Balkanweb e dates 30.06.06

Se fundi, dy figurat me te shquara te letrave shqipe, Kadare dhe Qosja, jane perfshire ne nje debat te ashper rreth identitetit te shqiptareve, problemeve te religjioneve dhe perkatesise se kombit tone ne raport me civilizimet e tjera. Ju si e gjykoni kete debat nga pikepamja intelektuale?

Ne ende nuk jemi te pergatitur per debate te ketilla per shkak se mungon tradita e te te menduarit kritik. Eshte e pamohueshme se qyteterimi perendimor ka ngritur ne standard te domosdoshem dyshimin, skepsen metodike. Ne kete kulture cdo gje kundrohet nga kendi kritik. Eshte e padrejte qe keto kritika qe perendimoret ia bejne vetes, te perdoren nga mendjet jokritike si argument kunder qyteterimit perendimor. Prandaj une mendoj se keto debate nuk do te prodhojne rezultate, por rreshtime, polarizime te panevojshme te popullates shqiptare. Ky debat megjithate sinjalizon se keto pune nuk mund te zgjidhen njehere e pergjithmone, por duhet te ngrejme nivelin e pergatitjes profesionale, per te ballafaquar me kompetence sfida te ketilla. Ne kete debat pa te drejte u nderruan premisat kryesore: identiteti evropian u barasvleresua me ate te krishtere qe nuk eshte e sakte. Ne Evrope nje kohe te gjate eshte zhvilluar beteja ne mes te mbretit, si perfaqesues i tokesores dhe Papes si perfaqesues i hyjnores. Kete beteje e fituan tokesoret. Ne koncilin e Vatikanit te viteve 1962-65 kleriket u pajtuan me disfaten qe ua imponoi Garibaldi dhe e pranuan te terhiqen ne territorin e Vatikanit. Keshtu katolicizmi u protetestantizua nje cike dhe ngadhenjeu shekullarizmi. Ne boten islame nuk u zhvillua ky proces meqe nuk kishte antagonizem ne mes te prijesit fetar dhe atij shteteror. Kalifi ishte njekohesisht perfaqesues shteteror dhe shpirteror. Ky proces u nderpre kur Kemal Ataturk refuzoi te marre titullin e Kalifit. Sesi do te vazhdojne keto procese nuk mund te dihet. Por dicka eshte e qarte: Evropa nuk eshte identike me krishterimin dhe shqiptaret nuk mund te mbijetojne si mish i huaj ne Evrope.

[iliria e para]

Shqiptarët, evropianë në letrat e Kadaresë


Robert Rakipllari

DOSJE ESKLUZIVE
Katër letra të Kadaresë, në polemikën për identitetin evropian të shqiptarëve. “Shekulli” boton letrat e shkrimtarit të madh drejtuar Bushit, Miteranit, Havelit dhe Shirakut

Në këto letra preken disa nga çështjet kryesore që kanë lidhje me polemikën e sotme, siç është problemi i marrëdhënieve të Evropës me popullin shqiptar në Shqipëri e në Kosovë, çështja e lirisë së Kosovës dhe e së ardhmes evropiane të shqiptarëve.

Polemika lidhur me identitetin evropian të shqiptarëve, të cilën gazeta “Shekulli” e ka pasqyruar gjerësisht, ka zgjuar një interes të madh te lexuesit. Ndër letrat dhe reagimet e shumta që kemi marrë, krahas interesit është shprehur dëshira që polemika të mos degradonte nga synimi i saj fillestar: çështja e identitetit, në kuadër të dy qëllimeve kryesore të popullit shqiptar sot: hyrja e Shqipërisë në Evropë dhe pavarësia e plotë e Kosovës.
Në përpjekje për një orientim më të drejtë të diskutimit, gazeta i kërkoi leje shkrimtarit Ismail Kadare, për botimin e katër letrave të tij, drejtuar katër presidentëve të njohur të botës së sotme: Xhorxh Bush (ati), Fransua Miteran, Vacslav Havel dhe Zhak Shirak. Tri nga këto letra janë shkruar pesëmbëdhjetë vite më parë, në shtator të vitit 1991. Letra e katërt, e cila botohet për herë të parë në Shqipëri, është dërguar në dhjetor të vitit 2001.
Në këto letra preken disa nga çështjet kryesore që kanë lidhje me polemikën e sotme, siç është problemi i marrëdhënieve të Evropës me popullin shqiptar në Shqipëri e në Kosovë, çështja e lirisë së Kosovës, e së ardhmes evropiane të shqiptarëve etj.
Leximi i këtyre letrave, sjell idenë se si çështjet e rëndësishme mund të trajtohen jashtë pasioneve e jashtë çdo personalizimi, dy të këqija të mëdha, që e kanë dëmtuar aq shumë çështjen shqiptare.
Në jehonën që i është bërë e vazhdon t’i bëhet këtij debati, krahas kuptimit të drejtë të fenomeneve, janë shprehur disa herë keqkuptime të rrezikshme lidhur me raportet Shqipëri-Kosovë, si dhe raportet midis besimeve fetare në Shqipëri.
Në këto letra jepet një model i trajtimit të çështjes shqiptare si çështje e një kombi që është një dhe i pandarë. Ato janë një përgjigje e qartë kundër spekulimeve të kohëve të fundit për gjoja shpërfilljen e autorit të letrave ndaj Kosovës, lirisë së saj, UÇK-së etj.
Një gjë tepër e rëndësishme është se në këto letra, ndonëse, siç e thekson Kadare në intervistën e tij, iu drejtohen “katër presidentëve të krishterë”, në asnjë rresht të tyre nuk përmendet faktori fetar si faktor ndihmues ose pengues për shqiptarët. Po ashtu, në këto letra, ashtu si edhe në sprovën “Identiteti evropian i shqiptarëve”, nuk gjenden asnjë herë shprehjet: “identitet i krishterë i Evropës” ose “identitet i Evropës së krishterë”, shprehje me të cilat janë bërë aq shumë spekulime. Ndërsa nesër do të botohet në gazetën “Shekulli” një intervistë e Kadaresë lidhur me këtë çështje, sot fillon botimi i letrave të shkrimtarit të njohur drejtuar liderëve botërorë të viteve ’90 dhe 2000.


NESËR INTERVISTA

Ndërsa polemika për identitetin evropian ose joevropian të shqiptarëve vazhdon në shtypin shqiptar, Ismail Kadare rikthehet në këtë debat nëpërmjet një interviste ekskluzive për gazetën “Shekulli”. Në intervistën që do të botohet nesër së bashku me letrën e tij shkruar presidentit Vaclav Havel, Kadare flet për bjerrjen e kësaj polemike, duke shtuar se ajo që ai ka thënë në lidhje me identitetin evropian të shqiptarëve nuk është asgjë më shumë sesa një ide e përpunuar prej një shekulli e gjysmë nga rilindësit tanë në lidhje me orientimin evropianoperëndimor të Shqipërisë. Kadare i quan disa nga polemizuesit “Haxhi Qamilë të vonuar” që i janë kthyer zanatit të vjetër të falsifikimit. Flet edhe për trajtimin e profetit Muhamed në sprovën “Dante Aligieri” dhe pozicionimin e Shqipërisë sot mes Evropës dhe SHBA-së si gjënë më të mirë që i ka ndodhur popullit shqiptar që nga pavarësia.

Ja një fragment i kësaj interviste:
“Të vetëshpallurit mbrojtës të myslimanizmit shqiptar, në të vërtetë, janë akuzuesit kundër tij. Identitetit evropian ata i kundërvënë “identitetin mysliman”. Përveç që është një mënyrë barbare të menduari, sepse konceptit “evropian” nuk mund t’i vësh përballë një koncept fetar, ashtu siç nuk mund t’i vësh një të tillë koncepteve “aziatik” ose “amerikan”, kjo kundërvënie shpreh një qëndrim përjashtues ndaj pjesës myslimane të popullsisë shqiptare. Sipas kësaj kundërvënieje, myslimanët shqiptarë e kanë të pamundur ose të ndaluar të jenë evropianë”.


Letra e Kadaresë drejtuar Xhorxh Bushit për çështjen e Kosovës

Kadare-Bushit:
NDALONI MASAKRËN KUNDËR KOSOVËS

SOMARIO:
A do të pranohet prej botës së sotme të qytetëruar e drejta e këtij populli që të jetojë bashkë, në të njëjtën shtëpi, si të gjithë kombet apo do t’i mohohet kjo e drejtë në emër të tabuve ose të gjumit të qetë të dikujt?

SOMARIO:
Me një krim të tillë në ndërgjegje, bota e lirë s’mund të flejë e qetë. Ndonëse nuk do të doja ta mbyllja këtë letër me një gjë të zymtë, s’mund të rri pa ju thënë se shqiptarët e Kosovës i kanë bërë një thirrje për ndihmë gjithë botës: një masakër e përgjakshme po përgatitet kundër tyre.


LETËR GEORGE BUSH-IT,
PRESIDENTI I SHBA-SË

Zoti President!

Dy vjet më parë, më 1989, kur jo vetëm në vendin tim, por në gjithë perandorinë e Lindjes, diktatura komuniste ishte ende në këmbë, me mikun tim, laureatin e çmimit Nobel të Paqes, Elia Weisel, ju kam dërguar një letër. Në atë kohë, për një letër si ajo, në Shqipërinë komuniste dënoheshe me vdekje, megjithatë, unë e ndjeva për detyrë t’ju drejtohesha Juve, presidentit të shtetit më të fuqishëm demokratik të botës, për t’ju kërkuar ndjesë në emër të popullit shqiptar për qëndrimin armiqësor që mbante qeveria komuniste shqiptare ndaj SHBA-së. Ju shkruaja, midis të tjerash në atë letër, se populli shqiptar, në kundërshtim me sunduesit komunistë, kishte ndjenja të thella mirënjohjeje për SHBA-në, dhe ju lutesha Juve, që, pa ua vënë veshin fyerjeve të Tiranës, të vazhdonit të ndihmonit këtë popull martir, si atë që vuante brenda kufijve të shtetit, si gjysmën tjetër të tij që vuante në Jugosllavi.
Dhe ja, pa u mbushur dy vjet, në marrëdhëniet amerikano-shqiptare ndodhi e pabesueshmja. Kur sekretari i shtetit Baker u prit në mënyrë madhështore në Tiranë, isha i lumtur të vërtetoheshin fjalët që ju kisha shkruar më 1989, që në atë kohë mund të tingëllonin si fantazi shkrimtari, se SHBA-ja do të ketë te populli shqiptar një mik të zjarrtë e të përhershëm. Nga ana e tyre shqiptarët, të zhgënjyer nga ato lidhje të mbrapshta në të cilat i çuan komunistët, janë sot më të etur se kurrë për miqësi të vërtetë.
Zoti President, sot kur një pjesë e botës, e sidomos ajo pjesë që posa është shkëputur nga e kaluara komuniste, po përpëlitet e s’gjen dot qetësi, njerëzimi mbarë përcjell me adhurim përpjekjet tuaja fisnike për rregullimin e saj. Në këtë kahje, jo vetëm si shkrimtar e qytetar shqiptar, por edhe si njeri që dëshiron një botë më të përkryer, ju drejtohem Juve, burrit të shtetit me të cilin e ardhmja e botës ka një lidhje të drejtpërdrejtë.
Për shumë dekada, një pjesë e botës në aksionet e saj politike e diplomatike, përballë problemeve të mëdha ka qenë shpeshherë e paralizuar prej dogmave dhe tabuve. Në emër të një stabiliteti e qetësie false këto dogma shpalleshin të shenjta e të pandryshueshme, paçka se kombe e popuj të tërë, të rrëzuar prej fatit njëlloj si titanët e dikurshëm, vuanin e rënkonin prej tyre. Tani është e qartë për cilindo se ajo qetësi dhe stabilitet që përligjej nga formulat gjoja të shenjta, nuk ka qenë veç një harmoni e gënjeshtërt. Nuk do të zgjatem për gjëra që Ju i dini më mirë se kushdo dhe prej të cilave jeni shqetësuar si rrallë kush. Do të dëshiroja vetëm që të tërheq edhe një herë vëmendjen tuaj, Zoti President, për popullin me fatin më tragjik të krejt kontinentit evropian: shqiptarët.
Ky është i vetmi popull në historinë e Evropës që, pas dy mijë vjetëve jetë, u nda më dysh, që në fillim të shekullit XX, prej Fuqive të Mëdha. Ky është i vetmi komb që në këtë shekull u shtyp prej dy diktaturave më të egra që ka njohur bota: diktaturës së komunistëve shqiptarë dhe diktaturës së komunistëve serbë.
Ky gjymtim e kjo shtypje dyfishe e ka lodhur dhe e ka dëmtuar rëndë këtë komb. Tani, gjysma e tij, ajo që jeton brenda kufijve të shtetit shqiptar është duke e fituar më në fund lirinë. Por gjysma tjetër, ajo që ende ndodhet nën komunistët serbë, është në zi dhe në mjerim.
Zoti President i SHBA-së! Mendoj se është e palejueshme dhe në kundërshtim me të gjitha ligjet e natyrës, të së drejtës universale dhe të Zotit, që ky komb të vazhdojë të jetë i dënuar kështu. Dhurata që iu bë terroristëve serbë që vranë më 1914 në Sarajevë, dukën Ferdinand të Austro-Hungarisë, duke u dhënë si shpërblim gjysmën e Shqipërisë, është një nga krimet më të rënda në historinë e njerëzimit. Sa më shpejt që bota e qytetëruar ta çlirojë veten e saj nga ky krim aq më mirë do të jetë.
Kur ju shkruaj këto fjalë unë nuk mendoj kurrë që paqja dhe mirëkuptimi i sotëm i arritur me aq mundime të rrezikohen për shkak të shqiptarëve. As nuk parashtroj kërkesa për veprime të ngutshme, brutale ose sensacionale. Ajo që dëshiroj të shtroj para jush është kërkesa për një ndryshim parimor në qëndrimin ndaj popullit shqiptar. Në mbarim të këtij shekulli përpara shqiptarëve po ngrihet shansi historik, shansi që të korrigjohet faji që u bë ndaj tyre në fillim të shekullit.
A do të pranohet prej botës së sotme të qytetëruar e drejta e këtij populli që të jetojë bashkë, në të njëjtën shtëpi, si të gjithë kombet apo do t’i mohohet kjo e drejtë në emër të tabuve ose të gjumit të qetë të dikujt?
Në qoftë se në vizionin e Evropës së nesërme pranohet kjo ide, mendoj se edhe mjetet demokratike për zgjidhjen e saj në mënyrë paqësore, diplomatike, njerëzore, pa dhimbje e gjak për kurrkënd, mund të gjenden. E tmerrshme është se gjer më sot kjo ide nuk është pranuar. Por në kohën tonë, në kohën e triumfit të të drejtave të njeriut, triumf në të cilin SHBA-ja ka një vend nderi, të mos pranosh një ide të tillë, do të thotë të pajtohesh me të kundërtën. Të pajtohesh me një nga tragjeditë më të rënda të kohës.
Me një krim të tillë në ndërgjegje, bota e lirë s’mund të flejë e qetë. Ndonëse nuk do të doja ta mbyllja këtë letër me një gjë të zymtë, s’mund të rri pa ju thënë se shqiptarët e Kosovës i kanë bërë një thirrje për ndihmë gjithë botës: një masakër e përgjakshme po përgatitet kundër tyre.
Shpresoj Zoti President i SHBA se ju do të bëni gjithçka për të ndaluar këtë krim të paralajmëruar tashmë nga shumë drejtime.
Duke ju falënderuar edhe një herë, Ju personalisht dhe shtetin tuaj të madh për vëmendjen ndaj popullit tim, shpresoj Zoti President se midis punëve dhe problemeve tuaja të shumta do të vazhdoni të interesoheni për fatin e popullit tim martir.
Pranoni Zoti President, shprehjen e respektit tim më të thellë!

Ismail Kadare

Paris, 11 shtator 1991



Letra e Kadaresë drejtuar Fransua Miteranit, në lidhje me Shqipërinë dhe Kosovën

Kadare-Miteranit:
Çlirojeni Evropën nga fajet e vjetra ndaj Shqipërisë

Somario:
Evropa e nesërme s’mund të ndërtohet pa e çliruar ndërgjegjen nga gabimet dhe fajet e vjetra. Historia e botës sonë është e mbushur me faje të tilla, por ato që u bënë në çerekun e parë të këtij shekulli prej Fuqive të Mëdha evropiane, janë tepër të ndjeshëm ende sot.

Somario:
Midis dy seanca mbledhje, midis dy ceremonive, u bënë prerje tragjike kufijsh, popujve iu këputën pjesë të tëra, dhe ndonjë popull u pre më dysh. Tani, pas kaq vitesh, ashtu si plagët e vjetra që dhembin sa herë ngryset moti, ashtu dhe këto prerje shkaktojnë dhimbje e tragjedi të reja.



LETËR FRANÇOIS MITTERRAND-IT,
PRESIDENT I FRANCËS


Zoti President!

Pata nderin të marr pjesë në mbledhjen e Pragës, në mbyllje të së cilës ju mbajtët një fjalim, që me të drejtë u gjykua prej të gjithëve i shkëlqyer. Nuk pata mundësi t’ju takoj në mbarim të konferencës suaj të shtypit, por edhe po t’ju kisha takuar vështirë se do të mund t’ju shtjelloja në ca çaste të shkurtra atë çka po ju parashtroj këtu.
Kjo letër ka lidhje me fjalimin tuaj dhe unë po ju drejtohem si President i Francës e njëkohësisht si burrë shteti vizionar, një nga arkitektët kryesorë të Evropës së nesërme. Shumë mendje të fuqishme janë të angazhuara sot për projektin e kësaj Evrope, që është një nga aksionet më madhështore të ndërmarra ndonjëherë në historinë e njerëzimit. Sa më shumë të kalojë koha, aq më qartë do të spikatin përmasat e vërteta të kësaj ngrehine monumentale, mbi të cilën popujt kanë vënë aq shumë shpresa.
Do të jetë në nderin e përbashkët të kontinentit tonë gjetja e rrugëve dhe shtrimi i tyre i vështirë për të mbërritur tek Evropa e nesërme. Në këtë kontekst mendova t’ju drejtohem.
Është një gjë e njohur tashmë se një pjesë e qytetërimit antik grek, mbi të cilin është ngritur qytetërimi perëndimor, e sidomos ajo pjesë që lidhet me letërsinë e mitet, është mbështetur mbi një akt moral: një emancipim të ndërgjegjes ose më saktë një exorcizëm të saj. Pa këtë exorcizëm, që Greqia e filloi me Homerin, për të nxjerrë nga vetja një krim të vjetër, krimin kundër Trojës, populli grek s’mund të shkonte përpara e të ngjitej atje ku u ngjit.
Evropa e nesërme s’mund të ndërtohet pa e çliruar ndërgjegjen nga gabimet dhe fajet e vjetra. Historia e botës sonë është e mbushur me faje të tilla, por ato që u bënë në çerekun e parë të këtij shekulli prej Fuqive të Mëdha evropiane, janë tepër të ndjeshëm ende sot. Midis dy seanca mbledhje, midis dy ceremonive, u bënë prerje tragjike kufijsh, popujve iu këputën pjesë të tëra, dhe ndonjë popull u pre më dysh. Tani, pas kaq vitesh, ashtu si plagët e vjetra që dhembin sa herë ngryset moti, ashtu dhe këto prerje shkaktojnë dhimbje e tragjedi të reja.
Në këtë kirurgji të rëndë, ai që humbi më shumë ishte kombi shqiptar. Bashkëkohës i grekëve të vjetër, një nga më martirët e kontinentit, pas dy mijë vjet jete në bashkësi, ai u pre më dysh më 1913 dhe 1918. Qysh nga kjo kohë ajo prerje kullon gjak.
Në korrik të vitit 1989, gjatë mëngjesit që më ftuat në Elize, për të cilin ruaj një kujtim aq të bukur, gjatë bisedës sonë folëm, midis të tjerash, edhe për çështjen e shqiptarëve e të kurdëve, si dy nga problemet etnike më të ndërlikuara. Ju thatë atëherë me të drejtë, se ndërsa problemi kurd, për rrethana që dihen është tepër i ndërlikuar, çështja e shqiptarëve paraqitet më e qartë. Pas luftës së Gjirit, gjithë bota ishte dëshmitare e tragjedisë kurde, kurse për tragjedinë shqiptare ende nuk duket projekt zgjidhjeje në horizont.
Në atë takim unë ju kujtova se mbi kombin shqiptar rëndojnë për fat të keq dy diktatura: ajo e komunistëve vendës dhe ajo e komunistëve serbë. Tani mbas dy vjetësh, njëra nga diktaturat, ajo shqiptare, ka rënë, por ka mbetur tjetra, serbja.
Unë ju shkruaj këtë letër me besim të plotë se ju si President i Francës, si evropian i shquar dhe si një njeri i kulturës e i ndërgjegjes botërore do të bëni diçka për zgjidhjen e këtij problemi dramatik. Unë e di mirë se sa të vështira janë çështjet etnike, sa ndërlikime të papritura krijojnë aty ku nuk priten, dhe sa shpesh bien ndesh me harmoninë e arritur me aq vështirësi.
Ju siguroj, Zoti President, se shqiptarët nuk do të kërkojnë kurrë në mënyrë të paduruar e egoiste të rregullojnë çështjen e tyre në kurriz të paqes evropiane ose të cenimit të popujve të tjerë. Por në qoftë se ata kurrsesi nuk duan të bëhen shkaktarë të prishjes së harmonisë në kontinent, kjo s’do të thotë se ata do të vazhdojnë të vetëflijohen e të mos kërkojnë ato të drejta elementare për të cilat bota e sotme është krejtësisht në një mendje.
Mendoj se ajo që kërkojnë sot shqiptarët janë dy gjëra. E para, të ndihmohet demokracia në Shqipëri. E dyta, të mos lihet gjysma e kombit shqiptar, që jeton në Jugosllavi nën mëshirën e terrorit serb, kësaj skëterre të papërfytyrueshme të kohës sonë.
Çështja e parë, ndihmesa për demokracinë e re shqiptare është e qartë dhe e thjeshtë, dhe kohët e fundit, për fat të mirë, janë ndërmarrë disa hapa të ndjeshme. Çështja e dytë lidhet me kërkesën e ngutshme që shqiptarët, populli i tretë në Jugosllavi, të vendosin si çdo komb tjetër për fatin e tyre.
Lidhur me këtë do të dëshiroja të shtoja diçka të rëndësishme. Nga të dhëna të sakta që kam mundur të grumbulloj, vërtetohet njoftimi që liderët demokratë të Kosovës i kanë bërë të ditur gjithë botës, se komunistët serbë po përgatisin kundër shqiptarëve një masakër të përgjithshme. Sado që një gjë e tillë tingëllon si mesjetare dhe e kapërcyer nga koha, më besoni Zoti President, se në gadishullin ballkanik mesjeta është ende e pranishme. Unë ju lutem që ta vlerësoni këtë paralajmërim, këtë klithmë për ndihmë, përpara se tragjedia të ndodhë, dhe përpara se të jetë vonë.
Duke ju kërkuar ndjesë për këtë letër të gjatë, jam i sigurt Zoti President, se me gjithë punët dhe angazhimet e shumta që keni, do të bëni diçka të ndjeshme për popullin tim, i cili përherë ka pritur diçka më shumë nga Evropa, e veçanërisht nga Franca. Drama e tij është pjesë e dramës botërore, por aq më tepër drejtësia që ai kërkon është pjesë e saj.
Pranoni Zoti President, shprehjen e konsideratës sime më të lartë!

Ismail Kadare

Paris, 12 shtator 1991



Letra e Kadaresë drejtuar Zhak Shirakut, në lidhje me të burgosurit politikë në burgjet jugosllave

Kadare-Shirakut:
Shqiptarët, ende në kampe përqendrimi jugosllave

Somario;
Është e vështirë të pranosh idenë se mbi shqiptarët e Kosovës po lejohet të ushtrohen tortura epokash të shkuara të cilat u janë kursyer popujve të tjerë të Evropës. Kjo të bën t’i druhesh shfaqjes së re të racizmit mbi kontinentin tonë.

Somario:
Ideja e Evropës, realiteti i saj tashmë, nuk mund të lidhen kurrsesi me asnjë lloj racizmi. Me një tmerr të tillë mbi truallin e vet, ndërgjegjja evropiane nuk mund të jetë e qetë. Liria e Evropës nuk mund të jetë e plotë pa lirinë e popujve që i përkasin hapësirës së saj.


Letër Presidentit Jasques Chirac

Zoti President!
Nuk kam menduar kurrsesi se do t’ju drejtohesha sërish rreth një çështjeje, për zgjidhjen e së cilës bashkësia ndërkombëtare, dhe në veçanti Evropa Perëndimore, Aleanca e Atlantikut, Franca dhe ju vetë keni marrë pjesë seriozisht dhe fuqishëm: drama e Kosovës. E kuptoj fare mirë se gjërat duhen vendosur në përmasat e tyre reale dhe se bota e sotme ka çështje të reja dramatike për të zgjidhur, nuk duhet pra t’i lejoj vetes luksin e rikthimit pafund te shqetësimet e një populli, edhe kur ka arsye për ta bërë. Jam i ndërgjegjshëm për këtë gjë, e, megjithatë, një fakt skandaloz më shtyn t’i tejkaloj të gjitha dhe t’ju drejtohem me këtë letër.
Pak kohë më parë, një i burgosur politik shqiptar i quajtur Besim Zymberi, ia doli mbanë të nxirrte nga burgu i Sremes në Serbi, një dëshmi të shkruar, të nënshkruar prej tij dhe në emër të qindra të burgosurve politikë që mbahen ende në burgjet e Jugosllavisë. Ma ka drejtuar publikisht këtë dëshmim, si shkrimtar, duke më kërkuar me ngulm t’ia bëj të ditur opinionit evropian, si dhe atij botëror.
“Unë, i burgosur shqiptar në një kamp përqendrimi serb, ju kërkoj të hidhni dritë mbi një vuajtje për të cilën institucionet ndërkombëtare nuk kanë dijeni.”
Kështu zinte fill letra duke përfunduar me fjalët: “Ne, të burgosurit shqiptarë të Kosovës, jemi hebrenjtë e fundit të mbajtur në kampet hitleriane të Milosheviçit, madje edhe pas rënies së tij… Dhe bota vazhdon të jetë e verbër!!!”
Zoti President, ja thelbi i çështjes: në kontinentin tonë evropian, pjesë e hapësirës perëndimore, atë që quhet pararojë e luftës për një botë të re demokratike dhe morale, ekzistoka edhe një vend me emrin Jugosllavi, ku njerëzve u hidhen prangat thjesht pse aspirojnë lirinë. Dhe ky vend e quan veten demokratik, këtij vendi ia hapin dyert, madje të dy kanatet, duke harruar se ai e ka për detyrë t’i japë fund kësaj barbarie.
Për të shmangur çdo keqkuptim, do të doja së pari t’ju thosha se shqiptarët kanë qenë dhe i janë mirënjohës Evropës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, për faktin se ata i dhanë lirinë gjysmës së kombit të tyre. Nga ana tjetër, krejt ndryshe nga ç’trumbeton propaganda antishqiptare, ata janë një popull i durueshëm dhe i matur në kërkesat e veta. Por këtë durim ia kanë keqpërdorur së tepërmi dhe madje vazhdojnë ta bëjnë këtë me cinizëm. Mjafton të sillen ndër mend disa prej fakteve të shënuara në letrën që përmenda.
Më 10 qershor 1999, menjëherë pas marrjes së Kumanovës, që shënoi edhe fundin e konfliktit mes NATO-s dhe Milosheviçit, rreth një milion shqiptarë të Kosovës u rikthyen me shpejtësi në tokat e tyre, prej nga i kishin dëbuar në kushte çnjerëzore. Po atë ditë, më 10 qershor 1999, trupat serbe që linin Kosovën, morën me forcë 2050 shqiptarë për t’i burgosur më pas. Nëse thuhet se çdo burgosje është në vetvete një tragjedi, të burgosesh ditën e çlirimit të vendit tënd përbën një tragjedi të pafund.
Njeriu që më dërgoi këtë letër është një prej personazheve të kësaj drame. Me të drejtë ai shtron pyetjen: si është e mundur që Kryqi i Kuq Ndërkombëtar, Komisariati i Lartë i Refugjatëve, Këshilli i Evropës (Komiteti kundër torturës) nuk shfaqin interes për të burgosurit shqiptarë të Kosovës? A do të ndodhte kështu edhe nëse ata do të ishin amerikanë, gjermanë apo francezë? Si është e mundur që presidenti i shpallur si demokrat, Koshtunica, për më tepër jurist në vendin e tij, të tregohet kaq i pandjeshëm, mizor e madje racist ndaj këtyre të burgosurve? Së fundi, si është e mundur që askush nuk e shpall e nuk e dënon këtë gjendje?
Mbasi shtypën dhe masakruan një popull për vite me radhë, mbasi shkuan në thikë rreth një mijë fëmijë të moshës nën pesë vjeç, siç e ka pohuar edhe vetë shtypi serb (në artikujt e Filipoviçit në gazetat “Le Monde” dhe “Liberation”), mbasi përdhunuan qindra vajza dhe gra, mbas shpërnguljes barbare të rreth një milion njerëzve, provokimi vazhdon. Mbajtja e të burgosurve politikë shqiptarë është pjesë e një strategjie sistematike, të ndjekur me cinizëm, vite me radhë. Ky sistem i shtyn shqiptarët të gabojnë. Qëllimi i tij është ligjërimi i mëtejshëm i goditjeve kundër tyre. Një lojë makabre që luhet prej shumë kohësh në Ballkan.
Zoti President, siç e dini, kjo nuk është hera e parë që unë përpiqem të tërheq vëmendjen tuaj ndaj çështjes së të burgosurve politikë shqiptarë të Kosovës. E di që gjatë vizitës suaj në Beograd, u lirua vetëm një i burgosur, Albin Kurti. Por, sa të tjerë, numri i të cilëve nuk dihet, mbetën ende? Sa kanë vdekur? Kohë pas kohe, i zhvendosin nga një kamp në tjetrin, lirojnë një ose dy veta, si me pikatore… Mes tyre gjendet Ukshin Hoti, lider i rëndësishëm, ish-ministër i Punëve të Jashtme të Kosovës autonome, filozof, politolog…
Është e vështirë të pranosh idenë se mbi shqiptarët e Kosovës po lejohet të ushtrohen tortura epokash të shkuara të cilat u janë kursyer popujve të tjerë të Evropës. Kjo të bën t’i druhesh shfaqjes së re të racizmit mbi kontinentin tonë.
Ideja e Evropës, realiteti i saj tashmë, nuk mund të lidhen kurrsesi me asnjë lloj racizmi. Me një tmerr të tillë mbi truallin e vet, ndërgjegjja evropiane nuk mund të jetë e qetë. Liria e Evropës nuk mund të jetë e plotë pa lirinë e popujve që i përkasin hapësirës së saj.
Pikërisht për këto vuajtje të mëdha, e veçanërisht për tragjedinë e të burgosurve, arsye e kësaj letre, ju drejtohem juve, President i një vendi pa të cilin nuk mund të kuptohet historia e lirisë njerëzore. Franca, duke pasur ndikim qoftë në Shqipëri, qoftë në Jugosllavi, i ka mjetet e duhura për të ndërmarrë një aksion vendimtar për këta të burgosur, orët e të cilëve janë të pafundme, siç janë gjithnjë orët e skllavërisë. Ju drejtohem juve, Zoti President, me shpresën se do të ndërmerrni një përçapje, që do të japë sinjalin e një veprimi më të gjerë për të qetësuar atmosferën e rëndë në gadishullin e lënduar ballkanik.


Me konsideratën time të lartë,
Ismail Kadare
Paris, 12 dhjetor 2001

VIJON NESËR

[Arrnubi]

Pse ishte e nevojshme polemika me Kadarenë?

Rexhep Qosja

Çka, vërtet, tha më tutje Ismail Ka dare? Herën e parë tha: “Disku timet e lindura për identitetin evropian të shqiptarëve, janë të panevojshme”! Herën e dytë tha: “Eshtë një gabim i rëndë hapja e këtyre polemikave”! Nuk është polemika që nisi kundër meje me librushkën raciste Identiteti evropian i shqiptarëve shkrimi i parë, as e bëra e parë e Ismail Kadaresë, të cilën Ismail Kadare e quan të panevojshme, madje gabim të rëndë! Nuk do të jetë as e fundit. Ai ka arsye ato që thotë sot t’i mohojë nesër. Kjo është politika e tij! Ismail Kadare ka arsye të thotë, tani, se është një gabim i rëndë hapja e këtyre polemikave. Si mos të jetë për të gabim i rëndë hapja e një polemike, në të cilën ai pësoi disfatë intelektuale dhe morale. Polemika ishte shumë e nevojshme pikërisht për të bërë të mundshme që të fillojë dritëhedhje në mashtrimet, me të cilat e ushqen Ismail Kadare opinionin shqiptar. Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe ishte e nevojshme për t’i çmaskuar idetë raciste të Ismail Kadaresë dhe për të treguar se sa të rrezikshme mund të jenë ato në jetën politike dhe kulturore shqiptare: për të treguar se ç’rol shpërbërës (çintegrues) mund të luajnë ato në jetën kombëtare shqiptare. Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe ishte shumë e nevojshme për të çmaskuar, në njërën anë, qëndrimet e tij kundërmyslimane, të shprehura në vazhdimësi gjatë 15 vjetëve të fundit dhe, në anën tjetër, propagandën e tij për kthim në fenë e të parëve, domethënë në krishterimin - ishte e nevojshme për të treguar se trajtimi i këtillë i pabarabartë i dinjitetit të feve të ndryshme është një punë e rrezikshme, që mund të cenojë baraspeshën dhe bashkëjetesën e harmonishme shekullore mes shqiptarëve të feve të ndryshme. Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe ishte shumë e nevojshme për të treguar se, si në kohën e diktaturës komuniste, ashtu edhe sot, Ismail Kadare po shfrytëzon parti dhe institucione politike e shtetërore, në njërën anë, kurse tarafin vetjak të përbërë prej disa gazetarësh e shkrimtarësh, në anën tjetër, për të ushtruar dhunë mbi kritikën dhe, në përgjithësi, mbi shkencën letrare me qëllim që të ruajë edhe më tutje si në kohën e komunizmit, pushtetin në jetën letrare dhe kulturore shqiptare në përgjithësi. Duke e ruajtur këtë pushtet të tij dhe të tarafit të tij në jetën letrare dhe kulturore kombëtare, ai në të vërtetë ruan privilegje të veçanta. Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe, ishe shumë e nevojshme për të parë se si me ndihmën e institucioneve politike e shtetërore dhe me tarafin e tij të përbërë prej gazetarësh dhe shkrimtarësh, Ismail Kadare ushtron dhunë edhe mbi mendimin kritik, në të vërtetë mbi historinë letrare shqipe, duke i shkaktuar asaj deformime të veçanta shkencore dhe morale. Edhe sot si dje, si në kohën e diktaturës komuniste, ai bën trysni mbi kritikën dhe historinë letrare me qëllim që të mbetet i zyrtarizuar mendimi për të si Njëshi i letërsisë shqipe! Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe, ishte shumë e nevojshme për të parë se nuk është aspak i vogël numri i atyre që shkruajnë sot në kulturën tonë duke mos ngurruar aspak që të komprometojnë mendimin shkencor: duke shpallur të vërtetë çdo gjë që për ta dhe miqtë e tyre është e dobishme. Një qëndrim i këtillë ndaj mendimit shkencor është shkaku kryesor i aq shumë bërllok - shkencës në shkrimet e Ismail Kadaresë dhe të bashkëmendimtarëve të tij. Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe, ishte shumë e nevojshme për shkak se ua qiti për tokë maskat disa vetjeve gjatë të maskuara. Së pari ia qiti për tokë maskën Ismail Kadaresë, të cilin vetëm leverdia vetjake e nxiti të veçojë identitetin e shqiptarëve të Shqipërisë prej identitetit të shqiptarëve të tjerë duke e shkruar atë fjalinë famëkeqe: “Letrat e Shqipërisë janë të qarta”! Dhe, këtë separatizëm të tij e ndoqën pastaj miq të tij, njëri prej të cilëve nuk ngurroi të thotë se edhe po të bëhej i mundshëm referendumi për bashkimin e Kosovës me Shqipërinë do të votonin kundër, kurse tjetri nuk ngurroi të thotë se identiteti i shqiptarëve të Kosovës dhe të Maqedonisë ndryshon prej identitetit të shqiptarëve të Shqipërisë, gjoja për shkak të jetës së tyre gati njëqindvjeçare në një bashkësi tjetër shtetërore! Nuk ka nevojë të theksohet se separatizmin e këtillë që nuk është pa ithtarë edhe në Kosovë, e komprometon vetë njëmendësia shqiptare, por është e nevojshme të theksohet se separatizmin e këtillë duhet komprometuar duke e çmaskuar kudo paraqitet ai: në fushë të gjuhës standarde, në fushë të përpjekjeve për shpalljen e identitetit kombëtar kosovar, në fushë të tejshquarjes, të tejtheksimit të vetëdijes fetare dhe, së fundi, në fushë të qëndrimeve kundërmyslimane të Ismail Kadaresë. Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe, ishte shumë e nevojshme për të parë se sa servile ndaj të huajve dhe sa brutale ndaj të vetëve janë klasa jonë politike dhe intelektuale. Dhe, ky servilizëm, në njërën anë, dhe ky brutalitet, në anën tjetër, tregojnë se sa jodemokratike janë gjuha jonë politike dhe gjuha jonë intelektuale. E, dihet: nuk mund të flitet për demokraci të vërtetë në një vend pa u demokratizuar gjuha politike dhe intelektuale. Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe, ishte shumë e nevojshme për të parë se mendimet tona, vlerësimet tona, horizontet tona intelektuale ende janë mendime, vlerësime, horizonte krahinore (provinciale). Mendimet e të huajve, vlerësimet e të huajve bëhen përcaktuese të mendimeve dhe të vlerësimeve tona për vetjet tona, për vlerat tona, pavarësisht pse në mendimet dhe në vlerësimet e tyre mund të jenë të përmbajtura interesat e tyre! Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe, ishte shumë e nevojshme për të parë se sa shumë, tmerrshëm shumë, janë përmbysur parimet dhe standardet etike në jetën tonë letrare dhe kulturore në përgjithësi e të mos flitet për përmbysjen e tyre sketërrore në jetën tonë politike. Vetëm në një kulturë në të cilën aq poshtë janë përmbysur parimet dhe standardet etike mund të rehabilitohet aq lehtë edhe aq agresivisht një shkrimtar politik si Ismail Kadare, i cili politikisht e fetarisht vishet e zhvishet aq lehtë e aq shpejtë, i cili me mendimet kritike, historiko-letrare, me vepra publicistike, me disa vepra letrare në prozë e në vargje, dhe me rolin në jetën letrare e kulturore, aq shërbimet ia ka bërë diktaturës komuniste. Në një varg vendesh ish-komuniste bëhen të ashtuquajturat antologji të turpit kombëtar, në të cilat botohen shkrime-vjersha, poema, sprova, studime, fragmente prozash, që shkrimtarë të ndryshëm u kanë kushtuar diktatorëve komunistë të Bashkimit Sovjetik dhe të vendeve të tyre, kurse ne e lavdërojmë dhe e festojmë ideologun e sovjetizimit të letërsisë dhe të kulturës shqiptare, bashkëpjesëmarrësin ideologjik dhe politik në krimet ndaj krijimtarisë letrare e shkencore dhe ndaj disa krijuesve! Është harruar, tragjikisht është harruar, se etika kombëtare, që përmban vepra e Naim Frashërit dhe krenaria kombëtare, që përmban vepra e Gjergj Fishtës duhet të jenë obliguese ndaj çdo krijuesi shqiptar. Dhe, ndaj opinionit shqiptar. Polemika që nisi Ismail Kadare ishte shumë e nevojshme. Dhe, ishte shumë e nevojshme edhe për një sërë arsyesh të tjera, për të cilat është e pamundur të flitet në këtë shkrim-reagim ndaj konferencës me gazetarët që shteti shqiptar ia organizoi Ismail Kadaresë. Ajo që duhet të thuhet në fund është kjo: e vërteta për krijimtarinë e Ismail Kadaresë dhe për rolin e tij të vërtetë në jetën letrare dhe kulturore shqiptare, sidomos, në kohën e diktaturës komuniste nuk mund të burgoset më, pavarësisht prej përpjekjeve të tij, të njerëzve të tarafit të tij dhe të institucioneve shtetërore që ta burgosin atë. Le të jetë kjo një përvojë historike për brezat e ardhshëm të krijuesve shqiptarë.

[Wordless]

Sikur Viktor Hygo, Volter, Shekspir, Mikelanxhelo etj etj etj, te gjykoheshin per
"pikpamjet politiko-fetare", apo per jeten private, emrat e tyre s'do i
gjenim as ne guret e varreve.

[Iliriani]

Shqiptarët, evropianë në letrat e Kadaresë


Robert Rakipllari

DOSJE ESKLUZIVE
Katër letra të Kadaresë, në polemikën për identitetin evropian të shqiptarëve. “Shekulli” boton letrat e shkrimtarit të madh drejtuar Bushit, Miteranit, Havelit dhe Shirakut

Në këto letra preken disa nga çështjet kryesore që kanë lidhje me polemikën e sotme, siç është problemi i marrëdhënieve të Evropës me popullin shqiptar në Shqipëri e në Kosovë, çështja e lirisë së Kosovës dhe e së ardhmes evropiane të shqiptarëve.

Polemika lidhur me identitetin evropian të shqiptarëve, të cilën gazeta “Shekulli” e ka pasqyruar gjerësisht, ka zgjuar një interes të madh te lexuesit. Ndër letrat dhe reagimet e shumta që kemi marrë, krahas interesit është shprehur dëshira që polemika të mos degradonte nga synimi i saj fillestar: çështja e identitetit, në kuadër të dy qëllimeve kryesore të popullit shqiptar sot: hyrja e Shqipërisë në Evropë dhe pavarësia e plotë e Kosovës.
Në përpjekje për një orientim më të drejtë të diskutimit, gazeta i kërkoi leje shkrimtarit Ismail Kadare, për botimin e katër letrave të tij, drejtuar katër presidentëve të njohur të botës së sotme: Xhorxh Bush (ati), Fransua Miteran, Vacslav Havel dhe Zhak Shirak. Tri nga këto letra janë shkruar pesëmbëdhjetë vite më parë, në shtator të vitit 1991. Letra e katërt, e cila botohet për herë të parë në Shqipëri, është dërguar në dhjetor të vitit 2001.
Në këto letra preken disa nga çështjet kryesore që kanë lidhje me polemikën e sotme, siç është problemi i marrëdhënieve të Evropës me popullin shqiptar në Shqipëri e në Kosovë, çështja e lirisë së Kosovës, e së ardhmes evropiane të shqiptarëve etj.
Leximi i këtyre letrave, sjell idenë se si çështjet e rëndësishme mund të trajtohen jashtë pasioneve e jashtë çdo personalizimi, dy të këqija të mëdha, që e kanë dëmtuar aq shumë çështjen shqiptare.
Në jehonën që i është bërë e vazhdon t’i bëhet këtij debati, krahas kuptimit të drejtë të fenomeneve, janë shprehur disa herë keqkuptime të rrezikshme lidhur me raportet Shqipëri-Kosovë, si dhe raportet midis besimeve fetare në Shqipëri.
Në këto letra jepet një model i trajtimit të çështjes shqiptare si çështje e një kombi që është një dhe i pandarë. Ato janë një përgjigje e qartë kundër spekulimeve të kohëve të fundit për gjoja shpërfilljen e autorit të letrave ndaj Kosovës, lirisë së saj, UÇK-së etj.
Një gjë tepër e rëndësishme është se në këto letra, ndonëse, siç e thekson Kadare në intervistën e tij, iu drejtohen “katër presidentëve të krishterë”, në asnjë rresht të tyre nuk përmendet faktori fetar si faktor ndihmues ose pengues për shqiptarët. Po ashtu, në këto letra, ashtu si edhe në sprovën “Identiteti evropian i shqiptarëve”, nuk gjenden asnjë herë shprehjet: “identitet i krishterë i Evropës” ose “identitet i Evropës së krishterë”, shprehje me të cilat janë bërë aq shumë spekulime. Ndërsa nesër do të botohet në gazetën “Shekulli” një intervistë e Kadaresë lidhur me këtë çështje, sot fillon botimi i letrave të shkrimtarit të njohur drejtuar liderëve botërorë të viteve ’90 dhe 2000.


NESËR INTERVISTA

Ndërsa polemika për identitetin evropian ose joevropian të shqiptarëve vazhdon në shtypin shqiptar, Ismail Kadare rikthehet në këtë debat nëpërmjet një interviste ekskluzive për gazetën “Shekulli”. Në intervistën që do të botohet nesër së bashku me letrën e tij shkruar presidentit Vaclav Havel, Kadare flet për bjerrjen e kësaj polemike, duke shtuar se ajo që ai ka thënë në lidhje me identitetin evropian të shqiptarëve nuk është asgjë më shumë sesa një ide e përpunuar prej një shekulli e gjysmë nga rilindësit tanë në lidhje me orientimin evropianoperëndimor të Shqipërisë. Kadare i quan disa nga polemizuesit “Haxhi Qamilë të vonuar” që i janë kthyer zanatit të vjetër të falsifikimit. Flet edhe për trajtimin e profetit Muhamed në sprovën “Dante Aligieri” dhe pozicionimin e Shqipërisë sot mes Evropës dhe SHBA-së si gjënë më të mirë që i ka ndodhur popullit shqiptar që nga pavarësia.

Ja një fragment i kësaj interviste:
“Të vetëshpallurit mbrojtës të myslimanizmit shqiptar, në të vërtetë, janë akuzuesit kundër tij. Identitetit evropian ata i kundërvënë “identitetin mysliman”. Përveç që është një mënyrë barbare të menduari, sepse konceptit “evropian” nuk mund t’i vësh përballë një koncept fetar, ashtu siç nuk mund t’i vësh një të tillë koncepteve “aziatik” ose “amerikan”, kjo kundërvënie shpreh një qëndrim përjashtues ndaj pjesës myslimane të popullsisë shqiptare. Sipas kësaj kundërvënieje, myslimanët shqiptarë e kanë të pamundur ose të ndaluar të jenë evropianë”.


Letra e Kadaresë drejtuar Xhorxh Bushit për çështjen e Kosovës

Kadare-Bushit:
NDALONI MASAKRËN KUNDËR KOSOVËS

SOMARIO:
A do të pranohet prej botës së sotme të qytetëruar e drejta e këtij populli që të jetojë bashkë, në të njëjtën shtëpi, si të gjithë kombet apo do t’i mohohet kjo e drejtë në emër të tabuve ose të gjumit të qetë të dikujt?

SOMARIO:
Me një krim të tillë në ndërgjegje, bota e lirë s’mund të flejë e qetë. Ndonëse nuk do të doja ta mbyllja këtë letër me një gjë të zymtë, s’mund të rri pa ju thënë se shqiptarët e Kosovës i kanë bërë një thirrje për ndihmë gjithë botës: një masakër e përgjakshme po përgatitet kundër tyre.


LETËR GEORGE BUSH-IT,
PRESIDENTI I SHBA-SË

Zoti President!

Dy vjet më parë, më 1989, kur jo vetëm në vendin tim, por në gjithë perandorinë e Lindjes, diktatura komuniste ishte ende në këmbë, me mikun tim, laureatin e çmimit Nobel të Paqes, Elia Weisel, ju kam dërguar një letër. Në atë kohë, për një letër si ajo, në Shqipërinë komuniste dënoheshe me vdekje, megjithatë, unë e ndjeva për detyrë t’ju drejtohesha Juve, presidentit të shtetit më të fuqishëm demokratik të botës, për t’ju kërkuar ndjesë në emër të popullit shqiptar për qëndrimin armiqësor që mbante qeveria komuniste shqiptare ndaj SHBA-së. Ju shkruaja, midis të tjerash në atë letër, se populli shqiptar, në kundërshtim me sunduesit komunistë, kishte ndjenja të thella mirënjohjeje për SHBA-në, dhe ju lutesha Juve, që, pa ua vënë veshin fyerjeve të Tiranës, të vazhdonit të ndihmonit këtë popull martir, si atë që vuante brenda kufijve të shtetit, si gjysmën tjetër të tij që vuante në Jugosllavi.
Dhe ja, pa u mbushur dy vjet, në marrëdhëniet amerikano-shqiptare ndodhi e pabesueshmja. Kur sekretari i shtetit Baker u prit në mënyrë madhështore në Tiranë, isha i lumtur të vërtetoheshin fjalët që ju kisha shkruar më 1989, që në atë kohë mund të tingëllonin si fantazi shkrimtari, se SHBA-ja do të ketë te populli shqiptar një mik të zjarrtë e të përhershëm. Nga ana e tyre shqiptarët, të zhgënjyer nga ato lidhje të mbrapshta në të cilat i çuan komunistët, janë sot më të etur se kurrë për miqësi të vërtetë.
Zoti President, sot kur një pjesë e botës, e sidomos ajo pjesë që posa është shkëputur nga e kaluara komuniste, po përpëlitet e s’gjen dot qetësi, njerëzimi mbarë përcjell me adhurim përpjekjet tuaja fisnike për rregullimin e saj. Në këtë kahje, jo vetëm si shkrimtar e qytetar shqiptar, por edhe si njeri që dëshiron një botë më të përkryer, ju drejtohem Juve, burrit të shtetit me të cilin e ardhmja e botës ka një lidhje të drejtpërdrejtë.
Për shumë dekada, një pjesë e botës në aksionet e saj politike e diplomatike, përballë problemeve të mëdha ka qenë shpeshherë e paralizuar prej dogmave dhe tabuve. Në emër të një stabiliteti e qetësie false këto dogma shpalleshin të shenjta e të pandryshueshme, paçka se kombe e popuj të tërë, të rrëzuar prej fatit njëlloj si titanët e dikurshëm, vuanin e rënkonin prej tyre. Tani është e qartë për cilindo se ajo qetësi dhe stabilitet që përligjej nga formulat gjoja të shenjta, nuk ka qenë veç një harmoni e gënjeshtërt. Nuk do të zgjatem për gjëra që Ju i dini më mirë se kushdo dhe prej të cilave jeni shqetësuar si rrallë kush. Do të dëshiroja vetëm që të tërheq edhe një herë vëmendjen tuaj, Zoti President, për popullin me fatin më tragjik të krejt kontinentit evropian: shqiptarët.
Ky është i vetmi popull në historinë e Evropës që, pas dy mijë vjetëve jetë, u nda më dysh, që në fillim të shekullit XX, prej Fuqive të Mëdha. Ky është i vetmi komb që në këtë shekull u shtyp prej dy diktaturave më të egra që ka njohur bota: diktaturës së komunistëve shqiptarë dhe diktaturës së komunistëve serbë.
Ky gjymtim e kjo shtypje dyfishe e ka lodhur dhe e ka dëmtuar rëndë këtë komb. Tani, gjysma e tij, ajo që jeton brenda kufijve të shtetit shqiptar është duke e fituar më në fund lirinë. Por gjysma tjetër, ajo që ende ndodhet nën komunistët serbë, është në zi dhe në mjerim.
Zoti President i SHBA-së! Mendoj se është e palejueshme dhe në kundërshtim me të gjitha ligjet e natyrës, të së drejtës universale dhe të Zotit, që ky komb të vazhdojë të jetë i dënuar kështu. Dhurata që iu bë terroristëve serbë që vranë më 1914 në Sarajevë, dukën Ferdinand të Austro-Hungarisë, duke u dhënë si shpërblim gjysmën e Shqipërisë, është një nga krimet më të rënda në historinë e njerëzimit. Sa më shpejt që bota e qytetëruar ta çlirojë veten e saj nga ky krim aq më mirë do të jetë.
Kur ju shkruaj këto fjalë unë nuk mendoj kurrë që paqja dhe mirëkuptimi i sotëm i arritur me aq mundime të rrezikohen për shkak të shqiptarëve. As nuk parashtroj kërkesa për veprime të ngutshme, brutale ose sensacionale. Ajo që dëshiroj të shtroj para jush është kërkesa për një ndryshim parimor në qëndrimin ndaj popullit shqiptar. Në mbarim të këtij shekulli përpara shqiptarëve po ngrihet shansi historik, shansi që të korrigjohet faji që u bë ndaj tyre në fillim të shekullit.
A do të pranohet prej botës së sotme të qytetëruar e drejta e këtij populli që të jetojë bashkë, në të njëjtën shtëpi, si të gjithë kombet apo do t’i mohohet kjo e drejtë në emër të tabuve ose të gjumit të qetë të dikujt?
Në qoftë se në vizionin e Evropës së nesërme pranohet kjo ide, mendoj se edhe mjetet demokratike për zgjidhjen e saj në mënyrë paqësore, diplomatike, njerëzore, pa dhimbje e gjak për kurrkënd, mund të gjenden. E tmerrshme është se gjer më sot kjo ide nuk është pranuar. Por në kohën tonë, në kohën e triumfit të të drejtave të njeriut, triumf në të cilin SHBA-ja ka një vend nderi, të mos pranosh një ide të tillë, do të thotë të pajtohesh me të kundërtën. Të pajtohesh me një nga tragjeditë më të rënda të kohës.
Me një krim të tillë në ndërgjegje, bota e lirë s’mund të flejë e qetë. Ndonëse nuk do të doja ta mbyllja këtë letër me një gjë të zymtë, s’mund të rri pa ju thënë se shqiptarët e Kosovës i kanë bërë një thirrje për ndihmë gjithë botës: një masakër e përgjakshme po përgatitet kundër tyre.
Shpresoj Zoti President i SHBA se ju do të bëni gjithçka për të ndaluar këtë krim të paralajmëruar tashmë nga shumë drejtime.
Duke ju falënderuar edhe një herë, Ju personalisht dhe shtetin tuaj të madh për vëmendjen ndaj popullit tim, shpresoj Zoti President se midis punëve dhe problemeve tuaja të shumta do të vazhdoni të interesoheni për fatin e popullit tim martir.
Pranoni Zoti President, shprehjen e respektit tim më të thellë!

Ismail Kadare

Paris, 11 shtator 1991



Letra e Kadaresë drejtuar Fransua Miteranit, në lidhje me Shqipërinë dhe Kosovën

Kadare-Miteranit:
Çlirojeni Evropën nga fajet e vjetra ndaj Shqipërisë

Somario:
Evropa e nesërme s’mund të ndërtohet pa e çliruar ndërgjegjen nga gabimet dhe fajet e vjetra. Historia e botës sonë është e mbushur me faje të tilla, por ato që u bënë në çerekun e parë të këtij shekulli prej Fuqive të Mëdha evropiane, janë tepër të ndjeshëm ende sot.

Somario:
Midis dy seanca mbledhje, midis dy ceremonive, u bënë prerje tragjike kufijsh, popujve iu këputën pjesë të tëra, dhe ndonjë popull u pre më dysh. Tani, pas kaq vitesh, ashtu si plagët e vjetra që dhembin sa herë ngryset moti, ashtu dhe këto prerje shkaktojnë dhimbje e tragjedi të reja.



LETËR FRANÇOIS MITTERRAND-IT,
PRESIDENT I FRANCËS


Zoti President!

Pata nderin të marr pjesë në mbledhjen e Pragës, në mbyllje të së cilës ju mbajtët një fjalim, që me të drejtë u gjykua prej të gjithëve i shkëlqyer. Nuk pata mundësi t’ju takoj në mbarim të konferencës suaj të shtypit, por edhe po t’ju kisha takuar vështirë se do të mund t’ju shtjelloja në ca çaste të shkurtra atë çka po ju parashtroj këtu.
Kjo letër ka lidhje me fjalimin tuaj dhe unë po ju drejtohem si President i Francës e njëkohësisht si burrë shteti vizionar, një nga arkitektët kryesorë të Evropës së nesërme. Shumë mendje të fuqishme janë të angazhuara sot për projektin e kësaj Evrope, që është një nga aksionet më madhështore të ndërmarra ndonjëherë në historinë e njerëzimit. Sa më shumë të kalojë koha, aq më qartë do të spikatin përmasat e vërteta të kësaj ngrehine monumentale, mbi të cilën popujt kanë vënë aq shumë shpresa.
Do të jetë në nderin e përbashkët të kontinentit tonë gjetja e rrugëve dhe shtrimi i tyre i vështirë për të mbërritur tek Evropa e nesërme. Në këtë kontekst mendova t’ju drejtohem.
Është një gjë e njohur tashmë se një pjesë e qytetërimit antik grek, mbi të cilin është ngritur qytetërimi perëndimor, e sidomos ajo pjesë që lidhet me letërsinë e mitet, është mbështetur mbi një akt moral: një emancipim të ndërgjegjes ose më saktë një exorcizëm të saj. Pa këtë exorcizëm, që Greqia e filloi me Homerin, për të nxjerrë nga vetja një krim të vjetër, krimin kundër Trojës, populli grek s’mund të shkonte përpara e të ngjitej atje ku u ngjit.
Evropa e nesërme s’mund të ndërtohet pa e çliruar ndërgjegjen nga gabimet dhe fajet e vjetra. Historia e botës sonë është e mbushur me faje të tilla, por ato që u bënë në çerekun e parë të këtij shekulli prej Fuqive të Mëdha evropiane, janë tepër të ndjeshëm ende sot. Midis dy seanca mbledhje, midis dy ceremonive, u bënë prerje tragjike kufijsh, popujve iu këputën pjesë të tëra, dhe ndonjë popull u pre më dysh. Tani, pas kaq vitesh, ashtu si plagët e vjetra që dhembin sa herë ngryset moti, ashtu dhe këto prerje shkaktojnë dhimbje e tragjedi të reja.
Në këtë kirurgji të rëndë, ai që humbi më shumë ishte kombi shqiptar. Bashkëkohës i grekëve të vjetër, një nga më martirët e kontinentit, pas dy mijë vjet jete në bashkësi, ai u pre më dysh më 1913 dhe 1918. Qysh nga kjo kohë ajo prerje kullon gjak.
Në korrik të vitit 1989, gjatë mëngjesit që më ftuat në Elize, për të cilin ruaj një kujtim aq të bukur, gjatë bisedës sonë folëm, midis të tjerash, edhe për çështjen e shqiptarëve e të kurdëve, si dy nga problemet etnike më të ndërlikuara. Ju thatë atëherë me të drejtë, se ndërsa problemi kurd, për rrethana që dihen është tepër i ndërlikuar, çështja e shqiptarëve paraqitet më e qartë. Pas luftës së Gjirit, gjithë bota ishte dëshmitare e tragjedisë kurde, kurse për tragjedinë shqiptare ende nuk duket projekt zgjidhjeje në horizont.
Në atë takim unë ju kujtova se mbi kombin shqiptar rëndojnë për fat të keq dy diktatura: ajo e komunistëve vendës dhe ajo e komunistëve serbë. Tani mbas dy vjetësh, njëra nga diktaturat, ajo shqiptare, ka rënë, por ka mbetur tjetra, serbja.
Unë ju shkruaj këtë letër me besim të plotë se ju si President i Francës, si evropian i shquar dhe si një njeri i kulturës e i ndërgjegjes botërore do të bëni diçka për zgjidhjen e këtij problemi dramatik. Unë e di mirë se sa të vështira janë çështjet etnike, sa ndërlikime të papritura krijojnë aty ku nuk priten, dhe sa shpesh bien ndesh me harmoninë e arritur me aq vështirësi.
Ju siguroj, Zoti President, se shqiptarët nuk do të kërkojnë kurrë në mënyrë të paduruar e egoiste të rregullojnë çështjen e tyre në kurriz të paqes evropiane ose të cenimit të popujve të tjerë. Por në qoftë se ata kurrsesi nuk duan të bëhen shkaktarë të prishjes së harmonisë në kontinent, kjo s’do të thotë se ata do të vazhdojnë të vetëflijohen e të mos kërkojnë ato të drejta elementare për të cilat bota e sotme është krejtësisht në një mendje.
Mendoj se ajo që kërkojnë sot shqiptarët janë dy gjëra. E para, të ndihmohet demokracia në Shqipëri. E dyta, të mos lihet gjysma e kombit shqiptar, që jeton në Jugosllavi nën mëshirën e terrorit serb, kësaj skëterre të papërfytyrueshme të kohës sonë.
Çështja e parë, ndihmesa për demokracinë e re shqiptare është e qartë dhe e thjeshtë, dhe kohët e fundit, për fat të mirë, janë ndërmarrë disa hapa të ndjeshme. Çështja e dytë lidhet me kërkesën e ngutshme që shqiptarët, populli i tretë në Jugosllavi, të vendosin si çdo komb tjetër për fatin e tyre.
Lidhur me këtë do të dëshiroja të shtoja diçka të rëndësishme. Nga të dhëna të sakta që kam mundur të grumbulloj, vërtetohet njoftimi që liderët demokratë të Kosovës i kanë bërë të ditur gjithë botës, se komunistët serbë po përgatisin kundër shqiptarëve një masakër të përgjithshme. Sado që një gjë e tillë tingëllon si mesjetare dhe e kapërcyer nga koha, më besoni Zoti President, se në gadishullin ballkanik mesjeta është ende e pranishme. Unë ju lutem që ta vlerësoni këtë paralajmërim, këtë klithmë për ndihmë, përpara se tragjedia të ndodhë, dhe përpara se të jetë vonë.
Duke ju kërkuar ndjesë për këtë letër të gjatë, jam i sigurt Zoti President, se me gjithë punët dhe angazhimet e shumta që keni, do të bëni diçka të ndjeshme për popullin tim, i cili përherë ka pritur diçka më shumë nga Evropa, e veçanërisht nga Franca. Drama e tij është pjesë e dramës botërore, por aq më tepër drejtësia që ai kërkon është pjesë e saj.
Pranoni Zoti President, shprehjen e konsideratës sime më të lartë!

Ismail Kadare

Paris, 12 shtator 1991



Letra e Kadaresë drejtuar Zhak Shirakut, në lidhje me të burgosurit politikë në burgjet jugosllave

Kadare-Shirakut:
Shqiptarët, ende në kampe përqendrimi jugosllave

Somario;
Është e vështirë të pranosh idenë se mbi shqiptarët e Kosovës po lejohet të ushtrohen tortura epokash të shkuara të cilat u janë kursyer popujve të tjerë të Evropës. Kjo të bën t’i druhesh shfaqjes së re të racizmit mbi kontinentin tonë.

Somario:
Ideja e Evropës, realiteti i saj tashmë, nuk mund të lidhen kurrsesi me asnjë lloj racizmi. Me një tmerr të tillë mbi truallin e vet, ndërgjegjja evropiane nuk mund të jetë e qetë. Liria e Evropës nuk mund të jetë e plotë pa lirinë e popujve që i përkasin hapësirës së saj.


Letër Presidentit Jasques Chirac

Zoti President!
Nuk kam menduar kurrsesi se do t’ju drejtohesha sërish rreth një çështjeje, për zgjidhjen e së cilës bashkësia ndërkombëtare, dhe në veçanti Evropa Perëndimore, Aleanca e Atlantikut, Franca dhe ju vetë keni marrë pjesë seriozisht dhe fuqishëm: drama e Kosovës. E kuptoj fare mirë se gjërat duhen vendosur në përmasat e tyre reale dhe se bota e sotme ka çështje të reja dramatike për të zgjidhur, nuk duhet pra t’i lejoj vetes luksin e rikthimit pafund te shqetësimet e një populli, edhe kur ka arsye për ta bërë. Jam i ndërgjegjshëm për këtë gjë, e, megjithatë, një fakt skandaloz më shtyn t’i tejkaloj të gjitha dhe t’ju drejtohem me këtë letër.
Pak kohë më parë, një i burgosur politik shqiptar i quajtur Besim Zymberi, ia doli mbanë të nxirrte nga burgu i Sremes në Serbi, një dëshmi të shkruar, të nënshkruar prej tij dhe në emër të qindra të burgosurve politikë që mbahen ende në burgjet e Jugosllavisë. Ma ka drejtuar publikisht këtë dëshmim, si shkrimtar, duke më kërkuar me ngulm t’ia bëj të ditur opinionit evropian, si dhe atij botëror.
“Unë, i burgosur shqiptar në një kamp përqendrimi serb, ju kërkoj të hidhni dritë mbi një vuajtje për të cilën institucionet ndërkombëtare nuk kanë dijeni.”
Kështu zinte fill letra duke përfunduar me fjalët: “Ne, të burgosurit shqiptarë të Kosovës, jemi hebrenjtë e fundit të mbajtur në kampet hitleriane të Milosheviçit, madje edhe pas rënies së tij… Dhe bota vazhdon të jetë e verbër!!!”
Zoti President, ja thelbi i çështjes: në kontinentin tonë evropian, pjesë e hapësirës perëndimore, atë që quhet pararojë e luftës për një botë të re demokratike dhe morale, ekzistoka edhe një vend me emrin Jugosllavi, ku njerëzve u hidhen prangat thjesht pse aspirojnë lirinë. Dhe ky vend e quan veten demokratik, këtij vendi ia hapin dyert, madje të dy kanatet, duke harruar se ai e ka për detyrë t’i japë fund kësaj barbarie.
Për të shmangur çdo keqkuptim, do të doja së pari t’ju thosha se shqiptarët kanë qenë dhe i janë mirënjohës Evropës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, për faktin se ata i dhanë lirinë gjysmës së kombit të tyre. Nga ana tjetër, krejt ndryshe nga ç’trumbeton propaganda antishqiptare, ata janë një popull i durueshëm dhe i matur në kërkesat e veta. Por këtë durim ia kanë keqpërdorur së tepërmi dhe madje vazhdojnë ta bëjnë këtë me cinizëm. Mjafton të sillen ndër mend disa prej fakteve të shënuara në letrën që përmenda.
Më 10 qershor 1999, menjëherë pas marrjes së Kumanovës, që shënoi edhe fundin e konfliktit mes NATO-s dhe Milosheviçit, rreth një milion shqiptarë të Kosovës u rikthyen me shpejtësi në tokat e tyre, prej nga i kishin dëbuar në kushte çnjerëzore. Po atë ditë, më 10 qershor 1999, trupat serbe që linin Kosovën, morën me forcë 2050 shqiptarë për t’i burgosur më pas. Nëse thuhet se çdo burgosje është në vetvete një tragjedi, të burgosesh ditën e çlirimit të vendit tënd përbën një tragjedi të pafund.
Njeriu që më dërgoi këtë letër është një prej personazheve të kësaj drame. Me të drejtë ai shtron pyetjen: si është e mundur që Kryqi i Kuq Ndërkombëtar, Komisariati i Lartë i Refugjatëve, Këshilli i Evropës (Komiteti kundër torturës) nuk shfaqin interes për të burgosurit shqiptarë të Kosovës? A do të ndodhte kështu edhe nëse ata do të ishin amerikanë, gjermanë apo francezë? Si është e mundur që presidenti i shpallur si demokrat, Koshtunica, për më tepër jurist në vendin e tij, të tregohet kaq i pandjeshëm, mizor e madje racist ndaj këtyre të burgosurve? Së fundi, si është e mundur që askush nuk e shpall e nuk e dënon këtë gjendje?
Mbasi shtypën dhe masakruan një popull për vite me radhë, mbasi shkuan në thikë rreth një mijë fëmijë të moshës nën pesë vjeç, siç e ka pohuar edhe vetë shtypi serb (në artikujt e Filipoviçit në gazetat “Le Monde” dhe “Liberation”), mbasi përdhunuan qindra vajza dhe gra, mbas shpërnguljes barbare të rreth një milion njerëzve, provokimi vazhdon. Mbajtja e të burgosurve politikë shqiptarë është pjesë e një strategjie sistematike, të ndjekur me cinizëm, vite me radhë. Ky sistem i shtyn shqiptarët të gabojnë. Qëllimi i tij është ligjërimi i mëtejshëm i goditjeve kundër tyre. Një lojë makabre që luhet prej shumë kohësh në Ballkan.
Zoti President, siç e dini, kjo nuk është hera e parë që unë përpiqem të tërheq vëmendjen tuaj ndaj çështjes së të burgosurve politikë shqiptarë të Kosovës. E di që gjatë vizitës suaj në Beograd, u lirua vetëm një i burgosur, Albin Kurti. Por, sa të tjerë, numri i të cilëve nuk dihet, mbetën ende? Sa kanë vdekur? Kohë pas kohe, i zhvendosin nga një kamp në tjetrin, lirojnë një ose dy veta, si me pikatore… Mes tyre gjendet Ukshin Hoti, lider i rëndësishëm, ish-ministër i Punëve të Jashtme të Kosovës autonome, filozof, politolog…
Është e vështirë të pranosh idenë se mbi shqiptarët e Kosovës po lejohet të ushtrohen tortura epokash të shkuara të cilat u janë kursyer popujve të tjerë të Evropës. Kjo të bën t’i druhesh shfaqjes së re të racizmit mbi kontinentin tonë.
Ideja e Evropës, realiteti i saj tashmë, nuk mund të lidhen kurrsesi me asnjë lloj racizmi. Me një tmerr të tillë mbi truallin e vet, ndërgjegjja evropiane nuk mund të jetë e qetë. Liria e Evropës nuk mund të jetë e plotë pa lirinë e popujve që i përkasin hapësirës së saj.
Pikërisht për këto vuajtje të mëdha, e veçanërisht për tragjedinë e të burgosurve, arsye e kësaj letre, ju drejtohem juve, President i një vendi pa të cilin nuk mund të kuptohet historia e lirisë njerëzore. Franca, duke pasur ndikim qoftë në Shqipëri, qoftë në Jugosllavi, i ka mjetet e duhura për të ndërmarrë një aksion vendimtar për këta të burgosur, orët e të cilëve janë të pafundme, siç janë gjithnjë orët e skllavërisë. Ju drejtohem juve, Zoti President, me shpresën se do të ndërmerrni një përçapje, që do të japë sinjalin e një veprimi më të gjerë për të qetësuar atmosferën e rëndë në gadishullin e lënduar ballkanik.


Me konsideratën time të lartë,
Ismail Kadare
Paris, 12 dhjetor 2001

VIJON NESËR

02/07/2006
KATEGORIA: Metropol
Shekulli

[Iliriani]

Kadare: Biseda për Evropën


Ismail Kadare

Ismail Kadare sqaron përfundimisht pozicionin e tij për polemikën e fundit lidhur me identitetin evropian të shqiptarëve. Sipas tij, ky debat nuk mund të quhet polemikë, por një dalldi e njëanshme. Kadare sqaron edhe njëherë se po polemika nuk ka qenë e kotë, pasi është shkruar në një kohë kur Shqipëria ndodhet në prag të nënshkrimit të marrëveshjes së parë serioze me Evropën, ndërs Kosova në prag të pavarësisë.

Ismail Kadare sqaron përfundimisht pozicionin e tij për polemikën e fundit lidhur me identitetin evropian të shqiptarëve. Sipas tij, ky debat nuk mund të quhet polemikë, por një dalldi e njëanshme. Kadare sqaron edhe njëherë se po polemika nuk ka qenë e kotë, pasi është shkruar në një kohë kur Shqipëria ndodhet në prag të nënshkrimit të marrëveshjes së parë serioze me Evropën, ndërs Kosova në prag të pavarësisë. Sipas shkrimtarit të madh, teknika, ose më saktë, dredhia klasike në këtë rast është të mos merresh me problemin që ngre polemizuesi tjetër, por të rendësh pas spekulimeve. E spekulimet, në thelb, janë mashtrim
Pyetje: Para së gjithash, do të dëshironim të dinim rrethanat në të cilat u shkruan këto letra, të cilat në disa aspekte ruajnë aktualitetin ende sot.

Përgjigje: Të dërguara në shtator të vitit 1991, tri letrat e para kanë pasur si shtysë të ngutshme paralajmërimin për tragjedinë e re, që po i kërcënohej Kosovës. Ndihej se diçka katastrofike ishte duke u përgatitur. Koha tregoi se ky alarm nuk ishte i kotë. Letra e katërt, dhjetë vite më pas, ka lidhje me të burgosurit e Kosovës.
Përveç kësaj, qëllimi tjetër, që gjithsesi lidhej me të parën, ishte tërheqja e vëmendjes për krejt çështjen shqiptare. Kjo lidhej natyrshëm me raportet me familjen e popujve evropianë. Kishte rënë ora për Shqipërinë. Është thënë edhe më parë, se ndërsa De Rada e ka përdorur shprehjen “erdhi dita e Arbrit”, në kuptimin e përzishëm, tani e njëjta shprehje duhej të kumtonte të kundërtën, mbarimin e fatkeqësisë gjashtëshekullore. Por për këtë duhej që Evropa të bëhej e ndjeshme ndaj kombit të harruar shqiptar.
Më 1991, ideja e hershme e Robert Shumanit dhe evropianistëve të tjerë, për një Evropë të bashkuar po ringjallej me forcë. Rënia e komunizmit e kishte ngucur si kurrë më parë këtë projekt madhështor. Popujt e porsadalë nga zgjedha komuniste i kishin sytë nga ky projekt. Për kombin shqiptar të ndarë më dysh, problemi paraqitej dyfish i ndërlikuar. Ndaj kambana për të duhej të binte dyfish më fort.
Me sa duket, për shkak të kësaj rrethane, e cila ndodhet ende në zhvillim e sipër, letrat tingëllojnë gjithsesi aktuale.

Pyetje: Kur lexon këto letra, mënyrën si shtrohen problemet, njeriu, padashur, bën krahasimin me polemikën e fundit për identitetin evropian ose joevropian të shqiptarëve. Shumë njerëz kanë shfaqur mendimin se ajo, krahas anëve pozitive, ka pasur mjaft keqkuptime. Madje disa e kanë quajtur kundërproduktive. Cili është mendimi juaj?

Përgjigje: Së pari desha të them se nuk besoj shumë që një dalldi e njëanshme të foluri, mund të quhet vërtet polemikë. Ndërkaq, nga e keqja, le ta quajmë kështu.
Mendoj se ajo pjesë e opinionit shqiptar, që e ka gjetur këtë “polemikë” kundërproduktive, ka gjithsesi të drejtë. Mund të thuhet se është një shembull se si s’duhet bërë një gjë e tillë.
Një polemikë del e dështuar, ose e dëmshme për dy arsye. E para, kur zhvillohet për diçka të paqenë, ose fare të parëndësishme. Polemikat shterpa, jo vetëm që s’japin asgjë, por çoroditin gjithçka. Arsyeja e dytë e dështimit është zvetënimi i polemikës. Ajo mund të fillojë mirë, mbi një bazë që ia vlen, por, më pas, kriteri i saj, pakti për atë që do të flitej, befas është prishur. Zakonisht është njëri prej pjesëmarrësve që duke mos e përballuar dot argumentin, e shtrajton (deformon) atë.

Pyetje: Ç’mendoni se ka ndodhur konkretisht me polemikën për të cilën po flasim? Ka qenë e kotë, apo është degraduar?

Përgjigje: Polemika, le të vazhdojmë ta quajmë kështu, nuk ka qenë e kotë. Kur kam shkruar sprovën mbi identitetin evropian të shqiptarëve kam qenë i bindur se problemi ka qenë më i ngutshëm se kurrë. Shqipëria ndodhet në prag të nënshkrimit të marrëveshjes së parë serioze me Evropën. Kosova në prag të pavarësisë. Ndonëse ka kaluar njëfarë kohe, këto dy akte vazhdojnë të kenë po atë peshë e atë ngut madhor, e kështu do ta kenë për një kohë të gjatë. Unë s’di probleme më të rëndësishme për kombin shqiptar.
Askush nuk mund të hiqet naiv e të bëjë se nuk kupton, se hyrja e Shqipërisë në Evropë dhe pavarësia e Kosovës nuk vendosen diku në Tunizi apo në Singapor, por kryesisht në botën perëndimore, pra në Evropë e në SHBA.
Pra, polemika nuk ka qenë as shterpë e as në kohë të gabuar. E gabuar ka qenë bjerrja e saj.

Pyetje: A mund ta shpjegoni ku është bërë gabimi dhe a mund të shmangej ai?

Përgjigje: Nuk është vështirë të prishësh një polemikë. Teknika, ose më saktë, dredhia klasike në këtë rast është të mos merresh me problemin që ngre polemizuesi tjetër, por të rendësh pas spekulimeve. E spekulimet, në thelb, janë mashtrim.
Çfarë shtrova në sprovën “Identiteti evropian i shqiptarëve”? Asgjë më shumë se një ide të përpunuar qysh prej një shekulli e gjysmë, nga rilindësit tanë: orientimin evropianoperëndimor të Shqipërisë. Në prag të afrimit të ri me Evropën dhe NATO-n, kam dashur të rikujtoj idenë se identiteti shqiptar, pavarësisht nga ndikimet e pashmangshme, ka mbetur i qartë. Jam ngritur kundër tezës së shprehur kohët e fundit se identiteti shqiptar është gjysmak. Kundër tezës se një pushtim (në këtë rast pushtimi osman, e në një tjetër rast pushtimi serb) e prish identitetin. Kam shprehur mendimin se të pranosh këtë, do të thotë të pranosh idenë se ndërsa popujt e tjerë të Ballkanit, nën të njëjtin pushtim, e kanë ruajtur identitetin e vet, populli shqiptar, si më i dobëti midis tyre, për turp të tij, e ka humbur atë përgjysmë.
Një vend themelor në sprovën time zë mendimi se teza e mësipërme është një tezë e vjetër serbe, me prapavijë kriminale. Sipas kësaj teze, populli, ose më saktë, nënpopulli shqiptar, me identitet gjysmak, për shkak të pjesës së madhe myslimane, sipas tyre, është mish i huaj për kontinentin evropian. Se rrjedhimisht shqiptarët mund të dëbohen, e të venë andej nga, sipas tyre, kanë ardhur, në Azi. Se ky aksion për këtë spastrim etnik mund t’i besohet Serbisë. Se për këtë, Serbia do të ketë mirënjohjen e Evropës.
Dihet se si dështoi kjo ëndërr makabre dhe se si Serbia, në vend të mirënjohjes, pati bombardimin prej Evropës dhe SHBA-së.
Çfarë i mbeti Serbisë pas kësaj? Shpresa e vetme, e fundit, që atë që ajo nuk ua bëri dot shqiptarëve, shqiptarët t’ia bëjnë vetes. Me fjalë të tjera, të shpallen ata vetë se, ndryshe nga kombet e tjera, janë me identitet gjysmak.
Të vetëshpallurit mbrojtës të myslimanizmit shqiptar, në të vërtetë, janë akuzuesit kundër tij. Identitetit evropian ata i kundërvënë “identitetin mysliman”. Përveç që është një mënyrë barbare të menduari, sepse konceptit “evropian” nuk mund t’i vësh përballë një koncept fetar, ashtu siç nuk mund t’i vësh një të tillë koncepteve “aziatik” ose “amerikan”, kjo kundërvënie shpreh një qëndrim përjashtues ndaj pjesës myslimane të popullsisë shqiptare. Sipas kësaj kundërvënieje, myslimanët shqiptarë e kanë të pamundur ose të ndaluar të jenë evropianë.
Në sprovën “Identiteti evropian i shqiptarëve” është përsëritur disa herë ideja se myslimanët shqiptarë janë po aq evropianë sa të krishterët. Se nuk ka pasur e as mund të ketë Shqipëri evropiane, pa myslimanët. Ashtu siç nuk mund të ketë Shqipëri të mirëfilltë pa ata.
Në qoftë se thuhet se populli shqiptar, me shumicë dërrmuese, është shpallur sot aleat i Evropës dhe SHBA-së, kjo do të thotë se ndër tri besimet, është pjesa myslimane, si më e shumta, që e ka bërë në radhë të parë këtë zgjedhje. Rrjedhimisht, është faji i tyre nëse kjo zgjedhje quhet e gabuar, ashtu siç është meritë e tyre (dhe lumturisht ashtu është), nëse zgjedhja quhet e drejtë.
Përpara një shtrimi të tillë të çështjes, Haxhi Qamilët e vonuar e kanë të vështirë të përgjigjen. Ndaj ata i kthehen zanatit të vjetër: falsifikimit.

Pyetje: Folët pak më lart për degradimin e debatit.

Përgjigje: Për t’u kthyer aty ku e lamë, “polemika” nuk ka qenë e kotë, por ajo është zvetënuar.
Siç e thashë më lart, nuk është e vështirë prishja e një debati. Teknika, pra, është e njohur. Shpiket një tezë e paqenë, pra, një mashtrim: “I. Kadare e njëjtëson identitetin evropian me atë të krishterë”. Ky mendim nuk gjendet askund. Por kjo s’e pengon mashtruesin themeltar ta përsëritë atë disa herë. Të tjerë debatues, nga padija, naiviteti ose qëllimi i keq, e ripërtëritin atë. Mashtrimi, ashtu si paraja e pistë, riqarkullon tani kudo. Teknikë tjetër është të mos i përgjigjesh problemit që shtron tjetri, por ta kthesh gjithçka kryengulthi. Dihen tashmë disa nga këto mënyra, të përpunuara nga zyrat speciale të botës së përmbysur komuniste.
Në qoftë se ti je përpjekur për emancipimin e letërsisë apo të një rrafshi tjetër të artit, akuzohesh se ke bërë të kundërtën, “e ke sovjetizuar atë”. Nëse je përpjekur për hapje ndaj Evropës, akuzohesh se ke bërë çmos për mbyllje. Nëse ke mbrojtur refugjatët shqiptarë, qysh më 1990, përpara gjithë opinionit botëror, duke i bërë thirrje botës për t’i pranuar ata njerëzisht, akuzohesh për të kundërtën. Nëse je përpjekur me të gjitha mjetet të bësh të njohur çështjen e Kosovës, akuzohesh për shpërfillje ndaj saj. Nëse e ke mbrojtur UÇK-në, qysh në zanafillë nga akuzat për terrorizëm, akuzohesh se ke qenë ti vetë që e ke quajtur terroriste. E kështu me radhë, për të arritur gjer te problemi fetar. Akuzohesh për shumë kohë si kundërkatolik. Më pas, kur kjo pushon së qeni e besueshme, zëvendësohet me kundërmyslimanizëm. Ti i ke mbrojtur myslimanët shqiptarë nga shpifja monstruoze se ata janë të paaftë për të qenë evropianë. Ti ngul këmbë se ata janë po aq evropianë sa të krishterët dhe se hyrja e Shqipërisë në Evropë pa myslimanët as që mund të përfytyrohet. Ti e ke thënë disa herë këtë dhe prapë akuzohesh për të kundërtën. Ti u ke shkruar letra katër presidentëve “të krishterë” dhe nuk e përmend asgjëkund problemin fetar, duke u dhënë të kuptojnë se çështja e lirisë, e pavarësisë dhe përkatësisë evropiane të shqiptarëve, as pengohet e as ndihmohet nga besimi i tyre. E megjithatë, ti akuzohesh se në intervistat apo sprovat e botuara, kërkon t’i bësh qejfin “Evropës së krishterë”.
Siç shihet, Haxhi Qamilët e sotëm janë të palodhur. Ndryshe nga banditi i dikurshëm analfabet, këta të sotmit, që dinë shkrim e këndim, janë edhe më të rrezikshëm.

Pyetje: E keni përmendur Haxhi Qamilin disa herë në sprovat tuaja për të keq, në kohën kur Qosja e çmon si një kryengritës kundër grekëve, serbëve dhe feudalëve.

Përgjigje: Ka dy interpretime për këtë figurë. Vlerësimi i Enver Hoxhës më 1947, i përtëritur më 1960, ku haxhiqamilizmi trajtohet me respekt si “lëvizje klasore e patriotike” kundër feudalëve dhe grekëve e serbëve. Në të vërtetë, ka qenë lëvizja më e hapur antishqiptare, ceremoniali i përditshëm i së cilës ishte valëvitja e flamurit turk dhe djegia e flamurit shqiptar. Adhurimi i komunistëve shqiptarë për të, dëshmon një thelb të përbashkët midis haxhiqamilizmit dhe stalinizmit shqiptar. Një përcaktim i shkëlqyer i Mit’hat Frashërit, i vitit 1928, zbulon arsyet e kësaj dashurie të shëmtuar. Për Haxhi Qamilin dhe ndjekësit e vet, Frashëri shkruan se ishin “ata që inauguruan bolshevizmën në Shqipëri me djegie, plaçkitje dhe rrënime, tre vjet më parë se sa të buçasë bolshevizma në Rusi”.
Riciklimi i haxhiqamilizmit në kronikën shqiptare, tregon se diçka nuk shkon në këtë kronikë. Ndonëse njeriu që i ka dhënë emrin kësaj lëvizjeje ka qenë, sipas Mit’hat Frashërit, një katundar nga Sharra, i ikur nga çmendina, haxhiqamilizmi vetë dëshmon një dukuri në historinë tonë. Gjithmonë sipas Frashërit, kjo ka qenë një lëvizje e errët që duke vepruar nën maskën e fesë myslimane, nxitej dhe financohej, për çudi, nga rrethet shoviniste, aspak myslimane, të Ballkanit.
Siç shihet, me një shekull vonesë, dukuria përsëritet. Historia jonë, në vend që të bënte sikur nuk shihte, duhej të kishte vënë re se përse në disa zona të Shqipërisë këndohet ende sot kënga për banditin nga Sharra (Mal më mal këndon bilbili, rroftë e qoftë Haxhi Qamili.). E kjo të kujton faktin tjetër se përse mbahet mend dhe vizitohet ende sot varri i Ballaban pashës, tradhtarit të mundur e të ndëshkuar prej Skënderbeut?
Shtrohet pyetja nëse kjo tregon një gjendje patologjike të një pjese të popullsisë shqiptare, apo këto janë zona në të cilat, sipas kronikave osmane, perandoria ka bërë shpërngulje etnike të vendësve, për t’i zëvendësuar me kolonë të ardhur nga kushedi ku. E këta kolonë kanë kujtime e nostalgji të tjera. Ato jo vetëm janë të ndryshme nga ato të kombit shqiptar, çka do të ishte e natyrshme, por ato janë në kundërshtim të plotë me interesat e tij. E këtë asnjë vend i sotëm nuk e lejon.

Pyetje: Në sprovën tuaj për Dante Aligierin, poetit të adhuruar ju i keni bërë një kritikë lidhur me trajtimin e gabuar të tij, të profetit Muhamet. Kjo kritikë bie në kundërshtim me akuzat e Qoses për antimyslimanizëm. Por nga një burim interneti, është thënë se në botimin frëngjisht dhe italisht, që do të dalin së shpejti, paragrafet ku flitet për këtë gjë janë hequr. Ç’mund të na thoni?

Përgjigje: Ky është një trillim i mirëfilltë. Në botimet e huaja, qoftë në ato frëngjisht e italisht, qoftë në të tjerat, nuk do të ketë asnjë fjalë të ndryshuar, në asnjë paragraf, e aq më pak në paragrafet ku përmendet profeti Muhamet.
Është për t’u habitur zelli i atyre që, nga një anë hiqen si mbrojtës të myslimanizmit, nga ana tjetër, kanë padurim, që ata vetë të fabrikojnë e të nxitin të kundërtën.

Pyetje: Veprat tuaja janë botuar gjithashtu në vendet myslimane dhe arabe. A ka pasur vërejtje lidhur me fenë?

Përgjigje: Ka dhjetëra botime të mia që nga Maroku në Turqi e gjer në Iran. Nuk jam në dijeni të ndonjë kritike lidhur me çështje fetare.

Pyetje: Edhe një pyetje e fundit. Të gjithë flasin sot në Shqipëri për Evropën dhe kanë padurim për pranimin në Bashkimin Evropian. Ndërkaq, populli ynë bashkë me klasën politike, ka një qëndrim shumë miqësor ndaj SHBA-së. Ç’mund të thoni për këtë mirëkuptim të dyanshëm.

Përgjigje: Kjo është gjëja më e mirë që i ka ndodhur popullit shqiptar qysh nga pavarësia. Vizioni i tij përfshirës Evropë-SHBA, mendoj se është një model i mirë edhe për të tjerët. Në thellësi, në ato që mund të përfytyrohen si pllaka tektonike të gjeopolitikës nuk ka kundërthënie midis dy kontinenteve, më saktë midis BE-së dhe SHBA-së.
Dëshira shqiptare për Evropën, është përtej llogarive përfituese, siç kujtojnë disa. Duke përfshirë, natyrisht, zhvillimin ekonomik, është fryma evropiane që i tërheq shqiptarët me po atë forcë.
Ju përmendët pak më parë Dante Aligierin. Është jo vetëm poeti i parë i kontinentit, por bën pjesë në vlerat themelore të tij. Duke qenë poet i ndëshkimit, ai është, në radhë të parë, poet i pastrimit shpirtëror. Duke i bërë një kritikë lidhur me profetin e myslimanëve, mund të merret sikur kam dashur t’i bëj një test pikërisht tolerancës evropiane dhe frymës pranuese të saj. Dhe kjo është e natyrshme të bëhet prej një shkrimtari, populli i të cilit, pas një ndarjeje të gjatë, i kthehet kontinentit të vet, jo me një, por me të tri besimet e tij.

Evropa, bota perëndimore, as ka qenë e as është një botë idilike. Por ajo është një botë që e pranon gabimin dhe kërkon të ndreqet. Është ajo që e ka pjellë fashizmin, por është po ajo, që e ka mbytur atë. E po kështu me komunizmin, është ajo që e polli, e po ajo që e mbyti me duart e saj. E kështu me radhë, ajo që ka ndodhur e ende po ndodh me racizmin, antisemitizmin, kundërmyslimanizmin.
Duke iu kthyer Evropës, populli shqiptar, lë pas gjendjen e tij të panatyrshme, për t’u kthyer në gjendjen normale, i plotë dhe i papërçarë.
Nuk ka kundërthënie midis identitetit shqiptar dhe evropianizmit. Në gjirin e asaj që përcaktohet sot si Evropa e kombeve, jo vetëm nuk zbehet asnjë identitet, por, sado paradoksale të duket, ka gjasë që, raportet e vështira kohët e fundit të shqiptarëve me atdheun e vet, të përmirësohen. Shëndoshja e tyre, nëpërmjet atij që mund të quhet partiotizëm institucional do të sjellë një drejtpeshim të ri në gjithë jetën e kombit. Tek lëkundja e këtij drejtpeshimi qëndrojnë rrënjët e disa të këqijave kryesore të jetës sonë. Në rivendosjen e tij, mbështetet, ndër të tjera, shansi ynë.
Një nga parullat e Rilindjes Shqiptare ka qenë: Zhvish rrobet e robërisë, mëmëdhe!
Nuk është e lehtë, natyrisht, të ndahesh me të keqen, qoftë ajo otomane, fashiste apo komuniste. Ne e dimë se kjo nuk është çështje petkash, por shumë më e thellë. Megjithatë, vrulli i përbashkët shqiptar drejt frymës evropiane na e jep këtë shpresë.


“Ndaloni masakrën që po projektohet ndaj shqiptarëve të Kosovës”

Letër VACSLAV HAVEL-it, President i Çekosllovakisë

I dashur Vacslav Havel

Besoj se do të më kuptoni e për këtë arsye do të më falni këtë mënyrë të drejtuari jo protokollar. Duke qenë i sigurt se anëtarët e sektit tonë, sektit të madh të shkrimtarëve, mbeten përherë besnikë të kësaj bashkësie edhe kur qëllon që marrin poste të larta e bëhen presidentë shtetesh, unë po ju drejtohem thjesht si koleg (confrére), si një murg që i drejtohet vëllait të tij murg të të njëjtit urdhër.
Zgjedhja juaj si president i një vendi qendror të Evropës ka qenë jo vetëm një nder e një kënaqësi shpirtërore për të gjithë shkrimtarët, por përtej kësaj, ajo ka qenë një shenjë, një ogur i mirë për të gjithë kontinentin tonë evropian. Edhe më parë historia ka njohur zyrtarë të lartë, madje edhe monarkë shkrimtarë, por ju u bëtë kryetar shteti në një kohë të turbullt e dramatike, në kushtet e një konkurrimi e sensibiliteti të lartë politik kur vendi juaj ndodhej në mes të ciklonit të ndryshimeve që bota mbarë e ndiqte me ankth. Në këtë sens, fakti që zgjedhja juaj u prit me kënaqësi nga të gjithë, dëshmon se në botën tonë, që shpesh na duket më e ashpër e më cinike se sa është, synimi drejt vlerave të epërme shpirtërore, jo vetëm që nuk bie por qëllon që edhe ngrihet. Mendoj se përveç asaj ç’ka fitoi Çekosllovakia nga zgjedhja juaj ky është një mesazh i mirë dhe plot shpresa që mori krejt njerëzimi. Gjithmonë në këtë sens, aksionet tuaja me përmasa mbarë evropiane, siç qe takimi i Pragës i qershorit të këtij viti, që ju e organizuat bashkë me presidentin Mitterrand, janë të natyrshme e ju shkojnë ju për shtat si rrallëkujt.
Pata nderin të jem i ftuar në Pragë, por ndonëse u takuam bashkë, nuk pata mundësi, për arsye që merren me mend, t’ju shtjelloja disa mendime të mia, çka po përpiqem ta bëj, sa më shkurt, në këtë letër.
Ndonëse unë jam një shkrimtar i larguar nga vendi im, përpiqem gjithmonë si shkrimtar e jo si politikan, të bëj diçka për Shqipërinë e popullin shqiptar, një nga popujt më martirë të Evropës. Në Pragë u fol shumë për Evropën e nesërme. Gjetja e rrugëve drejt saj është një nga aksionet më fisnike e më heroike të kohës sonë. Në këtë kohë ka shumë arsye për t’u dëshpëruar, por ka edhe arsye të tjera për t’u gëzuar. Fakti që njerëz si ju marrin pjesë në projektin e ardhshëm të Evropës janë inkurajuese për të gjithë, sepse përherë ka pasur njerëz që këtë Evropë e kanë ëndërruar me cilësi sa më njerëzore.
Por, për fat të keq, Evropa nuk ka qenë kështu dhe në ndërgjegjen e saj rëndojnë mjaft pesha të vjetra, të cilat duken sikur do të harrohen, por nuk harrohen e s’mund të harrohen kurrsesi. Ne shkrimtarët diçka më mirë se të tjerët e kuptojmë këtë.
Probleme të rënda, nga ato që ngjajnë të pakapërcyeshme kanë dalë përpara botës së sotme. Ndër to dramat etnike si ndër më të rëndat iu prishin gjumin shumë kancelarive. Por problemet e vërteta janë pikërisht ato që prishin gjumin. Që ankthet e shumë popujve arritën, më në fund, të shqetësojnë kancelaritë kjo megjithatë është një gjë pozitive. Se në ç’masë do të qetësohen këta popuj, kjo do të përcaktojë, në fund të fundit, vlerat e kësaj kohe, për të cilën ne të gjithë jemi përpjekur në këtë fund shekulli.
Ndër popujt që kanë vuajtur më fort pasojat e gabimeve të Evropës, kanë qenë edhe shqiptarët. Ashtu si baltët, si hungarezët, si moldavët e si kombe të tjerë, ata provuan mbi trupin e tyre gërshërët e Fuqive të Mëdha, që i prenë pa mëshirë në fillim të këtij shekulli. Por ndërsa të tjerëve iu shkëputën copa e gjymtyrë, ose përkohësisht u vunë nën protektoratin e fuqive të huaja, kombi shqiptar ishte i vetmi që pësoi tragjedinë më të rëndë: u pre më dysh. Ky gjymtim i rëndë ia ka prishur e vazhdon t’ia prishë atij gjithë drejtpeshimin, e bashkë me këtë shkakton turbullira në gjithë rajonin ballkanik.
Ndërsa gjysma e këtij kombi shpëtoi, më në fund, nga diktatura vendase komuniste, gjysma tjetër vazhdon të lëngojë nën një nga diktaturat më të egra që ka njohur bota, dhunën serbe. Pa e tepruar aspak mund të thuhet se shqiptarët e Jugosllavisë jetojnë sot në një ferr të vërtetë. Duke mos kërkuar aspak prishjen e mirëkuptimit dhe paqes evropiane, shqiptarët e Jugosllavisë (Kosovës), popullsia e tretë pas serbëve dhe kroatëve në këtë shtet, kërkojnë vetëm të respektohen njëlloj si të tjerët, as më pak e as më shumë, dhe kërkojnë atë drejtësi që bota e sotme ua njeh të gjithëve. Me këtë rast dëshiroj t’ju njoftoj Ju, se nga të dhënat që po mbërrijnë prej burimeve të ndryshme, një masakër e përgjakshme po projektohet kundër shqiptarëve. Gjithë Evropa duhet të alarmohet prej këtij paralajmërimi, përpara se e keqja të ndodhë dhe një krim i tmerrshëm të depozitohet në ndërgjegjen e kontinentit tonë.
Ju kërkoj ndjesë zoti President për gjatësinë e kësaj letre. Ju keni probleme jo të pakta të vendit tuaj për të zgjidhur, por unë kam besuar përherë se shpesh, në udhë misterioze, çështjet e popujve, gëzimet e hidhërimet e tyre komunikojnë me njëri-tjetrin dhe ashtu së bashku qëllon që lehtësojnë njëra-tjetrën. Kam besuar se ju do të më kuptoni drejt, i dashur Vacslav Havel dhe nuk do të mungoni t’i kushtoni vëmendjen dhe fjalën tuaj të ndershme e të veçantë çështjes shqiptare. Populli shqiptar, që di si rrallëkush të jetë mirënjohës, nuk do t’jua harrojë kurrë këtë gjë.

I juaji
Ismail Kadare

Paris, 14 shtator 1991
03/07/2006
KATEGORIA: Politike

[Davius]

Zekerija Ibrahimi

U bë një kohë e gjatë qëkur në opinionin shqiptar u hap tema e identitetit tonë dhe sa më shumë që po kalon kohë, në debat po inkuadrohen edhe shumë emra të tjerë të kulturës e të artit shqiptar.Ndonëse në këto debate po lexohen edhe turrli-turrli akuzash në adresa personale, megjithatë gjëja më e mirë e kësaj ishte se më në fund u tha se “mbreti është i zhveshur”. Tashmë është hapur një çështje që kombet e qytetëruara e kanë kaluar qëmoti. Kështu, kjo krizë identiteti herët a vonë duhet të kalojë edhe te shqiptarët. Ndonëse në këto debate u ngjitën edhe njerëz që përmes tyre duan të dalin në skenë, zakonisht duke u varur pas “të mëdhenjve”, dikush pas “gjeniut Kadare” e dikush pas “akademik Qosjes”, megjithatë le të jetë si të jetë, mirë është që këto debate po bëhen. Por, si zakonisht në debate të këtilla, pak më të nxehta, shumë shpesh po huqet tema, ato po kalojnë në personalizime, e bile-bile edhe në ofendime. Kam përshtypjen se njerëzit më shumë pëlqejnë të merren me njerëzit, me personalitetin e njerëzve, sesa me idetë e tyre. Në botën e qytetëruar vlen një parim i amshueshëm se njerëzit e vegjël merren me njerëzit, ndërsa madhështia qëndron në debatet për idetë. Një gabim të tillë, mbase për arsye subjektive, e bën edhe artikullshkruesi i së martës (20 qershor) në Shekulli, Maks Velo, i cili në vend që t’i shqyrtojë idetë që hidhen mbi identitetin shqiptar, më shumë është i prirë të japë cilësime personale, madje edhe ofendime në adresë të debatuesve. Ja disa shembuj: “Kadareja është një gjeni. Qosja është një farë mendimtari dhe shkrimtari kosovar..”; “...unë e pranoja edhe Qosen si një fare akademiku i dorës së dytë”; “Më nuk e kam takuar dhe nuk dua ta takoj...” (për Qosen – shënimi im); “Kadareja, për mua, është një fenomen i çuditshëm”; “...çudia është si është e mundur që ky njeri (Kadareja – shënimi im) lindi në një kontekst si ai i yni, ku ka ndër të tjera edhe akademikë si Qosja?” (pikëpyetja është pa vend – shënimi im); “Për çfarë patriotizmi mund të flasin ata që tradhtuan fenë e të parëve dhe fenë e të gjithë Ballkanit dhe Evropës, Krishterimin.”; “Shqipërinë e ka sjellë në këtë gjendje (si vendi më i prapambetur dhe më i varfër), pikërisht kjo tradhti nga një pjesë e shqiptarëve. Shqipërinë e solli në këtë gjendje Islami, që ishte një regres i pashembullt.”; “Të paktën tani pasardhësit e tradhtarëve të heshtin.”; “Qosja është një dijetar tipik islamik, tërësisht lindor. Kjo nga mënyra e të menduarit. Nga logjika e tij. Nga fshehtësia e tij. Nga pabesia e tij.”; “Po të zhvillohej një referendum për bashkimin me Kosovën, unë do të votoja kundër. Janë akoma primitivë dhe do të na hapin probleme pa fund; le të rrinë të rregullohen vetë njëherë.”... Edhe pse pas shkrimit të z.Velos në internet hasa në gjithfarë shkrimesh që si në stilin e tij “merren me të e jo me idetë e tij”, unë nuk dëshiroj të përdor asgjë nga ato, dua thjesht të merrem me atë që ai e thotë se vërtet ka thënë gjëra shumë të mëdha, gjëra që nuk i duroj dot.

Kadareja e Qosja

Neve si lexues të debateve të tyre, që megjithatë nuk i kanë filluar ata, nuk duhet të na interesojë shumë edhe figura e tyre si personalitete, secili i ka të mirat dhe të ligat e tij: Kadareja mund të jetë keqpërdoruesi më i madh i pushteteve, lajkatar e i përkëdhelur i secilit pushtet, por kjo në këtë debat nuk ka fare rëndësi, është diçka relative ajo dhe neve nuk na intereson. Kadareja hëpërhë është shkrimtari më i madh shqiptar, një gjeni i letërsisë shqipe bashkëkohore. Ndërkaq Qosja, me të gjitha prapësitë e tij personale, si sjelljen tekanjoze e dështimet e herëpashershme në fusha të tjera, mbetet figura qendrore e kritikës letrare jo vetëm në Kosovë. Shërbimin që ia ka bërë ai letërsisë sonë kombëtare, akoma askush nuk e ka tejkaluar. Megjithatë kur flasim për identitetin shqiptar, ne nuk guxojmë t’i shpallim mite dhe të themi “mos i prekni, ata janë hyjni”. Jo, aspak. Si që nuk kemi të drejtë t’i shpallim as djaj e spiunë pse mendojnë ashtu ose kështu. Është e drejtë e tyre, ata mendojnë ashtu për këtë çështje, ndërsa ne kemi të drejtë të pajtohemi me ato mendime, të mos pajtohemi ose të kemi mendim të tretë. Edhe kjo është e drejtë e jona. Po kurrë t’i ofendojmë, t’ua hedhim poshtë të gjitha meritat pse mendojnë ashtu. Pra nuk kemi të drejtë të merremi tash me jetën e tyre, t’ua përmendim të gjitha “të zezat” pse mendojnë ndryshe nga ne. E drejta dhe detyrimi ynë është të flasim për idetë e jo për njerëzit.

Këpucët

Vërtet është tragjedi të mendohet si dhunim nëse dikush në shtëpi të tij “i detyron” njerëzit t’i heqin këpucët. Ne si mysafirë (është në traditën tonë) në cilëndo shtëpi që hyjmë duhet t’u përmbahemi rregullave të asaj shtëpie, ne praktikisht i dorëzohemi nikoqirit. Dhe, të sjellësh përfundim se nikoqiri të fyen pse kërkon ta respektosh rendin e shtëpisë së tij, vërtet është për të ardhur keq. Unë kam miq profesorë edhe në Tiranë që po ashtu kërkojnë t’i heq këpucët kur shkoj te ata, por kjo nuk më paraqet fare problem dhe madje më vjen turp që për këtë çështje të shkruaj në gazetë, janë gjëra për të cilat thjesht nuk debatohet. Ngase janë të ulëta. Këpucët dhe truri janë dy ekstreme për të cilat nuk bisedohet njësoj.

Haxhiqamilizmi

Edhe kjo puna me Haxhi Qamilin është demoduar më. Secili që dëshiron t’i fyejë myslimanët shqiptarë shkon kah shkon, na identifikon me një Don Kishot të historisë sonë, me Haxhi Qamilin që as vetë s’e ka ditur se çka bënte. Megjithatë kur vendosin të bien në këso niveli të fyerjes, ofendimit, çuditërisht e harrojnë një donkishotizëm tjetër, atë të Republikës Katolike të Mirditës. Nuk është objektive e as korrekte, është grusht në “t’hollë” kjo që sa herë që flitet për myslimanët si shpata e Demokleut të përmendet Haxhi Qamili. Tamam më, e morëm vesh, e dimë edhe Haxhi Qamilin edhe katolikët e Mirditës, kanë qenë donkishotë të historisë sonë dhe pikë. As ai e as këta tjerët nuk na shërbejnë për të mirë, madje nuk janë as dëshmi të fuqishme për të sjellë aksioma. Janë të ulëta edhe këto.

“Drejt Lindjes” – identiteti jonë

Kur po i lexoj shkrimet e Kadaresë e të Qosjes, po edhe polemikat e tjera gjithandej, po habitem pse ashtu lehtë për qëllime të panjohura për mua shtrembërohen gjërat. E kam thënë edhe më parë, por si duket duhet ta përsëris prapë. Sipas mendimtarit turk me përmasa ndërkombëtare, Ahmet Davutogllu, janë tre faktorë kryesorë dhe disa të tjerë më pak të rëndësishëm që e përcaktojnë identitetin: qenia (vetëdija ontologjike), vetëdija historike (bagazhi historiko-kulturor) dhe vendosja hapësinore (territori, djepi fizik i një kombi). Nisur nga kjo, shqiptarët janë popull indoevropian, me gjuhë indoevropiane, me territor në Evropë (por në kufi me Lindjen, Orientin) dhe me histori në të cilën kanë marrë pjesë kontaktet shekullore me romakët, bizantinët, sllavët dhe osmanët. Ky kontakt me a pa dëshirën tonë, e dëshirojmë sot ose jo, ka lënë gjurmë te populli jonë. Andaj prirja për ta paraqitur shqiptarin si puroevropian, pa asnjë element tjetër, është më shumë orvatje raciste sesa gjendje faktike reale. Është një shtirje, një paraqitje artificiale e dhunshme që herët a vonë prapë do të na shkaktojë telashe. Unë e di se nevoja politike sot nga ne kërkon të identifikohemi vetëm me Perëndimin, si do të thoshte Maks Velo, me BE-në, por kjo nuk duhet të nënkuptojë joseriozitet ndaj historisë sonë, prerje fizike të 5 shekujve, sepse në radhë të parë nuk i dihet të ardhmes, ka mundësi ato shekuj të na duhen dikur dhe, e dyta, zhvillimi natyror i popujve nuk bëhet me prerje artificiale. Jemi ata që jemi. Edhe spanjollët kanë plot elemente orientale, por kjo nuk i pengon të jenë evropianët më të fuqishëm. Andaj kjo se ne kërkojmë t’i shpijmë shqiptarët në Lindje është një shpifje që nuk pi ujë, sepse tash edhe Lindja është drejtuar kah Perëndimi. Se a është kjo mirë ose jo, do të tregojë koha, por zhvillimet shoqërore shkojnë në këtë drejtim. Kur të kthehemi në rrafshin tonë, kjo do të thotë se nuk guxojmë ta harrojmë Marin Barletin që shkroi latinisht për Skenderbeun si që nuk guxojmë ta harrojmë as Jahja Bej Dukagjinin që krijoi osmanisht ose nga të mëvonshmit, nuk guxojmë ta harrojmë Jeronim de Radën si që nuk guxojmë ta harrojmë Qerbelanë e Naim Frashërit e veprat në gjuhën osmane të Sami Frashërit. Ata na duhen neve. Vetëm me ata ne jemi më të fuqishëm e më të pasur. Turqit edhe ashtu janë gati ta përvetësojnë Samiun, Mehmet Akifin e të tjerët. Prandaj është detyra jonë që këta emra t’ia prezantojmë opinionit shqiptar.

“Pabesia islamike”

“Qosja është një dijetar tipik islamik, tërësisht lindor. Kjo nga mënyra e të menduarit. Nga logjika e tij. Nga fshehtësia e tij. Nga pabesia e tij.”, deklaron Maks Velo. Përkthyer me gjuhën e moralit, ky është një ofendim i madh – gjithë islamikët janë të pabesë, tinzarë, me logjikë të deformuar. Është e rëndë kjo. Nëse z.Velo nuk kërkon falje për këtë, bart ofendimin jo vetëm të Qosjes, por edhe të gjithë islamikëve (myslimanëve) të tjerë në botë. E sa është Qosja islamik, është punë e tij që neve nuk na hyn në udhë, nuk kemi të drejtë të përzihemi në të tilla relacionesh. Edhe një gjë: të gjithë myslimanët, sipas Velos, qenkan tradhtarë, ndërsa Islami dëmi më i madh. Pra jo komunizmi, jo Enver Hoxha, jo tranzicioni pas të ‘90-tës, por Islami qenka dëmi i më madh. Kjo pikë është një simpozium i tërë, ekzistojnë një mijë e një fakte që e pohojnë të kundërtën, por ato nuk lexohen me paragjykime. Unë do ta kujtoj vetëm një: Pashko Vasa ose Vaso Pashë Shkodrani, një katolik i Shkodrës, autori i poezisë “O moj Shqypni” ka qenë vali i Libanit në kohën e osmanëve. Ndërsa z.Velo në kohën e Enverit vetëm pse nuk ka menduar “mirë” ka vuajtur burgun. Nuk kam koment për këtë. Ndërkaq z.Velo nuk e ka problem që të gjithë myslimanët shqiptarë t’i quajë “pasardhës të tradhtarëve” që tash duhet të heshtim, që interpretuar ndryshe do të thotë totalitarizëm ndaj mendimit të lirë dhe urrejtje patologjike ndaj myslimanëve shqiptarë. Sinqerisht më vjen keq që nuk mund t’i ndihmoj më shumë për këto gjëra z.Velo.

Në fund – “JO” referendumit për bashkim

Z. Velo në tekstin e tij më akuzon mua pse kam thënë se shqiptarët e këndej kufirit po e ndërrojnë epiqendrën e tyre etnike e kulturore drejt Prishtinës dhe pastaj çuditërisht ngutet ta kundërshtojë vetveten dhe ta pohojë atë që e them unë kur shprehet se: “Po të zhvillohej një referendum për bashkimin me Kosovën, unë do të votoja kundër. Janë akoma primitivë dhe do të na hapin probleme pa fund; le të rrinë të rregullohen vetë njëherë.” Ju faleminderit z.Velo që më kurseni nga sqarimet. Megjithatë më falni, por kështu mendojnë vetëm serbët për Kosovën. Ata do të votonin kundër bashkimit me Shqipërinë. Dhe, Maks Velo. Fatkeqësisht! Ndërkaq ofendimi se shqiptarët e Kosovës “janë akoma primitivë” është bajagi i rëndë, nuk di a ka guxim ndonjë shqiptar tjetër të pohojë këtë. Edhe pse për këso gjëra edhe kosovarët e ne shqiptarët e Maqedonisë mund t’i akuzojmë bashkëkombësit tanë andej, duke u nisur që nga ’91-shi, ’97-ta e deri te këto shitjet e fundit të eshtrave në Përmet, megjithatë akoma nuk na e zë goja që primitivë t’i quajmë bashkëkombësit tanë. Ne, ashtu si jemi “nacional-romantikë” e “primitivë” sa herë që dëgjojmë këso klithma nga shqiptarët që na e kujtojmë kohën e egër serbe, themi si thoshte edhe Konica ynë: “Fali Zot se nuk dinë!”. Amin!

Gazeta SOT

[Harketari]

Personalisht jam habite qe hala nuk dale ndonji artikull i Kadarese qe komenton e udhezon se ku duhet me ba shpim per puse naftet ne Shqipni. Vec ne kete fushe nuk ka dale kompetent hala.

Ka nji ngaterrim interesant ne kryet e tij mes poezise e ndjenjave dhe mes historise dhe fakteve. Ne mendjen e tij egziston nji lufte e cuditshme mes Azise dhe Evropes (keshtu paska kene dhe ne kohen e Greqise se lashte me Perset argumenton ne librin "Eskili, ky humbes i madh"), nji gare, nji duel qe nuk din hala me mbaru, e qe qenka predestinu qe Evropa me dale nganjedhimtare. Flet per Evropen e Azine sikur jane qenie, subjekte unike qe mund te preken me dore, qe kane trup e gjymtyre te tynen, e qe per ma teper mendojne. Kur keto kontinente, e shtetet/mbreterite ne to kane ndryshu dore e kufij me dhjetera here, e nuk kane kene etalon, te paprekshme e padryshueshme, konstante apo eterale sic paraqiten ne kete shkrim.

Evropa apo Azia nuk asht dicka qe egziston vetvetiu. Pse u dashka psh qe Evropa te perfundojne ne Urale e te mos perfshijne dhe Siberine. Perse u dashka qe Evropa te mbaroje ne Bosfor, e jo ne malet e Kaukazit? E perse te mos jete Evrope Egjipti i lashte, prej te cilit qytetnimi i Perendimit (West) beson se ka fillesen? Keto nuk jane pyetje qe kerkojne pergjigje fikse...Jane shkru e shkruhen libra ne lidhje me keto tema. Por diftojne se me trajtu dy kontinente, harta, vende a popuj, te etiketuem arbitrarisht si Evrope apo Azi, si qenie me ndergjegje NUK asht e sakte.

Kam nji ndjesi qe lexova nji shkrim te dobet. Fatkeqesisht per shkak te emnit e fames pak kush e sfidon. Nuk tham sfide me e thirre me dale ne bejlek a duel, apo sfide ne letersi (ku e admiroj personalisht), por sfide ne vertetesine shqyrtimit te historise me nota poezijet e ndjenjash.

Realiteti nuk mund te jete ma ndryshe.

[Archy]

DILEMË FALSE

Nga Petrit Çarkaxhiu “Rrusta” – JERICHO
Jul 6, 2006, 17:52



Petrit Çarkaxhiu “Rrusta” – JERICHO
“Te them të drejtën, nuk e kam përcjell rregullisht polemikën në mes të Kadaresë dhe Qosjes, përveç aty-këtu ndonjë pjesë nga shkrimet e të dyve.
Si për Kadarenë ashtu edhe për Qosjen nuk kam shumë informata. Punën e asnjanit prej të dyve nuk e kam përcjell, sepse nuk m'u kanë dukë asnjihere interesant ... Nuk po e nençmoj punën e asnjanit, po për nji të ri të Prishtinës shumë ma interesante janë tekstet e James Hetfield-it apo të Edi Vederit, muzika e “Pearl Jam” apo “Radiohead”, filmat e Stanley Kubrick-ut apo të David Lynch-it, filozofia e mjeshtërve të sufizmit Islam se sa "tripat e baballarëve të kombit shqiptar".

Për nji të ri të Prishtinës, i cili është rritë prej nji babe që i ndigjon “Beatlsat” e nuk ka lan vend në Europë pa e shetitë, është qesharake me ja zbulu identitetin Europian, dikush qe i ka gëzu privilegjet e pushtetit që ia pret veshin qytetarëve të vet për shkak se kanë ndigju muzikë italisht!
N'Gjakovë është nji thanje: "Ku dhemb dhambi, aty shkon gjuha".... Ismaili merret me identitetin Europian jo pse shqiptarët kanë problem me identitet, por sepse ai vet ka problem. Nëse Ismailit i dhemb dhambi, atëhere le t'a mban gjuhën për goje të vet, e mos të mundohet me e futë në gojën e çdo shqiptari që i lanë dhambët çdo ditë.

Sa i përket kësaj teme që po diskutohet, ma së miri mundet me folë teksti i kangës së Jericho’ s - "Tomlin e Nanës", të cilën e kam shkrujtë pikërisht për me tregu se dilema e identitetit të shqiptarëve në mes të Lindjes dhe Perendimit ashte nji dilemë e rreme - FALS DILEMË.

TOMLIN E NANĖS

Lindje, Perendim
Perendim a Lindje
Si dele nė pazar po t’thonė , nė mes dy qytetėrimeve
Dy konop n’qafė t’vnum
Dytė po tė ngrehin e ti po qet shkumė
Je shumė I lodhun, gjatė ke nejt n’zhurmė
E ki nevoj me marr frymė se jon tu t’ngulfatė
Zani spo t’del e don me piskat
Krejt lomsh n’kry t’kanė hallakatė
Ėėėah …. Edhe sa ka me zgat deri sa t’coptojnė
Deri sa t’dajnė e sa t’pėrvlojnė
Deri sa ta kupton se sun vazhdon nė konfuzion
E beba sun e han nji pulė t’pjektė
As sun e han nji spec djegst
E ti po don me shti me ngajt hala pa msu me hec
E ti ndaq jepi cucėll t’Arabisė ndaq jepi cucėll tė Francės
Ajo ka me lyp tomlin e nanės …. bal

Ref: Tomlin e nanės … bal
Tomlin e nanės … bal






© by Gazetajava.com

[friendlyboy1]

Identiteti i shqiperis eshte shum i veshtir per tu percaktuar. shqiperia nuk eshte as lindje as perendim dhe as nje vend diku ne mes por eshte nje identitet me vete. Shqiperia eshte nje vend kontradiktash ku benzi i fundid dhe karroca ecin ne tenjejten korsi, ku ka qindra kisha dhe xhamia dhe asnje njeri qe shkon te to.