Identiteti evropian i shqiptarëve

[Arrnubi]

Disidenca dhe debati Kadare-Qosja

Nga Kasem Trebeshina

Nga kritika letrare është konsideruar "disident i kulluar i letrave
shqipe", por ai nuk ka dëshirë ta quajnë kështu. Është burgosur disa
herë. Njëra prej akuzave ka qenë se nuk ka marrë pjesë në zgjedhje.
Thotë se është i sabotuar nga pushtetarët e Shqipërisë, ndërsa
Kadarenë e cilëson "poet të oborrit". Polemikat midis Kadaresë dhe
Qosjes i quan "intriga sharlatanësh dhe dokrra kotnasikoti"

Si e ndieni veten kur ju quajnë disident?

Mua nuk më pëlqen të më quajnë disident, pavarësisht nga rrethanat
që janë krijuar, sidomos mbas Luftës së Dytë Botërore. Ka dy arsye
që unë nuk dua të pranohem si disident: e para, se në Shqipëri
tashti po spekulohet me disidencën. Dihet që në Katovicë në Poloni,
Gorbaçovi dha udhëzimet e duhura që të bënin transformimin e
shoqërisë. Në Shqipëri asnjë gjë s'po vërehet. Kërkojnë ruajtjen e
regjimit dhe ashtu si në shumë fusha të tjera edhe disidencën duan
ta fabrikojnë sikur e kanë bërë ata. Bile-bile kalohet nganjëherë
deri në absurditete të tilla, sikur edhe në Ministrinë e Brendshme
edhe në Sigurimin e Shtetit që ka bërë tërë ato krime, të jetë
organizuar disidenca. Po ashtu edhe në Lidhjen e Shkrimtarëve. Me
një disidencë të këtillë, tejet të fëlliqur, nuk mund të rrish. Nuk
mund të rrish me ta. Nuk mund të ulesh në një tryezë me një disident
të tillë të fëlliqur. Mbasandej ka edhe një arsye të dytë që unë nuk
dua të jem disident. Përmendët letra. Nuk dua në asnjë mënyrë të
përmendet letra. "Trebeshina ka vuajtur, por disidenca e vërtetë ka
qenë në Lidhje, se aty kemi shkrimtarët e mëdhenj", etj., dhe duan
të kalojnë në heshtje, duke folur për disidencën, duke lënë
përshtypjen e tillë kinse "ne po ia krijojmë të drejtat" edhe "artin
e kemi ne". Dihet se në vendet e Evropës Lindore për të gjithë
dramaturgët janë organizuar festivale teatrale, në mënyrë që këta
dramaturgë të dënuar të integrohen në shoqëri duke shfaqur veprat e
tyre. Në Shqipëri jo vetëm që këtë s'ta bëjnë, por atje nuk hyn dot
në teatër. E gjen derën mbyllur. Unë jam dramaturg me 76 drama dhe
akoma asnjë nuk më është kërkuar nga teatri i Tiranës. Gjithmonë kam
qenë i sabotuar.

Nga kush?

Direkt nga shteti shqiptar. Nga pushtetarët e Shqipërisë.

Po të mos e kishit kundërshtuar Enver Hoxhën, të cilin në promemorie
e keni krahasuar me Luigjin e 14-të, dhe po t'i kishit shërbyer
atij, ku do të ishit tani?

A mendoni se do të kishit qenë i përkthyer në shumë gjuhë të botës?
Poshtë e lart flitet sikur unë kam qenë ambasador në Rusi. Unë nuk
kam qenë ambasador. E gjithë kjo është krijuar nga fakti se kur
është bërë një votim, kur ishim studentë, unë kam marrë vota për
ambasador. Por ajo doli nga fakti se kisha një të kaluar gjatë
luftës. Isha ndër kuadrot komanduese më të mira që kishte vendi.
Është thënë se unë kam qenë major. Unë nuk kam dokument për major.
Tashti vjen puna se si do të isha unë po të mos ikja nga Lidhja dhe
t'i pranoja të gjitha. Në burgun e parë më është dërguar një
komision me tetë oficerë të lartë, që më kanë thënë se në rast se
pranoj që të hesht, do të përkthehem në gjithë botën. Pastaj nga
komiteti qendror është caktuar Zihni Sako, i cili më ka thënë se do
t'më sillnin të gjithë librat që dua nga Parisi dhe do t'më
përkthenin në të gjitha gjuhët e botës. I thashë se nuk dua.
Propozime të tilla më janë bërë dhe nuk i kam pranuar. Unë nuk kam
pranuar të hesht. Unë njëherë flas, pastaj mund të hesht dhjetë
vjet, por më nuk kthehem tek ajo që kam thënë. Thash, unë nuk rri në
Lidhje dhe dhashë dorëheqje. Ika nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe nuk
kthehem më kurrë sa të jem gjallë. Shkrimtarët disidentë botërorë
pas rënies së komunizmit janë rehabilituar nëpër vendet e tyre, si
për shembull Solzhenicini, Kundera, etj., dhe çmohen si shkrimtarë
të mëdhenj.

Sa vlerësohen në Shqipëri shkrimtarët disidentë?

Në Shqipëri, disidentët edhe në kohën e tanishme konsiderohen si
kundërshtarë, si njerëz që kanë dëmtuar regjimin. Në fshehtësi kanë
një urrejtje të tmerrshme për njerëzit që kanë qenë në burg dhe as
që duan t'i rehabilitojnë. Kanë kërkuar ribotimin e veprave të mia,
por nuk kam pranuar. Ai shkrimtar që i ka shërbyer diktaturës, në
qoftë se nuk ka bërë krime, s'ka pse të futet në burg. Por, veprat e
tij nuk duhet të mësohen në shkolla, sepse me mësimet e ndyra të
komunizmit i helmojnë fëmijët tanë. Nuk kam pranuar ribotimin e
veprave të mia. Një ministër i Kulturës në vitin 1995 ka
thënë: "Trebeshina ato kishte, ato botoi". Nënshtrimin që KASEM
TREBESHINA: nuk e arriti diktatura dëshirojnë ta arrijnë këta.

Çfarë pozite ka në letërsinë shqipe periudha e realizmit socialist?
A është bërë analiza kritike e tij?

Trebeshina: As që do të bëjnë analizën kritike të tij. Periudha e
realizmi socialist në Shqipëri është vlerësuar në mënyrë feudalo-
perandorake. Këtë sistem ata kërkojnë ta ruajnë edhe tashti. Kur
flitet për shkrimtarët e realizmit socialist thuhet se janë "nder i
kombit", "kanë nderuar kombin", "ata na kanë bërë të njohur
përjashta". Kaq. Nuk pyet kush se cilat janë vlerat e tyre letrare,
çfarë kontributi letrar sjellin ato. Ata arrijnë deri aty sa një
autor ta venë barabar me flamurin. Kombi që qëndron me poshtë nga
një shkrimtar apo artist, s'është komb.

Sa ka pasur ndikim në krijimtarinë tuaj vuajtja nëpër burgjet
komuniste?

Trebeshina: Në pikëpamje letrare ndoshta ka bërë ndonjë pengesë në
kohëra të caktuara, por unë nuk kam pasur asnjë lloj pengese nga
burgu. Kam vazhduar punën time kudo që kam qenë. Ajo që më dallon
mua si person është kjo: kur kam armët në dorë, pena është lënë diku-
kur kam penën në dorë, armët janë në depo. Kështu, burgu nuk më ka
sjellë asnjë pengesë në krijimin e punës sime. Burgu ka një të keqe,
se humbet kontaktin me brezat.

Çfarë raportesh keni me shkrimtarët në Shqipëri dhe në Kosovë?

Shkrimtarët shqiptarë "de fakto" edhe "de jure" mua më kanë
deklaruar luftë dhe kur më deklarohet luftë u them: "Shtrëngohuni se
do luftojmë!". Raportet janë krejt të pështira. As që dua të di për
lidhjen e tyre, as që dua të di për shkrimtarët shqiptarë. Le të
vazhdojnë luftën deri ku të dalë. Shkrimtarët kosovarë nuk e njohin
situatën. Le të prononcohen pro ose kundër. Duan të luftojnë kundër
meje, le të luftojnë. Le të bëjnë si të duan ata. Lidhja e
Shkrimtarëve e ka bërë propozimin që të digjet vepra ime dhe ka
vendim gjyqi për djegien e veprës sime. Jo vetëm për mua, por edhe
për Fishtën, Koliqin, Nolin, Konicën. Gjersa letërsia shqipe është
një tempull ku ata kanë hedhur ato jashtëqitjet e tyre, vrerin e
tyre dhe gjithë pështymat e tyre-ose do t'i lëpijnë, ose ai s'është
më tempull. Aty s'kthehem më. Shkrimtarët shqiptarë mund t'i ndash
në dy kategori. Kategoria e vjetër, që ishin në shkolla perëndimore,
e pranoi realizmin socialist, por asnjëherë nuk shkoi deri të
zhdukja fizike e shkrimtarëve. Ke pastaj grupin e dytë-Agolli,
Kadare dhe të tjerët. Ky është grupi i të gjashtëdhjetës. Këta nuk
kanë lënë gjë pa bërë në Shqipëri. Menjëherë mbas të gjashtëdhjetës,
me intrigat e tij, sidomos Kadareja, mundohej t'i hiqte profesorët
nga universiteti-"të hiqet ky, të vihet ky". Gjithë Lidhja e
Shkrimtarëve është me denoncime për njëri-tjetrin. Është pikërisht
Ismail Kadareja, bashkë me të tjerët, që i kanë shërbyer sigurimit
të shtetit, duke denoncuar njëri-tjetrin dhe gjithë popullin, por
nuk janë ndalur as këtu. Kanë arritur deri në dhunë fizike për
persona dhe për interesa familjare. Në qendër të të gjitha këtyre
intrigave është Kadareja.

Kur jemi te Kadareja, ka që thonë se ai ka qenë disident. Sipas
jush, a ka qenë disident Ismail Kadare?

A mund të jetë disident një poet i oborrit?

Nëse doni, jepjani dekretin për disident. Është punë për ju. Fuqi
keni. Pushtetin e keni. Disidencën jepjani.

A i keni përcjellë polemikat e kohës së fundit midis Kadaresë dhe
Qosjes rreth identitetit shqiptar?

Unë në polemika të tilla nuk mund të përzihem, sepse polemika të
natyrës së fundit të shekullit XVI dhe fillimit të shekullit XVII,
të kohës së Papa Klementit VIII kur digjeshin njerëz në zjarr, nuk
bëj. Unë jam i mendimit se shqiptarët duhet të mbesin brenda tyre
edhe kur të shkojnë në Evropë. Nuk kanë pse të nxitohen, duhet të
jetë edhe Evropa e denjë, edhe ata të jenë të denjë. Identitetet nuk
bëhen kështu, nuk janë këto identitete. Kur populli shqiptar ka disa
probleme të nxehta që duhet të zgjidhen-hidhet një bombë me tym që
të dalin dy personalitete, të shkëlqejnë aty dhe të tjerët të merren
me ta. Është një papunësi galopante dhe ata shkëlqejnë duke u zënë
me njëri-tjetrin. Me intriga sharlatanësh dhe me kuvende
sharlatanësh nuk merrem. Spiunët le të merren me punët e tyre. E
them edhe një herë nuk merrem me spiunë të sigurimit të shtetit edhe
me diskutime që nuk kanë asnjë përmbajtje pozitive për kombin
shqiptar, me gjëra antihistorike që u vjen era mesjetë, u vjen era
inkuizicion.

Kërkojnë të djegin prapë njerëz këta, që janë fetarë apo s'janë
fetarë? Ne që nuk besojmë duhet të zhdukemi? A duhet të ndezim një
luftë fetare?

Duan të mbesin ata të dy se duan të shkëlqejnë se janë të ditur. Le
të shkojnë ku të duan të marrin gradat shkencore dhe të mos i
bezdisin njerëzit me dokrra kotnasikoti, duke djegur shtriga, sikur
janë djegur nëpër Evropë në shekullin XVI dhe XVII. Me gjëra të
tilla bajate, me diskutime të tilla nuk merrem.

Marrë nga gazeta "Express" e Kosovës Intervistoi: Alfred Beka,
Prishtinë, 22 maj

Botoi Gazeta Shqip 24/05/2006

[Pedro]

Brari....
edhe une mendova ne fillim ta postoja kete shkrim atje, por pastaj nderrova mendje, pasi ky shkrim nuk eshte se ka ndonje lidhje direkte me polemiken Qose-Kadare.
Prandaj i vura edhe temes titullin "Doni me per Belulin", duke iu referuar skecit te famshem te Fuat Bocit, sepse Zijai ne kete shkrim nuk ka per qellim qe te thote ndonje fjale te mencur dhe te cbeje paksa lesh e line mes Qoses dhe Kadarese, por duke folur sa per "Belul Gjeraqinen" e sa per kundershtarin e "Belul Gjeraqines", na e nxjerr veten me te madh se vete "Belul Gjeraqina".

Por me teper ne kete teme, e cila fare mire mund ta kishte vendin tek "Aktualitetet shoqerore", do te doja te diskutohej mbi te ashtuquajturen "Ndergjegja e Kombit".
Ndergjegja e kombit nuk eshte nje person i vetem, as nje grup i caktuar personash, por eshte me teper nje karakteristike e kombit, paksa abstrakte, e cila pasqyrohet nga kultura kombetare, ne rastin tone jane artistet dhe shkrimtaret.

Pjesa tjeter, per te cilen mund te diskutohet, eshte ceshtja, nese individe te caktuar te nje rryme letrare dhe "artistike" (jo pa qellim e vendos artistiken ne thonjeza) krejtesisht te deshtuar, sic ishte realizmi socialist, te vazhdojne akoma, te na shesin p. ordhe, duke na treguar "se si behet rakia". Dhe keta vazhdojne akoma ta mbajne veten me te madh, pavaresisht impotences intelektuale te tyre, vetem e vetem se dikur na paskan qene drejtore dhe funksionare te njefare Lidhjeje "famekeqe" te Shkrimtareve dhe Artisteve.

Por keta e mbajne veten me te madh, per sa kohe ka edhe njerez, te cilet i mbajne keta per te medhenj. Ketu del edhe mendimi im, qe keta tipa nuk jane gje tjeter, vecse treguesit e nivelit kulturor te nje vendi.

P.S. Ftoj moderatorin ta kaloje kete teme tek "Aktualitetet shoqerore"

[Arrnubi]

Kadare, ky hënëmarrok politik!

Sprovë

( E ndihmon mendimi politik kadarean mendimin politik e përgjithsisht kombëtar?
Gjithsesi... Por në frymë niçeaniste që mësonte për të ndihur të pavullnetshmin për jetë, veç jo për të marrë veten po për të rënë sa më shpejt. Me këtë përkitje ngjizur edhe mendimi politik kombëtar që disi e ka të vështirë konsolidimin, sikur ndihmohet kadareanisht drejt kaosit dhe rrëzimit të pashpresë!...)

Endrit Dukagjini

1. Politika!

Ka vite që, në përthyerjet dramatike që kalon kombi shqiptar, Ismail Kadare, sipas asaj formulës tashmë të njohur të “ shkrimtarit të angazhuar “ , hedh idetë e tij për bëma, aktorë e lëvizje politike të kohës.
Nëse shkrimet e tij letrare lexohen me kënaqësi, madje si thotë një recensurë gjermane botuar në kopertinën e pasme të “ Prillit të thyer “ ( “ Der zerrissene April “ ) librat e tij të bëjnë të varur me artin sublim, esetë politike të Kadaresë janë të çuditshëm dhe përfundimisht kontraversialë.
Na kujtohet fare mirë koha kur ai në fillimdekadën e shkuar hymnizonte Lëvizjen paqësore lëdëkëiste (që, si thoshte një natë në mediat serbe Trajkoviqi i “ Rezistencës . . . “ , kurrë nuk do t’ia sillte Kosovës ditën e sotme!) duke cilësuar, në një gazetë të atëbotshme të Tiranës, si aventurë çdo alternativë të saj – për të thënë krejt të kundërten ca kohë më pas: ç’kujtojnë kosovarët, se dikush tjetër në vend të tyre duhet të vdesë për ta? Dhe kështu, kur do t’i kërkohej, dhe në intervistën e që i dha RTSH-së së Pollos të kontrolluar nga regjimi, menjëherë pas Dejtonit, ai me zellin për të gravituar përherë drejt qendrës së fuqisë a yllit të politikës, do t’i bashkohej lojës së ndyrë antikombëtare të Berishës për të provokuar një luftë të parakohshme në Kosovë, vetëm për të shmangur përmbysjen e tij nga shpërthimi i pritshëm piramidal.
Pastaj, do të mallkonte aq keq kryengritjen e armatosur të shqiptarëve të Maqedonisë me justifikimin se ata jetonin mirë dhe zhurma e tyre sikur dobësonte argumentin kosovar të Pavarësisë. Por kur ajo, në fakt, pasi e përgënjështronte atë turpshëm, do të rezultonte e drejtë duke avansuar statusin politik të popullit shqiptar të kësaj pjese të truallit kombëtar - ky, si në përrallë, pritej triumfalisht në Tetovë po nga ata gjakun e të cilëve e kishte fyer. . . Optika e tij politike, prandaj, sërish kish provuar miopinë e pashpresë, kurse profili i tij moral prerjen e pandreqshme!
Por gjithsesi margaritar i kontraversialitetit të mendimit politik të Kadaresë ishte një tezë e çuditshme, të cilën si një ogur të keq, e përsërit deri në lodhje, që merrte përsipër mundimin të shpjegonte arsyen ( thua se ajo, në frymën hegeliane, kishte një arsye pse ndodhte)
e dhunës dhe terrorit serbian kundër shqiptarëve në Kosovën e paraluftës.
Serbët, sqaron ai, po hakmerren!Dhe po e bëjnë këtë ngase shqiptarët duke bashkësunduar me turqit në Perandorinë e paanë, kishin shtypur ata për qindra vjet. Kjo tezë dhe obskure njëkohsisht, tregon sa modeste apo të kurrëfarta janë dijet e tij në fushë të historisë politike dhe marrëdhënieve ndërkombëtare. Lufta serbe nuk kishte në yshtjen e saj fillestare mërinë a emocionin e vjetër, por ishte një ekspandim territorial për “ lebensraum “ , për Rajhun serbomadh në dëm të popujve përreth e sidomos të tokave shqiptare, i njohur tashmë dhe i shpjeguar shkollarisht jo vetëm si fenomen serbian. Pra nëse shqiptarët i paskan shtypur serbët në emër dhe me anë të një Perandorie famëkeqe që aspironte pushtimin e Europës, shkretërimin e saj, që më pas Sulltani të mund të lidhte një ditë kalin e tij në portalin e Katedrales së Shën Pjetrit në Romë – atëherë të jetë e vërtetë athua që serbët, si çirren e përgojojnë vetë, qenkëshin mbrojtës dhe martirë të krishterimit e rrjedhimisht të civilizimit evropian, kurse shqiptarët nga ana e tyre, armiq shekullor të tij!?
A nuk rezulton, mjerisht, që këtej, (iu hakmorën turqve për një betejë të humbur shekuj më parë, krekosej triumfalisht, si për të verifikuar këtë, edhe Mlladiqi vrastar në Srebrenicën boshnjake!) plotësisht i justifikuar e i ligjshëm revanshi historik serb kundër shqiptarëve? Dhe tutje, a nuk mund nxiste kjo tezë shfaqjen e një simpatie për serbët (si viktima shekullore të shqiptarëve) , në Europë? Apo dhe tani (jo vetëm para luftës) a i dhuronte ky interpretim rrezikzi atyre një argument për rolin e Piemontit që kërkojnë si mburojë përballë depërtimit të “ transversales së gjelbër “ ku ata locojnë dhe Kosovën, që nuk është pa implikim në statusin përfundimtar të saj?!
Këto ditë, ndërkaq, kur pritej të reflektonte maturisht, duke relativizuar përshtypjen për njëlloj averzioni ndaj shefit të diplomacisë shqiptare, Kadare, pa takt e sinqeritet, merr kurajon të prononcohet negativisht, si përherë me arrogancë patriarku, për tezën patriotike (e paksa, rehabilituese, do të thoshim) të B. Mustafajt se në rast copëtimi të Kosovës, Shqipëria nuk do të garantonte më stabilitet e respektim kufijsh të tjerë në Ballkan! Dhe shpërfaqet sërish kundërthënia me kryeneçësinë e pashmangshme: ai mbron Pavarësinë e Kosovës me sovranitet në të gjithë territorin e saj - por barrikadohet në anën tjetër të kryediplomatit shqiptar kur ky ngrihet të demaskojë planet e errëta për copëtimin e Kosovës!
E tani, në këtë përzierje, njeriu vërtetë nuk di më se kujt i adresohet averzioni i papërmbajtur: Besnikut ministër apo qëndrimit të tij të drejtë?! Nëse, rrjedhimisht, ky qëndrim nuk qenkësh i drejtë atëherë çfarë quan ai të drejtë? Mos të kundërtën vallë?!

2. Protagonistët!

Është pokaq interesant dyzimi i tij fatkeq kur ai, Kadare, pa kursim fare, si në lojë fëmijësh, për protagonistët politik të kohës, shpërndan dorëlëshuar vlerësime që mbajnë vulën e konformizmit më të shëmtuar, tashmë tipik kadarean. Kur ata kapin majat e pushtetit, ai strehon i lëmuar nën hijen e tyre, pavarësisht ngjyrës a formës politike të sundimit: tiranike apo demokratike, por kur po ata bien (ose kur ai shpesh gabimisht kujton se kanë rënë e mandej pendohet e sërish amneston gjykimin paraprak) ai merr menjëherë distancën e nevojshme (tani ata janë të papërdorshëm) dhe hedh pamëshirshëm gurë mbi ta! Me këtë moral i pajisur, ai, kur Rugova takohej me Millosheviqin në Beograd në kulmin e shfrenimit të gjakosur të falangës serbiane në Kosovë, thotë për “ Zërin e Amerikës “ : qoftë kjo e vullnetshme ( si përsëritje fatale e Judës si shkruan më pas në librin “ Lulet e ftohta. . . “ ) apo thjeshtë loja e keqe e fatit, sidoqoftë pohonte ai drejt, Rugova nuk mund të ishte më lider i shqiptarëve të Kosovës! Madje në librin “ Ra ky mort e u pamë “ ku, le të thuhet në parantezë, ai i ngre vetes një përmendore prej demiurgu të lirisë, pacifizmin herak e njëjtësonte me vdekjen e Kosovës, kurse vrasjen e prof. Fehmi Aganit, do ta kumtonte si një shenjë, një mesazh. . . Për se dhe për ke? Aluzioni ishte i qartë: Rugova me politikën e tij, të “ qenësisë sferike “ që ngado e njësojtë, e rrumbullakët dhe pra e shtruar e indolente deri në nënshtrim është, i kishte ngritur vetes kultin e shpirtshitjes. . .
Mirëpo me t’u riqarkulluar ky në politikën e pasluftës, Kadare shpejton të revidojë qëndrimin e parë. Pas pyetjes së një shikuesi në bisedën për RTK-në ( e moderonte publicisti A. Spahiu) për figurat eminente politike, ai ngutet të thotë: ju sigurisht e keni fjalën për Rugovën dhe vijon se si ai nuk është Institut, po thjeshtë një njeri që dhe mund të gabojë. . . Ndërkaq, që ai të konfirmojë natyrën e tij kundërthënëse dhe, pse jo, moralisht perverse, i deklaron menjëherë të nesërmen “ Epokës së re “ se librit të tij “ Ra ky mort. . . “ nuk ka pse t’i heqë apo t’i shtojë asgjë! Po përse atëherë, ore zotëri, mund të pyes njeriu, kur nuk qenkësh Institut me analitikë kompetente, hovmerr me fjalë të prera cung që i vdes dita? Më tej akoma do të kompletonte ai pozicionimin dredharak, naiv a mashtrues, me pohimin e vonë se si Rugova dhe me vdekjen e tij i paska bërë shërbimin e fundmë popullit të tij! Cilin shërbim vallë? Dhe ç’shërbime të tjerë paskësh pasuar ky që tani cilësohet si i fundmi i këtij janari të ftohtë? Mbase atë kohabitimin nënshtrues me kryevrasësin Millosheviq që vetë Kadare vetë e kish stigmatizuar si vdekje të Kosovës?!
Fokusit të ylbertë të Kadaresë: herë drejt e, si rregull tani, po aq herë mbrapsht, nuk do t’i shpëtonte as Mbreti i shqiptarëve.
Kështu në “ Muzgun e perëndive të stepës “ , ndërsa përtallte ultë A. Zogun, duke e portretuar si një tiran orgjish me pamje orientale, që madje, evokimi i emrit të tij i kishte prishur një mbrëmje të bukur në Rigën e largët baltike, kur i biri - trashëgimtari i fronit mbretëror Leka i Parë, do të kokrronte në referendumin popullor për formën e regjimit, nuk i bëhej vonë të ndërronte me elegancë mendim, për të folur në shtypin parisien me fjalë pieteti për kohën e artë, stabile e të lirë, të Mbretërisë!. . .
Po ashtu, si një pelivan i llastuar, lozte ai dhe me figurën emblematike të A. Demaçit. Fillimisht, kur lëdëkëistët kishin refuzuar t’a kandidonin në strukturat fantomike siç ishte “ Parlamenti i Medresesë “ , ku u fshehën deputetët e zgjedhur pasi kishin marrë arratinë nga një grusht policësh serbë, Kadare pyeste habitshëm: si është e mundur të nëpërkëmbët heroi? Kishte shpejtuar ta cilësonte hero për ta shpallur mandej tratharë që ruante devocionin komunist dhe që burgun, me sa dukej, vijonte ai, më shumë e kishte bërë për marksizëm-leninizmin se sa për Shqipërinë. Ai, natyrisht, ngutej kur do t’a quante hero, sepse për të qenë përfundimisht i tillë, Demaçit i mungonte ende diçka: vdekja! Heronjtë e parashpallur me folk-kulturën e idhujtarisë, shpesh mbarojnë në figurantë fatkeq. . . Por akoma më shumë nxitonte ai, si në mllef e pendesë për kualifikimin e parë, kur akuzonte atë për komunist të pandreqshëm.
Martiri Demaçi, ashtu si e dinë dhe si e ndjejnë bashkëkombësit e tij, sidomos ata të tokave të pushtuara, flijimin nuk e kishte bërë për askë e asgjë tjetër. E kishte bërë me sens vetëmohimi biblik për shqiptarët, pra dhe për I. Kadarenë! Teoritë e taktikat i përkasin emblemave të kohës. . . . Kish luftuar, prandaj, me terrin e tiranisë së dyfishtë: sllave e komuniste njëkohësisht. Ndërkohë që ky në Tiranë, në kulmin e realizimit të tij njerëzor e intelektual, flirtonte ëmbël me Faraonin dhe i zgjaste jetën!
Na kujtohet poashtu dhe një intervistë e tij dikur në “ Figaro “ -në parisiene të fillimviteve 90-të, ku ai brenda të të njëjtit tekst pohon e mohon vetveten në mënyrë tragjikomike. Prishjes së Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik të Hrushqovit (për të cilin në Perëndim, si del së paku nga libri “ Kenedi e Hrushovi – kundërlojtarë “ shkruar nga Karl Drechsler, ka një opinion negativ më të kursyer se për pararendësit e tij) ai me të drejtë nuk i jepte karakter ideologjik, por kombëtar. Kurse, si për të parandjerë ambivalencën e tij, që do t’a ndiqte si hije e nëmur ndër vite, ndaj Prijësit të Shqipërisë, po atë ditë dhe po aty do ta cilësonte ai E. Hoxhën si një Udhëheqës-karikaturë!
Po si na del atëherë e mundur që një lider-karikaturë të bëjë një veprim madhor kombëtar? Si mund të ishte E. Hoxha edhe karikaturë politike edhe hero, ose autor i një akti heroik kombëtar?!
Për E. Hoxhën, kompleksin e tij të përjetshëm, ai do t’a pyeste, për të marrë mendimin e tij që nga ferri i burgut serb, në mënyrë të veçantë dhe Ukshin Hotin e nderuar, në librin “ Bisedë përmes hekurash “ . Përse? Vetë ai, Kadare, nuk kishte vallë ende një mendim konsolid për të? Nuk mendonte ende se ishte një tiran? Apo e kundërta, se ai ishte një burrë shteti i madh? Çfarë ndjente nevojë apo çfarë duhej t’i thoshte atij Ukshin Hoti? T’i konfirmonte njërin nga këto dy vlerësime, por cilin? Mbase atë pozitiv për t’a shkëputur paksa nga ndjesia e fajit (në skicën letrare “ Trilogji “ ai shpall hapur këtë faj historik) , së paku publikisht (sepse një zot e di se ç’ndjenja vlojnë në shpirtin e tij për ish-shefin e shtetit shqiptar!) , për koekzistencë harmonike me diktaturën.
Po në këtë kontekst, përherë i koduar në kundërthënësinë e tij tipike, Kadare u ngarkonte vendësve, shqiptarëve të tij e veçanërisht shkrimtarëve - e kjo bënte kulmin e ironisë therëse, dhe një tagër të rëndë. Orvatej ashtu ethshëm me çdo kusht, në një nga librat e tij të pendesës, që nga perspektiva e sotme të krijonte aureolin e viktimës së regjimit despotik. Gëzonte gjithë përkëdheljen e shtetit shqiptar, privilegjin e rrallë të udhëtimeve të pafund rrotull botës – dhe prapë qahej! Kishte parë Murin kinez dhe Piramidat e Egjiptit, ndërkohë që kolegëve të tij të penës, disa nga të cilët dergjeshin burgjeve, nuk kish kush t’ua dërgonte qoftë dhe një postkartë të vetme prej andej – dhe ky sërish ankohej!
Ankohej se një ndërrim kaq i shpeshtë i ambienteve tepër të ndryshme, pra nga Shqipëria e mbyllur në Francën e lirë dhe anasjelltas, mund t’a lajthiste, t’ia prishte drejtpeshimin shpirtëror. Madje brenga e tij kish marrë dhe formën e një konsulte private miqësore tek një psikolog i lagjes i cili, (ah ç’poshtërsi e pafund!) ia paskësh pohuar rrezikun e tillë! Dhe kështu lexuesit e tij dhe kolegët e zanatit, duhej t’i hante meraku, të vuanin e të mërziteshin
të shkretët shumë për këtë. Ata për vete, regjimi i kishte privuar nga ky rrezik. Ishin mbyllur brenda dhe nuk shihnin pamje të tjera nga të cilat më vonë mund të pësonin kokëdhembje, frikë e humbje balansimi nga përballja e trishtuar e realiteteve divergjente!
Visar Zhiti, fjala vjen, s’kish pse të qante veten dhe hekurat që i rëndonin trup e shpirt në qelinë e Spaçit, por Kadarenë, që, duke qenë matanë tyre, mund të sëmurej një ditë si pasojë e shëtitjeve aq të dendura midis dy botëve kontrastike: Tiranës së territ dhe dritës së Parisit. . . !

3. Europa!

Ndërkaq shkrimi i paradokohshëm i Kadaresë mbi identitetin e shqiptarëve nuk mund t’u shpëtonte ipso facto konfuzitetit të dëshmuar lapidar. Tani ai fshikullon bashkëkombas që mbajnë ende kokën pas nga Turqia orientale. Por po aty duke hequr një paralele mes romakëve, pushtues të jashtëm të grekëve, po të shndërruar tashmë në të pushtuar të brendshëm të tyre, thotë se Turqia perandorake, edhe kjo, e sunduar nga ballkanas dhe e përzier me ta, nga pushtues barbar u shndërrua në një të pushtuar të butë, të emancipuar dhe madje të europianizuar. Pra ja kontradikta: i përçmon pezhorativisht turqit me shallvaret tyre a fshehjen e grave (diku në një roman ai do të shkruajë se ç’mund të presësh nga një komb që fsheh burimin e vet: gratë!) dhe i shpall njëherësh të ndryshuar me hir finok europian. Po ku qëndron atëherë problemi? Përse u dashka keqkuptuar ata që anojnë ende drejt ish-Metropolit kur ai paskësh qenë pushtuar së brendshmi nga europianët për qindra vjet me radhë duke u bërë dhe vetë Europë? Pra, rrjedhimisht afeksioni i vjetër për te nuk qenka, sipas deduksionit logjik, veçse afeksion për Europën vetë!
Këto përfundime të kundërthënshme, në fakt, nuk i bëj unë. Ato përplasen pa shpresë në vetë tekstin e Kadaresë! Moskuptimi i tij për ata që ëndërrojnë ende Orientin e “ përgjumur “ (nëse ka ende të tillë) mbase është i drejtë, por synim-argumentimi për të kundërtën rezulton krejtësisht i pasuksesshëm dhe kaotik.
Helmut Kohl, ish-Kancelari historik, do të jepte ndoshta vlerësimin e saktë për raportet euro-turke. Ai kishte përherë në majë të gjuhës përgjigjen e qartë e të thjeshtë pse Turqia nuk mund të aderonte institucionalisht në Europë: i përkiste me shpirtin e saj një civilizimi tjetër, të ndryshëm e të huaj me atë të “ Abendland “ -it, si kanë qejf europianët t’a quajnë Kontinentin e tyre që në shqip do të mund të përkthehej si “ Vendmuzg “ ose vend i perëndimit të diellit!
Po dhe për vetë Europën Kadare sikur ka një qasje gjithnjë të ndërdyshtë: herë ankohet për fantazmat e saj raciste ndaj popullit të tij, herë shfryn kundër këtij të fundit që nuk joshet aq shumë pas dorës së zgjatur të Nënës plot dhimbsuri për te! Apo në një rast tjetër tek godet ashpër racizmin si njeridashës i vërtetë, por tekstet e tij janë të mbytura nga adhurimi për bjondët (apo sykaltroshët që përzgjedhte njëherë e njëkohë Geringu i inspiruar nga ariozofia adolfiane) , duke mos parë, mbase, se shumica e europianëve nuk janë të tillë, e më së paku ata, civilizimi i të cilëve qëndron në themelet e shtëpisë së quajtur Europë!
Mandej, po në këtë stil, besnik i kundërshtisë tragjike me veten e tij, pohonte trishtueshëm se është Europa që polli dy murtajat më të mëdha në shekullin e shkuar: fashizmin dhe komunizmin! Këto krijesa përbindshore, pra, shtojmë ne, lanë pas shijen e shfytyrimit poshtarak të njeriut dhe gjakderdhjen më të tmerrshme që kishte shënuar deri sot historia politike e botës! Mirëpo në mëngjes ai sakaq harron ç’pohon një natë më parë dhe kështu në “ Ra ky mort. . . “ thotë lehtësisht krejt ndryshe dhe krejt pasaktë: mendja europiane, shkruan ai, përherë pengohet tek ballkanasit, tek trilli, deliri i pazbërthyeshëm i tyre në etjen për gjak! Po europianët s’kishin parë kurrë gjak në pragjet e tyre? Po murtajat e sipërthëna? E të tjera ekspedita, rivalitete, kryqëzata, pushtime. . . Luftërat e përgjakshme në Ballkan, e sidomos në truallin shqiptar, janë pikërisht ajo etja delirante, e vjetër dhe e re, europiane për gjak dhe lojë bestiale me fatet e tij.
Është tepër e njohur antinomia morale, tashmë si “ kulturë strategjike “ , e europianëve nëpër kohët e ikura, po jo shumë të largëta: demokraci brenda - e diktaturë jashtë saj, tutje, liri brenda kufinjëve të landeve të saj - e robëri jashtë tyre, dhe së fundi, të drejta të njeriut e mirëqenie brenda oborrit - dhe shtypje e varfërim ekstrem shoqëruar me hekur e gjak në botën e “ popujve natyrorë “ . . .
Madje, ç’është me keq, kjo mendësi sikur nuk është ç’rrënjosur ende sot. Një këshilltar i Kryeministrit T. Bler (Robert Cooker) , si shkruan, me tone polemiste ndaj Europës, amerikani R. Kagan në librin “ Fuqia dhe pafuqia . . . “ ku ai ngre pretendimin se ky lloj fisnikërimi i Europës , në fakt, më tepër se gjëndjen e shpirtërave, jep pafuqinë dhe frikën e saj nga vetvetja, këshillonte shefin e tij kohë më parë që t’a vinte sërish e përherë në përdorim këtë mësim të mirë historie. Që këtej ai duhej të shpaloste krejt natyrshëm të famshmin, të mirin: moralin e dyfishtë! Pra, ndërkohë që duhej të kultivonte devotshëm demokracinë në Atdhe, të mos hezitonte aspak, sa herë që këtë kërkonte “ Staatsreason “ - i, pra interesi i ftohtë shtetëror, të aplikonte dhunën brutale jashtë tokave të Britanisë.
Por Europa, nëse ka një shpirt, nuk ka njëkohësisht dhe një të vetme kokë! Pikërisht ato qarqe që ai i frymëzonte me tezën e revanshit historik serb, duke ruajtur reminishencat e teatrit të vjetër politik, ëndërrrojnë parreshtur për të mbajtur Kosovën të lidhur përgjakshëm për stemën e stolisur me bizhu demokratike të shtetit serb. Michel Houellebecq, eseist e ndër shkrimtarët më të mëdhenj të sotëm nga vendazilimi i Kadaresë, nga Franca, në romanin e tij “ Platforma “ që e lexoja këto ditë, shkruan se e drejta, pas bombardimit të Serbisë në luftën e Kosovës, kishte humbur përgjithmonë kuptimin e vet.
Ishte pra - jo Europa Mëmë, si thotë Kadare gati me ngashërim, por një firmë liridashëse në Kapitol Hill që prodhoi e volli zjarr mbi hordhitë e egra serbiane për t’i dëbuar, dhashtë Zoti, përjetësisht nga toka e Kosovës! Kjo s’prish punë. Është e njëjta gjë. Amerika, thotë Kadare, është bijë e Europës. Por ëmë e bijë shpesh kanë qenë në taborre të ndryshme. Madje në pozicione të kundërta interesore, gjeostrategjike e morale për punët e kësaj bote, e brenda saj dhe për çështjen shqiptare.
Në fund fare nuk ka si të mos imponohet vlerësimi i pakëndshëm se ecejaket e Kadaresë në eseistikën politike, duke ndjekur ritmin e Hënës, sikur e bëjnë t’i ngjajë një hënëmarroku politik. Kur fytyra e saj është e plotë, ai shfaq rëndshëm një mendim, por kur ajo përgjysmohet nga terri kozmik, po për çështjen e njëjtë , ai vetërrezon opinionin e parë për të shpallur një të dytë, të huaj dhe krejtësisht të kundërt me te! Dhe kështu përherë e pambarimisht. . .
Nga sa u tha, në mbyllje, vjen krejt spontane pyetja: e ndihmon mendimi politik kadarean mendimin politik e përgjithsisht kombëtar?
Gjithsesi. . . Por në frymë niçeaniste që mësonte për të ndihur të pavullnetshmin për jetë, veç jo për të marrë veten po për të rënë sa më shpejt. Me këtë përkitje ngjizur edhe mendimi politik kombëtar që disi e ka të vështirë konsolidimin, sikur ndihmohet kadareanisht drejt katrahurës dhe rrëzimit humbëtar!. . .
24.05.2006

[Davius]

Si u frymëzua Kadareja nga qeni i kufirit

Nga Kastriot Myftaraj - Që në kohët e vjetra ka qenë tradita e poetëve që të thërresin muzën që frymëzon për të thurrur vargje nga Mali Parnas.Muza për të gjithë poetët qe një femër e hijshme. Por për Ismail Kadarenë e ri muza qe një qen dhe jo një qen dosido, por një qen me hije të frikshme, qeni sigurims i kufirit. Në 1958 Ismail Kadare botoi poezinë “Qeni i kufirit”. Këtë vjershë Kadare e botoi në vitin që shkoi për studime pasuniversitare në Moskë, me sa duket si kredencial shtesë për të fituar këtë bursë. Në Shqipëri dhe në gjithë vendet komunistë ka pasur shumë poetë që kanë bërë vargje për oficerët e policisë sekrete, bashkëpunëtorët e saj, por me siguri që Kadare është i vetmi poet në universin komunist që i ka shkruar një poezi qenit të kufirit, kësaj kafshe të urryer nga të gjithë njerëzit, pasi qe simboli i diktaturës dhe i represionit të saj mbi njerëzit, duke qenë se qe një kafshë e stërvitur dhe përdorej për të kapur ata që donin të kapërcenin kufirin për t’ u arratisur nga skëterra komuniste. Në këtë poezi Kadare shkruan:
“Merr frymë shpejt.
Me sy nervozë
Vështron përqark;
Një rryp i blertë
I shtrëngon qafën muskuloze,
Tek ec në pyll me hap të lehtë.
Bilbilat që nga drurët e shohin me nderim,
Sorkadhet brirët e bukur i ulin në blerim
Dhe ujqit vetë, po t’ u delte përpara
Do t’ i hapnin udhën kafshës ushtare”.
(Ismail Kadare: “Shekulli im”, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1961, f. 6)
Bilbilat që këndojnë në drurët e pyllit janë përdorur në letërsinë botërore për të bërë shumë figura letrare që kanë lidhje me dashurinë, paqen, harmoninë etj., por me siguri është një rast unik kur bilbilat, apo edhe sorkadhet keqpërdoren me kaq cinizëm në një figurë letrare, duke i bërë të nderojnë qenin sigurims. Madje edhe vetë ujqit duhet të ndjenin përbuzje për këtë kafshë totalitare, pasi ujqit, edhe kur hanin njerëz, këtë e bënin për t’ u ushqyer dhe mbijetuar, ndërsa, qeni i kufirit i kapte njerëzit për të ushqyer makinerinë vrasëse të diktaturës. Vetëm një bashkëpunëtor i zellshëm i Sigurimit të Shtetit mund të shkruante poezinë “Qeni i kufirit”.
Ismail Kadare, në librin «Kohë barbare», që është një intervistë që ai i ka dhënë gazetarit Denis Fernandez Recatala, zhvillon këtë dialog me këtë gazetar. Denis Fernandes Recatala i thotë: “Disa shkrimtarë e kanë mbështetur regjimin…”(Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18). Ismail Kadare i përgjigjet kështu: «Nuk e mohoj. Ata kanë përhapur sloganët e Partisë. Kanë bashkëpunuar në fushatat kundër liberalëve, Perëndimit dhe dekadencës kapitaliste. Madje kanë përgëzuar krimet e kryera nga shteti. I shndrruan në heronj policët dhe shefat e policisë sekrete. Spiunët i paraqitën në poza romaneske, pse jo dhe romantike. Me një fjalë, diçka jo dhe aq e këndshme. Ata u sollën pa diskutim si qen roje të regjimit. Por askush nuk i detyroi ta bënin këtë gjë». (Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18). Shumë bukur! Kështu del se Kadare, vetëm duke shkruar poezinë «Qeni i kufirit» e ka bërë veten, siç shprehet vetë, «qen roje të regjimit», pa i detyruar kush ta bënin këtë. Më tutje, Denis Fernandes Recatala e pyet Ismail Kadarenë: «Megjithatë, vendet socialiste vuanin nga kjo lloj prodhimtarie apo jo?» (Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18).
Ismail Kadare i përgjigjet: «Në fakt, gjysma e filmave të vendeve ish-socialiste i thurrte lavde spiunëve dhe denoncuesve. E pastaj? Ministri i brendshëm financonte romanet? Sigurisht! Megjithatë nuk u vihej ndonjë revolver në tëmth atyre që iu bindeshin kërkesave».(Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18).
Bukur! Pra, as Kadaresë nuk ia paskan vënë “revolverin në tëmth” për të shkruar për qenin e kufirit dhe për gjëra të tjera që do t’ i shkruante më pas. Ai e ka bërë këtë gjë se me vetëdije qe qen roje i regjimit dhe lumturohej duke qenë i tillë. Çfarë ka bërë gjatë dy viteve që qëndroi në Moskë njeriu që i pati bërë një hymn qenit të kufirit? Nuk është e vështirë ta marrësh me mend. Nga proces-verbali i publikuar i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH të tetorit 1982, ku Enver Hoxha i bëri “gjyqin” ish-Ministrit të Brendshëm në vitet 1954-1979, Kadri Hazbiut, doli se shumë nga studentët shqiptarë që shkuan në Bashkimin Sovjetik, me rekomandim të Sigurimit të Shtetit, u vunë në dispozicion të KGB-s, që kjo t’ i përdorte si informatorë dhe agjentë në drejtimet që e quante të nevojshme. Sigurisht që pati edhe nga shkrimtarët dhe poetë shqiptarë që studionin në Institutin «Gorki» në Moskë që përgatiste shkrimtarë dhe poetë, me rekomandim të Sigurimit të Shtetit u vunë në shërbim të KGB-s për të spiunuar bashkëstudentët e tyre. Siç dihet KGB i ka psë gjithherë në fokus shkrimtarët. Natyrisht që Ismail Kadare, poeti i qenit të kufirit, duhet të qe i pari në këtë listë, si më i përshtatshmi.
Tjetri >

[iliria e para]

Nje pjese e intervistes me Dritero Agollin tek Shekulli i dates 25 maj 2006


.....Cili është opinioni juaj në lidhje me debatin Qose-Kadare?
Ato janë debate që iu duhen njerëzve, shkrimtarëve, por unë mendoj se duhet të qëndrojnë brenda debateve, nuk duhen thënë gjëra që tingëllojnë keq ose duhen tentuar të hidhen poshtë me argumente, pa bërë zhurmë të madhe. Unë mendoj se ata që hyjnë në këtë debat duhet t’i mendojnë mirë këto probleme dhe të jenë njerëz të mirinformuar, të jenë brenda identitetit dhe të mos e marrin këtë identitet kombëtar apo karakterin tonë kombëtar të lidhur vetëm me problemet e fesë. Feja në botë është relativisht e re. Ka vetëm 2000 vjet që ka dalë Krishti, kurse ne 400 vjet para Krishtit kishim Teutën dhe Agronin, princat tanë me të cilët ne mburremi. Duke thënë vetëm “të krishterë apo myslimanë”, ne e varfërojmë identitetin tonë. Nuk mund të thuhet se është vetëm krishtërimi me të cilin shkohet në Evropë; janë shumë gjëra me të cilat shkohet në Evropë. Në Evropë hyjnë me anën ekonomike, atë të zakoneve; p.sh. Ne kemi akoma hakmarrjen. A hyhet në Evropë me hakmarrjen? Ka edhe probleme të tjera si identiteti gjuhësor, por edhe aspekti gjeografik. Nuk hyhet në Evropë nëpërmjet ndarjes së principatave në Veri, Jug, Shqipëri e Mesme etj. Është thënë që në Rilindje se feja e shqiptarit, është shqiptarizmi. Këto gjëra duhet të dihen nga njerëz që janë të informuar mirë, pasi mund të jesh shkrimtar dhe nuk je i informuar mirë. Unë mendoj se Rexhep Qosja është një njeri i informuar mirë. Ai i di më mirë se të gjithë ne këto probleme. Shkrimtarët dinë të bëjnë romane, poezi, libra, por ka gjëra që të tjerët i dinë më mirë se shkrimtarët.

[Arcas]

Kadarese ju te gjithe ketu i vini tek thonji i kembes perfshi dhe Qosja qe ka bere nje liber te neveritshem. Nese jeni lindore ikni shporruni atje afer nenes Turqi e Greqi e lereni nenen Shqiperi te marri fryme rehat. Na eshte vene nje pushtues mu perballe ushtarit te panjohur pa asnje dekret pa gje hic dhe vecse pellisni si Haxhi Qamilat kundra Kadarese.

[karaburuni]

Eshte folur shume kohet e fundit mbi debatin midis Ismail Kadarese dhe Rexhep Qoses.
Ne radhe te pare mendoj se nuk ka vend per kete debat dhe nuk ka nevoje t'i shtohet nje mbiemer tjeter identitetit shqiptar. Identiteti shqiptar eshte unik dhe eshte i mjaftueshem per te pershkruar identitetin tone.
Ne radhe te dyte eshte per te ardhur keq qe dy nga njerezit e medhenj te kultures shqiptare jane perfshire ne nje debat te tille, duke perdorur edhe insinuata personale dhe duke u hapur rrugen perkrahesve te tyre te kalojne ne reagime ekstreme qe jane shume te demshme per kombin shqiptar.
Ne radhe te trete nuk besoj se eshte koha per te patur lluksin e nje debati te tille pikerisht tani, perpara percaktimit te statusit te Kosoves. Ky debat mund te behej ne nje kohe me te qete.
Dhe me e keqja eshte se ky debat i jep fese nje rol qe ajo nuk e ka ne identitetin shqiptar. Feja ka patur nje rol dytesor ne kete identitet sepse, si njerez praktike, shqiptaret kurre nuk kane qene shume te dhene ndaj fese. Historia ka treguar se fondamentalizmi fetar ne Shqiperi nuk ka ekzistuar ne asnje lloj feje dhe ky eshte shkaku i vertete i harmonise fetare tek shqiptaret: identiteti kombetar ka qene per shqiptaret shume me i rendesishem sesa feja.
Nga ana tjeter identitetit shqiptar nuk kane perse t'i vihen bishta, as evropian, as lindor. Identiteti shqiptar eshte ai qe eshte, nje identitet unik, ai qe njohim te gjithe dhe qe vjen nga nje kohe shume e vjeter nepermjet gjuhes, mentalitetit, zakoneve themelore, folklorit etj. Natyrisht qe ka patur influenca nga kulturat me te cilat ka qene ne kontakt por keto nuk e kane transformuar dhe thelbi i ketij identiteti ka mbetur i paprekur. Aq me pak kane ndikuar fete e ndryshme ne kete drejtim, te cilat kane patur vetem nje rol siperfaqesor.
Ka disa qe duan te thone se Evropa ose Perendimi na kerkon "ndryshime fetare" qe te na pranoje ne gjirin e tij. Nuk e di nga i kane nxjerre keto "kerkesa" kur p.sh BE per hyrjen ne Evrope nuk ka paraqitur kurrfare kushtesh fetare, por vetem kushte te demokracise, ekonomise se tregut, funksionimit normal te administrates, permiresimin e legjislacionit, luftes ndaj korrupsionit etj. Ne lidhje me aspektet fetare e vetmja kerkese e BE-se ka qene respektimi i lirise fetare si nje e drejte e njeriut, gje e cila pasqyrohet edhe ne Kushtetuten e Shqiperise.
Duhet kuptuar se BE eshte e perbere nga shume "identitete" kombetare dhe ka ne gjirin e saj shume komunitete fetare te cila bashkejetojne brenda shteteve ligjore. E njejta gje i kerkohet edhe Shqiperise persa i perket komuniteteve fetare.
Besoj se rruga e shqiptareve ne Shqiperi, Kosove, Maqedoni etj. eshte e qarte: pavaresi e Kosoves, konsolidim i demokracise dhe perparim ekonomik ne aleance me SHBA dhe BE-ne. Te tjerat jane letersi per nete dimri.

[Arcas]

A thua Karaburun ? Po te jap vetem listen e Peshkopeve te Durrsit nga shekulli 0 deri ne ditet tona pak a shume. Nuk po e coj me tej debatin.
Rexhep Qosja, ky internacionalist i kulluar, ky postmodernist qe mundohet te hiqet si afetar por urrejtja e tij ndaj krishterimit eshte e hapur, ky njeri qe mundohet me cdo kusht qe te nxjerri identitetin e shqiptarit si identitet te perbere dhe te shtresezuar, njekohesisht ky njeri nuk e identifikon katolicizmin si pjese pararendese te kesaj shtrese. Un kam pergatitur nje shkrim qe me shprese ne te ardhmen do ta botoj ose ne gazeta ose ne internet ku i jap nje pergjigje qe te dyve, pasi qe te dy ne nje fare menyre mundohen te shesin "nje produkt". Megjithate ajo qe kryen Qosja eshte dicka kryekeput meskine. Vepren e tij e quan me tituj si "vezhgim historik" nderkohe qe e mohon historine e vertete.

Si perfundim cdo gje ka nisur pasi Ismail Kadareja mundohet me cdo kusht jo qe te ktheje shqiptaret ne te krishtere, ajo gje tashme NUK MUND TE NDODHE ME por ti bej te vetedijeshem per identitetin e tyre te krishtere. Eshte teper vone. Rexhep Qosja e ka kthyer mbrapsht cdo gje duke e akuzuar si nje Kadarene si nje propagandues fetar dhe duke e quajtur politiken e tij politike e katekizmit. Ismail Kadareja po flet per vetedijen e krishtere te kombit shqiptar si nje hije qe e ndjek nga pas dhe ka per ta ndjekur. Qe te mos frikesohemi nga kjo hije e rende e paraardhesve tane si Gjergj Kastrioti, Muzakajt, Topiajt, Aranitet qe luftonin ne nje kohe ku fe+atdhe ishin te pandare(nuk di cdo thote Qosja per keto figura duke qene se Nene Terezen nuk le vend pa e bombarduar nderkohe qe kudo ne Ballkan i ngrejne buste) ky realitet duhet pranuar dhe trajtuar si nje pjese e pandashme e historise tone.

Per "analistat" si Ardian Klosi etj nuk ja vlen te flasesh. Ardian Klosi eshte shembulli me tipik i mimikerise qe flet me aq pasion Rexhep Qosja ne librin e tij. Ironikisht mimikeria e Ardian Klosit e ka cuar te mbroj Qosen dhe idete e tija kundrejt thelbit te shkrimit te Kadarese. Kulturat nuk pranohen dhe nuk i flasin njera tjetres perbrenda identitetit te individit, por shpirtit te tije ne kuptimin kulturor. Kadareja percon nje mesazh shume te rendesishem, antagonizmin nderetnik si faktor i vetem per perparimin njerezor. Eshte ky shpirt kompeticioni qe e ndan komunizmin dhe kapitalizmin. Ky shpirt antagonist ben te mundur zhvillimin e Kombeve, jo sic thote Qosja pranimi i kulturave apo identiteteve perberese qe ne te vertete jane gjysmake.

Kadareja ka shkruar sproven e tije ne nje gjuhe shume te thjeshte e te qarte, per tere publikun shqiptar, po ashtu sic rilindasit tane qe mundoheshin te terhiqnin sa me teper njerez cdo gje qe shkruan e shkruajten duke hyjnizuar natyren, malet, fushat, luginat e lumenjte. Pjeserisht kjo sepse jemi popull i tille, ose te pakten kemi qene(se ambientin e kemi shkaterruar teresisht keto kohe), ndersa pjesa tjeter sepse populli aq dinte, ate gjuhe kuptonte. Qosja ne te kundert kete debat e ka zgjeruar ne ate pike sa e ka kthyer ne nje lufte ideologjike ku tashme ka marre permasa te luftrave personale.

E vetmja gje pozitive qe un shof ne kete debat eshte qe gjithkush me ne fund i nxorri fytyrat e verteta ne kampin intelektual, se ne ate moral kemi kohe qe ja kemi pire lengun Klosave e Agollave me shoke.

Nje here tjeter me shprese e me kohe do pergatis nje pergjigje me te shtjelluar me argumenta historik, por per castin po e lere me kaq.

[ORIONI]

“Esenca” jonë identitare dhe “kanibalizmi kulturor”

Nga Fatos Lubonja (Korrieri, 23 maj 2006)

Para pak kohësh në zgjedhjet lokale që u bënë në
Angli, sëbashku me humbjen e rëndë të Blairit, ra në
sy edhe një fenomen më anësor, por që u komentua jo
pak në shtypin botëror: rritja e partisë së ekstremit
të djathtë "British National Party" që është partia
raciste. Ndonse pakrahasimisht më e dobët se partia e
Le Painit në Francë, për shkak të traditave të
Britanisë së Madhe, që e kanë bërë atë një vend shumë
më multikulturor e shumë më të hapur ndaj tjetrit sesa
Franca, përsëri rritja e kësaj partie pati jehonë.
Duke i shkruar për këtë fenomen një mikut tim anglez,
në shkëmbimet me e-mail më erdhi prej tij një e dhënë
vërtet befasuese. Pasi më konfirmoi se kjo nuk është
assesi një parti me peshën e asaj të Le Painit ai më
solli një fakt që i kishte bërë përshtypje edhe atij
si njohës dhe dashamirës i shqiptarëve. Më shkruante
se në lagjen fqinje të tij në Londër, ku gazetarët
kishin shkuar e kishin bërë hulumtime, sepse atje
banonin shumë emigrantë, votues të "British National
Party" të intervistuar ne gazetë kishin thënë se nuk
kishin asgjë kundër zezakëve, por e kishin me
shqiptarët (që atje i njohin si kosovarë, por ne e
dimë se shpesh pretendimi se janë kosovarë është
përdorur edhe nga shumë shqiptarë të Shqipërisë për të
fituar azil atje).
Nuk mund të mos më kujtohej ky fakt duke ndjekur
polemikën e nxehtë mbi identitetin e shqiptarëve që
filloi me atë të Qoses ndaj Kadaresë dhe u pasua e po
pasohet nga një numër jo i vogël komentesh e debatesh.
Pse mu kujtua pikërisht ky fakt? Sepse në tërë atë çka
po thuhet e shkruhet për identitetin e shqiptarëve nuk
mund të mos shquash si shtysë kryesore aspiratën për
të qenë evropianë, dhe sepse polemikën, në këtë
konteks, e ka nxitur idea kadarejane se identiteti i
krishterë i shqiptarëve është një vlerë në këtë
projekt kurse ai musliman një antivlerë - çka pastaj
çon nga ideja se bëjmë mirë ta theksojmë atë të parin
dhe ta zbehim sa të mundim atë të dytin, deri në atë
të zhdukjes fare të këtij të dytit. Nuk mund të mos më
kujtohej, po ashtu, se pikërisht në Britani Presidenti
ynë Moisiu mbajti një fjalim për t’i dhënë një dorë
këtij projekti duke thënë atje, midis të tjerash, se:
« Shpesh shqiptarët quhen një popull musliman, ose me
shumicë muslimane. Ky është një lexim shumë
sipërfaqësor i realitetit shqiptar. Së pari, sepse
islamizmi në Shqipëri nuk është fe burimore, as fe e
përhapur në kohën e origjinës, as besim rezidencial,
por një dukuri e ardhur dhe e trashëguar në gjuhën dhe
liturgjinë e atij faktori që e solli. Islamizmi në
Shqipëri është një islam me fytyrë europiane. Si
rregull, është një islamizëm i cekët. Tek çdo
shqiptar, pak po të gërmosh, do të zbulosh thelbin e
tij të krishterë.”
Mesa duket anglezët që kanë votuar për "British
National Party" nuk i paskan dëgjuar fare këshillat e
Presidentit tonë se duhet të gërmojnë pak për të
gjetur thelbin e vyer të shqiptarëve, (në fakt sipas
Frojdit, po të gërmosh pak tek njeriu do të gjesh
kafshën), por i kanë parë ashtu siç shfaqen dhe i kanë
futur në listën e më të këqinjve, dmth. edhe prapa
arabëve dhe zezakëve, për të mos folur për indianët,
kinezët e më the të thashë. Çudi e madhe! Po çfarë ka
ndodhur kështu? A nuk e dinë ata, anglezët, se
identiteti ynë prej evropiani me fytyrë të bardhë e
për më tepër me rrënjë të thella greko-romake e pastaj
të krishtera duhet të mjaftonte që ata të mos na linin
edhe prapa zezakëve me fytyrë të zezë që janë shumica
edhe muslimanë, pale? E, për më tepër, nuk jemi as
terroristë si ata fytyrëkafët arabë! Këtë pyetje mu
duk se lexova në fytyrën e habitur të një të njohuri
kur i tregova për prononcimet e votuesve të "British
National Party" i cili e ka të ngulitur thellë e fort
në kokë se po të vijë puna për kinezë e zezakë e arabë
e të kuq e të verdhë, ne ata nuk i vemë në hesap, po
ç’tu bëjmë këtyre gjermanëve e anglezëve dhe atyre
nordikëve që e kanë edhe lëkurën ca si më të bardhë se
ne.
Edhe fytyra e tij e habitur nuk mund të mos më çonte
tek debati që po bëjmë ne për identitetin evropian të
shqiptarit.

* * *
Le të kthehemi atëhere tek debati. Ajo që bije në sy,
me përjashtim të ndonjë rasti të rrallë, është se tek
shumica e të angazhuarve në këtë debat ka një
mosnjohje dramatike të koncepteve moderne për
identitetin - e atë kombëtar veçanërisht - që e
denoncon rëndë edhe teksti i Presidentit që duket
qartë se është shkruar nga ndonjë “akademik” i
shkollës së Enver Hoxhës i konvertuar keq në
oksidentalist. E kam fjalën për atë se shumica e
artikullshkruesve, me në krye Kadarenë, kur flasin për
kombin shqiptar dhe identitetin shqiptar kanë parasysh
një “thelb” të pandryshueshëm të shqiptarit dhe
shqiptarisë, i cili mbetet aty pavarësisht se si janë
shfaqur historikisht dhe se si shfaqen sot shqiptarët
në Shqipëri dhe në botë.
«Besimtari musliman shqiptar vertet betohet ne emer te
Kur'an-it, por njëkohësisht feston Shën Mërine e
Gushtit, Shën Gjergjin e Majit, Shën Kollin e vjeshtës
dhe Krishtlindjet. Kjo do të thotë se brenda njeriut
shqiptar, pavarësisht se si e përcakton ai veten sot,
ka një faktor homogjenizues, dhe ky faktor
homogjenizues është pikërisht periudha prej 15
shekujsh krishtërim që ka secili prej tyre në traditën
e paraardhësve të vet. » - vazhdon të thotë Presidenti
ynë në Oksford në kërkim të « thelbit » të shqiptarit
që kësaj here i ve emrin « faktor homogjenizues ».
Kurse ish presidenti Berisha duke u shprehur për
polemikën tha: « [Kadare] ka meritën se në tërë
veprën e tij ka mbledhur copëza të një shpirti
kombëtar. »
Pa e ditur, por për shkak se u është ngulitur thellë
gjatë periudhës komuniste, dy presidentët dhe vetë
Kadareja gjykojnë duke përdorur konceptin stalinist
për kombin e për pasojë edhe për identitetin kombëtar.
Sepse është i Stalinit koncepti i kombit si diçka e
përcaktuar njëherë e mirë sipas të cilit: “kombi
është një komunitet popujsh i ndërtuar historikisht e
i stabilizuar, i dalë mbi bazën e një gjuhe,
territori, jete ekonomike, kulturore, natyre fizike
dhe se vetëm plotësimi i njëkohshëm i këtyre
karakteristikave mund të përbëjë një komb”. Edhe një
mori artikullshkruesish në debatin e fundit i sheh të
flasin për këtë thelb/shpirt të pandryshueshëm të
shqiptarit, të shkojnë prapa në histori, dhe, pasi e
gjejnë e përcaktojnë këtë thelb, (“esencë evropiane” e
quan njëri, ”konstitucion shpirtëror evropian” e quan
tjetri, “gjeografi” e redukton një tjetër) tërë pjesën
e mbeture quajnë shfaqje, aksident. Kështu trajtohen
edhe 500 vjet qënie në Perandorinë Otomane edhe koha
komuniste edhe ky tranzicion i vështirë. Problemi
është se duke parë këtë thelb që na e servirin përpara
fytyrës si në pasqyrë ideologët tanë “rilindas
modernë” nuk arrijmë të kuptojmë se si nuk na e shohin
të shkruar në ballë edhe ata anglezët e nuk kuptojnë,
pra, se ne jemi më evropianët e evropianëve të
mundshëm - pasi këtë e kemi të shkruar në fytyrën tonë
të bardhë, në gjeografinë tonë fatlume dhe në
ngulmimin tonë të paepur për të thënë se jemi
evropianë. Dhe kjo histori e keqe ka kohë që
përsëritet. Më kujtohet se në leximet e mija kam hasur
mes tjerash në shënimet e një koloneli gjerman të
Luftës së Dytë që ka jetuar në Shqipëri asokohe e që
ka shkruar se këta shqiptarët mburren e na thonë me të
madhe se janë arjanë dhe perëndimorë, por po t’i vesh
re janë lindorë tipikë.
Si shpjegohet ky pasqyrim kaq i shtrembëruar i vetes
sonë në pasqyrën e tjetrit, ky dallim midis thelbit
dhe shfaqjes (që për hir të së vërtetës edhe ne e
ajgëtojmë hera herës sepse, kur vjen puna, e themi
edhe ne se “jemi prapa” se “kemi shumë të meta”, por
ama thelbin tonë shqiptar e kemi si gur diamanti)?
Përgjigja mund të jepet vetëm duke shtruar pyetjen: me
çfarë kemi të bëjmë në fakt kur flasim për “esencën
evropiane të identitetit shqiptar” me një “esencë” që
ekziston apo me një krijim/dëshirë/ideal, një
“komunitet të imagjinuar”, sikurse do të thoshte
Benedict Anderson? Ata që kanë bërë një shkollë të
mesme normale në Perëndim, ku midis të tjerave kanë
mësuar edhe elementet bazë të romantizmit të shekullit
XIX e disa koncepte bazë të mitologjisë e të logjkës
moderne do të përgjigjeshin menjëherë, sikur të
ndiqnin debatin tonë, se në këtë kërkim/gjetje esence
në shekujt e shkuar kemi të bëjmë me atë që mitologët
e quajnë “miti i kthimit në origjinë” i cili ka qenë
një nga mitet themeltare të nacional romantikës së
shekullit të XIX në luftrat për çlirim kombëtar (e për
të zhveshur një identitet e për të krijuar një
identitet tjetër). Ata do të çuditeshin vetëm me
faktin se si ne nuk e dimë se jetojmë në shekullin XXI
e se, po ashtu, logjika aristoteliane e substancës dhe
aksidentit është e tejkaluar kur flitet për këtë
kategori që sot quhen esencë dhe eksperiencë.
Në fakt, të gjithë nacionalizmat balkanas kanë pasur
në rrënjët e krijmit të identiteti të tyre mitin e
kthimit në origjinë i cili ka qenë i rëndësishëm jo
vetëm për farkimin e identitetit, por edhe për të
fituar pavarësinë. Ky mit u bashkua me aspiratën për
tu bërë perëndimorë sepse mu atje kishin lindur edhe
lëvizjet nacionale rilindase për çlirimin nga sundimi
i perandorive. Ky mit ka luajtur një rol të
rëndësishëm edhe në historinë e Shqipërisë, por, nga
ana tjetër, duhet sqaruar se në shekullin e XIX
besohej se miti dhe realiteti ishin e njëjta gjë kurse
tashmë njohja se ka një dallim midis mitit dhe
realitetit nuk është më monopol i disa të diturve në
Evropë, por pjesë e diturisë së njerëzve të zakonshëm.
Ashtu sikurse është e tillë edhe njohja se sipas
konceptit modern për kombin popujt kanë qenë dhe janë
në formim dhe evoluim, se kombformimi e, për pasojë,
edhe identiteti kombëtar janë një proces dinamik.
Pra sot gjithkush e di se problemi i kërkimit apo
gjetjes në histori apo gjeografi të një
thelbi/identiteti në fakt është problemi i krijimit të
një thelbi/identiteti ose të shumë
thelbeve/identiteteve si instrumente të nevojshme
social kulturore për t’iu përgjigjur nevojave të
ndërtimit të së tashmes dhe të së ardhmes. (Këtë e ka
ditur edhe një nga etërit e nacionalizmit shqiptar
Mithat Frashëri, kur thoshte se më 1912 shqiptarëve u
dilte detyra që nga një grumbuj fisesh të krijonin një
komb.) E mbi të gjitha sot në botën ku kërkojmë të
hyjmë gjithkush e di se ka një dallim të rëndësishëm
midis atij që rëndom ne e quajmë “komb” apo “popull”
dhe atij që quhet “shtet kombëtar” sepse ky i fundit
është produkt i kohëve moderne dhe se sot rendi
ndërkombëtar botëror ndahet në shtete dhe jo në kombe
apo popuj (çka psh. i lejon një francezi që ka
origjinë afrikane të quhet francez). Vetëm ne,
nxënësit e nacional komunizmit të Enver Hoxhës,
vazhdojmë të flasim sikur qysh nga koha e ilirëve e
pastaj e Shtetit të Arbërit, që e gjejmë vetëm në
veprat e Kadaresë, e deri më sot, kemi qenë e jemi e
njëjta substancë, po ata shqiptarë e po ky komb e po
ky shtet kombëtar. Dhe kjo mënyrë të foluri nuk na bën
as lindorë as perëndimorë, por vetëm qesharakë.

* * *
Para disa kohësh pati një debat mbi restaurimin e një
monumenti kulture në Kalanë e Shkodrës që në fillim ka
qenë kishë dhe pastaj gjatë 500 vjetëve është bërë
xhami. Mënyra se si qe emëruar restaurimi i objektit
në dokumentin e Ministrisë së Kulturës: “restaurimi i
Kishës së...” e shtyu komunitetin musliman të kërkonte
ndërprerjen e punimeve me frikën se mund të kthehej në
kishë - çka ata e konsideronin fyerje të historisë së
tyre dmth. edhe të identitetit të tyre. I gjithë
debati u përqëndrua në atë se çfarë ishte ky objekt,
kishë apo xhami. Ndeshja midis komuniteteve u
transferua kështu në histori ku pretendimit se ka të
drejtë ai i cili gjen se cila ishte trajta origjinale
e këtij objekti iu kundërvu pretendimi se më e
rëndësishme se kjo ishte trajta e fundit e tij. Dhe
kjo i vuri shqiptarët në dilemën: po çfarë jemi ne, të
krishterë, sikurse thonë ata që pretendojnë se në krye
të herës ka qenë kishë, muslimanë sikurse thonë ata që
pretendojnë se për 500 vjet ky objekt ka qenë xhami,
apo mund të jemi të dyja sikurse thonë disa të tjerë
që thonë se ka qenë edhe kishë edhe xhami?
Po t’i shkosh ca më thellë këtij debati, tek ideja se
objekti duhej restauruar ashtu siç ka qenë në trajtën
e parë, ndeshemi mu me rivitalizimin e mitit të
kthimit në origjinë, por me një variant të rishikuar
të tij në krahasim me variantet e rilindasve, por edhe
në krahasim me variantet e komunistëve. Sepse në
varianin e rilindasve kthimi në origjinë ishte kthim
në atdheun e lirë jo në fe, kurse në variantin e
komunistëve fetë (edhe të krishterat edhe muslimanet)
janë konsideruar si diçka e huaj për “thelbin
shqiptar”, si agjentë të të huajve që na kanë
pushtuar. Dhe po të shohim më me kujdes, ata që sot
përdorin arsyetimin se feja muslimane është fe e
pushtuesit nuk bëjnë gjë tjetër veçse përdorin
logjikën e komunistëve, sepse, po ta përdorim këtë
logjikë deri në fund, edhe feja e krishterë na del fe
e pushtuesve pasi na ka ardhur nëpërmjet pushtuesve
romakë ndaj të cilëve ne, ilirët, kemi luftuar për
ruajtjen e pavarësisë dhe të identitetit tonë
kulturor, të cilin, sikurse ka shkruar edhe vetë
Kadareja i madh, e kemi pasur as më lart e as më
poshtë sesa vetë grekët e shquar të Antikitetit.
Atëhere kush është thelbi ynë identitar?
Kushdo që nuk e ka kokën të deformuar nga shkolla
nacional komuniste e Enver Hoxhës dhe që njeh sadopak
konceptet moderne mbi identitetet kombëtare (mjafton
të kesh lexuar disa libra që janë botuar edhe në shqip
si “Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780-a. Programi,
Miti, Realiteti” i E. J. Hobsbawm apo
“Etnonacionalizmi në Evropë” i Urs Altermattt), e ka
të qartë se këtu nuk bëhet fjalë për gjetje të
vërtetash historike, por për krijim të vërtetash
mitologjike me synim përbashkimin e njerëzve për
qëllime të së tashmes dhe të së ardhmes e se ato që i
quajmë “esenca” duhet t’i përkthejmë në “ideale”.
Prandaj i gjithë ky debat, po ta përkthejmë, siç duhet
përkthyer, nga si e kemi vendosur ne me kokë prapa,
për nga historia, me kokë para, për nga e ardhmja,
shtrohet në këtë formë: debati rreh të përcaktojë se
çfarë identiteti/identitetesh kemi nevojë sot të
krijojmë apo theksojmë që t’i përgjigjemi idealeve të
kohës e të ndërtojmë të tashmen e të ardhmen tonë? A
na ndihmon theksimi i identitetit të krishterë dhe
dobësimi i identitetit musliman për këtë – sikurse
thonë kadarejanët? A duhet të vemë shqiptarinë mbi
identitetet fetare duke i zbehur këto, apo ta vemë atë
(shqiptarinë) si ombrellë mbi identitetet më të vogla,
sikurse thotë Qosja që është më afër rilindasve? Apo
mos vallë duhet t’i vemë të gjithë identitetet me një
plan, madje të krijojmë edhe identitete të tjera pa
ombrellë tjetër identitare mbi krye (përveç shtetit
laik që garanton të drejtat e qytetarit) sepse janë
gjëra të ndryshme, që, të gjitha, në ndërveprim midis
tyre? E kur shtrojmë pyetjen “a duhet ne?” përsëri
sekushi prej nesh duhet të bëjë kujdes se menjëherë do
t’i dalin përpara pyetje të tilla: “Kush jam unë që
paskam të drejtë të përcaktoj identitetet primare dhe
sekondare të shoqërisë sonë?” “Kush jam unë që dua të
ndryshojmë identitete?” “Kush jam unë që dua të
shtojmë identitete/” “A kam unë të drejtë t’i imponoj
një katoliku apo një muslimani se duhet të verë
shqiptarinë mbi besimin e tij?” “A ka të drejtë një
katolik apo një musliman të më thotë mua se nuk jam
një shqiptar i vërtetë sa kohë që nuk besoj në fetë e
tyre?” “A mundet një shqiptarist të më thotë se jam
shqiptar i dorës së dytë pasi nuk e njoh shqiptarinë
si thelbin tim njerëzor, por vetëm si një nga
identitetet e mija, e prandaj nuk jam as evropian?” “A
ka të drejtë një katolik t’i thotë një muslimani se ai
është më pak evropian meqë nuk është i krishterë” “A
ka të drejtë një musliman të thotë se identitetin e
tij e gjen më fort në botën arabe sesa atë evropiane?”
Ndaj këtyre pyetjeve e të tjerave përgjigjet janë të
ndryshme varësisht nga vizioni për botën që kemi. Por
vetë fakti që ekzistojnë tërë këto pyetje e të tjera
si këto lidhur me identitetin/tet tregon sesa
komplekse është çështja dhe, nëse duam të ndërtojmë
një demokraci, duhet që lidhur me këto pyetje të
përdorim të tjera koncepte mbi identitetin nga ato
tashmë të vjetëruara që flasin për “thelbe” e “esenca”
apo identitete superiore dhe inferiore apo për
“përpjekje për të përkufizuar një herë e mirë
vetëdijen tonë identitare që të gjithë popujt
evropianë e kanë bërë tashmë”. Nëse vërtet aspirojmë
të bëhemi qytetarë demokratë të kohës kur jetojmë – po
refuzoj të them evropianë sepse demokracia si rrugë
drejt më shumë lirie nuk është “thelb” apo “esence” e
Evropës që e bën atë superiore ndaj të tjerëve, por
një proces me shtrirje historike e gjeografike shumë
më të gjerë, e të pafundëm - duhet të kemi të qartë se
kur flasim për identitetin/tet duhet të ngulmojmë për
kultivimin mbrojtjen dhe njohjen e identiteteve të
disafishta të njeriut dhe jo për një thelb të vetëm
identitar dhe as për një superidentitet përfundimtar.
Kjo për shumë arësye: sepse shoqëria qytetare
(evropiane e më gjerë) është ndërtuar mbi bazën e të
drejtës individuale të qytetarit dhe jo të së drejtës
kolektive të grupit dhe ky qytetar është
multiidentitar qoftë edhe vetëm për shkak të evoluimit
që pëson me moshën; sepse identitetet e disafishta që
ndërveprojnë me njëri tjetrin i përgjigjen shumë më
mirë realiteteve sociale dhe individuale; sepse,
sikurse thotë edhe Urs Altermat, ”vetëm kështu mund
të gërshetohen me njëra tjetrën luajalitet politike
dhe kulturore”; por, dhe e mbi të gjitha, sepse,
sikurse thotë Claud Lèvi Strauss, homogjenizimi
kulturor nuk është tjetër veçse “kanibalizëm
kulturor”. Prandaj kush kërkon të na përcaktojë një
identitet primar përfundimtar, t’i verë tij edhe
mbiemrin “evropian” (duke (sh)përdorur kështu këtë mit
të fuqishëm të kohës, sepse edhe “identiteti evropian”
është një mit/ideal që kush do të kërkonte ta
përcaktonte si një esencë të pandryshueshme do të
ngatërrohej më keq se ata që kërkojnë të përcaktojnë
esencën e shqiptarëve) dhe të paraqitet si
përfaqësuesi dhe mbrojtësi i i tij, duhet parë me
dyshim. Sepse një hap e ndan përcaktimin e këtij
identiteti nga përpjekja për të na homogjenizuar,
diskriminuar e pastaj persekutuar. Një nga
kadarejanët, duke u prononcuar për debatin në fjalë,
pasi çmon lart konsekuencën e Kadaresë në mbrojtjen e
idesë se identiteti i Shqipërisë është i lidhur me
krishtërimin, pra me Perëndimin, dhe dënon qëndrimin
sipas të cilit Shqipëria është udhëkryqi i dy
kulturave shprehet: “Shqiptarët, pavarësisht nga
përkatësia aktuale religjioze, kanë një dhe vetëm një
identitet historik, politik, kulturor dhe qytetar, atë
evropian. Kush mendon ndryshe dhe vrerin e vet rreket
ta shpërndajë sa majtas - djathtas, sa andej - këtej
kufirit, pastë veten në qafë.” Sa afër gjuhës së
diktaturës tingëllojnë këto fjalë! Dhe jo rastësisht
njerëz që shprehen kështu, shpesh, po të kërkosh në të
kaluarën e tyre komuniste, do t’i gjesh se edhe në atë
kohë kanë ushtruar “marrjen në qafë” të njerëzve.
Askush, prandaj, të mos mendojë se ajo histori e
shëmtuar kanibalizmi kulturor që çon në kanibalizmin
pa epitet ka mbaruar. Në historinë e shkurtër
paskomuniste shqiptare gjejmë dy periudha ku shfaqen
me agresivitet kësi kanibalësh që, duke kërkuar të
venë prioritete identitare e të homogjenizojnë kanë
vënë në rrezik bashkjetesën harmonike të komuniteteve
të ndryshme fetare të saporigjallëruara në Shqipëri e
më gjerë, të shqiptarëve. Ka qenë një periudhë e parë
kur, nën ndikimin e rritjes në përgjithësi të
nacionalizmave në Ballkan, që, përsa u përket
shqiptarëve, kishte të bënte kryesisht me çështjen e
Kosovës, pra, me kundërvënien ndaj serbëve, kjo racë
kanibalësh tentoi të fuste në Shqipëri e ta
instrumentalizonte politikisht idenë se shqiptarët e
mirë apo të vërtetë (dmth. esencialë) ishin shqiptarët
muslimanë, sepse vetëm në sajë të tyre kishim mundur
të ruanim identitetin dhe kombësinë, se, përndryshe,
po të qe për të krishterët tradhëtarë, do të na kishin
përpirë serbet dhe grekët. Asaj kohe u përdor shumë
nëpër gazetat, veçanërisht të pushtetit, termi
“sllavoortodoks” për të demonizuar pjesën e
shqiptarëve që ishin kundër pushtetit i cili duhet të
kishte, sipas kësaj paradigme, në themelin e vet të
sigurisë, muslimanët.
Pas 11 shtatorit vihet re një përpjekje për
gjallërimin e një paradigme të kundërt kanibalësh që
çon tek instrumentalizimi i identitetit fetar të
krishterë. Meqënëse vëllai ynë i madh, Perëndimi e
veçanërisht Amerika, që na ndihmoi edhe për çlirimin e
Kosovës, ka si armikun e vet të madh muslimanët,
atëhere ne duhet të theksojmë identitetin tonë të
krishterë që është garancia se vëllai i madh do të na
dojë e do të na mbajë pranë përherë.
Ja pra se si xhamia ha kishën dhe kisha ha xhaminë jo
për shkak të të vërtetave të së kaluarës, por për
shkak të orekseve të kanibalëve kulturorë të së
tashmes që shpesh e ndrrojnë shijen, gjellën dhe
oreksin sipas asaj se kush u jep të hanë. E për sa
kohë do të zhvillojmë këtë kulturë kanibalësh që
manifestohet edhe në marrëdhëniet me të tjerët e
ndryshëm kudo që ndodhemi nëpër botë, e do të bëjmë
debate mbi identitetin/tet me një frymë që na tregon
se kemi mbetur në shekullin XIX e në kohën e
totalitarizmave, kam frikë se votuesit e “Britsh
National Party” do të na lenë në listën e më të
këqinjve, nën zezakët e arabët muslimanë, megjithë
mburrjet tona për esencën evropiane të ndërtuar mbi
lëkurën e bardhë, origjinën e krishterë dhe
gjeografinë.

[ORIONI]

KUR FOSILËT TË AKUZOJNË VETË, PA SJELLË ASNJË KUNDËRARGUMET..!?


Në reagimin e tij të shtjerrë pa sjellë asnjë kundër argument ndaj asaj që kemi thënë në shkrimin tonë rreth polemikës Qosja-Kadare, Aurel Dasareti, ka dëshmuar vetë se i takon grupimit të parë (shih artikullin “Vlerësime shkencore dhe filozofike të akademik Rexhep Qosjes” në “Lajmet.com”), pra i takon atyre të cilët në mënyrë patologjike urrejnë çdo gjë që ka të bëjë me Islamizmin dhe kulturën islame tek shqiptarët, atyre që nuk pranojnë asnjë fakt pozitiv i cili i atribuohet kohës së perandorisë osmane e që ka të bëjë me kulturën dhe historinë e kombit shqiptar, sepse sipas këtij grupimi që ne e kemi quajtur “islmofobët shqiptarë” në krye me shkrimtarin Ismail Kadare, i cili kalimin e shqiptarëve në mënyrë masovike në Fenë Islame e ka vlerësuar si “e keqja më e madhe që ka goditur kombin shqiptar”, del se të gjithë shqiptarët e besimit islam janë tradhtarë, sepse e tradhtuan Krishterimin!?. Këta islamofobë-fosilë, po shërbehem me të njëjtin term që ka përdorë A. Dasareti, sepse kjo fjalë sipas fjalorit shqip nënkupton: “mbeturinë e një kafshe ose bime parahistorike, që është mbuluar në tokë dhe është ruajtur në trajtë të ngurtësuar, diçka që tashmë i përket vetëm së kaluarës, diçka që ka mbetur prej kohësh ashtu siç ka qenë dhe nuk është zhvilluar më, ka mbetur fosil”, janë pikërisht ata të cilët historinë dhe identitetin tonë kombëtar po bëjnë çmos që ta ngurtësojnë dhe ta gozhdojnë vetëm mbi një periudhë kohore të historisë, pra që ta lidhin vetëm me kohën e krishterimit me qëllim që ta “fosilizojnë” dhe ta mbajnë përgjithmonë të pandryshuar këtë identitet, pra që nuk zhvillohet më, që mbetet vetëm si dëshmi a si gjurmë e së kaluarës. Ndërsa, grupimi i dytë, (islamistët), ose thënë sipas Dasaretit “turkoshakët dhe haxhiqamilët” besojmë fuqishëm në evoluim dhe revolucion, qoftë fetar, politik ose kombëtar, sepse këtë proces natyror e kemi mësuar nga Kur’ani i shenjët, në të cilin 14 shekuj më parë shkruante se “toka sillet rreth diellit, dhe hëna sillet rreth toke, pra që lëvizin dhe nuk mund ta zënë kurrë njëra tjetrën” (Kaptina Jasin: 40). Ngurtësia në Islam është proces antishkencor, dhe poçese nuk e keni ditur të vërtetën rreth hedhjes së Gjerdano Brunos mbi turrë të druve që po digjeshin, atëherë merruni pak më shumë me historinë njerëzore në mënyrë që ta kuptoni se pse ai deri në çastet e fundit lëvizte dorën e tij në kahje ashtu siç sillet toka, duke i qëndruar besnik faktit që e kishte mësuar nga Islami se toka sillet dhe nuk qëndron mbi një Ka të Zi, siç thuhej nga qarqe dekadente të asaj kohe, qëndrim ky i cili Gj. Brunos i kushtoi me jetë.!!
Pra, ne nuk besojmë në ngurtësi dhe stagnacion, por në lëvizje, në zhvillim, evoluim, rritje, ecje, përparim dhe inovacion, besojmë plotësisht në radhitjen matematikore dhe fizike të evolucionit tokësor dhe revolucionit njerëzor që kanë ndodhur gjatë gjithë shekujve qëkur është krijuar bota e deri më sot. Besojmë po ashtu fuqishëm se Krijues i kësaj bote dhe gjithë sistemeve tjera planetare është vetëm Zoti xh.sh. dhe askush tjetër, besojmë se 25 profetët e përmendur në Kur’an janë të dërguarit e Tij në këtë botë për ta udhëzuar njerëzimin në rrugë të drejtë, dhe kjo është njëra ndër pesë shtyllat kryesore në Islam. Ai që nuk i njeh dhe nuk i pranon të gjithë profetët njësoi si të dërguar të Zotit për njerëzimin, nuk mund të jetë mysliman, ndërsa Krishterimi ende nuk e ka njohur “zyrtarisht” profetin Muhamed a.s.!? Mos vallë këtu i ka rrënjët konflikti midis dy civilizimeve më të mëdha sot në botë, atij të krishterë dhe atij islam, mbase pa njohje reciproke vështirë se do të ketë pajtim të qëndrueshëm midis tyre..!?
Dasareti ka sjellë si nëntitull këtë thënie biblike, por pa e saktësuar burimin: “Nuk mund të ekzistojë një jetë fisnike dhe e lartësuar pa njohur djajtë dhe demonët si dhe pa luftuar paprerë kundër tyre”, pa na ofruar shpjegime të duhura se cila sipas tij qenka jetë fisnike dhe e lartësuar dhe cilët qenkan djajtë dhe demonët, kundër të cilëve duhet luftuar pa ndërpre..!? Pikërisht me këtë citat që ka sjellë në reagimin e tij të vrazhdë ka dëshmuar hë për hë se i takon kryqzatorëve, inkvizitorëve dhe rikonkuistëve së tipit spanjoll, pra fundamentalizmit kristian, sipas të cilit duhet bërë luftë të shenjët pa ndërpre kundër djajve. Cilëve djaj? “Turkoshakëve shqiptarë të cilët na e sollën islamizmin në Ballkan”!? Kundër cilëve demonë? Kundër “haxhiqamilëve shqiptarë të cilët na e sollën turkun në Shqipëri”!? Ky pra është mesazhi që na e qon përmes internetit ky farë Dasareti, më mirë më thënë ky farë dashakeqi i kombit shqiptar, i cili vetëm pse kemi shprehur mendimin tonë të lirë, qoftë edhe i kundërt me pikëpamjet e tij, vetëm se kemi pasur guximin intelektual të kyçemi në debat të “mëdhenjve” në letrat shqipe, na ofendon pa kurrfarë shkaku duke na krahasuar me fosilet, siç thotë; “të llojit të Rexhep Elezajve, përkundër faktit se s’kanë as takat (fjalë arabe) e asnjë lidhje me trurin përsa i përket përpilimit të politikës globale, u prijnë betejave fiktive mbi mullinjtë e erës, duke dehur e droguar për gjynah (prapë përdorë fjalën arabe në vend të asaj shqipe mëkat v. j.) pacientët e humorit të Perendisë...”(!?). Ja, pra, çfarë vlerësimesh na bën Dasareti, të cilin as nuk e njohim dhe as që kemi dëgjuar për të deri më tash, por kjo nuk do të thotë se ne nuk do të merremi me ata të cilët na quajnë FOSILE, për shkakun e vetëm se mendojmë me kokën tonë, pa pasur nevojë që të marrim leje nga asnjë qendër ose udhëheqës shpirtëror, ngase për të gjitha begatit falënderimet i takojnë vetëm Zotit xh. sh. i cili na ka pajisur me mendje që të mendojmë, logjikojmë, analizojmë, filozofojmë, gjykojmë dhe me mendjen tonë të prodhojmë vetëm gjëra që i shërbejnë njeriut, shoqërisë, kombit dhe atdheut, e jo që me mendjen tonë të mbjellim urrejtje, hasmëri, përçarje dhe dallime midis njerëzve për shkakun e vetëm se i takojnë një besimi apo kulture tjetër fetare. Kur ish presidenti demokrat amerikan Bill Klinton mori vendimin për ta bombarduar Serbinë fashiste në mars të vitit 1999, para se të fillonte aksioni ushtarak i NATO-s pati thënë: “Nuk do të lejojmë askënd që t’i dëbojë nga shtëpitë e tyre dhe t’i vras shqiptarë në Kosovë, vetëm se i takojnë një kulture dhe feje tjetër”. Pra, po ta urrente Fenë islame, sigurisht se nuk do të dilte në anën e dy milion shqiptarëve, shumica dërmuese e të cilëve i takonin besimit islam, dhe këtë fakt ai e ka ditur shumë mirë para se t’iu dalë në ndihmë shqiptarëve. Prandaj, cilës logjikë, cilës filozofi, cilës shkollë i takojnë “dasaretët” shqiptarë, nuk është vështirë të kuptohet, sepse mjafton të analizohet gjuha, stili dhe fjalori i tyre që përdorin kur dalin në mbrojtje të Kadaresë ose ndonjë islamofobi tjetër, e cila është e tmerrshme si për nga fryma ashtu dhe shkalla e urrejtjeve patologjike që shfaqin ndaj kulturës dhe fesë islame tek shqiptarët. Ne, disa herë jemi përpjekur që ta kuptojmë esencën e gjithë këtij hidhërimi të tyre ndaj vëllezërve të tyre të një gjaku, por të një besimi tjetër fetar, por kurrsesi nuk ia kemi dalë që ta kuptojmë mërinë dhe inatin aq të madh që kanë ndaj perandorisë osmane dhe civilizimit lindor, duke i akuzuar vetëm turqit për të gjitha dështimet e shqiptarëve gjatë shekujve, por duke amnistuar në të njëjtën kohë pushtuesit edhe më të egër të tokave shqiptare siç ishte perandoria romake, ajo bizantine, posaçërisht dinastia e Nemanjiçëve e cila për 300 vite gati sa nuk e zhbëri kombin shqiptar nga faqja e dheut. Shikoni, pra çudinë; të gjithë pushtuesit e huaj falën dhe mëshirohen nga islamofobët shqiptar me përjashtim të turqve, ardhja e të cilëve në Ballkan ishte për shqiptarët hiç më pak se shpëtim dhe çlirim nga pushtuesit sllavo-bizantino-serbo-greko-rus..!? Pse ndodhë kështu vetëm me turqit, nuk është fare vështirë të kuptohet, mbase ndër shkaqet më kryesore sipas doktrinës së tyre antiislame, është se ata sollën me vete kulturën dhe fenë islame e cila po paraqiste rrezik për civilizimin kristian perëndimor, në mbrojtje të cilit kishte luftuar 25 vjet rresht vetë Gjergj Kastrioti-Skenderbeu, prandaj “djajtë dhe demonët duhet luftuar pa(ndër)prerë” deri në apokalips, sepse kështu e ka “xhihadi” kristian, apo jo z. Dasaret..!?
Është e drejt e secilit njeri në këtë botë të besoj në çfarë të donë, ta respektojë dhe madhëron fenë të cilës i takon, të shkojë në sinagogë, kishë apo xhami, por askush nuk ka të drejt që njeriut të lirë t’ia merr të drejtën elementare që të zgjedh me vetë dëshirë besimin në Zot të cilin dëshiron ta adhurojë, e drejt kjo universale në gjithë botën demokratike, të cilën nuk mund ta shkelë dhe cenojë askush. Kështu që i shoh si angazhime mjaft të kota dhe jo njerëzore orvatjet e atyre të cilët që 16 vite nuk prajnë së bëri propagandë dhe thirrje djallëzore për rikonvertim fetar drejtuar shqiptarëve si shumicë që i takojnë besimit islam “që të kthehen në fenë e të parëve”, dhe ç’është më e keqja duke e politizuar tej mase këtë thirrje si dhe rolin e krishterimit në zgjidhjen e çështjes sonë kombëtare, ndërsa në të njëjtën kohë duke zhvlerësuar çdo gjë që ka të bëjë me kontributin e fesë islame në aspektin kombëtar, sidomos duke minimizuar punën atdhetare dhe kontributin e rilindasëve tanë që jetuan dhe vepruan në Lindje të Afërt, në veçanti kur është fjala për pavarësinë e Shqipërisë me 1912..!?
Dasareti, nuk mjaftohet me ofendimin e tij ndaj nesh, siç shprehet; “fosileve..të llojit të Rexhep Elezajve”, por shkon edhe më larg në urrejtjet e tij kur thotë: “Këta pseudofetarë, “gjeneralë” që “mendojnë” në mënyrë iracionale, në vend që të heshtin dhe të ulin prapanicën atje ku e kanë vendin...” , pra, lerë që na quan fosile, por mbase donë të na e mbyllë gojën fare, donë që të na dërgojë atje ku e kemi vendin (në Turqi, sigurisht!), donë që ne të mos flasim për asgjë, sidomos “përsa i përket përpilimit të politikës globale” (për këtë segment do të flasim ndonjëherë tjetër, v. j.), sepse “ne nuk kemi lidhje me trurin”, por sipas tij lidhje kanë vetëm ata të cilët i takojnë “identitetit evropian” (lexo: kristian), ngase ata që i takojnë atij lindor-islam vendin e kanë në Turqi e jo në Evropë?! A është kështu z. Dasaret, apo e kemi lexuar gabimisht reagimin tënd, fund e krye i mbushur me islamofobi! Le të jetë kjo çështje juaja personale, por një gjë duhet t’ua themi troç; se ne do i përmbahemi deri sa të jemi gjallë traditave dhe kulturës tonë kombëtare dhe fetare islame, ashtu siç e kemi trashëguar, kultivuar dhe përvetësuar pa dhunë dhe imponime, sepse ne që kemi lindur pas gjysmës së shekullit të kaluar Islamin e gjetëm këtu në trojet tona, atë askush nuk na e ka imponuar, as me dhunë dhe as me para. Sepse besimi dhe feja para së gjithash janë çështje shpirtërore e njeriut para së të jenë rituale fetare ose koncepte hegjemoniste të futura në lojë për qëllime politike siç kanë bërë gjithmonë dhe siç po bëjnë edhe sot serbët në Kosovë.
Lidhur me citatet që keni sjellë nga intervista e I. Kadaresë “Pabesia e një polemisti”, ne po ashtu po sjellim si kundër përgjigje një pjesë të shkrimit të Fatos Lubonjës me titull: Esenca jonë identitare dhe “kanibalizmi kulturor”, botuar në gazetën KORRIERI, 23 maj 2006, në të cilin ai ndër të tjera thotë:
“Nuk mund të mos më kujtohej ky fakt duke ndjekur polemikën e nxehtë mbi identitetin e shqiptarëve që filloi me atë të Qoses ndaj Kadaresë dhe u pasua e po pasohet nga një numër jo i vogël komentesh e debatesh. Pse mu kujtua pikërisht ky fakt? Sepse në tërë atë çka po thuhet e shkruhet për identitetin e shqiptarëve nuk mund të mos shquash si shtysë kryesore aspiratën për të qenë evropianë, dhe sepse polemikën, në këtë kontekst, e ka nxitur idea kadarejane se identiteti i
krishterë i shqiptarëve është një vlerë në këtë projekt kurse ai musliman një antivlerë - çka pastaj
çon nga ideja se bëjmë mirë ta theksojmë atë të parin dhe ta zbehim sa të mundim atë të dytin, deri në atë të zhdukjes fare të këtij të dytit. Nuk mund të mos më kujtohej, po ashtu, se pikërisht në Britani Presidenti ynë Moisiu mbajti një fjalim për t’i dhënë një dorë këtij projekti duke thënë atje, midis të tjerash, se: « Shpesh shqiptarët quhen një popull musliman, ose me shumicë muslimane. Ky është një lexim shumë sipërfaqësor i realitetit shqiptar. Së pari, sepse islamizmi në Shqipëri nuk është fe burimore, as fe e përhapur në kohën e origjinës, as besim rezidencial, por një dukuri e ardhur dhe e trashëguar në gjuhën dhe liturgjinë e atij faktori që e solli. Islamizmi në Shqipëri është një islam me fytyrë europiane. Si rregull, është një islamizëm i cekët. Tek çdo shqiptar, pak po të gërmosh, do të zbulosh thelbin e tij të krishterë”. Dhe po të shohim më me kujdes, ata që sot përdorin arsyetimin se feja muslimane është fe e pushtuesit nuk bëjnë gjë tjetër veçse përdorin logjikën e komunistëve, sepse, po ta përdorim këtë logjikë deri në fund, edhe feja e krishterë na del fe e pushtuesve pasi na ka ardhur nëpërmjet pushtuesve romakë ndaj të cilëve ne, ilirët, kemi luftuar për ruajtjen e pavarësisë dhe të identitetit tonë kulturor, të cilin, sikurse ka shkruar edhe vetë Kadareja i madh, e kemi pasur as më lart e as më poshtë sesa vetë grekët e shquar të Antikitetit.
Atëhere kush është thelbi ynë identitar?
Kushdo që nuk e ka kokën të deformuar nga shkolla nacional komuniste e Enver Hoxhës dhe që njeh sadopak konceptet moderne mbi identitetet kombëtare (mjafton të kesh lexuar disa libra që janë botuar edhe në shqip si “Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780-a. Programi, Miti, Realiteti” i E. J. Hobsbawm apo “Etnonacionalizmi në Evropë” i Urs Altermattt), e ka të qartë se këtu nuk bëhet fjalë për gjetje të vërtetash historike, por për krijim të vërtetash mitologjike me synim përbashkimin e njerëzve për qëllime të së tashmes dhe të së ardhmes e se ato që i quajmë “esenca” duhet t’i përkthejmë në “ideale”. Prandaj i gjithë ky debat, po ta përkthejmë, siç duhet përkthyer, nga si e kemi vendosur ne me kokë prapa, për nga historia, me kokë para, për nga e ardhmja, shtrohet në këtë formë: debati rreh të përcaktojë se çfarë identiteti/identitetesh kemi nevojë sot të krijojmë apo theksojmë që t’i përgjigjemi idealeve të kohës e të ndërtojmë të tashmen e të ardhmen tonë?
A na ndihmon theksimi i identitetit të krishterë dhe dobësimi i identitetit musliman për këtë – sikurse
thonë kadarejanët? A duhet të vemë shqiptarinë mbi identitetet fetare duke i zbehur këto, apo ta vemë atë (shqiptarinë) si ombrellë mbi identitetet më të vogla, sikurse thotë Qosja që është më afër rilindasve? Apo mos vallë duhet t’i vemë të gjithë identitetet me një plan, madje të krijojmë edhe identitete të tjera pa ombrellë tjetër identitare mbi krye (përveç shtetit laik që garanton të drejtat e qytetarit) sepse janë gjëra të ndryshme, që, të gjitha, në ndërveprim midis tyre? E kur shtrojmë pyetjen “a duhet ne?” përsëri se kushi prej nesh duhet të bëjë kujdes se menjëherë do t’i dalin përpara pyetje të tilla: “Kush jam unë që paskam të drejtë të përcaktoj identitetet primare dhe sekondare të shoqërisë sonë?” “Kush jam unë që dua të ndryshojmë identitete?” “Kush jam unë që dua të shtojmë identitete/” “A kam unë të drejtë t’i imponoj një katoliku apo një muslimani se duhet të verë shqiptarinë mbi besimin e tij?” “A ka të drejtë një katolik apo një musliman të më thotë mua se nuk jam një shqiptar i vërtetë sa kohë që nuk besoj në fetë e tyre?” “A mundet një shqiptarist të më thotë se jam shqiptar i dorës së dytë pasi nuk e njoh shqiptarinë si thelbin tim njerëzor, por vetëm si një nga identitetet e mija, e prandaj nuk jam as evropian?” “A ka të drejtë një katolik t’i thotë një muslimani se ai është më pak evropian meqë nuk është i krishterë” “A ka të drejtë një musliman të thotë se identitetin e tij e gjen më fort në botën arabe sesa atë evropiane?”
Ndaj këtyre pyetjeve e të tjerave përgjigjet janë të ndryshme varësisht nga vizioni për botën që kemi. Por vetë fakti që ekzistojnë tërë këto pyetje e të tjera si këto lidhur me identitetin/tet tregon sesa
komplekse është çështja dhe, nëse duam të ndërtojmë një demokraci, duhet që lidhur me këto pyetje të përdorim të tjera koncepte mbi identitetin nga ato tashmë të vjetëruara që flasin për “thelbe” e “esenca” apo identitete superiore dhe inferiore apo për “përpjekje për të përkufizuar një herë e mirë
vetëdijen tonë identitare që të gjithë popujt evropianë e kanë bërë tashmë”. Nëse vërtet aspirojmë
të bëhemi qytetarë demokratë të kohës kur jetojmë – po refuzoj të them evropianë sepse demokracia si rrugë drejt më shumë lirie nuk është “thelb” apo “esence” e Evropës që e bën atë superiore ndaj të tjerëve, por një proces me shtrirje historike e gjeografike shumë më të gjerë, e të pafundmë - duhet të kemi të qartë se kur flasim për identitetin/tet duhet të ngulmojmë për kultivimin mbrojtjen dhe njohjen e identiteteve të disafishta të njeriut dhe jo për një thelb të vetëm identitar dhe as për një superidentitet përfundimtar..”, përfundon citati.