Disa çeshtje lidhur me BIBLEN!

[NoName]

Disa çështje lidhur me Biblën



Me padurim kemi pritur botimin e Biblës në terësi në gjuhën tonë të dashur nga Mons. Simon Filpaj. Sigurisht se është ngjarje me rëndësi të madhe jo vetëm për çështjen fetare të të krishterëve – sepse Bibla është ‘Letra e Hyjit njerëzve’, por edhe për mbarë kulturën tonë shqiptare.
Mendoj që, si përgatitje sado e vogël, të thuhen disa fjalë lidhur me Shkrimin Shenjt në përgjithësi, sepse Bibla paraqet shumë vështirësi dhe situata të komplikuara për atë që fillon të lexojë pa pasur fare përgatitje.

Shumë pengesa
Për atë që se pari fillon të lexojë Biblën, ajo do shfaqet shumë e komplikuar. Janë të rendomta çështjet që i vënë në pyetje ata që e lexojnë Biblën. Ato duhen marrë seriozisht sepse shumicës u duken të pakalueshme dhe bëhen pengesa serioze për ta lexuar e sidomos për ta marrë vesh. E s’është për t’u çuditur kur e dimë se Bibla megjithëse thuhet se është një BIBLIOTEKË prej 73 librash të llojeve të ndryshme letrare, të shkruara e të redaktuara brenda njëmijëvjeçari! Të autorëve të ndryshme të një mijë vjetëve para Krishtit!
Po i marrim parasysh disa nga këto çështje e vështirësi më tepër në përgjithësi.

Disa tekste duken si të mos jenë interesante
Bibla na shpie në kohë e periudhë të largët që është shumë e ndryshme nga ditët e sotme. Ndër sa e sa tekste shumë interesante dhe njëmend të mrekullueshme që lehtë kuptohen e lexohen me shije, dalin edhe tregime që nuk janë të tilla, po të lexohen me nxitim me kriteret e sotme si çdo libër tjetër dalin interesante.

Ja disa shembuj: Ligjet e shumta të Levitikut mbi ushqime, mbi afshë të pastërta dhe të papastërta – ta mërzisin edhe trashëgimtarët në fronin e Davidit në Librin e dytë të Samuelit. Shpeshherë si të ishte një roman policesk, ku intrigat s’dinë të marrin fund me vrasje, me korrupsione, dredhi. Vetë Davidi tashti është hero e tashti i ligshtë, sidomos me anëtarët e familjes. Çfarë duan të na thonë këto tregime? Çfarë duan të na thonë këto tregime? Çfarë interesi të lexosh litanitë e numrave të regjistrimit të Librit të Numrave? Kapitujt 40-42 të profecisë së Ezekielit na e përshkruajnë me fuqi të madhe e imtësisht Tempullin e ardshëm të Jerusalemit që secilit arkitekt do t’i dukej e pamundshme ta bëjnë ndërtimin e tij.
Po Bëselidhja e Re – Fjalimet e Jezusit lidhur me ditën e fundit të botës së vështirë kuptohet? Letrat e shën Palit aq të mrekullueshme, në sa e sa vende janë të vëshitra të kuptohen. Po kush mund t’i marrë vesh përfytyrimet dhe simbolet e shumta në Zbulesën e shën Gojartit?
E shkruar në kohë salvimesh, prej një të salduarit e të mërguari me dhunë në ishullin Patmos, për lexuesit e afërm edhe ata të salvuar të kohës e të njerëzve që ata mund t’i kuptonin mirë, për ne pas 2.000 vjetësh – gjithë ajo mori simbolesh – mund shumë i madh që të mund të vihen të gjitha në ‘vijen e kuptimit’.
Të mos e harrojmë të vërtetën se të gjithë librat e mëdhenj të njerëzimit pak a shumë i kanë faqet e veta të vështira dhe të mërzitshme nëse lexohen si një poezi e shkruar dje apo pardje. Sa i përket Biblës, duhet pasur mirë parasysh bashkësinë e hebrenjve për BV si dhe bashkësinë e krishterë për BR u është e dashur jo pjesë të zgjedhura, por Bibla në tërësi pa u munduar të korrigjojnë sipas shijes së lexuesit.

Disa përpikëri të pabesueshmërisë
Shkenctarët pohojnë se formimi i tokës është bërë miliarda e miliarda vjet. A nuk është më mirë të themi me Biblën se bota është krijuar brenda gjashtë ditëve? Nuk kemi as s’duket se duhet të kemi as s’duket se duhet të kemi një përmbytje me ujë të mbarë rruzullimit tokësor. A mund të mendohet se ka pasur njerëz që kanë jetuar 950? Si ke qenë numërimi i kohës dhe viteve? A ka mundur Jozuehi të ndalë diellin për fitoren e parë? Po a lëviz diellin rreth tokës apo toka rreth diellit? Lista e shembujve dot shkonte tepër gjatë. Është krejtësisht e kotë të mundohemi ta përkojmë Biblën me shkencat e ndryshme ekzakte, kur dimë se Bibla ka objekt tjetër. Çështja e shkencave ekzakte është: si u bë bota, njeriu? Ndërsa Bibla ka krejtësisht tjetër qëllim tjetër dhe çështja e saj mund të vendoset në pyetjen: pse u bë bota, njeriu? Biblën e shkencën nuk duhet t’i vëmë njerën kundër tjetrës. Kanë objektin e vet secila: janë dy shikime mbi të njëjtën gjë, ato nuk kundërshtohen por plotësojnë njëra-tjetrën.

Tekste dhune e hakmarrje
Ka edhe tekste që na tronditin. Bibla është plotë zhurmë luftërash! Librat e Gjyqtarëve e Libri i Jozuehit na përshkruajnë luftëra e vrasje me shumicë. Shohim se si banorët e Kanaanit bëhen fli shfarosje me pëlqimin e Hyjit. Hyji paraqitet si një luftëtar i tmerrshëm. Një Hyji që kënaqet në hakmarrje! Hidhërohet! Është xheloz! Si të kuptohet kërkesa e Hyjit që Abrahami të flijojë djalin e vetëm – trashëgimtarin, Izakun? Si të mund ta themi si lutje Ps. 137 ‘Bijë shkatërruese e Babilonit (i lumi ai që ty të hakmerret). Për të këqijat që na i ke bërë! (I lumi ai që i kap medorë) Dhe i përplasë fëmijët tu për shkëmbit!)’

Po vet teksti a është i sigurtë?
Edhe për Biblën bëhet me të drejtë pyetja: po teksti a është i saktë? A mos ka qene ndrequr, ndryshuar? Plotësuar? A mos është deformuar gjatë shekujsh? Poashtu mos ka pasur edhe libra të tjerë të Biblës? Kush e ka caktuar kanonin e Biblës? Pas të gjitha këtyre pyetjeve lexuesi i paanshëm si dhe besimtari i vërtetë ka plot të drejtë të pyes sidomos nëse Bibla e thotë të vërtetën.
Do të mundohemi të përgjigjemi në mënyrë që lexuesi të mbetet i kënaqur pa i marrë parasysh të gjitha zotrimet e mundshme. Për to mund të gjinden përgjigjet në ndonjë komentarët e Biblës në gjuhët moderne.

Teksti i Biblës është i sigurtë?
Manjetofonët, manjetoskopët, fotokopjet japin riprodhimin e sigurt të dokumentave. Por këto mjete s’kanë ekzistuar për autorët e Biblës siç e dimë fort mirë. Megjithatë ne mund të jemi të sigurt se na është ruajtur teksti i saktë i Shkrimit Shenjt. Me mjetet e sotme, me përparimin e kristikës tekstuale, me studimin e madh e të paanshëm të shkencëtarëve mund të jemi të gëzuar se pak a shumë e kemi po atë tekst që na e kanë shkruar hagiografët. Vërtet Bibla nuk ekziston në tekstin e parë, s’kemi asnjë tekst të origjinalit, por vetëm kopjet. I mençuri nuk ka pse të çuditet, kur e di se librat e vjetër – edhe Bibla – kanë qenë shkruar në papirus e në pergamena, lëndë që koha i prish pa mëshirë.

[NoName]

Gjuhët e Biblës
Shumica e madhe e librave të BV kanë qenë shkruajtur në hebraisht. Ka edhe disa fragmente të shkruajtura arabisht. Kemi edhe disa libra, që më vonë janë të shkruajtura në greqisht. Librat e BR janë shkruajtur në greqisht, të quajtur ndryshe edhe si ‘koine’ – gjuhë botërore e komunikimit në kohën e parë të krishterimit.

Kopistët a kanë qenë besnikë?
S’mund të mohohet se duke kopjuar tekstet nuk janë bërë edhe gabime. Të mendohet mundi i madh që është dashur të hiqet në përgatitjen e materialit të shkrimit si dhe në vetë aftësimin e shkruesve. Ka pasur gabime teknike, gabime që kopjisti nuk e ka marrë mirë vesh tekstin, ndonjëri ka pasur dëshirë të korrigjojë, gjoja kështu e bën tekstin më të kuptueshëm. Kopjet që quhen ‘kode’ ruhen nëpër bibliotekat botërore. Specialistët bazohen në to për ta caktuar tekstin e sigurt.
Për fat të mirë kemi edhe një tjetër gjë: BV ka pasë qenë përkthyer greqisht për bashkësitë hebrenje të shpërndara që më nuk e kuptonin hebraishten. Ndër përkthimet në greqisht, më i përmenduri është, ai që quhet: Të shtatëdhjetët – Septuaginta, të quajtur kështu se thuhet se e kanë përkthyer 70 vetë. Thuhet se e kanë përkthyer përpikërisht. Është përkthyer nga nja tekst hebraisht që ka humbur, por që është krejt afër me tekstin hebraisht që ne e kemi. Për ne të krishterët është shumë i nderuar pari autorët e BR e kanë cituar e përdoruar. Shën Jeronimi e ka përkthyer ne shekullin IV në gjuhën latine që në perëndim latinishtja tashmë kishte zënë vendin e greqishtes dhe ky përkthim latinisht u quajt Vulgata, një emërtim që do të thotë është përkthyer lirisht ose e përkthyer në gjuhën popullore. Në Kishën e Perëndimit ka qenë përdorur ‘zyrtarisht’ deri që u hoq latinishtja si gjuhë e vetme liturgjike në Koncilin II Vatikanit.

Teksti masoretik
Lidhur me tekstin e BV në gjuhën herreje, del një problem: mbi cilin tekst të hebraishtes të bazohet përkthimi? Në kohën e fundit mendimi i përgjithshëm i specialistëve është të merret teksti hebraisht masoretik që u vendos prej ekspertëve hebraik të shek. VI dhe VII, sepse në këtë kohë u futën ‘masore’ – vokalet, pasi dihet se gjuhën semitike (hebraishtja) nuk i kanë shënuar zanoret.

Të shtatëdhjetët (LXX)
Edhe sot e kësaj dite u jepet rëndësi e madhe të LXX-ve për shkak të përdorimit të gjatë të këtij përkthimi. Vulgata mbetet, për shkak të përdorimit të saj të gjatë në Kishën e Perëndimit, një tekst shumë i çmueshëm referimi.

Vulgata e Re
Pali VI më 29 nëntor 1965, themeoi Komisionin Papnor për të rishikuar në bazë të arritjeve moderne të kritikës së shëndoshë tekstuale e linguistike të kohëve të fundit të specialistëve te shkencave biblike. U bë një punë shumë e madhe eskpertësh biblistë të të gjitha degëve e të gjitha konfesioneve të krishtera e çifute. Papa Gjon Pali II me Konstitucionin SCRIPTURARUM THESAURUS të datës 25 prill 1979 e shpalli botim tipik.

Jeta e dorëshkrimeve
Kopjuesit janë munduar, siç e kanë për detyrë, t’i jenë sa më besnikë tekstit që kanë kopjuar, pra origjinalit. Megjithatë nuk përjashtohet edhe mundësia që të kenë vjedhur edhe ndonjë gabim. Ndonjë kanë mundur të bëjnë edhe qëllimisht që (në mendjen e tyre) teksti të dalë më i qartë. Por krahasimi i shumë manuskripteve u jep mundësinë specialistëve të kritikës tekstuale ta gjejnë atë që në të vërtetë ka qenë teksti i parë i hagiografit.
Gabimet që pa qëllim kanë mundur të bëjnë janë aq pak e të parëndësishme, saqë aspak nuk ia kanë ndryshuar shpirtin Biblës. Bibla na paraqitet e shëndoshë krejtësisht me gjithë vërragët që gjatë shekujve i është dashur t’i pësojë, por plotësisht të shëruara.

Specialistët
Shumë specialistë bibilistë e studiojnë vazhdimisht këtë çështje, sidomos sot me mjete teknike që kanë zbuluar njerëzit mund t’i krahasojnë qindra e qindra manuskriptesh si dhe fragmentet e ndryshme që gjenden kohë pas kohe. I krahasojnë me dorëshkrime edhe përkthimet e ndryshme. Puna e tyre na siguron se teksti qenësor i Biblës është pa farë dyshimi mirë i përcaktuar, mijëra herësh më mirë se të gjithë tekstet e tjera të antikitetit të autorëve klasikë që askush nuk i vë në dyshim. Edhe në këtë pikëpamje Bibla zë vend të veçantë me një besueshmëri të autenticitetit të sigurt. S’ka specialistë që në ndër ditët tona nuk ka besim të plotë në këtë tekst.

Përkthimi shqip
Megjithëse nuk mund të lavdërohemi se kemi shumë përkthme të Biblës në gjuhën shqipe, sidoqoftë në letërsinë tonë, përkthimet e Biblës zënë me siguri një vend nderi, edhe pse shumë prej tyre kanë humbur gjatë shekujve, ndërsa ato që i kemi janë një nder i madh për gjuhën shqipe. Mjafton të përmendim se gjuha e shkruar shqipe fillesën e vet e ka në tekste Biblikë, përndryshe si edhe për gjuhët e tjera të Europës. E ndëse e marrim parasysh të dhënën që na e jep Arqipeshkvi i Tivarit Gulimus Adae: Directorium ad passegium faciendum per Philippum regjem Franciae in terram sanctam anno 1332, ku në pjesën e parë të shekullit XIV, arqipeshkvi Tivarit na jep një të dhen të mrekullueshme se shqiptarët megjithëse kanë një gjuhë krejt të ndrshme nga latinishtja në të gjitha librat e vet përdorin shkronjat latine. E çfarë duhet të kenë qenë këta libra? Me siguri me tematikë religjioze e me siguri më se shumti përkthime të Shkrimit Shenjt. Pastaj nëse e marrim parasysh librin e parë të botuar shqip Mesharin, kemi përveç të tjerash përkthime copash të Shkrimit Shenjt të BV dhe BR. Po edhe Bogdani në një relacion të vitit 1665 shkruan se nëpër famulli gjenden këta katër libra:
L’Evangeli in Albanese - Ungjijtë shqip
Il Specchio Romano – Rituali romak shqip
La Dottrina Piccola – Doktrina e vogel shqip (Luigj Marlekaj)
Pietro Bogdani e l’Albania del suo tempo - D'Antonio Editrice S.n.c. Paolo del Colle (BA), faqe 146.
Jemi të mendimit se Ungjijtë shqip duhej të kenë qenë së paku Leksionarët me pjesë të Biblës që janë lexuar ditëve të diela e të kremteve. Ndoshta mund të jenë edhe prej Mesharit të Buzukut, por mendoj se më parë duhej të kenë qenë përkthime të tjera, pasi që një numër specialistësh mendojnë se edhe Dom Gjoni do t’i ketë gjetur pjesët e Biblës të përkhyera para tij e ai vetëm i ka ndryshuar ndonjë pjesë në botimin e tij.

[NoName]

Lista zyrtare e librave të Biblës
Kanoni – kush e ka përcaktuar të hyjë ky ose ai libër në Bibël? S’ka tjetër përgjigje, por përvoja e bashkësisë së besimtarëve. Bashkësitë herreje e pastaj kristiane e kanë përcaktuar listën – kanonin e librave të Biblës. Librat e tjerë u përjashtuan dhe u quajtën ‘apokrifë’.
Vërtet kemi dallime në kanonin e Biblës. Hebrenjtë librat e BV të shkruar greqisht. Kisha protestante nuk i pranon për kanonikë librat që ne katolikët i quajmë ‘deuterokanikë’. Bashkësia e krishterë etiopase ka edhe disa libra plotësues. Ky ndryshim i vogël nuk e dëmton Biblën në tersi. Tregon më tepër vitalitetin e saj që është më tepër Sihariq – Lajm i gëzueshëm se sa grumbull – koleksion librash.

Librat deutorokanonikë e apokrifë
Bibla është një bibliotekë e vërtetë. Librat kanonikë të Biblës janë 73: 46 të BV dhe 27 të BR. Emërtohet Bibël, Shkrimi Shenjt, Shkrimet shenjta dhe ndahet në dy pjesë të mëdha: Besëlidhja e Vjetër dhe Besëlidhja e Re, sipas asaj se librat e shkruajtura para Krishtit (BV) dhe pas Krishtit deri në fund të shekullit të parë (BR). Emërtohet edhe ndër ne Dhiata (gr. Dhiate) dhe Testamend (lat. Testamentum) që duan të përkthejnë fjalën hebraishte Berit’h e ka që ka kuptimin: marrëveshje, besë e lidhur, godi, pakt, aleancë, besë e lidhur ndërmjet Hyjit dhe njerëzve. Parapëlqej këtë emërtim se më duket se më mirë e shpresh mendimin që do të thotë Berit’h i hebraishtes. Të dy Besëlidhjet kanë unitet të pandashëm sepse pa njëra tjetrën s’mund të kuptohet asnjëra. Pa BV s’mund të kuptohet BR dhe as s’mund të hyhet në të.
Në bashkësitë e krishtera u shtrua pyetja: a duhet të pranohen në kanonin e librave të Biblës ato libra të BV që u shkruan greqisht e që bashkësia hebraike i refuzoi (quhen deutrokanonike); Libri i Tobisë, i Juditës, dy Librat e Makabenjve, Baruku, i Urtësisë, Siraku, disa pjesë të Esterës, të Danielit dhe Letra e Jeremisë. Në shek. XIV Siksti nga Siena ua ngjiti këtyre librave emrin Dueterokanonike për të pohuar se janë pjesë e kanonit të Biblës por në vend të dytë. Dyshimet për katolikët i zhduki Koncili i Trentos më 8 prill 1564 duke u përcaktuar numrin e librave kanonikë ndër të cilët figurojnë edhe këta deutorokanonikët.
Protestantët që në botimet e tyre shpeshherë i lënë jashtë, këta libra i quajnë ‘apokrifë’ – të fshehtë në vështrim të përjashtuar nga leximi publik. Kurse katolikët apokrifë quajnë ata libra që s’hyjnë në kanonin e Biblës, ndërsa protestantët i emertojnë pseudo-epigrafë. Këta janë me shumicë. Krijimi i tyre nuk ka pushuar gjatë shekujsh. Mbartnin emrin e ndonjërit ndër apostuj si psh. Ungjilli sipas Tomës i cili përmban 114 thënie që i mbështeten Jezusit. Apokrifët janë më tepër prodhim sektesh e nuk mund të gëzojnë besuesmërinë e Fjalës së Zotit.

[NoName]

NJË HISTORI E SHENJTË


Ndërmjet të një ngjarje dhe treguesit të saj patjetër është jnë distancë herë më e vogël e shpeshherë mjaft e madhe. Pastaj secili tregon ashtu siç e ka kuptuar ngjarjen ose nga këndvështrimi i tij, atë që më shumë i ka interesuar ose atë që më tepër i ka lënë mbresa.
Atëherë çfarë, në të vërtetë, ka ndodhur? Është pyetje që zakonisht ia bëjmë vetvetes dhe të tjerëve. Kjo në mënyrë të veçantë bëhet kur është çështja lidhur me Biblen. ‘Moisiu vërtet e pa kaçubën të ndezur flakë e nuk digjej? Deti i kuq vërtet u nda dysh për ta lënë popullin e Izraelit të kalojë terikut? Jezusi vërtetë me frushkull i dëboi tregtarët nga Tempulli? Fjalë për fjalë e këndoi Zoja e Bekuar Magnificat.. etj.etj.

Një krahasim
Një shkrimtar del të frymëzohet në shëtitoren e bregut të detit në Durrës. Është ditë e mirë vjeshte së vonuar. Kur ja, zihet dielli, qiellin e mbulojnë retë, çon erë dhe ia fillon të bjerë shi me rëshekë siç di të ndodhë në vjeshtë. Ikin të gjithë, ikën edhe shkrimtari e kur hyn në dhomë shënon: “Dola të marr pak frymë e të më vijë ndonjë mendim për të shkruar. Por papritmas u mbulua qielli e ia plasi shiu. S’mbeti askush në shëtitore përveç dy të rinjve që ishin ulur në bankë. Dukej se s’iu kujtonin stuhisë... ishin krejtësisht të... tretur”.
Pas pesëdhjetë vjetësh mbesa pyet gjyshen: “Më trego si ka qenë kur ia ke dhënë fjalën gjyshit se do të martoheshe me të”. E gjyshja i përgjigjet: “Ishte ditë e bukur pranverore. Dielli ngrohte këndshëm. Lule gjithkund përreth. Ne rrinim njëri bri tjetrit në një bankë shëtitore të Durrësit”. Gjyshja ka harruar pas pesëdhjetë vjetëve se si ka qenë moti e ç’stinë ka qenë.
Asaj i kujtohet ajo që ka sprovuar në zemër kur është fejuar dhe i kujtohen pesëdhjetë vjetët që i ka kaluar në përkim me fatin e vet.

Cila është e vërteta?
E vërteta e reportazhit është ajo që e ka shënuar shkrimtari. Po e vërtetë, në një nivel tjetër është kjo që e tergon gjyshja: çfarë i ka ndodhur në brendinë e shpirtit asaj: fakti se atë ditë është fejuar e kjo është plotësisht e vërtetë: kjo ka rëndësi për të, ta dëshmojë e jo të bëjë reportazh mbi dukuritë e jashtme të asaj dite.
E vërteta shikohet disa aspekte: shkrimtari shënon si kamera televizive, gjyshja kujdeset të tregojë çfarë në të vërtetë ka ndodhur në shpirtin e saj atë ditë. Kjo e vërtetë kërkon kohë. Zakonisht nuk shihet me sytë e lëngët. Kush përshkruan duke shfletuar dokumente e dokumente.

Po Bibla?
E vërteta e Biblës nuk është reportazh. Përshkrimi ekzakt i jashtëm i zhvillimit të ngjarjeve as që është qëllimi i parë i Biblës. Një popull ka parë gjatë historisë së tij një mbrojtje të veçantë dhe një drejtim të posaçëm të Hyjit Shëlbues e Mbrojtës dhe për këtë ai bën dëshmi të çiltër. Pikë se pari Bibla është ky dëshmim i fesë. Besimtarët përkujtojnë këto momente me rëndësi të ndërhyrjes së Hyjit në historinë e këtij populli. Zakonisht në të mirën e tij por edhe sa herë në qortim të tij gjithmonë për ta përkujtuar se është i varur prej Tij. Shkrimtarët e Biblës s’kanë për qëllim të bëjnë histori, në asnjë mënyrë në kuptimin që ne sot i japim historisë. Këndej ata zgjedhin ndodhje, tregojnë ngjarje ashtu që t’i shërbejnë këtij qëllimi: përforcimit të fesë e rritjes së shpresës në mbrojtjen e tij.
Atëherë a mund t’i besojmë Biblës? A mos është kthyer në legjendë, ku faktet s’kanë më rendësi në vetvete, por kanë vlerë aq sa rrisin dhe ushqejnë fantazinë? Jo, assesi! Ata që e kanë shkruar Biblën, ata i afrohen shumë në mirë të së vërtetës së fakteve. Por duhet të mos harrohet se e njëjta e vërtetë ndryshe paraqitet në poezi, ndryshe në një fjalim oratorik, ndryshë në një uratë, në gjegjëza, fjalë të urta, në humor, në sarkazëm, në letër... etj. Ndryshe një popull nga një tjetër, ndryshe në këtë kohë të ndryshme. Kur populli ynë thotë: “Këta rrahen kodrave e duhen gropave’. – s’ka malësor as fushanjor që nuk e merr vesh se këta dy shkojnë mirë ndër vete por e lyp puna që në publik t’i kundërshtojnë njëri-tjetrit. Ta marrësh vesh ad litteram do të thotë se s’ka marrë vesh asgjë.
Në kohë kur kanë shkruajtur Biblën nuk kanë qenë kriteret e sotme.
Disa shembuj - a) Tregimet e Zanafillës mbi krijimin e botës janë meditime të kohës që aso kohe kanë qenë në qarkullim. S’ka dyshim se redaktori ose redaktorët i kanë shfrytëzuar ato dije që në atë kohë kanë ndikuar në mendimin e njerëzve. Tregimi i dytë mbi krijimin (Zan 2-3) ndikohet patjetër nga të dhënat e kohës si psh. prej tregimeve babiloneze të poemës së Gilgameshit. Pse të çuditemi nëse në librat e shkencës para Kopernikut do të lexosh se toka është qendër, rreth së cilës sillet dielli. Deri atëherë ka qenë shkencor sistemi gjeocentrik e jo heliocentrik. Çdo ditë nga shkenca zbulohen të dhëna të reja që kryekëput e ndryshojnë teorinë e pakmëparshme, por ajo që është e qartë e çfarë do të thotë Bibla është se bota – gjithësia dhe njeriu vijnë prej Hyjit: bota i është dhënë njeriut e për rregullimin e saj është përgjegjës; Hyji nuk është kundër njeriut; s’ka por vetëm NJË HYJ. Kët janë të dhënat që shpall Bibla, merret vesh me ato mjete e mënyra diturore që kanë qenë në atë kohe. S’është ndoshta jashtë vendit të përseritet fjala e një kardinali në Koncilin e Trentos kur tha me buzë në gaz: “Zanafilla nuk na tregon si është bërë qielli, por si shikohet në qiell”.
b) Tregimet mbi patriarkët (Zan 11-50) janë trajtuar sipas të dhënave gojore të çdo fisi brez pas brezi siç dihet se ka ndodhur në çdo komb për sidomos ndër semitë. Çdo fis ka ruajtur në traditën e tij emrin dhe veprat më me rëndësi të trungut të tij. Redaktori pastaj i ka renditur e stilizuar dhe nuk dyshohet se janë persona historik.

[NoName]

Etapat e mëdha të historisë së Izraelit

Në fuqi të të dhënave të Daljes nga Egjipti, të të dhënave profetike, historianët ia kanë dalë ta rikonstruktojnë historinë e Izraelit në konturat e saja të mëdha. Rreth vitit 1250 para Kr., një grup ia del të shkëputet nga skllavëria e Egjiptit dhe të arrijë në Kanaan. Atje bashkohet me grupe të tjera të të njëjtës gjuhë dhe të njëjtit gjak. Me kohë merr pushtetin mbi Kanaanin dhe organizohet në shtet. Rreth 1.000 para Kr., një ushtarak Davidi, ia del ta bashkojë Veriun dhe Jugun në një mbretëri. Por pas tij mbetet e hapët rruga për fron. Salomoni ia del të mbizotërojë, por kah fundi i mbretërimit të tij nisin pakënaqësitë. Pas vdekjes së tij ndahen dhjetë fiset e Veriut e mbretëria ndahet në Izrael e Judë. Mbretëria e Izraelit humbet në vitin 721 para Kr., prej asirianëve. Juda sharron nën pushtetin e babilonezëve në vitin 787 para Kr. Një pjesë e popullit shpërngulet me dhunë e pas 50 vjetësh përafërsisht, nën sundimin e persianëve, kthehet në atdhe, por gjithmonë në robëri pas persianëve nën grekë e pastaj nën sundimin romak. Kështu historianët ia kanë dalë të japin një skelet të historisë në pika të mëdha për të cilën histori flet në mënyrën e tij Bibla. Kërkimet arkeologjike si dhe dokumentet e historisë profane i pranojnë për të dhëna historike mëgjithëse dallohet se insistojnë mbi do ngjarje e heshtojnë mbi disa të tjera, për çka s’duhet të çuditemi pasi shkrimtarëve të Biblës u intereson të përforcojnë fenë dhe shpresën e bashkëatdhetarëve të tij në Hyjin mbrojtës dhe Shpëtimtar. Për këtë qëllim fusin në përdorim tradita, tregime, këngë popullore të lidhura me ndonjë ngjarje historike, përdorin arkivat ekzistuese për të treguar lavditë e mbretërve.
Të mos harrohet se hariografët kanë për qëllim ta edukojnë lexuesin. Ata shkruajnë një histori ‘të shenjtë’. Megjithatë ata janë të siqertë në tregimin e ngjarjeve historike, megjithëse theksimi bie mbi ‘e shenjtë’.



Librat profetikë


Shkrimet profetike janë tekste predikimesh të disa njerëzve besimtarë të grishur e të shndritur prej Hyjit, që e kanë mësuar, qortuar e ngushëlluar popullin e Izraelit gjatë historisë së tij. Me anë të teksteve që kemi tregohet feja e madhe në Zotin dhe shpresa ngushëlluese në mbrojtjen e tij. Por këto tekste s’janë – s’është vështirë të kuptohet – nxjerra nga shiriti i manjetofonit – janë përmbledhje të predikimeve të tyre të renditura e të tilla e kanë parë dritën e diellit dhe bashkësia i ka pranuar për fjalën e Zotit. Ato janë përmbledhje të sa e sa profetëve nën emrin e njërit. Kështu në Librin e Isaisë specialistët shohin nën atë emër së paku tri grupe pa marrë parasysh sa e sa copëza që mund të jetë të ndokujt tjetër. Tekstet profetike janë rrjedhoja e një pune shumë të madhe, ku shprehet jeta e bashkësisë që i ka pranuar.

[NoName]

Besëlidhja e Re

Duke lexuar Biblën duhet t’i hiqemi mendimit të reportazhit. Sidomos lidhur me Ungjijtë dhe Veprat e Apostujve. Letrat lidhen drejtëpërdrejt me lexuesit, të cilëve janë të drejtuara.
Po edhe me Ungjijtë lidhur me ngjarjet që na jepen, nuk janë të gjitha të të njëjtit nivel. Ata na tregojnë çfarë u ka bërë mbresa të pashlyeshme nxënësve. Mësuesin e panë të munduar, të kryqëzuar, të vdekur e të varrosur, por edhe të ngjallur. Mësuesi me ngjalljen e tij hap një periudhë të re në histori, kohën e re ose kohën tonë. Ai është i ngjallur dhe i lavdishëm të Hyji ku edhe në aq sa është njeri – rri në vendin e nderit (në të djathtën e Hyjit!). Ai do të vijë me lavdi në mbarimin e kohës për të gjykuar.
Ja pra, nga fakti i ngjalljes së Jezusit të Nazaretit, bashkësia e krishterë nis të përpilojë tregimin mbi jetën, mësimin dhe veprën e Jezusit. As nëpër mend s’u shkon të tregojnë të gjitha ngjarjet e jetës e të veprës së Jezusit (krah. Gjn 20, 30-31). Së pari ata i japin rëndësi kohës së fundit të jetës së Jezusit në Jerusalem: mundimit, vdekjes, varrimit dhe ngjalljes. Ndryshe nuk do të mund të kuptohej ngjallja. Pastaj zgjedhin ngjarje e thënie që mund t’u vlejnë besimtarëve për ta përforcuar fenë në Të, për ta kuptuar më mirë jetën e tij dhe të mirën që u k asjellë njerëzve Fjala e Zotit me mishërimin, mësimin, mundimin, vdekjen e ngjalljen e tij. Ungjilltarët s’janë arkeologë të gropojnë në të kaluarën, por besimtarë që duan ta forcojnë besimin në Jezusin e Nazaretit. Kujdesi pastaj i kushtohet rregullimit të bashkësive të reja, marrëdhënieve midis tyre dhe kultit, se pa kult nuk ka fe.


E vërteta e Ungjillit

Ungjilltarët kanë për qëllim të na japin fenë e vërtetë të të krishterëve të parë. Ata na e japin saktësisht dhe pashmangëshmërisht atë që ka jetuar Jezusi prej Nazaretit lidhur me misionin e tij, dëshmitë që ka dhënë me jetën, vdekjen e të ngjallurit të tij. Ungjilltarët kanë lexuesit e tyre: Mateu judenjtë, Marku e Luka paganët e kthyer në krishterim, Gjoni me telogjinë e tij të lartë mbi Hyjninë e vërtetë dhe natyrën e vërtetë njerëzore të Jezusit e plotëson mënyrën e kërkesës të lexuesve të kohës duke plotësuar sinoptikët. Ai shkruan për të krishterë dhe predikimet i shërbejnë për ta përmbledhur mësimin e Jezusit të rishikuar në dritën e Pashkëve. I ngjalluri është gjithnjë pranë në kishën e vet dhe Shpirti Shenjt u jep mundësi besimtarëve të marrin vesh mesazhin e Jezusit.
Lexuesit e Ungjillit e kuptojnë se Jezusi është Mesia – Krishti, Shëlbuesi. E kjo është e vërteta që Ungjijtë duan të na e japin.



E vërteta e fesë

Tregimet biblike të shkruara brenda një mijëvjeçari e më drejtpërsëdrejti na lidhin me hariografët e në mënyrë të zhdrejtë më ngjarjet. Tregimet e ngjarjeve, sipas stilit të kohës, nivelit kulturor janë dhënë ashtu si ka qenë mënyra e kohës e nevoja e lexuesve të bashkësisë. A do të shqetësohemi ne pse kureshtja jonë në disa gjëra mbetet e paplotësuar? Jo, assesi! Bibla s’ka për qëllim të na japë reportazh mbi krijimin e rruzullit, as të njeriut – s’është objekti i saj – kjo u përket shkencave të tjera, por të na thotë se: bota e njeriu vijnë prej Zotit.[/size]

[NoName]

Bibla dhe Shkenca

Ato nuk janë në kundërshtim njëra me tjetrën, por plotësohen. Shkenca ka për objekt: si u bë bota, njeriu; ndërsa Bibla: pse u bë bota, njeriu – si u bënë përnjeherësh apo gjatë miliarda vjetësh – është çështje që i përket shkencës të na e thotë – por ky njeri pse ekziston? A u duk në rruzull ashtu kot? A duhet të mbarojë ose të zhduket kot? Pse është në të një etje kaq e madhe e lumturisë? A thua vdekja është fati i vetëm i tij? Në Bibël, pra s’duhet kërkuar shkenca ekzakte, sepse ajo s’është ‘doracak shkencash ekzakte’, por ajo na mëson me sigurinë e vërtetësisë së fesë se: është Hyji – një i vetëm – që i ka për zemër të gjithë njerëzit, që e do të mirën dhe urrën padrejtësinë; se aq for i ka dashur njerëzit, saqë ka dërguar një të vetmin Birin e tij, Jezusin prej Nazaretit, për t’i shëlbuar të gjithë njerëzit. Kjo është e vërteta e Biblës e kjo s’mund të vihet në dyshim. Vetëm në këtë pikëpamje Bibla ka gjithmonë arsye. Mund të japim si përfundim: Bibla thotë të vërtetën. Por e vërteta e saj nuk është ajo që e kërkojnë disa të rekonstruktojnë ‘të vërtetën materiale’, e vërteta e saj i përkët rendit të fesë.


A teprohet ndoshta me kritika të Biblës?

Ndoshta të duket se tepër vihet Bibla në djepin e kritikës letrare. Ashtu u është dukur edhe shumë të tjerëve, madje njerëzve me rëndësi të madhe kulturore e fetare si psh. Paul Claudel që në librin e tij J’aime la Bible, bën këtë dilemë: “... ose Bibla është vepër njerëzore... ose Shkrimi Shenjt është vepër hyjnore”. Dilemë e çuditshme, me siguri e gabuar që kurrë nuk e ka bërë të veten Kisha. Kjo është sikurse të pohosh: Jezu Krishti ose është Njeri ose është Hyj i vërtetë. Ose përsëri sikurse të pyetje: Njeriu ose është trup ose është shpirt, sikurse për Biblën duhet të thuhet se është: Fjalë e Zotit e fjalë e njeriut.
Është plotësisht e vërtetë se Feja nënkupton: pagabueshmërinë e Biblës, por pagabueshmërinë e mësimit religjioz. Po edhe në këtë teksti i origjinalit nuk mund të ketë gabime religjioze, por jo më ky apo ai botim dhe jo më ky apo ai përkthim. Këndej duhet të mirret parasysh në Bibël pjesa njerëzore, stili i kohës i secilit autor, mënyra e të shprehurit dhe gjinia letrare: prozë, poezi, uratë, dokument arkivi, gjëgjezë, fjalë e urtë, këngë lavdi... etj.etj., çfarë ka dashur hartografi të thotë me parabull simbolike etj. e atëherë veç mund të jesh i sigurtë se e ke marrë vesh çfarë thuhet në këtë apo në atë vend të Biblës me paraqitjen e dhënies doktrinare, ligjore të përkohëshme apo me vlerë të përhershme për të gjitha kohërat.

[NoName]

BIBLA - A është Fjala e Zotit?



Bibla është e zbuluar, e frymëzuar prej Hyjit, ajo është Fjala e Hyjit. Kjo është e dhënë e fesë (de fide), siç thuhet në Teologji. Por a nuk na habit? Si mund të pohohet për një libër se është Fjalë e Zotit?

Nuk është Fjalë e një Hyji magjik
Ka ekzistuar dhe sot ekziston një tendencë në mendjen e atyre që quhen ‘fundamentalistë’ që s’mund të përkojë me të vërtetën. Ata arsyetojnë: ‘Pasi Bibla është fjalë e Hyjit, ajo duhet të jetë e përsosur’. Vazhdojnë në pohimet e veta: “Në qoftë se shkencat kundërshtojnë të dhënat e Biblës atëherë shkencat janë gabim”. Nisen nga një parim i gabuar. Me dhelpërinë e vet Renan, me anë të një sofizmi, thotë në Souvenirs d’Enfance e de Jeunesse: “Në një libër hyjnor gjithçka është e vërtetë e dy kundërthënieve nuk mund të jenë njëherësh të vërteta, në të nuk mund të ketë kundërthënie”.
Renan bën shaka me botën. Një parim që vlen për logjikë, për gjeometri, s’vlen për poezi, për vepra që dalin nga frymëzimi, nga paradoksi.
Poashtu edhe fjalorët e vjetër biblikë bien shpesh në këtë grackë. Pohohet se bota është krijuar brenda gjashtë ditësh sipas përshkrimit poetik të kap. 1 të Zanafillës. Mundohen të shtjellojnë se Jona ka mundur të jetëojë në barkun e peshkut tri ditë. Thonë se është krejtësisht normale që patriarkët para Noehit të kenë jetuar aq gjatë, se janë gjetur pjesë të arkës së Noehit në Ararat etj.
Po kështu veprojnë e më zi në arsyetim edhe një numër shkencëtarësh që s’mund të kuptojnë Biblën e i bien shkurt: “Pasi krijimi i botës s’ka mundur të bëhet brenda gjashtë ditëve, atëherë gjithçka thotë Bibla është përrallë e pa farë vlerë”.

Bibla s’është shkencë ekzakte
Pohimi i tyre është i pavend, sepse Bibla nuk është “doracak” i shkencave ekzakte. Pastaj e vërteta e Biblës është e një llojit tjetër, ajo ka për objekt religjionin – fenë. E vërteta e Biblës nuk mund kërkohet në materialitetin e secilës fjalë ose frazë që e përmban. E vërteta e fjalës së Hyjit shprehet me tërë librin.

Fjala e Hyjit
Po ç’vlerësim ka në të vërtetë shprehja: Fjalë e Hyjit. Në njerën anë kemi shprehjen fjalë që do të thotë mjet komunikimi të mundshëm. Fjala shërben të këmbejmë mendimet. Në anën tjetër këtu është çështja: këmbim i Hyjit me njerëzit. Pra Fjala e Zotit këtu do të thotë këmbim i Hyjit me ne. Hyji pranon të merret vesh me ne. Vështirësia tjetër del se Bibla është shkresë e jo fjalë që dëgjohet me veshë. Pastaj vështirësi tjetër vjen ngase Hyji – Qenie trashendentale – krejtësisht Tjetër nga ne, krejtësisht tjetër nga ne, i paafrueshëm për ne që kurrë s’mund ta njohim në vetvete, që s’e shohim, që kurrë s’mund ta dëgjojmë fjalën e tij ashtu si e dëgjojme fjalën e një miku me të cilin bisedojmë. Por është e sigurt se Hyji s’mund të kufizohet, të mund të na dëftohet e të na flasë në ndonjë mënyrë duke mbetur ai vetë i pandërrueshëm. A mos e ka zgjedhur Biblën si mjet për të komunikuar me ne?

Fjalë njerëzore
Një vështirësi tjetër: Bibla është edhe vepër njerëzore. Janë shkrime të përftuara nga njerëzit që janë në kohë, në vend, kanë emrin, kanë vepër të madhë për njerëzimin. Ajo na jep tekste të mrekullueshme, ku nuk është vështirë ta ndjejmë në brendinë e shpirtit tonë një frymë hyjnore. Por jep edhe tekste që pa dyshim sjellin vështirësi si të tilla. Megjithatë feja na thotë se Bibla është fjalë e Hyjit.

[NoName]

Disa përcaktime

Që të mos pohohet më tepër s’pretendon të thotë vetë Shkrimi Shenjt, e kështu të merret vesh, duhet të theksohet se Fjala e Zotit është shënuar në Bibël ashtu si hagiografi e ka marrë vesh të shndriturën e Hyjit e frymëzimin e tij për të cilën na jep dëshmi. Dëshminë na e jep në mënyrën njerëzore po në atë mënyrë që janë shprehur në epokë kur bëhet dëshmia. Vërtet, Bibla na e jep dëshminë e fesë së popullit që gradualisht shkon, nën shndritjen e Hyjit, duke kuptuar se: Hyji është një, është person dhe është i të gjithëve. Ai njerëzit i lë të lirë dhe i fton në besëlidhje për një jetë më të lumtur, po në këtë shpallje të fesë ne nisim ta kuptojmë fjalën e Hyjit. Hyji pak nga pak shkon duke u zbuluar. Po kjo fjalë na komunikohet edhe neve sot me anë të këtyre teksteve. Por pse konditat tona janë të ndryshme nga ato të kohës së Moisiut, të Samuelit, të Davidit, të shpërnguljes... të fillimit të krishterimit, megjithatë mbetet e sigur se na duhet të jetojmë po me atë fe që kanë jetuar të parët tanë. Si ilustrim: kur lexojmë në Veprat e Apostujve se të krishterët kishin gjithçka të përbashkët çfarë na thotë kjo e dhënë? Se edhe ne duhet të jemi njëri me tjetrin ‘solidarë’, por jo assesi të hamë nga i njëjti ‘kazan’. Do të thotë se me anën e fesë, sikurse ata kanë gjetur mënyrën t’i përballojnë situatat e ndryshme me anë të njëjtës fe t’i përballojmë edhe tonat. Bindjet e tyre ripërtërijnë, i forcojnë dhe i nxisin bindjet tona.

Hyji flet edhe sot
Si dikur edhe tani Hyji komunikon me ne, me botën. Në jetën e Kishës, ne jetën e bashkësisë, në vëllezër. Për të krishterët ai na komunikohet në mënyrë më të përsosur në Jezu Krishtin – të Ringjallurin. Bibla hyn në atë komunikim të veçantë me anën e Fjalës hyjnore. Po kjo u jep mundësi bashkësive të krishtera ta lexojnë këtë fjalë të Zotit në jetën e përditshme që në bazë të Shkrimit Shenjt, Hyji komunikon me ne. Kjo nuk është mjaft për sa kërkon Fjala Hyjnore prej nesh.

Duhet të jetë efikase
Çdo fjalë duhet të jetë efikase. Aq më tepër Fjala hyjnore, përndryshe do të ishte fjalë në ajër, tingëllim teneqeje. Është me të vërtetë Fjalë e Zotit nëse prodhon rrjedhojën e vet në jetë në ata që e pranojnë. Kjo me siguri është rrjedhoja e Biblës. Na e dëftojnë me jetën e tyre shenjtërit, njerëzit, që të mbështetur në Bibël, kanë mrekulluar njerëzimin me drejtësi, fe, shpresë e dashuri ndaj Hyjit e ndaj njerëzve – vëllezërve të vet ‘solidaritet’. Ata që kanë vepruar e veprojnë për të fshirë lotët e atyre që vuajnë me veprimtarinë e vet. Ata ia dalin ta ndërtojnë dëshminë e fesë së vet në fenë e Biblës – Fjalës së Hyjit. Duhet pra të jetë efikase në bashkësi që e lexon.
S’duhet harruar se Fjala e Hyjit nuk ndikon vetëm në individ, por kryesisht në bashkësi, në Kishë.

Ideja e drejtë e Biblës
Shkruan R.P.Benoit: “Bibla mbart në vetvete ndikimin e dyfishtë që e ka prodhuar, ajo është njëherësh hyjnore e njerëzore. Jo më hyjnore në mendime e njerëzore në fjalë, por hyjnore e njerëzore nën njërin e tjetrin raport. Hyjnore është për sublimitet, për shenjtëri, për të vërtetën, për efikasitetin që veprimi i Shpirtit Shenjt ua dhuron mendimeve dhe shprehjeve të njeriut autor. Njerëzore është në kufizimet e saja që të shihen papërkryemëritë të cilat veprimtaria hyjnore i lejon të jenë në frymën e në gjuhën – në mënyrën e të shprehurit të veglës së vet” (krah. Tomë Akuini, Summa Theologica – Prophetia).

[NoName]

Ç’vlerë ka sot Bibla?


Në një kohë si kjo e jona nukleare, të arritjeve të teknikës e të gjitha shkencave të tjera – njerëzit kanë arritur në heënë! Çfarë mund të thotë sot Bibla për njerëzit? Ç’vlerë mund të ketë?
Vërtetë se Bila nuk jep automatikisht përgjigje në mëngësitë e kohës sonë, por ajo na ve në jnë gjendje të mundshme t’i kuptojmë shumë gjëra, në një histori që mund t’ia marrim vesh vështrimin, kuptimin.
E pajisur me një përvojë tremijëvjeçare Bibla i përket mbarë botës. Është e ndërtuar në themelet e kulturës evropiane. Jo vetëm hebrenjtë e të krishterët, por edhe njerëzit që s’i përkasin Biblës gjejnë e jo veç mund të gjejnë arsye referimi. Sot në shumë Universitete botërore studiohet Bibla dhe kërkojnë të bëhet mjet studimi me kulturën. Por të shohim se sa ka rëndësi Bibla lidhur me jetën e të krishterit?


Një libër i vjetër

Bibla është një libër i vjetërsisë. Në një vështrim ajo nuk është e aktualitetit. Disa mendojnë se në Bibël gjendet përgjigja e të gjitha problemeve të sotme. Kjo s’është e vërtetë. Kush e mendon kështu nuk e nderon, ai mjerisht e bën idhull. Thua se Hyji është në dispozicion të njeriut e i duhet të japë përgjigje për çdo problem. Kjo vlen si për BV ashtu edhe për BR.


Krishterimi nuk është feja e një libri

Biblën nuk duhet mbajtur se ka ardhur drejtpërdrejtë nga qielli ashtu që duhet të pranohet se secila fjalë e secila pikë e presje ka ardhur si diktat nga goja e Perëndisë. Feja e krishterë është e përqëndruar në PERSONIFIKIMN E JEZU KRISHTIT, FJALËN E MISHËRUAR. Jo në një liër, Bibla është mjet, një mjet esencial për ta jetuar e thelluar jetën në fenë e Jezu Krishtit, sikurse janë edhe sakramentet, jeta vëllazërore, urata, solidariteti për ta pranuar dhe e vënë në veprim Fjalën hyjnore. Duhet të mos harrohet se s’është fjalë e telefonuar drejtpërdrejtë nga Hyji.