MESIME MBI BIBLEN - Libri me i perkthyer ne bote!

[NoName]

LETRAT KATOLIKE



Shtate letrat e Beselidhjes se Re qe nuk jane te Shen Palit, u mblodhen se bashku ne nje koleksion te vetem, edhe pse me origjina te ndryshme: njera e shen Jakut, nje e shen Judes, dy te shen Pjetrit, tre te shen Gjonit. Titulli shume i vjeter i "katolikeve" rrjedh ndoshta nga fakti qe pjesa me e madhe e tyre nuk ka qene drejtuar bashkesive apo personave te ndryshem, por veshtrojne me teper te krishteret ne pergjithesi.

JAKOBIT
Eshte me teper nje permbledhje gojedhenash mbi predikimet sesa nje leter. Letra qe rinjohur e shkruar ne Beselidhjen e Re per here te pare ne shekullin e IV.

1 - 2 PJETRIT
Letra e pare permban disa thirrje morale dhe pohime besimi. Letra e dyte eshte nje shkrim doktrinal.

1 - 3 GJONIT
Nuk eshte shume e qarte vertetesia e autorit.

JUDA
Letra synon t'u hape syte bashkesive te ndryshme nga disa mesues te rreme dhe menyren e tyre te qendrimit. Ze fill ne shekullin e I-re (pas Kr.).

[NoName]

ZBULESA - APOKALIPSI


Fjala "Apokalips" eshte transkriptim i nje fjale greke, qe do te thote: 'zbulim'. Do te ishte pra nje zbulim qe Hyji u ben njerezve mbi gjerat e fshehta dhe te njohura vetem nga ai. Ne menyre te vecante per gjera qe i perkasin se ardhmes.
Me sa duket eshte shkruar rreth vitit 95. pas Krishtit dhe iu bashkangjit autorit te Ungjillit te katert, pra Gjonit. Eshte nje liber ngushellimi, me te cilin Zoti do te forcoje bashkesine e tij.

[NoName]

Gjuhët në Shkrimin Shenjt


Fillimisht Shkrimi Shenjt ka qenë shkruar në tre gjuhë të ndryshme, dy prej të cilave në gjuhën semantike: gjuha hebreje e aramaike dhe e treta gjuhë indoeuropiane: greqishtja.

• Besëlidhja e Vjetër: pjesa më e madhe është shkruar në gjuhën hebreje, edhe pse përmban pjesë në gjuhën aramaike, kryesisht në librat e Esdres dhe Danielit. Greqishtja është përdorur për ti shkruajtur librat e ashtuquajtur deuterokanonik, edhe pse disa prej tyre në fillim kanë qenë të shkruajtura në gjuhën hebreje.
• Besëlidhja e Re: ka qenë shkruajtur në gjuhën greke hellenistike ose koinè. Kjo gjuhë greke popullore është përdorur gjatë shekujve IV para Kr. dhe VI pas Kr., mendohet të ketë qenë gjuha më e popullarizuar e më e kuptueshme të asaj epoke, që shërbente si “urë” ndërmjet shume popujve dhe kulturave që lagëshin nga deti Mesdhe.

Kështu që nuk na habit fakti që Besëlidhja e Vjetër të ketë qenë përkthyer shumë shpejt edhe në gjuhën greke: lloji më i përhapur është quajtur Septaguinta (ose i Shtatëdhjetave), sipas legjendës shtatëdhjetë njerëz të urtë kanë përkthyer Pentateukun nga hebraishtja në greqisht.

Latnishtja do të përdoret në përiudhat kohore që vijojne për të përkthyer Shkrimin Shenjt në tërësi. Përkthimi bëhet nga shën Jeronimi (nga Dalmacia) ndërmjet shekujve IV dhe V: ky përkthim do të marr emrin Vulgata.

[NoName]

NDARJA E BIBLES HEBRAIKE



E njohur nga hebrenjte e Palestines ne fillimet e eres se krishtere, poashtu eshte e ruajtur edhe nga hebrenjte e sotem.

LIGJI ose PENTATEUKU
Zanafilla
Dalja
Levitiku
Numrat
Ligji i Peterire

PROFETET
a) Profetet e vjeter
Jozuehu
Gjyqtaret
I e II i Samuelit
I e II i Mbretereve

b) Profetet e rinj
Izaia
Jeremia
Ezekieli
12 Profetet
(Ozea, Joeli, Amosi, Abdia,
Jona, Mikea, Nahumi, Habakuku,
Sofonia, Agjeu, Zakaria, Malakia)

SHKRIMET
Psalmet
Jobi
Fjalet e Urta
Ruta
Kenga e Kengeve
Kishtari (Qoelet)
Vajtimet
Estera
Danieli
Ezdra - Nehemia
Kronikat

[NoName]

NDARJA E BIBLES GREKE (SEPTAGUINTA)


Bibla greke e te Shtatedhjeteve (Septaguinta), kushtuar hebrenjeve ne diaspore, permban:

a) Librat e Bibles hebraike te perkthyer ne greqisht me variantet ne Librat mbi Esteren dhe Danielin.
b) Librat deutorokanonike
c) Veprat apokrife te permendur ne kllapa.

LIGJI KUSHTETOR dhe HISTORIA
Zanafilla
Dalja
Levitiku
Numrat
Ligji i Peterire
Jozuehu
Gjyqtaret
Ruta
Kater "Librat e Mbretereve"
- dtth I e II i Samuelit dhe III e IV i Mbretereve -;
Kronikat
Kater librat e Ezres
(Ezra I - apokrif); Ezra II (Ezra - Nehemia;
Ezra III dhe IV apokrifet);
Estera (pjeset vetem ne greqisht)
Judita
Tobia
Makabenjte I e II (dhe III e IV - apokrifet)

POETET e PROFETET
Psalmet
[Odet]
Jobi
Fjalet e Urta te Salomonit
Kishtari (Ekklesiastes)
Kenga e kengeve
Jobi
Libri i Urtise ("Urita e Salomonit)
[Psalmet e Salomonit]
Dymbedhjete profetet e vegjel
[Ozeja, Amosi, Mikea, Joeli,
Abdia, Jona, Nahumi,
Habakuku, Sofonia, Agjeu,
Zakaria, Malakia]
Isaia
Jeremia
Baruku ["Letrat e Jeremise"]
Vajtimet
Ezekieli
Danieli

[NoName]

BIBLA KATOLIKE


Sipas Kanonit te Kishes katolike Beselidhja e Vjeter perbehet prej 46 librash, ndersa Beselidhja e Re 27 libra (greqisht).
39 libra te Beslidhjes se Vjeter jane ne origjinal dtth hebraisht, me pjese ne aramaisht te Ezdra (4, 8 deri 6, 18; 7, 12-26) dhe Danieli (2, 4 - 7, 28 ).
7 te tjeret dhe pjeset e Esteres dhe te Danielit - keta libra jane shenuar me nje yll - jane perkthim i Septaguinta ose te Shtatedhjeteve (LXX), i cili ka qene shkruar per hebrenjte ne diaspore. Botimet protestante pranojne Beselidhjen e Vjeter sipas Bibles hebraike - Bibla e Hebrenjve palestineze - dhe per kete arsye zakonisht nuk i permbajne librat dhe pjeset qe vijojne (te ashtuquajturit deutorokanonik): Tobia, Judita, 1 dhe 2 i Makabenjeve, Baruku, Libri i Urtise, Siracidi, Estera, Danieli 3, 24-90; kap. 13 dhe 14.

• BESELIDHJA E VJETER

Pesëlibershi:
Zanafilla (Zan)
Dalja (Dal)
Levitiku (Lev)
Numrat (Nr)
Ligji i Pertrire (Lp)

Librat historikë:
Jozuehu (Joz)
Gjyqtaret (Gjq)
Libri i pare i Samuelit (1 Sam)
Libri i dyte i Samuelit (2 Sam)
Libri i pare i Mbretereve (1 Mbr)
Libri i dyte i Mbretereve (2 Mbr)
Libri i pare i Kronikave (1 Kro)
Libri i dyte i Kronikave (2 Kro)
Esdra (Esd)
Nehemia (Neh)
Tobia* (Tob)
Judita* (Jt)
Estera[*] (Es)
Libri i pare i Makabenjve* (1 Mak)
Libri i dyte i Makabenjve* (2 Mak)

Librat poetikë dhe të urtë:
Jobi (Jb)
Psalmet (Ps)
Fjalet e Urta (Fu)
Kishtari (ose Koheleti) (Kish)
Kenga e Kengeve (Kk)
Libri i Urtise (Ur)
Libri i Siracidit (Sir)

Librat Profetikë:
Isaia (Is)
Jeremia (Jer)
Vajtimet (Vaj)
Baruku (Bar)
Ezekieli (Ez)
Danieli[*] (Dan)
Ozeja (Oz)
Joeli (Jl)
Amosi (Am)
Abdia (Ab)
Jona (Jon)
Mikeja (Mik)
Nahumi (Nah)
Habakuku (Hab)
Sofonia (Sof)
Agjeu (Agj)
Zakaria (Zak)

• BESELIDHJA E RE

Ungjilli sipas Mateut (Mt)
Ungjilli sipas Markut (Mk)
Ungjilli sipas Lukes (Lk)
Ungjilli sipas Gjonit (Gjn)
Veprat e Apostujve (Vap)
Letra drejtuar Romakeve (Rom)
Letra e pare drejtuar Korintasve (1 Kor)
Letra e dyte drejtuar Korintasve (2 Kor)
Letra drejtuar Galatasve (Gal)
Letra drejtuar Efesianeve (Ef)
Letra drejtuar Filipianeve (Fil)
Letra drejtuar Kolosianeve (Kol)
Letra e pare drejtuar Selanikasve (1 Sel)
Letra e dyte drejtuar Selanikasve (2 Sel)
Letra e pare drejtuar Timoteut (1 Tim)
Letra e dyte drejtuar Timoteut (2 Tim)
Letra drejtuar Titit (Tit)
Letra drejtuar Filemonit (Flm)
Letra drejtuar Hebrenjve (Heb)
Letra drejtuar Jakobit (Jak)
Letra e pare e Pjetrit (1 Pjt)
Letra e dyte e Pjetrit (2 Pjt)
Letra e pare e Gjonit (1 Gjn)
Letra e dyte e Gjonit (2 Gjn)
Letra e trete e Gjonit (3 Gjn)
Letra e Judes (Jud)
Zbulesa (Zb)

[NoName]

BIBLA nuk është teologjia e njeriut por antropologjia e HYJIT

• UNGJIJTË SINOPTIKË

Fjala ungjill rrjedh prej fjalës greke evangelion, prej së cilës buron fjala latine evangelium, që shqip do të thotë »lajmi i gëzueshëm, sihariqi...« Ungjijtë tregojnë dhe dëshmojnë fjalët dhe veprat e Jezu Krishtit, por të shkruara prej ungjilltarëve. Ata flasin për mësimin e Jezu Krishtit Ai nuk i përshkruan (tregon) mrekullitë, por ka bërë mrekulli. Të katër ungjilltarët dëshmojnë dhe shkruajn pas vdekjes së Jezu Krishtit veprimin e tij në tokë.
Siq theksuam, janë katër ungjijë: sipas Mateut, Markut, Lukës dhe Gjonit. Sinoptikë quhen tre ungjilltarët e parë dmth. Mateu, Marku dhe Luka. Fjala SINOPTIKË (SIINOPSA) është greke SYN OPTIKOS që shqip mund të përkthehet »shiqim i perbashkët, bashkëkundrim«. Këtë fjalë, në këtë domethënie, i pari e ka përdorur J. GRIESBACH në vitin 1774. Para tij është përdorur, por nuk është e shkruar.
Dihet se Jezu Krishti ka predikuar në gjuhën arameike, kurse ungjijtë janë të shkruar në gjuhën greke. Por ka të shënuar edhe diçka në gjuhën arameike, megjithatë janë shumë të skurta dhe mund t'i cekim, posaqe këto vendë dhe këto fjalë: ABBA Mk 14,36; Talita kumi Mk 5,41; effata Mk 7,34...
Këto fraza, në gjuhën shkencore të Biblës quhen LOGIA, dhe janë të shënuara ashtu si Jesu Krishti i ka folur. Ungjijtë sinoptikë dëshmojnë vetëm një vit veprimi botërisht të Mesisë; ata e cekin vetëm një »PASHKË« dhe vetëm një ardhje të Jezusit në Jeruzalem. Shën Gjoni ungjilltar i cekë 3 Pashkë dhe ardhje të shpeshta në Jeruzalem. Kjo dëshmon se ungjilltarët nuk e kanë pasur qëllimin biografik të Jezusit, por veprimtarinë e tij, mundimet, vdekjen dhe ngjalljen e tij. Ungjilltarët në fillim kanë predikuar ungjillin e më vonë e kanë shenuar. Ata mes vete janë kuptuar se si të predikonin dhe predikimet kanë qenë më së shumti dëshmimi i fjalëve dhe veprave të Jezusit. Për këtë më së miri argumentojnë ungjijtë sinoptikë.
»Zwei QUELLE theori - teoria e dy burimeve«; është teori e fillimit të këtij shekulli dhe që ka për qëllim të tregoj se ungjilli i parë është sipas Markut dhe i shkruar prej Markut - veprat e Jezusit, kurse Mateu dhe Luka janë të varur prej Markut dhe prej fjalëve (logia) të Jezusit, që në literaturën shkencore shkruhet me shkronjen Q (Quelle gjermanisht, shqip është burim).
Sipas kësaj teorie Marku është i pari që formoi formën literare e cila më parë nuk ishte, kurse ajo formë është ungjilli.

Formgeschichte Methode - metoda e formimit historik; paraqitet për ungjilltarët që formuan ungjijtë si i kemi sot, apo ata me një mënyrë ishin përmbleshës të shkrimeve dhe gojëdhënave. Sipas kësaj, ungjilltarët Mateu dhe Luka janë antarë të vërtetë, por kompilatorë, përpilues. Gjenerata e parë e krishterë vuri themelet e traditës ungjillore. Ata dëshmuan me fenë e gjallë veprimtarinë e vet. Ungjijtë përbëhen prej logisë (logia) apo prej fjalëve që Jezusi i ka thënë, dhe prej përshkrimeve të ngjarjeve që ai i ka bërë.

Redaktiongeschicht (historia e redaktimit); metodë që shkencëtarët e quajnë ungjilltarin vetëm redaktues (redaktor), do të thotë që vetëm e kanë bërë rregullimin e ungjijve, sepse materialin e kanë trashëguar. Kjo metodë tejkalon edhe metodën e formimit historik (formgeschichte methode. E vërteta është se ungjilltarët - shkrimtarët shenjtë kanë trashëguar burime, por ata e kanë shkruar, secili sipas metodës së vet, ato janë auktorë të ungjillit të shkruar.

UNGJILLTARËT
ungjilltarët janë autorët që kanë shkruar Ungjillin - Lajmin e gëzueshëm. Të gjithë nxënësit e Jezusit predikkonin ungjillin e Mësuesit, kurse disa edhe kanë shkruar ato fjalë që Jezusi i ka predikuar dhe ata çka kanë predikuar vetë. Pasë që ungjijtë kanë të bëjnë me veprimtarinë e Jezu Krishtit, do të kalojmë dhe do t'i shenijmë disa burime historike jo të krishtera , se çka thojnë për Jezusin.
Jozef Flavio përmend »Jakobin, të vëllain e Krishtit, i cili quhet jezus«
Filoi i Aleksandrisë përmend Pilatin dhe gjykimin e tij të padrejtë.
Taciti përmend djedjen e Romës në vitin 64, që Neroni i fajsonte të krishterët. Thotë se ky ëmër vjen prej Krishtit, të cilin Pilati e gjykoi për vdekje.
Plini i Ri përmend njerëzit që i luteshin Jezusit si Hy. Cekë se ka vrarë të krishterët që nuk e mohonin Krishtin.
Svetoni shkruan se hebrenjët që bënin shqetësime, të ndikuar prej Krestit (mendon në Krishtin) ishin të larguar prej Romës

MARKU
Do të sqarojmë më hollësisht tre ungjilltarët sinoptikë. Sipas burimeve që deri më sot janë të njohura, ungjilli i parë i shkruar është i shën Markut. Në ungjillin e vet ka 16 kre dhe 661 rende (me mungesë të 16,9-20, që më vonë do të sqarojmëe). Të shohim se prej nga e dimë se është shën Marku autorë i këtij ungjilli. Papio, ipeshkëv i frigjisë prej Azisë së Vogël, shënon se Marku ishte sqarues (hermeneutes) apo përkthyes i shën Pjetrit dhe ai ka shënuar të gjitha saktësisht çka i kujtonte. AI vet nuk e ka dëgjuar J. Krishtin, por atë çka e trashëgoi prej shën Pjetrit - Udhëheqësit të parë të Kishës. Irenej dhe Origeni niashtu e përmendin ungjillin e shkruar prej Markut.
Do t'i shënojmë vetëm vendet ku mund të gjejmë emrin e shën Markut ungjilltar në Besëlidhjen e re; 1Pt 5,13; Vap 12,12.25; 13,5.13; 15,37.39; Kol 4,10; 2Tim 4,11;1Pt 5,13; Flm 1,23. Edhe vet shën Marku e shënon ne 14,51.

Deri në 16,8 nuk ka problem të përcaktohet shkrimi se kush e ka shkruar, por prej 16, 8-20 është sipas shumë studiusëve nuk është i Markut. Ai është i shënuar me kllapa dhe quhet mbarimi i Freerit. Ky mbarim nuk është tipik i Markut. Deri në 16,8 është tipik i tij. Si lloj provokatori, sepse nuk dëshiron t'a kënaq lexuesin, nuk dëshiron t'ia plotësoidëshirën, por dëshiron t'a nxisë, ta vë në veprim, ta aktivizojë, por niashtu edhe provokon me përfundimin e vet. Dëshiron që lxuesi të filloi të kërkojë më shumë se sa në tekstin e ungjilltarit, pikërisht të hyjë në veprim me fjalë që i ka lexuar. Shumë me rëndësi janë përcaktimet gjeografike, apo ngjarja që ndodhë në vende të Palestinës. Pas pagëzimit në Jordan, Jezusi filloi predikimin në Galile (1, 14-9, 50) që për shën Markun ungjilltar ka domethënie të madhe teologjike. Pastaj vazhdon më tutje në Jeruzalem. Atje predikon dhe atje mbaron jeta tokësore e Tij. Jezusin nuk e pranon Jeruzalemi si Galilea. Galilea është pagane, por ungjilltari vë në dije se është vend i ngjarjeve më të mira për veprimtarinë e Mesisë në tokë dhe kjo është shenje pranimi dhe mirëseardhjes së Tij. Jeruzalemi e dëbon, largon Mesinë. Por edhe në Jeruzalem Ai vuan mundimet që njerëzimi ia shkaktoi. Por në fund Marku ungjilltar shkruan: »Shkoni e thoni nxënësve të tij - veçanërisht Pjetrit: Po shkon para jush në Galile. Atje do ta shihni, sikur u pat thënë.« (16,7). Me këto fjalë Jezusi dëshiron të lajmëron në Galile dhe të ripërtrijë ngjarjet më të mira. Do t'i shtjellojmë dy ngjarjet që Jezusi ushqeu me mrekulli njerëzit e uritur. Ato janë në ungjillin e Markut me shumë rëndësi. Ushqimi i pesë mijë vetëve 6,30-43. Këtu Mesia gjendet në anën e liqenit të Galilesë, ku është e banuar me hebrenjë. Këtu teprojnë 12 shporta pasi që ngrënën. Ushqimi i katër mijë vetëve 8,1-10. Këtu është ana tjetër e liqenit ku është e banuar me paganë. Këtu teprojnë 7 shporta pas ngrënjes. Kjo është një atmosferë eukaristike, me shumë rëndësi. 12 shporta janë për ushqimin e popullit hebrenjë, sepse përcakton 12 fiset e tyre, pikërisht ky numër përkufizon dhe nuk lejon që të zgjerohet në veprimin e Mesisë, sepse është i kufizuar dhe i përcaktuar për 12 fiset e popullit hebrenj. Kerse 7 shporta »të tepërta« janë për tërë popujtë e botës. Sepse numri 7 në mënyrën semite është më i madh se 12 dhe më i madhi, i pakufishëm; dmth. se Mesia është për të gjithë popujtë e botës, për çdo njeri në këtë botë. Shën Marku ungjilltar është teolog i thellë.

Ndarja e ungjillit (rrëfimi - dëftimi i Pjetrit)
Ungjilli i shën Markut ndahet në dy pjesë të medha. Një deri 8,26. Kjo pjesë gjithmonë detyron të pyetësh se kush është ky njeri i cili quhet Jezus. Përherë shtrohet pyetja kush është Jesohuah. Përgjegjën e gjëjmë në vendin lidhës të këtyre pjesëve. Rrefimi apo dëftimi i Pjetrit në 8,27-30. Me këtë jepet përgjigja për pjesën e parë të ungjillit »kush është ky njeri i quajtur Jezus«? Pjetri thotë: »Ti je Mesia« (8,29). Thotë ti je »ha mashija«, me artikul e shënon fjalën Marku ungjilltar, sepse përcakton vetëm një mesi të vetëm. Përgjegja tjetër është e Centurionitnë 15, 39 kur thotë për Jezusin së është »ben Elohim« (biri i Hyjit). Këtë përgjigje e jepë njeriu pagan - Centurioni. Marku nuk shkruan fare dëftimin e Jezusit (shkruan vetëm përfundimin e Freerit apo përfundimi i gjatë dhe përfundimi i shkurtër, që sipas traditës nuk janë të Markut). Me këtë dëshmon se nuk duhet kërkuar Mesinë në varr, por në dritë, sepse varri është terr. Atë duhet kërkuar në fjalën e shpallur, sepse të ngjallurin nuk duhet kërkuar të tshiqojmë me sy por me shpallje, kumtime dhe fjalë liturgjike. Ai në përfundim dëshmon kështu: »Të parën ditë mbas të shtunës«, »në mëngjes«, »shumë heret«, me të lindur të diellit« (16,2), »të veshur me petka të bardha« (16,5). Kjo dëshmon se fillon një ngjarje - jetë e re, KISHA e themeluar prej vet Mesisë, Jezus, që do të shpallë fjalët e Tija dhe do të dëshmon veprat e Tija.

Kush është Jezusi tek Marku?
Jezusi është për Markun njeri, plotësisht qenie njerëzore, që e zbulojmë për çdo ditë. Me shumë karakteristike njerëzore, p.sh. është i hidhëruar në sinagogë, hanë, shkon në gostitje, është i lodhur, flenë... Ai nuk dëshiron që në rend të parë të tregojë natyrën hyjnoretë Jezusit. Është i friguar dhe në ngushticë: »Shpirti im është i trishtuar për vdekje. Mos u largoni e rrini zgjuar« (14,34). MArku ka dëshirë që Jezusin t'a quaj »didaskalos« - mësues. Nuk dëshiron të ndalet në fjalë, por në vepra, sepse mbretëria që po e shpallë tashmë është e pranishme. Ky Jeshua është Mesia, por i kryqëzuar. Ashtu është i paralajmëruar, sidomos Izaia shkruan për këtë në këto vende; 42,1-7; 49,1-9; 50,4-9; 52,13. Në tekstin e Izasisë që do të përqëndrohemi, është profeci e thellë mbi jetën e Mesisë, Jezusit prej Nazaretit, shkruan kështë: »Para Tij u rrit porsi pinjolli, porsi rrënja nga toka e thatë. S'kishte bukuri as hijeshi, që të mund të vërejmë në të, as pashi që të mund të na pëlqente. Ishte i përbuzur, më i sprasmi ndër njerëz, njeri dhimbjesh, i regjur me vuajtje, si ai, para të cilit mbulohet fytyra, i përbuzur, këndej as se bënim për send! E pra, Ai i mori mbi vete vuajtjet tona, mbi shpatulla të veta i ngarkoi dhimbjet tona! E ne ishim të bindur se ishte i ndëshkuar, i munduar prej Hyjit e i nënçmuar! Kurse Ai ishte i plagosur për shkak të paudhërive tona, i ndrydhur për shkak të fajeve tona; ndëshkimi, peng paqeje për ne, peshoi mbi Të: me vërragën e tij ne u shëruam. Të gjithë ne endeshim si berret e humbura, secili udhën e vet ndiçte e Zoti e ngarkoi mbi Të paudhërinë e të gjithë neve. I marrë me të keq, lejoi të përvuhet, nuk e çeli gojën e vet; porsi qengji që e qojnë për ta therrur, porsi delja e pazë para qethëtarëve, nuk e qeli gojën e vet. E hoqën këso jete me dhunë e me gjyq. Kush kujdeset për fatin e tij? PO, e zhbinë nga toka e të gjalëve, për faj të popullit të vet qe goditur për vdekje« Iz 53,2-8. Mesia mori shembull nga ajo çka profeti tregoi, parafoli. Këtë tekst profetik mund t'a kuptojmë plotësisht, sepse shohim ngjarjen Mesianike. Mesia është »njeri dhimbjesh, i regjur me vuajtje« (Iz 53,3), Ai i cili quhet Biri i Njeriut, Ai është edhe Biri i Hyjit. Tek shën Marku ungjilltar është shpesh herë rasti kur Jezusi iu ndalon të flasin publikisht mbi mesinë, posaçe në pjesën e parë, 1,14; 7,24.36; 8,26; 9.30. Kjo porosi e Mesisë nxënësve të vet quhet »Fshehtësia Mesianike«.
Ky Mesi është përcaktuar të shpëtoi njerëzimin nga robëria, vdekja, mjerimi, humnera. Me »vdekje« ai ngjallë njerëzimin, vlerëson jetën njerëzore, i jep asaj kuptim, me fjalë të tjera, nëpërmjet vuajtjes njeriu mund të kuptoi dhe vlerësoi jetën. Në Kalvarë është i vetmuar, pa askënd, nuk i afrohet askush përveç asaj që ia shporroi zemrën dhe nxënësit të dashu. Edhe nënën e vet, nëpërmjet nxënësit të dashur ia dhuroi - dorëzoi - tërë njerëzimit. Për tërë njerëzimin vdiq, edhepse në vetmi, pa njeri afër. Kjo është Dashuria hyjnore e Birit të Hyjit - Jezu Krishtit. Dashuria e Tij shpëton njerëzimin

MATEU
Në fillim do të shofim se çka flasin dëshmimet për ungjillin e tij. Papiu shkruan se »Mateu i rregulloi fjalët e Hyjit në gjuhën hebraike«. Deri më tani nuk është gjetur asnjë shkrim në gjuhën hebraike të shkruar nga Mateu, siç e kemi në gjuhën greke ungjillin e tij. Irenej poashtu shkraun se Mateu ungjillin e shkroi në gjuhën e hebrenjëve. Euzebije niashtu. Origeni shkruan se Mateu e shkroi në gjuhën arameike dhe që ishte tagrambledhës dhe apostull. Të cekurit dhe Origeni mendojnë në »kerigmen palestineze« apo që ka qenë Mateu arame, sespse ungjilli burimor dhe kanonik është në gjuhën greke. Nuk duhet kuptuar që tradita shkruan se Mateu shkruan arameisht apo hebreisht por është e shkruar në mënyrë hebraike, interpretimi është hebreisht. Ai mendon polotësisht hebreisht dhe arameisht - në mënyrë midrashe Këtrë ungjill e shkroi më së shumti për posa të kthyerit në krishterizëm. Është i shkrua në një stil ,ë të ngritur, solemn, të vërtetë liturgjik, për dallim nga Marku i cili është spontan. Shumë fjali janë të marrura për liturgji nga Mateu. Ai nuk bënë drama të mëdha, për të është me rëndësi t'a vë në qendër Zotrin, Mretërinë e Hyjit. Shkruan për elitën që e njeh Shkrimin SHenjtë, të cilët dëshirojnë të përparojnë në shenjtëri.

Me breznitë (në fillim) ka për qëllim që të tregoi se Jezusi është Mesia që populli i izraelit e prite.
Marku ka 18 citate të marrura prej Shkrimit Shenjtë, Luka 19, Gjoni 12, kurse Mateu ka 70 citate. Më parë e cekëm se ai shkruan për ata që më tepër e njohin Shkrimin shenjtë. Ungjilli i tij është ungjilli kishtar. I vetmi ungjilltar që përmend qartë dhe drejtpërdrejt Kishën: »Ti je Pjetër - Shkëmb dhe mbi këtë sshkëmb do t'a ndërtoj Kishën time - ten ekklesian« ...(16,18). Apo »Në qoftë se as ata nuk i dëgjon, tregoj Kishës - eiton te ekklesias. Nëse as Kishën - tes ekklesias...» (18,17). Ai është koncentruar në përmbajtje duke theksuar bashkësinë dmth. Kishën.

Lutja "Ati ynë" (6,9-13)
Gjuha burimore e lutjes Atynë sigurisht është arameike dhe fjala e parë është »ABBA«. Tertuli thotë për Atynën se është »BREVIARIUM TOTIUS EVANGELII« - përmbledhje e tërë ungjillit. Cipriani thotë : »CELESTIS DOCTRINE COMPENDIUM« - përmbledhje e doktrinës qiellore. Maksim Rrëfyestari: »kompendium i dogmatikës, mistikës dhe filozofisë së krishterë«.
»ABBA« - o Atë, është fjalë e cila fëmiu në sigurimin dhe mbështetjen e vërtetë i drejtohet Atit, Babait të vet. Metafora »në qiell« sygjeron dikë i cili është afër, i cili është plotësisht tjetër, por i cili është dëftuar, është afruar. Shën Augustini për këtë pjesë thotë: »Intimio intimo meo, superior sumo meo«. »U shenjtëroft emri ytë« - shenjtërimi i emrit të Hyjit. Kjo është edhe mënyra orientale e emërtimit të emrit. Hyji posedon emrat më të mirë. »Ardhtë Mbretëria jote«! Kjo pjesë ka të bëjë me psalmet 66-99. Hyji është mbret i tokës dhe i gjithësisë, sepse Ai është Krijues, Bërës. Mbretëria këtu ka të bëjë me domethënien ek=skatologjike, ardhmëria, qielli dhe toka e re. Por kjo është e pranishme në veprat e Jezusit. »U bëftë vullnesa jote« është lutje psalmesh, por qëllimin e ka që çdo vepër që të kryheët në tokë të jetë sipas vullnesës - dëshirës - së Krijuesit. »Bukën tonë të përditshme na jep sot«! E nevojshmja e përditshme trupore dhe shpirtërore. Më shumë e ka qëllimi për bukën shpirtërore se asaj trupore - buka eukaristike. »Na i fal fajet tona, sikurse ne i falëm fajtorët tonë«! Falja e mëkatëve bëhet sikurse ne falim dhe sa falim, prandaj falja varet vet prej neve. »Mos lejo të biem në tundim«, mund të thuhet që mos lejo të biem në sprovë, shtytje. »Por na shpëto nga i Ligu«! Lutja Atynë është lutje që Jezusi na mësoi, por mund të kuptohet më së miri në lidhshmëri të tërësishme. Ne i drejtohemi Zotit me »ABBA«, prandaj kjo është e kuptueshme deri në fund, nëse e kemi më qëndrimet dhe veprat tona Atin prijës të jetës sonë - Krijues.

Predikimi në mal
Predikimi në mal është kërkimi i mësuesit që ne të jemi të përsosur. Ndoshta ky kërkim është i pakufishëm. Ai na porositë: »Jini, pra, të përkryer siç është i përkryer edhe Ati juej që është në qiell!« (Mt, 5, 48). Shenjtërimi, përkryermëria, përsosmëria janë virtyte e jo vetëmohime. Ai na thërret në diçka më shumë. Predikimi në mal karakterizon edhe këtë: nxënësit janë rreth tij, sepse ata do të jenë dëshmitarët e fjalëve të tija dhe dëshiron që të jenë afër Tij. Ai kërkon çka është e mundshme. Mund të marrim shembull lumturinë e parë ku thotë: »Lum skamnorët në shpirt, sepse e tyre është Mbretëria e qiejve«! Në aparatin kritik të Biblës së përkthyer shqip nga Don SImon Filipaj shkruan kështu: »Ai që di se prej vetvetes nuk është në gjendje t'i fitojë të mirat e shpirtit dhe kështu është i varur prej Hyjit. Atij që vetja i mjafton - ai është krenar dhe si i tillë, vetvetiu e varfëron vetveten prej të mirave që do t'ia jepte Hyji«.

[NoName]

LUKA


Ungjilli i tretë është i shën Lukës. Ky ungjil është shkruar në kohën kur Kisha ishte tashmë »një bashkësi« (bashkësia e shëlbimit) e cila është e animuar me Krishtin. Luka ungjilltar ishte pagan, me një kulturë heleniste, por njohës i mirë i Septuagintës. Kishte ndjenja për »të vegjëlit«, për »të panjohurit« për »të dëbuarit«. Lajmërimin e lokalizon në Nazaret, në një vend të panjohur. Rolin e ngjarjes ia jepë një vajze të panjohur - Marisë.
Për Lukën shkruajnë: Irenej thotë se ishte bashkëpunëtor i ngusht i Palit. Marcioni shkruan se Luka Sirios prej Antiokisë ishte mjek, nxënës i Palit dhe që vdiq kur i kishte 84 vite. Shkruan se ungjijtë janë të shkruar: Mateu në Jude, Marku në Antioki, kurse Luka në Akajë për nevojat e paganëve. Jeronimi thotë se është edhe autor i Veprave të Apostujve. Në B.R. kemi këto dëshmi për Lukën: Kol 4,14; Flm 23; 2Tim 4,11; Vap 16,10-17; 20,6-15; 21,1-18; 27; 28...
Ai shkruan se i shqyrtoi të gjitha burimet (burimet shkrimore dhe gojore) dhe pastaj e shkroi ungjillin. Në fillim shkruan kështu: »Pasi shumë vetë ndërmorën të rendisin tregimin mbi ngjarjet që ndodhën në mesin tonë - ashtu siç na i lanë ata që i panë me sy të vet që në fillim dhe u bënë mbarështues të Fjalës - e, mbasi i shqyrtova hollësisht të gjitha qysh prej fillimit, vendosa t'i shkruaj për ty,...(1,1-3). Luka në fillim ka gjërësisht mbi lindjen dhe fëmijërinë e Jezusit. Kjo na jep një paraqitje më të plot të jetës së Krishtit. Besohet se këtë ia ka rrëfyer Maria - Nëna e Jezusit.
Luka e ka një gjuhë të bukur. Tenton që t'i vendos ngjarjet historikisht, edhe pse nuk e kishte qëllimin e historisë si e tillë. Është i impresionuar me imtësi, hollësi, delikatesë, bukuri që Jezusi e ka ndaj të vegjëlve, varfërve,

Historia e Shëlbimit
Luka ungjilltar historinë e shelbimit e shefë në 3 etape.

a) Koha e premtimit (Besëlidhja e Vjetër); nuk mbaron me librin e fundit të B.V., por me predikimin e Jezusit në sinagogë të Nazaretit (4,21). Jezusi ka detyrë të përgatisë atë popull prej kohës së premtimit për ardhjen e mesisë. Ai mbetet në atë kohë të përgatitjes. E përbën atë pjesë të përgatitjes (3,21), pagëzimi. Atëherë ai popull në personin e Jezusit përsëri kthehet në shkreti dhe që përsëri të bëjë Ekzodus që herën e parë nuk ka arritur. Jezusi është ai popull, por edhe njerëzimi në tërësi - Adami i Ri. Kjo tregon edhe nëpërmjet gjenealogjisë. Tek Luka breznitë shkojnë deri tek Adami - njeriu i parë, për dallim nga Mateu, duke treguar lidhshmërinë e pritjes së Mesisë që prej krijimittë njerëzimit. prej tashtit janë të hapura dyertë e Mbretërisë Qiellore për të gjithë popujt. Luka shpesh herë përdorë fjalën »duhet« për historinë e shelbimit, jo në atë kuptim determinizëmi por në kuptimin e plotësimit harmonik të planit të Zotit.

b) Jezu Krishti - Ungjilli. Në përgatitjen e ungjillit të vet, Luka shërbehet me materialin i cili e ka trashëguar prej traditës Quelle. E rregullon, i shton tradita specifike vetëm te atij. Këtu është qendra e historisë së shelbimit, dmth Jezu Krishti është Shelbues dhe nëpërmjet ungjillit e njohim dhe vërtetohemi për Shelbimin e njerëzimit..

c) Koha e KISHËS; Këtu Luka bashkon, mbledh shumë material, tema prej predikimeve të shën Pjetrit, shën Palit... Plani i Veprave të Apostujve është i tillë që vetë Jezusi e emërtoi, caktoi. Koha e Kishës është koha e fjalëve e cila përhapet prej Jeruzalemit, merrë havë në Jude, lulëzonë në Samari dhe zhvillohet së shpejti deri në skaj të botës. Ky ishte koncepti i Ungjillit të shën Lukës dhe autorit të Veprave të Apostujve. Duhet cekur se Luka shkruan shembëlltyrat që janë shumë tërhjekëse për çdo lexue. »Delja e humbur«, »drahma e humbur«, dhe shumë e rendesishme shëmbëlltyra »»djali i tretur (humbur) përsëri i gjetur«, »njeriu i pasur dhe Lazri skamnor« (15;16)

Pasi që populli hebrenjë dha kontributin më të madh të kulturës botërore, do të japim një pasqyrë të shkurtër të ngjarjes më të madhe që populli hebrenj e përkujton. Pashka hebrenje që çdo bebrejë e përkujton daljen nga robria. Çdo pjesë e »mbrëmbjes së Pashkës« e ka rëndësinë e vet. Do të shënojmë shkurtimisht si duket festimi dhe atmosfera e mbrëmbjes së Pashkës:

1. Pjesa preliminare
-- bekimi i festës
pihet gota e parë me verë
-- (Heja) pjata e dhimbshme
gota e dytë me verë
2. Liturgjia e Pashkës
-- Hagada e Pashkës
këndohet psalmi 114 (Halel)
3. Heja e Pashkës
-- buka e bekuar, qengji i Pashkës
gota e tretë me verë
4. Pjesa përfundimtare
-- këndohen psalmet 114-118
gota e katërt me verë
5. Nata e vigjilimit. Këtu fillon pjesa kryesore e kësaj feste. Tërë natën vigjëlon e tërë familja, këndohen psalmet, ripërtrihet e kaluara e të parëve të popullit hebrenjë (Abrahami, Izaku, Moisiu, Aroni Davidi, Salomoni...), kështu që Mbrëmbja e Pashkës është kujtim i historisë së hebrenjëve dhe lavdi Hyjit që i nxorri nga robëria e huaj.

NGJALLJA (MUNDIMET, VDEKJA) E JEZUSIT
Duke marrë parasysh tre ungjilltarët sinoptik Gjonin dhe letrat e apostujve të tjerë, do të flasim diçka mbi vuajtjet, mundimet, vdekjen dhe triunfin e tyre - ngjaljen e Jezusit. Sipas shën Markut, udhëtimi i Jezusit drejt Jeruzalemit paraqitet udhëtimi kah vdekja (9,51; 13,22; 17,11).
Në çdo njërin prej nesh (në çdo njeri) ekziston dëshira e thellë që të jetojmë edhe atëherë kur jeta nuk ka kupti. Në ne është një aspiratë ndaj jetës. Ajo çka i frymëzoi të krishterët e parë ishte siguria që një njeri Jezus i cili jetoi me ta, është është kryqëzuar, janë dëshmitarë që ka vdekur në kryq, por prapseprapë janë dëshmitarë që e kanë parë përsëri të gjallë. Porosia (fjalët dhe veprat) e tij ishin arsyeja e gjukimit për vdekje, kurse pas tri ditësh Zoti e ngjalli. Hyrja e tij në Jetë i përket atij, por edhe neve, sepse erdhi për njerëzimin.

Mundimet dhe vdekja
Duke shiquar nga ana njerëzore, kjo është vdekje e një njeriu që vdesë për idetë e veta. Ai vdesë sepse është njeri. Si njeri shkon nga vdekja. E dimë shumë mirë duke shkuar që prej krijimit të botës, prej Moisiut, Abrahamit.. si Hyji urdhëron të jetojmë. Të jetojmë në shërbim të të tjerëve dhe në shërbim të Hyjit. Në këtë relacion të të përgjegjim prej vetë zemrës së ekzistimit tonë në thirrjen e Hyjit. Pore dimë niashtu si mund të na kushtojë kjo thirrje. A është e mundur në të gjitha rrethanat, do të pyeste njeriu? Në Jezusin shohim si Hyji ndanë kondicionin tonë dhe vjenë në vendin tonë. Gjatë jetës së vet Jezusi është njeri para Hy\jit dhe në dorëzimin e tërësishëm vullnesës së Hyjit dhe për njeriun. Ka ndjenjesn e vetmisë, niashtu kërkon të mos jertojë vetëm. Ai është njeri që vdesë për idetë e veta, për dëshminë të cilën e jep për Hyjin. Vdekja e tij është pasoja logjike e sjelljeve të tija, sepse erdhi në konflikt me mendim publik. Ai është Mesia të cilin Izraeli nuk ka mundur ta paramendojë të tillë. Ai realizon krejtësisht »ndryshe« Mesinë. Izraeli - populli hebrenjë - ka zgjidhje ose ta pranojë ose ta gjykojë, që pastaj të mohojë mendimin e Mesisë. Jezusi nuk dëshiron t'i ikë vdekjes, por e zgjedh. E pranon me vetëdije të plotë dhe e shënrron në dëgjesë. Vdekjen e shëndrron në dëgjesë. Mëkatin na ka mbyllur në koncepcionin tonë. Prej Atij mund të lirohemi, nëse lirohemi prej mëkatit. Ai i jep kuptimit kuptim. Vdekja është paktimi i fundit, kurse Ai me ngjallje (me vdekje) i jep vdekjes kuptim. Jezusi jeton personalisht, por në solidarizëm të plotësishëm me njerëzit (shërbëtori besnik). Apostujtë e kuptojnë vetëm pasi që ndodhën të gjitha, pas ngjalljes. Ajo u duket si përgjegje e Hyjit. Jezusi e luti me vajtim, ankim të fortë dhe me lotë që ta lirojë. Këtij vajtimi kësaj Kryqe Hyji i përgjegji me ngjallje. Ai i cili është kryqëzuar është ngjallur. Nuk ka vdekur kushdo, pikërisht ky njeri ka hyrë në jetë dhe vdekja e tij e dorëzuar është bërë vdekje e vdekjes. Ai është prej të shelbuerve. ,shtë i liruar nga vdekja dhe tash me këtë ngjarje, vdekja nuk është vdekje, por kalim në jetë. Ngjallja e shiquar si ngritje. Kjo ngjarje ka domethënie të rëndësishme për Jezusin dhe për njerëzimin. Për Jezusin: nëpërmjet ngjalljes dmth. se është është i shëndrruar shpirërisht, mund përfundiminsh t'i përgjegj me tërë qenien e vet fjalës vendimtare të cilën ia drejton Ati. Në Agimin (mëngjesin) e Pashkëve Hyji shprehet në mënyran definitive duke marrë parasysh Jezusin Kështu që Jezusi bëhet plotësisht Biri i Tij. Në ngjallje Hyji ia drejtoi fjalën vendimtare »Ti je Biri im«, tash Zotëri, Zotërues. Jezusi përfundimish është vendosur si Mesi dhe bota e re këtu është inauguruar. Tani është ai Adami i Ri, Njeriu i Parë i njerëzimit të ri. Kjo është Përgjegje definitive Atit dhe Shpirtit. »Një njeri prej tokës tonë është bërë kulminacion i të gjithë krijesave. Ngjallja ka të bëjë edhe me ne! Ajo për ne është, para së gjithash, shenjë. Këtu Jezusit i ngjan ajo çka Hyji premtoi për në në fund. Këtu na u është bërë e pranishme koha e fundit. Në të mund të kontemplojmë përfundimin. Në të shohim që vdekja ka një faqe tjetër që qenësisht hapet më shumë. Ngjallja e tij është anticipim i ngjalljes tonë. Me ngjalljen e vet i është ofruar Hyjit. Dhe si i tillë afron rreth vetes të gjithë ata që janë me të. Në të të gjithë njerëzit tashmë hyjnë në lavdinë e Hyjit. Pritja (shpresa) e krishterë bazohet vetëm në Krishtin i cili është tashmë këtu, por pret realizimin e mbretërisë përfundimtare. Shpresa jonë kërkon transformimin e jetës së tashme. Teologjia e shpresës në teologjinë e misionare të Kishës. Eskatologjia e BR, e cila është realizuar në Jezusin, duhet të transformuar premtimin në BV, në planin e vet historik. Qellimi i misionit të krishter duhet të jetë edhe i precizuar, i saktë. Në Krishtin është plotësuar e gjitha dhe nëpërmjet tij jami ngjallur, por jemi të thirrur të veprojmë që tashmë të realizohet premtimi historik. Në cilën mënyrë i ngjalluri na shpallë lavdinë? Nëpërmjet ngjalljes bëhet trup shpirtëror. Me ngjallje bëhet Zotri i tërë botës. Me fjalë të tjera kjo është me ndihmën e Shpirtit Shenjtë.
Pashka e Krishtit është ngjarje historike dhe ekzistojnë shenjat e ngjlljes. Ekzistonë Ekzistenca e një bashkësie, e cila e ka parë të ngjallurin. Ky është fakti që duhet sqaruar. Ka disa nzënë të cilët largohen prej Jezusit, e mohojnë duke konstantuar: » kurse ne kemi shpresuar ...« Më vonë i gjëjmë të njëjtit nxënës të cilët e dëshmojnë që Ai është ngjallë, edhe në rreziqet e jetës e dëshmojnë këtë lajmë. Bujqit, peshkatarët, jo shumë të arsimuar, por edhepse ishin më parë frikacakë, pas Pashkës së Krishtit me tërë fuqinë e vet e dëshmijnë. Ata më vonë misionarë, të përgatitur edhe për vdekje. Çfarë sqarimi mund të nxjerrim prej sjelljeve të tyre? Diçka u ka ndodhur çka i detyron t'a ndrrojnë dyshimin e tyre. Të gjithë apostujtë kumtojnë edhe dyshimin. Dika ka ndodhur që ata erdhën deri te siguria e re, kurse kjo është Jeta e Jezusit dhe ngjallja e Tij. Përndryshe ndrrimi i jetës së tyre do të mbetetë enigmë, sekret, fshehtësi e pazbuluar.
Sa duket, apostujtë nuk kanë pritur ngjallje. Sipas Mateut, Markut, dhe Gjonit, ata kthehen në Galile, dhe është ndoshta qesharake kur tregohet që ata kanë pritur. Dita e tretë është pëtr apostujtë përfundimi i kohës. Këtu gjinden ata që janë largë pritjes. I befasonte diçka, sepse fjala ishte për pritjen që do të mund t'a shëndrronin ne realitet. Tre nxënës nuk janë të hutuar (habitur), poashtu edhe në Nain dhe kthimi i tillë në jetë për ta është befasi por nuk u paraqet pengesa, kurse Jezusi i bënë të hutuar, habitur. Nuk kanë fjelë që atë ta shprehin. Shën Paali ka shprehje tërëheqëse: »Jezusi është ngjallë, ai është trup-shpirtëror.« Shkruan se hanë me nxënës, por prapseprap kjo është një jetë e re. Shprehja trup-shpirtëror është duket pak kontradiktore, por duhet të mendohet më thellë. Apostujtë e njohin vetëm me fe. Dija që kanë pasur kalon në dije të re. Shenja historike që ndoshta nuk tregon diçka argument, por na shtynë të mendojmë, është »varri i zbrazët«. Hebrenjët ndoshta e kanë marrë trupin, apo apostujtë, por edhe ndoshta është ngjallur.
Kumtimi i vizitës së grave varrin e Jezusit është qellim që shpallë relitetin e ngjalljes, por mund të jetë edhe shenjë historike. Hebrenjtë nuk e demantojnë varrin e zbrazët, por e shpjegojnë ndryshe. Ngjallja e Krishtiot, pra, është sakrament, shenjë efikase e jona për kalimin në jetën e re. Eukaristia është prej këtij momenti shenjë efikase sakramentale e ngjalljes së Krishtit. E njohim me fe që një pjesë e gjithësisë është e mistifikuar...