Kadare, i madh apo i famshëm?

[Davius]

Kastriot Myftaraj

Romani i Ismail Kadaresë “Nëpunësi i Pallatit të Ëndërrave”, ose siç njihet me titullin me të cilin është botuar jashtë vendit “Pallati i ëndërrave”, mbahet prej ithtarëve të Kadaresë si argumenti i fundit dhe decid për të mbështetur pretendimin e tyre se Ismail Kadare ka bërë disidentin ndaj regjimit komunist.Ata thonë: mirë pra, Kadare ka shkruar “Shqiponjat fluturojnë lart”, “Dimri i madh” etj. Por Ismail Kadare ka shkruar edhe “Pallati i ëndërrave”. Mbi këtë roman të Kadaresë, më tepër se mbi çdo vepër të tij, është ndërtuar miti i Kadaresë-disident në kohën e regjimit komunist, aq më tepër që ky roman, i botuar atëhere dy herë si pjesë e përmbledhjeve me tregime dhe novela, u kritikua për gjuhë ekuivoke dhe me nëntekste të dyshimta në Plenumin IV të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, në mars 1982, në raportin e kryetarit, Dritëro Agolli. Është për t’u habitur se vetë Kadare, në periudhën paskomuniste, ndryshe nga ithtarët e vet, kur ka folur e shkruar një milion fjalë për të mbrojtur librat e veta të shkruara dhe botuara në kohën e diktaturës dhe për të treguar se ku kanë qenë shenjat e disidencës në to, megjithatë ka folur shumë pak për këtë roman, ku Kadare mund të tregonte fakte të pakundërshtueshme disidence. Sepse, për të qenë luajalë, “Nëpunësi i Pallatit të ëndërrave”, i botuar së pari në version të shkurtuar, në 1980 në përmbledhjen me tregime dhe novela “Gjakftohtësia” dhe në version të zgjeruar në ribotimin e përmbledhjes me tregime dhe novela “Emblema e dikurshme” (1981) është një një roman (po e quaj roman, siç ka dëshirë ta quajë Kadare sot megjithëse ai atëhere u botua si novelë) me të vërtetë disident, sipas standardeve të botës komuniste. Madje ai mund të konsiderohet si romani më disident i botuar në Lindjen ish-komuniste.

“Pallati i ëndërrave” (Tabir Saraj)- kjo nuk është e vështirë që të kuptohet- është një aluzion për Komitetin Qendror të PPSH. Madje Kadare në roman të krijon përshtypjen sikur nuk tenton që ta kamuflojë alegorinë, por kërkon që ta bëjë atë sa më të dukshme. Dhe këtë gjë e bën me një mjeshtëri prej gjeniu letrar, kjo duhet pranuar. E bën kur përshkruan itinerarin që ndjek personazhi kryesor i romanit, Ebu Qerimi për të shkuar nga shtëpia në punë, nëpër rrugët e kryeqytetit të Perandorisë Osmane. Itinerari që përshkruan Kadare përmban planimetrinë e kryeqytetit të Shqipërisë, Tiranës, që nga shtëpia e Kadaresë tek selia e Komitetit Qendror, të transplatuar në kryeqytetin osman. Ja se si e përshkruan Kadare itinerarin që bën Ebu Qerimi për të shkuar në Tabir Saraj: “Rruga gjer në Tabir Saraj ishte më e gjatë se ç’ e kishte menduar dhe, veç kësaj, në këtë sotë mund të rrëshqitje mbi kalldrëm. Po kalonte përpara Bankës Qendrore. Më tutje dukeshin karroca të shumta të mbuluara me brymë përpara një ngrehine tjetër masive, që kushedi e ç’ ministrie ishte… Ra një orë diku nga e majta, me një tingull të bronztë, si në punë të vet, larg në mjegull… Larg iu duk se dalloi njërin krah të Tabir Sarajit. Kur u afrua dhe pak e kuptoi se nuk kishte gabuar. Ishte vërtet ai, me kupolat e zbehta, të lyera me një ngjyrë, që dikur duhej të kishte qenë e kaltër, ose, së paku, ngjyrë gurkali, dhe që tani mezi dallohej nga sqota. Kjo ishte një nga pjesët anësore të tij, kurse hyrja duhej të ishte nga rruga tjetër.

Ebu Qerimi i erdhi rrotull një sheshi gjysmë të shkretë, ku ngrihej një xhami me minare çuditërisht të hollë. Hyrja ishte vërtet nga rruga tjetër”. (Ismail Kadare: “Emblema e dikurshme”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1981, f. 271-272) Tash, përfytyrojeni veten sikur jeni në qendër të Tiranës pranë Bankës së Shtetit, në trotuarin e djathtë të Bulevardit të Madh, duke ecur drejt korpusit qendror të universitetit. Më tutje janë ndërtesat e ministrive, ndërsa në të majtë është kulla e sahatit. Sa kalon harkun në hyrje të korpusit të ministrive duket njëri krah i ndërtesës së ish-Komitetit Qendror, që gjendet më tutje në Bulevardin “Dëshmorët e Kombit”. Madje Kadare nuk mungon të shtojë në këtë planimetri të Tiranës të transferuar në kryeqytetin osman edhe Parkun “Rinia” që gjendet në mes të rrugës midis ndërtesës së Bankës Qendrore. Kur Ebu Qerimi del nga Tabir Saraji dhe niset me karrocë në shtëpi, Kadare bën këtë përshkrim: “Më në fund, kundër zakonit, e afroi kokën dhe nëpërmjet avullit të lehtë që sajoi frymëmarrja e tij mbi qelq, pa se po kalonin përskaj Parkut Qendror”. (Ismail Kadare: “Emblema e dikurshme”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1981, f. 439) Dhe përshkrimi që Kadare i bën Pallatit të Ëndërrave, nuk të le asnjë dyshim.

Këtë përshkrim Kadare mund ta kishte vënë fare mirë në romanin “Dimri i madh”, kur përshkruan selinë e Komitetit Qendror: “Ngrehinës së madhe të dy krahët i humbisnin në sqotë, kurse pjesa e saj qendrore ishte e tërhequr përbrenda, sikur të qe zmbrapsur përpara diçkaje. Ebu Qerimi ndjeu ankthin t’ i rritej me shpejtësi përbrenda tij. Një rresht i gjatë hyrjesh ngriheshin të barabarta përskaj njër-tjetrës, por, kur Ebu Qerimi u afrua, pa se ato nuk ishin hyrje, por portale të mbyllura me kanate të lagura, të pahapura prej kohësh. Ai eci për së gjati, duke ndjekur me bisht të syrit atë rresht portalesh të shkreta. Një njeri me xhybe se nga mbiu përpara tij. -Ku është hyrja?- pyeti Ebu Qerimi. Njeriu me xhybe tregoi me dorë drejtimin e djathtë”. (Ismail Kadare: “Emblema e dikurshme”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1981, f. 272) Rreshti me portale me dyer të mbyllura gjendet në anën perëndimore të ndërtesës ku dikur ka qenë ish-Komiteti Qendror i PPSH.

Në rast se dikush qendron në trotuarin e rrugës anësore në skaj të krahut perëndimor të ndërtesës së ish-Komitetit Qendror, me shpinë nga portalet dhe i duhet t’ i tregojë dikujt hyrjen kryesore të ndërtesës, atëhere këtij i njeriut i duhet vërtet që të tregojë djathtas, atje ku sot është dera ku hyjnë deputetët (në këtë ndërtesë sot janë zyrat e Kuvendit) dhe ku presin njerëzit e thjeshtë që duan t’ i takojnë ata për ndonjë problem. Dhe Kadare nuk mjaftohet me kaq, por e çon analogjinë deri në detaje më të imtësishme: “Pas një copë here ndjeu përsëri ca hapa përbri tij. Ishte prapë njeriu me xhybe. -Këndej,- tha ai,- hyrja për nëpunësit është këndej. Ebu Qerimit i erdhi mirë që tjetri e mori për nëpunës. Ai u gjend më në fund përpara hyrjes. Kanatet e portës dukeshin më të rënda se ç’ ishin. Ato ishin katër, të gjitha njëlloj, me dorezat e rënda prej bronzi”. (Ismail Kadare: “Emblema e dikurshme”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1981, f. 273) Ky përshkrim përkon me atë të krahut lindor të ndërtesës së ish-Komitetit Qendror të PPSH, përballë së cilës sot gjenden kullat binjake.

Dhe “qershia mbi tortë” është kjo fjali që Kadare e paraqet si meditim të Ebu Qerimit: “Ndërmend solli shtëpinë e tij të madhe në Rrugën Mbretërore”. (Ismail Kadare: “Emblema e dikurshme”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1981, f. 275) Rruga Mbretërore është emri që ka mbajtur para vitit 1944 ajo që sot quhet Rruga e Barrikadave. Pikërisht në skaj të kësaj rruge, atje ku ajo prihet me Rrugën e Dibrës, gjendet shtëpia ku Ismail Kadare banonte në kohën kur shkroi dhe botoi këtë roman. Pas rënies së komunizmit duhej pritur që Kadare më së shumti të krenohej me këto gjëra që i ka shkruar në këtë roman. Duhej pritur që Kadare të bërtiste me të madhe: Merrni një hartë të planimetrisë urbane të Tiranës dhe bëni itinerarin analogjik që të çon nga shtëpia e Ebu Beqirit në Tabir Saraj dhe do të shikoni se është rruga për në selinë e Komitetit Qendror, shkoni para selisë së Komitetit Qendror me librin tim në dorë dhe krahasoni këtë ndërtesë me përshkrimin e ndërtesës së Tabirit. Kadare kishte të drejtë që të bërtiste se derisa unë kam thënë qartë se Tabir Saraji është Komiteti Qendror, atëhere dhe të gjitha ato të zeza që kam thënë për Tabir Sarajin i takojnë Komitetit Qendror. Por, Ismail Kadare nuk e ka bërë këtë.

Pikërisht kjo gjë duhet konsideruar kur analizohet ky roman i Ismail Kadaresë. Enigma tjetër është se si iu dha dy herë leja për botim një romani, ose novele që përmban një përshkrim të tillë, pasi ky përshkrim gjendet edhe në versionin e parë të “Nëpunësi i Pallatit të Ëndërrave” që u botua tek përmbledhja “Gjakftohtësia” në 1980. Pas “zhurmës” që u bë për devijime ideologjike të Kadaresë në romanin “Dimri i vetmisë së madhe” në vitin 1973 dhe për vjershën “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” (1975) për të cilën Kadare bëri dhe një autokritikë në mbledhjen e Sekretariatit të Komitetit Qendror të PPSH (të vërtetën e kësaj çështjeje e kam shpjeguar në një artikull të botuar vitin e kaluar), duket krejt e pabesueshme që redaksia e shtëpisë botuese dhe drejtori dhe madje kryesia e Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve, që sipas rregullave të kohës u çohej dorëshkrimi për të dhënë viston për botim, ta kalonin lehtë këtë çështje. Aluzionet qenë aq të dukshme, sa që mund t’ i kuptonte dhe një student i gjuhë-letërsisë i ardhur nga provinca që i njihte minimalisht rrugët e Tiranës. Nuk është e vështirë që të imagjinohet se si u është mbajtur fryma dhe u janë ngritur flokët përpjetë burokratëve të shtëpisë botuese dhe të Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve që lexuan dorëshkrimin e romanit.

Ta paraqisje Komitetin Qendror të PPSH, tempullin e mistikës së komunizmit shqiptar, si një institucion represiv dhe mistik të Imperisë Osmane, ky qe një krim për të cilin të ikte koka. Dhe bashkë me kokat e autorëve iknin dhe kokat e atyre që nuk qenë treguar vigjilentë dhe nuk e kishin vënë re “punën armiqësore” të autorit. Dhe të mendosh se paralelizmi Tabir Saraj-Komiteti Qendror nuk qe e vetmja “herezi” e romanit. Në roman kishte dhe shumë paragrafe me një gjuhë ekuivoke që mund të interpretoheshin si kundër regjimit komunist. Një prej tyre është ajo që u përmend në raportin e mbajtur nga kryetari i Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë, në Plenumin IV të Lidhjes në mars 1982, kur u kritikua romani: “-Jo hyrja e ndikimeve të jashtme, por, përkundrazi, mbyllja e tyre, jo depërtimi, por izolimi, pra jo rekomandimi, por mosrekomandimi është një nga kriteret bazë të Tabir Sarajit.

Megjithatë që sot ti pranohesh me punë në këtë pallat”. (Ismail Kadare: “Emblema e dikurshme”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1981, f. 279) Kjo fjali mund të quhej si një epigram për politikën izolacioniste të regjimit komunist shqiptar të kohës, që projektohej në Komitetin Qendror. Kjo sentencë për Tabir Sarajin, duke konsideruar analigjinë në planimetrinë urbane, shndrrohej praktikisht në një sentencë për Komitetin Qendror të PPSH. Aq më tepër që pas analogjisë në planimetrinë urbane, një nga personazhet, Kurt Qyprilliu, thotë edhe këto gjëra, që mund t’ i atribuohen Komitetit Qendror: “Ai nuk është vetëm një nga institucionet më të vjetra të shtetit; për mendimin tim, ai, pavarësisht nga emri i bukur që ka, është institucioni më i tmerrshëm… Për mendimin tim, midis gjithë mekanizmave të shtetit, Pallati i Ëndërrave është ai që qëndron më jashtë vullneteve njerëzore se gjithë të tjerët. Më kuptoni ç’ dua të them? Ai është më impersonali i të gjithëve, më i verbri, më fatali, pra edhe më shtetërori”. (Ismail Kadare: “Emblema e dikurshme”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1981, f. 282)

Por, çuditërisht këto fjali eksplozive, të cilat në kontekstin e dhënë nuk do të guxonte t’ i toleronte asnjë burokrat sado i trashë i shtëpisë botuese, kaloi në heshtje gjatë dy botimeve dhe u bë çështje vetëm një vit pas botimit të dytë, madje edhe atëhere për t’ u hapur e për t’ u mbyllur në mënyrë të befasishme, sikur dikush hapte dhe mbyllte një buton. Pse libri me planimetrinë paralele që përbënte skandal dhe krim për regjimin dhe paragrafin në fjalë dhe të tjerë kaloi dy herë për botim dhe nuk u ndalua, siç thotë Kadare, pasi libri mbeti në qarkullim? Paradoksi është vetëm se ky roman, që nuk do të tolerohej as në vendin komunist më liberal, u botua në vendin më stalinist të Europës Lindore.

Një kritik letrar francez, Francois Nourissier, në një artikull mbi këtë roman, të botuar në “Figaro-Magazine”, në 10.9. 1990, shkruan: “Nuk duhet harruar se ky roman i zymtë dhe ngashnjyes u tolerua nga një regjim që do të kishte mundur të ndërkrehej. Ka, në këtë rast, një mister që mbetet i errët për ne”. (cituar sipas: Bashkim Kuçuku: “Kadare në gjuhët e botës”, “Onufri”, Tiranë 2005, f. 306)

(vijon) ...

Gazeta SOT

[janulla]

Si u frymëzua Kadareja nga qeni i kufirit

Nga Kastriot Myftaraj -

Që në kohët e vjetra ka qenë tradita e poetëve që të thërresin muzën që frymëzon për të thurrur vargje nga Mali Parnas.Muza për të gjithë poetët qe një femër e hijshme. Por për Ismail Kadarenë e ri muza qe një qen dhe jo një qen dosido, por një qen me hije të frikshme, qeni sigurims i kufirit. Në 1958 Ismail Kadare botoi poezinë “Qeni i kufirit”. Këtë vjershë Kadare e botoi në vitin që shkoi për studime pasuniversitare në Moskë, me sa duket si kredencial shtesë për të fituar këtë bursë. Në Shqipëri dhe në gjithë vendet komunistë ka pasur shumë poetë që kanë bërë vargje për oficerët e policisë sekrete, bashkëpunëtorët e saj, por me siguri që Kadare është i vetmi poet në universin komunist që i ka shkruar një poezi qenit të kufirit, kësaj kafshe të urryer nga të gjithë njerëzit, pasi qe simboli i diktaturës dhe i represionit të saj mbi njerëzit, duke qenë se qe një kafshë e stërvitur dhe përdorej për të kapur ata që donin të kapërcenin kufirin për t’ u arratisur nga skëterra komuniste. Në këtë poezi Kadare shkruan:
“Merr frymë shpejt.
Me sy nervozë
Vështron përqark;
Një rryp i blertë
I shtrëngon qafën muskuloze,
Tek ec në pyll me hap të lehtë.
Bilbilat që nga drurët e shohin me nderim,
Sorkadhet brirët e bukur i ulin në blerim
Dhe ujqit vetë, po t’ u delte përpara
Do t’ i hapnin udhën kafshës ushtare”.
(Ismail Kadare: “Shekulli im”, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1961, f. 6)
Bilbilat që këndojnë në drurët e pyllit janë përdorur në letërsinë botërore për të bërë shumë figura letrare që kanë lidhje me dashurinë, paqen, harmoninë etj., por me siguri është një rast unik kur bilbilat, apo edhe sorkadhet keqpërdoren me kaq cinizëm në një figurë letrare, duke i bërë të nderojnë qenin sigurims. Madje edhe vetë ujqit duhet të ndjenin përbuzje për këtë kafshë totalitare, pasi ujqit, edhe kur hanin njerëz, këtë e bënin për t’ u ushqyer dhe mbijetuar, ndërsa, qeni i kufirit i kapte njerëzit për të ushqyer makinerinë vrasëse të diktaturës. Vetëm një bashkëpunëtor i zellshëm i Sigurimit të Shtetit mund të shkruante poezinë “Qeni i kufirit”.
Ismail Kadare, në librin «Kohë barbare», që është një intervistë që ai i ka dhënë gazetarit Denis Fernandez Recatala, zhvillon këtë dialog me këtë gazetar. Denis Fernandes Recatala i thotë: “Disa shkrimtarë e kanë mbështetur regjimin…”(Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18). Ismail Kadare i përgjigjet kështu: «Nuk e mohoj. Ata kanë përhapur sloganët e Partisë. Kanë bashkëpunuar në fushatat kundër liberalëve, Perëndimit dhe dekadencës kapitaliste. Madje kanë përgëzuar krimet e kryera nga shteti. I shndrruan në heronj policët dhe shefat e policisë sekrete. Spiunët i paraqitën në poza romaneske, pse jo dhe romantike. Me një fjalë, diçka jo dhe aq e këndshme. Ata u sollën pa diskutim si qen roje të regjimit. Por askush nuk i detyroi ta bënin këtë gjë». (Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18). Shumë bukur! Kështu del se Kadare, vetëm duke shkruar poezinë «Qeni i kufirit» e ka bërë veten, siç shprehet vetë, «qen roje të regjimit», pa i detyruar kush ta bënin këtë. Më tutje, Denis Fernandes Recatala e pyet Ismail Kadarenë: «Megjithatë, vendet socialiste vuanin nga kjo lloj prodhimtarie apo jo?» (Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18).
Ismail Kadare i përgjigjet: «Në fakt, gjysma e filmave të vendeve ish-socialiste i thurrte lavde spiunëve dhe denoncuesve. E pastaj? Ministri i brendshëm financonte romanet? Sigurisht! Megjithatë nuk u vihej ndonjë revolver në tëmth atyre që iu bindeshin kërkesave».(Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18).
Bukur! Pra, as Kadaresë nuk ia paskan vënë “revolverin në tëmth” për të shkruar për qenin e kufirit dhe për gjëra të tjera që do t’ i shkruante më pas. Ai e ka bërë këtë gjë se me vetëdije qe qen roje i regjimit dhe lumturohej duke qenë i tillë. Çfarë ka bërë gjatë dy viteve që qëndroi në Moskë njeriu që i pati bërë një hymn qenit të kufirit? Nuk është e vështirë ta marrësh me mend. Nga proces-verbali i publikuar i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH të tetorit 1982, ku Enver Hoxha i bëri “gjyqin” ish-Ministrit të Brendshëm në vitet 1954-1979, Kadri Hazbiut, doli se shumë nga studentët shqiptarë që shkuan në Bashkimin Sovjetik, me rekomandim të Sigurimit të Shtetit, u vunë në dispozicion të KGB-s, që kjo t’ i përdorte si informatorë dhe agjentë në drejtimet që e quante të nevojshme. Sigurisht që pati edhe nga shkrimtarët dhe poetë shqiptarë që studionin në Institutin «Gorki» në Moskë që përgatiste shkrimtarë dhe poetë, me rekomandim të Sigurimit të Shtetit u vunë në shërbim të KGB-s për të spiunuar bashkëstudentët e tyre. Siç dihet KGB i ka psë gjithherë në fokus shkrimtarët. Natyrisht që Ismail Kadare, poeti i qenit të kufirit, duhet të qe i pari në këtë listë, si më i përshtatshmi.

[janulla]

Krushqit në shtëpinë publike

Kasëm Trebeshina


Historia e nuseve plaka

-Et Tartuffe?
-Tartuffe? Il se porte a merveille, Gros et gras, le tenint frais et la bouche vermeille.
-Le pauvre homme!
Moliere

Kapitulli i Parë
Një zhurmë e madhe për të mbuluar një turp

Kufoma e Ismail Kadaresë po kalon në disa shtete të Europës e përcjellë me tamtamet e disa pushtetarëve shqiptarë zelltarë të realizimit socialist dhe e mbështetur me të hollat e nxjerra nga lëkurat e shqiptarëve më të varfër. Megjithatë edhe një zhurmë kaq e madhe edhe mali i ngritur me të holla duket nuk po mjaftojnë për të mbuluar turpet dhe krimet e Kadaresë!… Dhe ka shumë të ngjarë që për një gjë të tillë të ishin të vetëdijshëm që në fillim zyrtarët e lartë komunistë, vetë Kadareja dhe disa francezë që besojnë akoma se, po ta mbajnë gojën hapur, mund t’iu bjenë dardhat e pjekura drejt dhe në gurmaz!…
Por si nisi gurguleja?!…
Duket Kadarenë e thirrën andej lart nga Komiteti Qëndror dhe ai nisi të shkruante disa artikuj që më vonë do ta klasifikonin si disident!… Puna herë-herë dukej sikur shkonte mirë, por kishte edhe raste që dyshimet për punën e tij mahiseshin aq shumë, sa mund të vidhisej e gjithë ngrehina kadareane si të mos kishte qënë kurrë!
Atëherë ai vendosi të vepronte ndryshe!…
E gjeti atë kuturisje vetë, apo ia shtinë në vesh të tjerë, kjo nuk ka ndonjë rëndësi të madhe! Puna është se që nga gjysma e dytë e vitit 1990 Kadareja filloi të shkruante hapur, në Shqipëri dhe në Kosovë, kundër të burgosurve politikë të periudhës hoxhiane. Që një gjë e atillë ndodhi në Shqipëri nuk çudit as edhe hunjët e gardhit, por që ajo të ndodhte në Kosovë nuk kishte ndonjë arsye për të qënë dhe nuk mund të kuptohet as edhe tashi… Ose më mirë, tashi mund të shpjegohet me logjikën e klaneve që prodhon klima dhe mikroklima shqiptare.
Kosovarit që kërkon të verifikojë një gjë të tillë do t’i rekomandoja të lexonte gazetën “Rilindja” 6 dhjetor 1993, për takimin me Ismail Kadarenë në Bernë. Kurse shqiptarin nga Shqipëria e Konferencës së Londrës do ta ftoja të lexonte “Ftesë në studio” të Ismail Kadaresë të botuar dhe të përcjellë me zhurmë.
Për francezin e urtë rruga do të ishte akoma më e shkurtër: atij do t’i mjaftonte të lexonte “Nëndorin” e janarit 1990.
Kuptohet, në Muzeun e Falsiteteve Shqiptare duhej të hynte edhe disidenca tipike shqiptare që profesorë të ndryshëm do ta shpjegonin me ‘ambivalencë’, me ‘hiatus’, me ‘eterodosi’, me kamaleonizëm heroik… Dhe të gjitha këto, për studonjësit e mësipërm, kishin sjellë atë demokraci që kishte lindur në zyrat e Ministrisë së Punëve të Brëndëshme të periudhës hoxhiane.
E çuditëshme, zotrinj!… Hedhin një cinxami në peshoren e madhe dhe pastaj bërrtasin, ulërijnë gjer në kupë të qiellit për t’iu mbushur mëndjen të tjerëve se peshorja lëvizi!… Dhe kur binden se njerëzit largohen me mosbesim dhe qesëndi, e shtyjnë kufomën e qelbur tutje tëhu nëpër disa vende të Europës duke i hedhur parfume nga më të ndryshmet!…
Kur adhuronjësit e Kadaresë gjejnë me se të merren dhe mundohen të nxjerrin ndonjë përfitim për veten e ture, politikanët e parëndësishëm këtu edhe atje mundohen ta vendosin herë pas here në vitrinat e partive të tyre atë që ka mbetur nga kufoma e këngëtarit hoxhian duke u kujdesur që ta mbyllin shumë mirë… Dhe njeriu i thjeshtë nuk arrin të kuptojë pse bëhen të gjitha këto përpjekje të mëdha kur loja e ndyrë nuk vlen as parfumet që paguan populli shqiptar që era e qelbur të mos ndihet në Europë. Aty këtu dëgjon ndonjë shkrimtar që, për të shetitur me tren gratis përmes kontinentit tonë, thotë pa asnjë mëdyshje se erën e qelbur të Kadaresë e pëlqejnë shumë në Europë!…
Gjer në çfarë pike mund të jetë e vërtetë kjo?

Kapitulli i Dytë
Përrallat me Luftën e Trojës

Një njeri që aty më parë sillej rreth oborrit të Enver Hoxhës dhe nganjëherë hynte në të për të kënduar ndonjë këngë të lehtë regjistruar në vëllimet hoxhiane, e ka krahasuar luftën e Kosovës me luftën e Trojës!…
Domosdo!… Atij i duhet krahasimi për të ndihmuar çështjen e mikut të tij që po qelbet mbi tokë!…
Sikur ky menestrel komunist ta bënte një gjë të tillë me ndërgjegje të plotë, nuk do të duhej të merreshin me të!… Mirëpo, duke pasur bindjen se akoma vuan e digjet nga kujtimet e dashurisë së parë, ka të ngjarë se duhet t’i thuhet të mos e kërkojë krahasimin me Luftën e Trojës!… Do të ishte më mirë për të sikur të kujtohej se Europa e tanishme është aq e paaftë dhe e lodhur sa ishte edhe Greqija e Lashtë pas Luftërave të Peleponezit!… Se sot në botë ka vetëm një Superfuqi gjithnjë në rritje dhe kjo Superfuqi mund të krahasohet vetëm me Romën e Lashtë pas Luftës së Dytë Punike!…
Menestreli komunist dhe të gjithë shokët e tij duhet të heqin dorë nga prrofkat politike dhe nga përsheshi politiko- letrar me Luftëra Trojash e tjerë e tjera!… Më mirë le të kujtojnë përrallën e La Fontenit për bretkosën që donte të bëhej sa kau duke pirë ujë!… Në vënd që të merren me prrofkat për Luftëra Trojash, më mirë le të mundohen të kuptojnë pse disa fuqi europiane donin të krijonin në Shqipëri një Havel të vogël të mbështetur nga disa intelektualë si ministra, më lart ose më poshtë!…
Në vëndet e prapambetura një njeri që ka pasur mundësinë të arsimohet shikohet si intelektual, për të mos thënë si gjysëmperëndi!… Dhe atyre fuqive europiane aq iu duhej!… Se me anë të atij njeriu, të mbështetur nga një grup shqytarësh dhe sherbetorësh, ato fuqi do të kishin një ndikim të drejtëpërdrejtë, ose të tërthortë, në jetën e vëndit!… Me anë të atij njeriu ato fuqi jo vetëm që do të ndikonin në zgjedhjen e ndonjë deputeti të rëndësishëm, por mund të arrinin edhe gjer te çfarë duhej të bënte Presidenti i Republikës!…
Llogari të bëra jo keq. Por… Këtu puna ngeci dhe të hollat e papaguara dolën mangut!… Se populli shqiptar i fundit të shekullit ishte i arsimuar!… Nuk ishte si në fillim të shekullit!… Dhe një popull i arsimuar nuk mund t’i respektonte sa i kërkohej as Ismail Kadarenë dhe as shqytarët dhe sherbetorët e tij!…
Kur për ata andej jashtë u bë e qartë një gjë e tillë, vendosën të luanin me kartën e letërsisë të ngarkuar me disidencë dhe më pas lojën e vazhduan duke e kthyer në disidencë të ngarkuar me letërsi!… Dhe punët u shtytën më tej me… Jo me çmime Gonkur por me çmime Nobel!… Se, domosdo, është gjithmonë më mirë kur të hollat i paguajnë të tjerët!
Një punë e nisur në këtë mënyrë kështu edhe do të përfundonte!… Me këta njerëz, ose edhe me të tjerët si këta!… Ajo që e ngatërron studonjësin joshqiptar qëndron në faktin se pse Kadareja dhe jo një tjetër u zgjodh nga francezët për ta tundur këmborën!…
Duket një gjë e ngatërruar, por nuk është aq sa duket po ta marrim problemim lidhur me studentin me moral të dyshimtë, me Enver Hoxhën, që shkoi në Francë dhe nuk pa asnjë nga universitetet e saj!…

Kapitulli i Tretë
Kërcimi lart me shkop dhe pa shkop

… Dhe studenti me moral të dyshimtë, Enver Hoxha, u bë diktatori i Shqipërisë… Dhe Franca nxitoi të ishte shteti i parë perëndimor që e njohur pushtetin e tij!… Një gjë e tillë ishte tërthorazi një mbështetje tejet e fuqishme për shtytjen më tej të punëve të Enver Hoxhës!… Sigurisht kaq nuk ishte e mjaftueshme për të, por duke përfituar nga ngjarjet historike që u krijuan pas Luftës së Dytë Botërore, duke përfituar nga përmbytja klanore e politikës shqiptare dhe sidomos nga servilizmi shqiptar i ngulitur në shekuj, ai arriti hap pas hapi të bënte ato që bëri dhe ta shkatërronte ‘Shqipërinë e tij’ ashtu si e shkatërroi!… Përfundimet janë fare në shesh!… Franca, duke qënë vazhdimisht e pranishme, i ka parë gjërat më mirë se shtetet e tjera europiane!… Për rrjedhojë dinte t’i zgjidhte më mirë kadarenjtë që prisnin të punësoheshin në pazarin e saj!
Kur ishte Enver Hoxha gjallë në Shqipëri, zelltarët e tij trumbetonin me mburrje se në pikëpamje teknologjike Shqipëria kishte se çfarë të mësonte nga vëndet e zhvilluara perëndimore, kurse në ideologji Vëndi i Shqiponjave ishte i pari dhe i vetmi në botë dhe të gjithë duhej të vinin për të mësuar shkencën e revolucionit në Shkollën e Partisë në Tiranë!… Domosdo, shoku Enver nuk do të shkonte vetë që të mbante leksione në atë shkollë!… Atje do të shkonin disa instruktorë që, edhe pse do t’i mbanin në mënyrë të shkëlqyer leksionet, përsëri do të mbeteshin që do të mbeteshin instruktorë… Edhe pse fjala e tyre, për rrjedhojë, do të ishte më e përparuara në botë!…
Mirëpo, duke u shtytur përpara në kohë, puna po bëhej gjithnjë edhe më e vështirë dhe, për ta nxjerrë në bregun që nuk dukej, duhej të gjendeshin disa instruktorë më të mirë. Kështu, në vitet gjashtëdhjetë nevoja nxori te disa shkrimtarë që sollën në Shqipëri një futurizëm italian të rusifikuar.
Ishin me të vërtetë të zotët ata lloj shkrimtarësh!… Se ata i këndonin betonit dhe asfaltit, i këndonin shkatërrimit të blerimit dhe hymnizonin shtyllat e çelikta të tensionit të lartë!… Pale për shqiponjat që fluturonin… Sigurisht në lartësi!…
Punë me të vërtetë të lavdishme dhe Enver Hoxha nuk kishte pse të mos mbetej i kënaqur!…Me të vërtetë që ata shkrimtarët e viteve gjashtëdhjetë vidhnin disa nga format e mallkuara të shkrimtarëve perëndimorë, por me çfarë shkathtësie!… Dhe me çfarë loj zelli mosmirënjohës i mallkonin pasi iu vidhnin format!… Dhe me çfarë mjeshtërie socialkomuniste e mbështesnin punën ideologjike të Partisë së Punës të Shqipërisë, gjë që nuk e bënte dot as Zëri i Popullit!…
Por si arriti Enver Hoxha gjer te letërsia e viteve gjashtëdhjetë?
Më kujtohet, gjatë procesit të parë 1953-1954, në burg erdhën emisarët nga Ministria e Punëve të Brëndëshme dhe më propozuan që të heshtja dhe partia, si shpërblim, do të më përkthente dhe do të më botonte në të gjithë botën.
Kuptohet, nuk pranova!… Por ky fakt tregon se Enver Hoxha e kishte përvetësuar shumë mirë mësimin e sovjektikëve rreth përkthimeve në gjuhë të huaja të të përkëdhelurve, ose të atyre që i duheshin dhe në vitet pesëdhjetë më konsideronte edhe mua si një kandidat të përshtatshëm pasi isha dalluar në mënyrë të çuditëshme në mes të shkrimtarëve të tjerë. Ka shumë të ngjarë që ai lloj suksesi i arritur nga unë t’i ketë prishur punë një tjetri!… Por fjala nuk është për këtë!… Fakti i mësipërm tregon se Enver Hoxhës i duhej një shkrimtar i njohur jashtë… Dhe ai shkrimtar duhej të ishte nga të rinjtë, të njihej me pëlqimin e tij dhe të ishte mirënjohës ndaj diktatorit!… Se të vjetërit e njihnin praktikën europiano-perëndimore dhe nuk i besonin gjer në fund përrallat sovjetike!
Në fillim të viteve gjashtëdhjetë Enver Hoxha e vendosi që të bënte zgjedhjen përfundimtare: njeriu i zgjedhur duhej të kërcente më lart se të tjerët me shkop dhe pa shkop!… Sigurisht do të kishte nga nënbishtja shtytjen e saktë dhe të fshehtë të Enver Hoxhës!… Një gisht përposh që të ngrihej sipër… Dhe të hollat do t’i paguante populli shqiptar!

Kapitulli i Katërt
Një kopje në shkallë më të vogël

Diktatori nga Gjirokastra e njihte shumë mirë servilizmin shqiptar dhe ishte plotësisht i vetëdijshëm se pa Miladin Popoviçin nuk do të kishte arritur kurrë aty ku arriti. Në kuptimin hoxhian zvarritja duke ndjekur hijen e një tjetri ishte një meritë shumë e madhe. Prandaj Enver Hoxha i zgjidhte me kujdes zvarranikët që do të krijonin pafundësisht figurën e tij. Përpara se të vendoste për zgjedhjen, ai siguronte materiale nga më komprometonjëset për jetën e të zgjedhurit dhe, pas vendimit, grumbullonte edhe një numur të domosdoshëm gomarësh që i duhesh për dru dhe për ujë!
Duke u nisur nga kritere të tilla, diktatori nuk e patë të vështirë që të gjente njeriun që i duhej në vitet gjashtëdhjetë.
Dikujt që niset nga vlerësime të pastra letrare mund t’i duket zgjedhja e Enver Hoxhës si një rastësi!… Se në fillim të viteve gjashtëdhjetë u shquan, secili sipas mënyrës së tij, tre shkrimtarë… Dhe ata dihen kush ishin! Mirëpo zgjedhja nuk mund të binte mbi Fatos Arapin, se ishte tepër personal në krijimtarinë e tij… Nuk mund të binte as mbi Dritëro Agollin, se ai i merte tepër seriozisht të gjitha gjërat!… Për më tepër që të dy nuk ishin nga Gjirokastra!… Eshtë e qartë se i vetmi që mund të krijonte pafundësisht figurën e Enver Hoxhës, i vetmi që mund të ndiqte me përuljen e një skllavi plenumet e partisë hoxhiane, ishte Ismail Kadareja!
Ta quash Ismail Kadarenë zvarranik është pak! Ta quash eklektik është shumë!… Se Ismail Kadaresë, megjithëse mundohej ta mbante të fshehtë, i bënin hije edhe të vdekurit!… Enver Hoxha, me shkathtësinë e tij të çuditëshme, këtë gjë e kuptoi që me të parën!… Dhe një njeriu që i bënin hije të vdekurit, të gjallët i kishin ardhur në majë të hundës!… Pastaj Ismail Kadaresë-nxënës i ishte thyer nota në sjellje për një “budallallëk”!… Po, po!… Nuk mund të gjendej një njeri më i bindur se Ismail Kadareja!…
Kështu u krijua një dyshe e re dhe kësaj here të dy njerëzit ishin nga Gjirokastra!… Enveri do të luante rolin e Miladin Popoviçit, duke i vënë tjetrit dorën poshtë për ta ngritur lart, kurse Ismaili, si në Përrallat Arabe, në ndjekje të hijes së udhëheqësit, do të transformohej herë në kulpër rreth trupit hoxhian, duke u munduar të ngjitej sa më lart në sy të bashkëshokëve, kurse herë të tjera do të kthehej në kameleont për t’i gabuar dhe për t’i gëlltitur të gjitha ata që mund t’i bënin hije në mendimet e tija të sëmura!
E tillë ishte gjëndja dhe më kot tashti hidhen e përdridhen pushtetarët paskomunistë për të vërtetuar disidencën e fshehtë të Kadaresë!… Gënjejnë veten edhe profesorët pushakë duke u munduar të gjejnë në fall “alternativat” kadareane!… Gënjen veten me qëndrime “paqësore” edhe ndonjë miku im si Mehmet Myftiu që të kujton “mirësinë” e sekretarëve hoxhianë të rretheve!… Të zhgënjyer gjer ku nuk thuhet do të mbeten edhe adhuronjësit e tij pas një mundimi të gjatë për ta paraqitur kameleonizmin heroizëm!… Këtyre njerëzve unë dua t’iu kujtoj vetëm 7 korrikun 1978 kur, fill pas prishjes përfundimtare me kinezët, emisarët e Tiranës u shpërndanë në kryeqytet e disa vënde të botës!… Të gjithë e dinë emrin e “disidentit” që u dërgua në Paris me materialet propagandistike të P P Sh.
Historia është e bukur se përpara shtyhen ngjarjet me ata që luajnë në to dhe më pas vijnë të tjerët që i shkruajnë. Diktatori nuk i ndryshon dot ato që kanë ndodhur. Por duke qënë se këtu nuk e kemi fjalën për Historinë e Shqipërisë në vitet gjashtëdhjetë, nuk mbetet veç të themi se të dy njerëzit nga Gjirokastra ishin bërë për njëri tjetrin dhe do të shkelnin në faqet e historisë së tyre të baltosur dhe gjakosur të dy bashkë!
Kështu u krijua kopja e saktë e Enver Hoxhës, sigurisht në shkallë shumë më të zvogëluar!… Dhe Enveri i vogël do të vazhdonte t’i shkruante prrallat historike në disa variante… Sipas urdhërave dhe interesave të partive të ndryshme, sipas diktatit të njerëzve në pushtet brënda dhe jashtë!… Edhe tashti Kadareja po vazhdon t’i shkruajë veprat e tija në disa variante: me demokratët si disident, kurse me socialistët i hedh alkoolit pas ujë që të dalë pas më i lehtë në të pirë!… Kujtoni Fluturimin e shtërgut!…
Edhe bujqit, edhe shërbëtorët e Kadaresë po mundohen ta shtyjnë pafundësisht komedinë që ka mbaruar prej kohësh!…

Kapitulli i Pestë
Mumifikimi i disidencës në Shqipëri

Kadareja lëpihej dhe lëpihet, shtihej dhe shtihet sikur nuk e do çmimin Nobel me arsyetimin se gjoja ashtu dhe kështu… Kurse bujqit dhe shërbëtorët e tij, përmes Shtëpive Publike të mediave kadareane, shpallin me të madhe se e quajnë të lauruar me Nobelin të adhuruarin e tyre!… Dhe, si thërrisnin, tashti shtyjnë me ulurima për të shkallët sipërore të mbiemrave në shqip!…
Megjithatë, e kuptojnë se shtëpia nuk mbahet me zhurmët nga nënbishtja dhepo kërkojnë të gjejnë rrugë të tjera për të dalë nga rruga e verbër ku janë futur pas berihajit!…
E vërteta është se tashti e kanë kaluar hutimin e parë pas përmbysjes së socializmit real kur përsërisnin me vete pafund dhe me një shpresë të vakët mësimin gorbaçovjan për mbajtjen me çdo kusht të pushtetit!… Ndaj më tej profesorushët pushakë të social-komunizmit në Shqipërinë e trembëdhjetës dhe në Kosovë, pas kalimit të atij hutimi, kërkojnë të gjejnë mjetet më të përshtatëshme për të mbrojtur me siguri realizmin socialist në tërësi dhe atë kadarean në mënyrë të veçantë.
Profesorushët pushakë, të çliruar nga tronditja e parë, e kuptuan menjëherë se detyra kryesore e tyre ishte të mënjanonin ne një farë mënyre disidencën e vërtetë shqiptare, duke e hedhur tutje në ndonjë planet të largët, bie fjala tutje Saturnit!… Ose, të pakën, t’i mbanin disidentët e vërtetë diku në formë të mumifikuar!…
Për të realizuar një gjë të tillë duhej më parë të shpallej Kadareja disidenti i parë dhe kjo duhej të mbështetej nga Partia Demokratike dhe nga disa të burgosur si Arbnori, Zhiti, Velua… Dhe të shtërngoheshin edhe disa të tjerë të burgosur që ta pranonin atë gjë si të vërtetë!…
Një të thënë dhe u bë!… Por, për dreq, doli se kjo nuk ishte e mjaftueshme!… U pa qartë se duhej të futeshin në disidencë edhe disa njerëz që kishin ngritur diku dolli me Hrushovin!…
Domosdo!… Dashuri e vjetër dhe nuk mund të harrohej lehtë!… Sa për Presidentin dhe shokët e tij demokratë, ata e prenë vetë biletën dhe u futën në disidencën shqiptare!… Fundja, kjo ishte e drejta e pushtetit të tyre!…
Mirëpo pikërisht në këtë kohë, kur realizmi socialist filloi të ndjehet më i sigurtë, mumjet filluan të flisnin!… Dhe një gjë e tillë nuk kishte ndodhur as në Egjyptin e Lahtë!… Si do t’i bëhej hallit!…
Aty u gjen Agim Vinca, pushak dhe bukur i kënduar në labirintet…
Jo të modernizmit, por të diktaturës!… Dhe ky lloj pushaku shpalli në ‘alternativat’ se mumjet duhej të liheshin të lirë që të bëlbëzonin pak, kurse realistët e socializmit, si socialista realë që ishin, duhej të thërrisnin dhe të bërrtisnin gjer në kupë të qiellit! Po, more, po!… Dhe Vinca dha vetë shembullin i pari duke futur Everestin e tij diku në vëndin e lirë në shtëpinë ku banonte… Ose, ndofta… Ka të ngjarë, që në shtrëngim, e fut në çantën e tij dhe bredh me të nëpër botë!…
I bëri si i bëri Agim Vinca alternativat, le t’i mbeten për veten e tij, se për më shumë ato nuk vlejnë!… Por më tej!…
Puna më tej shkoi ashtu si shkoi dhe ai, më në fund, shpalli me krenari se në Kosovë thoshin:
“Në dashtë!…”
Besa bukur!… Por Vinca harroi se andej poshtë në Shqipërinë e Jugut, për njerëz që shkruajnë dhe dërdëllisin si ai, thonë:
“Në të koloit!…”
Si e shikon edhe vetë Agim Vinca, shqipja është shumë më e pasur nga sa kujton ai!… Dhe njeriu që i ka rënë kryq e tërthuar Vëndit të Shqiponjave nuk e ka pasur të vështirë që të shikojë dhe dëgjojë shumë gjëra!… Puna është që nacionalisti i sheqerosur Agim Vinca t’i përvishet punës dhe të mësojë pakëz më mirë si zgjedhohen foljet në shqip!… Kaq besoj se mjafton për Vincën dhe le ta lëmë që të merret edhe më tej me ambivalencat e tija dhe me heroizmat kameleonike!… Se, domosdo, pasi shkruhet fjala ‘came’ vjen fjala ‘leon’!… Profesorushi le ta shkruajë si të dojë!… Fjalorët i ka… I rëndësishëm në raste të tilla është ‘luani’ dhe… Nuk të bën goja ta thuash, por në ndërtime të kësaj natyre ‘luani’ qëndron në fund!… Si mund të bëhet ndryshe?!…

Kapitulli i Gjashtë
Kritika zvarriset pas shqytarit nga Gjirokastra

Realizmi socialist, që në lindje asmatik, e ka pasur gjithnjë dhe kudo jetën të vështirë, por më të padurueshme e ka pasur në Shqipëri… Dhe dihet pse!
Autorët e kësaj shkolle, të lindur në skllavëri, kanë kaluar gati në të gjithë rrathët e poshtërimit njerëzor, prej kontrollit të dhjetra cenzorëve të padeklaruar dhe gjer të metoda e punimit kolektiv.
Megjithatë, më të përkëdhelurit në mes të atyre autorëve, pa pyetur për ligjet ndërkombëtare të autorësisë, përktheheshin gratis në gjuhë të ndryshme nga vetë shtetet komuniste dhe autorët e përkthyer gëzonin privilegjet feudale që iu siguronte socializmi real. Në këto privilegje poshtëruese në kuptim të dyfishtë hynte edhe e drejta e denoncimit për burgosjen dhe zhdukjen e rivalëve të shkrimtarëves më të zellshëm të realizmit asmatik socialist.
Këtë gjë jo se nuk e kishin kuptuar me kohë ata nga Kosova, por, të sëmurë nga dashuria idilike për Enver Hoxhën, bënin sikur nuk e vinin re dhe shtynin më tej provincializmin e tyre drejt një përsheshi modernist dhe shtiheshin sikur nuk dinin gjë për fyerjet që shqytari Kadare nga Gjirokastra hidhte pa kursyer kundër shumë shkrimtarëve të njohur shqiptarë dhe, në masë akoma më të madhe, kundër shkrimtarëve më në zë botërorë të Shekullit të Njëzetë!…
Mirëpo, me përmbysjen e socializmit real si sistem botëror, si për Shqipërinë e trembëdhjetës, ashtu edhe për Kosovën, erdhi ora e provës së madhe!… Dhe, kur mbytet anija, mijtë lëvizin të parët për të shpëtuar!…
Dihet kush ia mbathi në atë kohë!… Megjithatë duhej gjetur çasti edhe për të sharë, edhe për të mburrur!… Dhe feudalët e vegjël të kohës së kaluar social-komuniste sikur u ndanë pakëz në mendimet e tyre! Bujqit e Shqipërisë së trembëdhjetës e kishin si tepër të shtrenjtë të kaluarën dhe nuk iu bënte zëmra që t’i flaknin qershitë e ndytura!… Kurse provincialo-modernistët nga Kosova e ndanë mëndjen që t’i flaknin qershitë e pabëra, ndërsa të tjerat i quajtën të paflliqura!… Dhe shpallë pa mëdyshje se dokumentat të mirëfillta ishin vetëm artikujt që ishin botuar në shtypin e censuarar të Enver Hoxhës!… Për studjonjësit kosovarë veprat e pabotuara nuk ekzistonin dhe nuk mund të studjoheshin!
Në këtë mënyrë lindi, brenda dhe jashtë Shqipërisë së trembëdhjetës dhe Kosovës, ‘studimi biblografik’ i mbushur me Kadare dhe me ca pakë shkrimtarë hedhur në librat e Historisë së Letërsisë Shqipe në formë turshish.
Kështu lindën në Shqipërinë e trembëdhjetës dhe në Kosovë trimat e letërsisë dhe nderet e turpet!… Dhe patrullat e reparteve të propagandës komuniste nxitonin të zbulonin kundërshtarët e përhershëm të realizmit socialist dhe merrnin nga ata intervista që nuk do të botoheshin kurrë!… Kurse mendimet e atyre kundërshtarëve i jepnin, sipas nevojës, të kthyer dhe të përkthyer në mënyrën më poshtëronjëse!…
Dhe pasi i kryen këto punë në përputhje të plotë me stilin feudal lapurak shqiptar, trimat e letërsisë së realizmit socialist u ndjenë më të sigurtë dhe kujtuan se mund të preheshin bukur mire në hijen e shqytit të Kadaresë!…
Mendim i bukur dhe kalorës të atillë e meritonin atë prehje!… Por ç’e do!… Shqytari nga Gjirokastra dridhej e përdridhej sipas urdhëresave që merrte dhe shkonte të mblidhte qindarkat nëpër vënde të ndryshme të Europës… Dhe ndonjëherë delte në televizionin shqiptar për të çbërë ato që kishte bërë, për të deklaruar se s’kishte marrë honorare dhe për të shpallur se nuk e donte çmimin Nobel!
Të gjitha këto ishin shumë të bukura, por në të njëjtën kohë të gjitha këto po i ngatërronin keq kritikën e përdhunuar social-komuniste!… Kurse letërsia e përbuzur po lundronte e sigurtë nëpër Oqeanin e Artit drejt të ardhmes sido që të vinte!

Kapitulli i Shtatë
Qershitë e flliqura dhe qershitë e pabëra

Nuk ka asnjë rëndësi kush qe i pari që hodhi mendimin për ndarjen e qershive të flliqura nga ato të pabëra!… Edhe sikur të ketë qënë këtejas, edhe sikur të ketë qënë përtejas i lindur dhe i rritur atje dhe pa shkelur kurrë në Shqipërinë e trembëdhjetës, puna nuk ndryshon.
Megjithatë duhet pranuar se shqiptarit këtejas nuk do t’i bënte zëmra që t’i ndante më dysh shkrimtarët e Enver Hoxhës!… Të linte në njërën anë shoferat me kurse të shkurtuara dhe në anën tjetër të mëdhenjtë, sidomos nderi i turpit të kombit!…
Mirëpo ata përtejasit e bënë zemrën gur dhe e ndanë realizmin socialist në dy pjesë… Bajraktarët e letërsisë nuk ishin të realizmit socialist, se kishin ambivalencë, disidencë…
Disidencë?!… Po, more, po!… Në fund të fundit, që disidenca të mos mbetej e fyer, do t’i jepej edhe asaj një vënd andej nga fundi i sallës!… Do t’i jepej edhe Fishtës një dekoratë pune, nga që dikur, në rinis, kishte çarë disa dru plepi!…
Dhe puna u duk se u mbyll në mënyrë të përsosur duke i lënë bagëtitë aq sa ishin dhe ujqit të ngopur!…
Sigurisht shpikësit e kësaj teorie shkonin me shpresë se, pasi të hidhnin hendekun, do të ktheheshin sërish për të njësuar në mënyrën më revolucionare realizmin socialist hoxhian!
Mendime tejet të mrekullishme, por që nuk dhanë asnjë përfundim të saktë!… Se nuk mund të ndahen shoferët romancierë nga spiunët romancierë!… Se që të dy palët kërcënonin njëri-tjetrin dhe Enver Hoxha flinte i qetë pa e ndërruar krahun!…
Si i bëhej punës?!… Përsëri njerëzit e zgjuar këtejas dhe përtejas e gjetën zgjidhjen!… Realizmi social-komuniste le të mbetej ashtu siç ishte dhe të gjitha gjërat le të binin mbi kritikën letrare! Ai, Dhimtri i Simon Shuteriqit, me Koço Bihikun dhe me disa të tjerë e kishin të gjithë fajin… Se kishin kritikuar, diku më lart dhe diku më poshtë, Ismail Kadarenë!… Më vonë u kujtuan se kritika kishte fyer edhe Konicën bashkë me disa shkrimtarë të vdekur të tjerë, që të gjithë të rëndësishëm!…
Bre, bre, bre!… Çfarë paskeshin bërë ata kritikë!… Dhe e gjithë ajo punë e keqe dokumentohej në librat shkollore të nxitura dhe të kontrolluara me jo më pas se shtatëqind e shtatëdhjetë e shtatë mënyra nga udhëheqja e lartë!…
Kuptohet, ata e kanë bërë një punë shumë të keqe që nuk mund të lejohet as nga ndërgjegja njerëzore dhe as nga dinjiteti shkencor!… Por më thoni, zotrinj, alternativat që shkruani ju tashi a janë të ndërgjegjëshme dhe a kanë ndonjë fije dinjiteti shkencor?!… A kishte ndërgjegje njerëzore dhe dinjitet artistik shkrimtari kur e mernin me benc për të shkruar ‘dimrat e mëdhenj’ dhe kur i vinin përpara vëllimin e 19-të të veprave të Enver Hoxhës?!… Apo dinjitetin dhe ndërgjegjen e tij kishin ku i fusnin kur ai lloj shkrimtari fyente ndyras Prustin, Xhojsin, Kafkën dhe shumë të tjerë që nuk i kishin faj?!…
Mos tregoni prralla, zotrinj!… Dhe mos u përdridhni si gjarpëri i varë në të perënduar të diellit!…
Ju nuk kishit asnjë nevojë që të dëgjonit deklaratën që bëri ish shefi i Sigurimit të Shtetit në gjyq! Ju i kishit vetë shkrimet e Kadaresë që dëshmonin katërcipërisht ato që tha ish-zyrtari i larë!… Por këty hyn ajo çështja e epokës që duhet patjetër ta përfaqsoni ju, dikur pa mjekrra dhe tashti me mjekrra!… Duket e keni fituar këtë të drejtë nga mjekrrat që keni lënë!… Sikur mjekrrat, duke qënë se Enver Hoxha nuk ju lejonte që t’i mbanit, tashti janë kthyer në një dëshmi demokratizimi!…
Del pyetja, a janë me të vërtetë përfaqësonjës të epokës sundimtarët që kanë mbushur jetën e vëndit të tyre me krime të pashëmbullta? A mund të flitet për një njeri si përfaqësonjës epoke kur ai hyn në qymezin e pulave dhe i lë gratë dhe kalamajtë pa asnjë vezë?!… Dhe shqiptarët e dinë se në qymezin e pulave nuk ka guxuar të hyjë as edhe një okupator

Kapitulli i Tetë
Dokumenta dhe ‘dokumenta’

Shkrimtarët dhe studjuesit e këtejëm e pranuan censurën enveriste me një ndjenjë të dyfishtë. Nga njëra anë nuk iu vinte mirë që i censuronin, kurse nga ana tjetër lumturoheshin se Enver Hoxha, me anë të censurës, zhdukte rivalët e tyre. Kështu shkrimtarët dhe studjuesite këtejëm jo vetëm u mësuan me censurën, por u shtynë më tek duke e pranuar vetëcensurimin me një kënaqësi tejet të madhe.
Ndryshe ishin punët me përtejasit. Ata gëzonin një lloj lirije dhe mirëqënijeje më të madhe në anën tjetër dhe kërkonin akoma më shumë duke u mbështetur në një nacionalizëm karafilash në Atdheun Mëmë dhe harronin se ashtu po dëmtoheshin të dyja palët.
Nuk ishte puna për të mbajtur, apo për të mos mbajtur mjekrra!… E keqja vinte nga ndryshimi në mirëqënie dhe nga ai i llojit të lirisë për t’u shprehur. Modernizmi provincial nuk do të sillte asnjë të keqe, se, në fund të fundit, do të kalohej pa dhëmbje historike dhe do të sillte diçka më të qëndruarshme. E keqja më e madhe për një popull qëndron te mungesa e lirisë dhe e pavarësisë… Dhe e keqja një letërsie i vjen nga censura dhe nga vetëcensurimi!…
Duke qënë punët kështu, historia për Kosovën po rridhte në mënyrë të pandalëshme brënda brigjeve të saj të natyrëshme. Por nuk mund të thuhej një gjë e tillë edhe për Shqipërinë e trembëdhjetës, ku varfëria u zvarrit nëpër qytete dhe fshatra, gjersa arriti të pushtonte edhe qymezet e pulave!… Prandaj pikërisht në këtë kohë unë përsërita me të madhe rrezikun që vinte nga pabarazia në mirëqënie dhe në fusha të tjera dhe që po copëtonte në mënyrë të pandalëshme gjithë botën shqiptare!… të gjitha këto do t’i lexoni në procesin tim gjyqësor të 1980-tës.
Zotrinjve përtejas që kërkojnë vërtetime për gjëra të tilla do t’iu thosha të shikonin shkrimet e shkrimtarëve kundër meje si dhe proceset gjyqësore!… Apo mos vallë zotrinjtë pushakë nuk përfillin dokumentat gjyqësore?!…
Mbaj mënd në burgun e Ballshit m’u zëmruan keq miqt e mi nga që iu thash se në botë kishte vetëm një supërfuqi. Kjo ka ndodhur më 1982. Atëherë iu thash se nuk do të kishte forca paralele në botë dhe as revolucion botëror komunist!… Se Shqipëria duhej t’i mbante sytë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës!…
Zotrinj përtejas!… A mos doni edhe për këtë një dokument?!… A mos doni ndonjë dokument për atë shkrimin te “Këmbëkryq të rrapi i fshatit” ku, më 1990, ju thosha se liria do t’ju vinte nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës?!…
Kuptohet!… Dokumenta të tillë ju nuk do t’i pranoni!… Si skllevër që jeni, mund të pranoni për të vërteta vetëm ato që shkruheshin në shtypin hoxhian!… Ju nuk mund të pranoni se nga fundi i viteve pesëdhjetë një grup historianësh të rinj iu përveshën punës që ta rishikonin periudhën e pavarësisë dhe figurën e Haxhi Qamilit, por ndërhynë nga lart dhe i bënë që të heshtin!… Ju nuk doni të dini që në Universitetin e Tiranës dhe në Lidhjen e Shkrimtarëve kishte njerëz që mendonin të shkruanin një monografi për Gjergj Fishtën, monografi që u ndalua po ashtu nga udhëheqja e lartësishme komuniste!… Ju nuk doni të dini që Dhimitër Simon Shuteriqi hidhej në drejtim të reabilitimit të Fishtës dhe pastaj tërhiqej!… Ju nuk doni të dini se, më 1953, pasi mbaroi një nga mbledhjet e lidhjes me zhurmë dhe sharje nga më të rëndat, Dhimitër Simon Shuteriqi psherëtin thellë dhe tha me zë të mbytur:
-Të gjitha këto ndodhin nga që nuk kemi këtu Nolin dhe të tjerët!
Del pyetja:
-A e donin Nolin Ismail Kadareja dhe të tjerët?!…
Enver Hoxha i dinte mirë punët e tija. Fuste të ziheshin të vjetërit me të rinjtë, ‘modernët’ me ‘klasikët’, që në fund ai vetë të ndërhynte dhe të deklaronte se të vjetërit dhe të rinjtë partia i donte njëlloj dhe që të gjithë bashkë bënin punën e partisë.
Ja çfarë dokumentash vlerësohen nga pushakët si të vërteta!…
Dhe e gjithë kjo është lavdia e viteve gjashtëdhjetë e dokumentuar nga shtypi hoxhian dhe e mbushur me luftë klasash, me shqiponja që fluturonin lart, me zhdukjen e blerimit, me uzina të zhurmëshme që shkonin gjer në ato për remontin e sonetave!… Me nacionalizëm primitiv, me denoncime për Dhora Lekën, Bilal Xhaferrin dhe shumë të tjerë… Se në vitet gjashtëdhjetë lavdi të tilla nuk kanë të mbaruar!… Dhe nuk kishin të mbaruar as fyerjet për popujt e tjerë!…
Mbajini, zotrinj pushakë, dokumentat tuaja dhe shtyhuni me to nëpër Europë ku, së bashku me disa ambasadorë, mundohuni të gënjeni ndonjë profesor universiteti, se politikanët europianë e gënjejnë vetë veten!
Kështu, me siguri, do të siguroni edhe diçka për kuletën!…

Kapitulli i Nëntë
Edhe një herë për kritikën letrare

Popuj të ndryshëm, sipas nisjes historike, kanë treguar prirje të dalluarshme në mes tyre.
Izraelitët janë vërtitur më shumë në mes tokës dhe të qiellit, kurse grekët e lashtë u përpoqën të zbulonin çdo gjë!… Romakët u munduarn të përsosnin ligjshmërinë… Vëndet e Ulta anuan më shumë nga artet figurative… Dhe kështu me radhë!… Secili popull e ka pasur më të lehtë të pinte ujë që delta nga toka ku ishte vendosur përgjithmonë!…
Populli shqiptar, nga sa del prej dokumentave historikë, është marrë fillimisht më shumë me prralla dhe më vonë edhe me letërsi. Ndofta nga që u argëtua pakëz si shumë duke treguar prralla në pasdarkat e ‘netëve të mëdha dhe të vogla’, në festat e besimeve të ndryshme sipas feve që ndërronte… Dhe nuk e gjeti dot kohën që të merrej me kritikën letrare dhe me mendimin për botën dhe qiellin. Prandaj edhe sot e këtë ditë në Shqipërinë e këtejme dhe të përtejme dalin profesorë pushakë që shesin përçartjen e tyre për kritikë letrare.
Por a do ta vlente që të përmendeshin këto gjëra?!… Them se po!… Se populli shqiptar nuk e ka vendosur të dëgjojë përfundimisht dërdëllitjet e rrakatakeve dhe të kritikëve të tyre!…Prandaj nuk do të ishte keq sikur të fillonin të fliteshin fjalët e para mbi këtë temë.
Dihet që nga kohët e lashta se më parë punohet, mbillet, korret, shihet në lëmë dhe më pas vjen mulliri për të bluar drithin. Kështu ndodh edhe në letërsi! Krijimtaria paraprin, më pas vijnë studjuesit dhe mendimtarët që zbërthejnë veprat dhe nxjerrin ligjmëritë e krijimit duke u shtytur më tej në paraqitjen e gjinive dhe të vlerave.
Të gjithë profesorushët pushakë një gjë të tillë e dinë shumë mirë, por, për arsye kadareane, bëjnë sikur nuk e dinë dhe nxjerrin si përfundim se shkrimtarët e shquar, shkrimtarët e mëdhenj dhe kështu me radhë nuk ishin të realizmit socialist!…
Një shaka shumë e trashë!… Zotrinj, atëhere kush ishte i realizmit socialist?!… Shoferat?!… Mos ishin artikujt bajatë me polemikë gazetash social-komuniste?!… Apo ishin ata njerëz që kërkonin të reabilitonin Fishtën duke tentuar të shkruanin edhe një monografi për të?!…
Për këta lloj profesorushët pushakë, sipas urdhëzimeve të partisë mëmë, kritika letrare i parapriu krijimtarisë letrare duke e ndriçuar dhe pasuruar ideologjikisht atë lloj krimjimtarie. Për këtë lloj profesorushësh pushakë Ismail Kadareja është shkëputur nga realizmi socialist nga që ka sharë tom më top gjithë letërsinë shqipe dhe botërore! Ka sharë në mënyrën më të ndyrë Fishtën, Konicën, Nolin, Koliqin… Ka sharë edhe shumë të tjerë!… Dhe të gjithë këta të sharë duhen dënuar…
Pse?!
Se i ka sharë Kadareja!… Dhe Kadareja, sipas Mehmet Myftiut, është një artist i brishtë!… Dhe kujt iu bë vonë për një gjë të tillë?!… Mos vallë brishtësia është arsye e mjaftuarshme për të sharë të gjithë botën?!… Për të marrë nëpër këmbë njerëz të pambrojtur si Janulla dhe shumë të tjerë?!… Mos vallë brishtësia është arsye e mjaftuarshme për të bërë spiunllëket që ka bërë Kadareja?!…
Për njerëz si Agim Vinca me shokë Ismail Kadareja është disident dhe kaluar disidenti, se ka denoncuar të gjithë shokët e tij të Sigurimit të Shtetit dhe, pasi ka kryer një punë të tillë shumë të lavdërueshme, ka ngulur mirë të dy këmbët në oborrin e Enver Hoxhës dhe ka lëshuar mallimit kundër Prustit, Xhojsit, Kafkës… Dhe të gjitha këto mrekullira i ka paguar populli shqiptar… Megjithëse oborrin e Hoxhës e kishte të tijin!…
De, more, de!… Nga Gjirokastra dhe sa bukur dinte dhe di të shajë!… Tashi sikur dridhet pakëz, po atëherë… Bre, bre, bre!… Si i lëshonte bubullimat kundër Biblës, gjithnjë në vazhdën e Enver Hoxhës!… Sikur ngjallej Marksi vetë kur trumbetonte në mënyrë të madhërishme revolucionin komunist dhe luftën e klasave!…
Tashti më thoni, zotrinj, për këtë lloj disidence të Kadaresë keni grumbulluar gjithë harbutërinë tuaj duke valëvitur me zhurmë dokumentat e botuara në shtypin hoxhian?!… Për këtë lloj disidence i bini më qafë Dhimitër Simon Shuteriqit dhe gjithë të tjerëve?!…
Ndofta ppr të gjitha këto do të mund të përgjigjej Mehmet Myftiu! Le të provojë!…
Zotrinj!… Po të mendoheshit, qoftë edhe për një çast të vetëm, të gjitha do të mund të ndryshoheshin… Dhe për mirë!…

Kapitulli i Dhjetë
Mesia dhe vunderkindët

Por ju nuk u menduat!… Se, duke i shërbyer për një kohë të gjatë diktatorit nga Gjirokastra, harruat që një njësi matjeje, me çfarë metode që të caktohej, do të ishte një gjë e mirë!… Se ashtu njerëzimi do të dëmtohej më pas dhe do të prëfitonte më shumë në marrëdhëniet jetësore!… Ashtu si ishit mësuar ji me njësitë matëse që diktatori i ndërronte sipas rastit, nuk mund të mendoheshit!…
Diktatori nga Gjirokastra, për rreth gjysëm shekulli, e shkatërroi gjithë botën shqiptare të shkallmuar dhe la vetëm vete dhe rrotull pak njerëz që nuk i bënin hije. Nga ji të gjithë u pranua pas asnjë kusht që Hoxha dhe partia solën dritën, historinë, gjeografinë, letërsinë… Edhe ujin e pakët e solli ai dhe partia e tij! Të gjitha lindën me të dhe vetëm në një datë!…
Dhe ku kujtonit se prrallat komuniste do të ishin të përjetëshme! Prandaj duronit me ngazëllim kur hidhte një fjalë për të burgosurit, kur ju fuste që të guduliseshit lehtazi të rinj dhe të vjetër… Kur përkëdhelte hapur disa romancierë shoferë, që romancierët e rëndësishëm spiunë ta kuptonin ku e kishin vëndin!…
Jetuat me të vërtetë kohë të bukura dhe u trishtuat ca si shumë kur ato kohë perënduan përfundimisht!… Ndaj në çastet e para u hutuat aq shumë, sa i flliqët mbarë e prapë qershitë që kishin mbetur.
Mirëpo, fill pas hutimit të parë dhe dëshpërimit duket të kotë, filloi të bëhej e qartë për ju se, me mjete të tjera, mund t’i mbanit më gjatë lavdinë dhe qelepiret!… Se andej nga Europa dinin shumë gjëra, por ndyrësirat tuaja nuk i kishin njohur akoma!… Dhe u vutë me një zell të patregueshëm që epoka e lavdisë tuaj të flliqur të mos vidhisej kurrë!… Shqipërinë e shtytët gjer ku nuk mund të shtyhej… E bëtë vëndin e mrekullirave!… Në vëndin e shqiponjave vunderkindët nuk kishin të mbaruar!… Dhe, kryesorja, pasi i thatë Enver Hoxhës që të kolovitej përkohësisht në dhomën tjetër, ku mund të pinte me qetësi cigarët e tij të zgjedhur, në murin kryesor të Shtëpisë Publike vutë portretin e shqytarit të tij!…
Punë të bukura sa më nuk bëhet!… Ndaj të gjitha ditët e vitit tashti shënohen me emrin e shenjtorit të vetëm!… Dhe ju, me daulle dhe borie, po shtyni tutje britmat tuaja!… Onufri ishte një parakadarean!… Kadareja po niste Luftën e Trojës!… Gjeniu i letrave dhe i kartonit!… Mbreti i letërsisë shqipe…
Gjëra shumë të ndyra!… Po të jenë të vërteta të gjitha ato që trumbetoni, çfarë kombi është ky?!…
Megjithatë, po qe se dikush ju paguan për të tilla gjëra, punët i keni në vijë dhe me të hollat që siguroni ashtu mundohuni ta shtyni jetën sa më gjatë dhe sa më mirë!… Por artin harrojeni!… Për të mirën e kuletës tuaj!… Se vunderkindët nuk mund t’i takosh, edhe sikur me magji të futësh në të njëjtin kosh disa shekuj bashkë!… Mocarti adhurohet se është një i vetëm dhe mund të delte në vëndin e muzikës që quhet Austri!… Kurse në letërsi nuk do të takosh asnjë vunderkind, edhe sikur me një mrekulli të kishte fatin të bashkoje disa dhjetra mijë vite!… Se letërsia dhe filozofia janë shumë të vështira për të gjithë llojet e fëmijëve, qofshin ata të ministrave, ose edhe më lart!… Po, po!… Qoftë edhe më poshtë!… Filozofia me letërsinë, nga që nisen në drejtim të arsyes me anë të arsyetimit, kërkojnë një moshë disi të pjekur në jetën e njeriut. Në filozofi puna është shumë e vështirë se shkohet në mënyrë të drejtpërdrejtë te arsyeja e pastër duke u mbështetur në arsyetimin e pastër. Mund që në letërsi gjërat të paraqiten më të lehta, se shkrimtari shkon te arsyeja e flliqur me anë të arsyetimit të flliqur të personazheve… Por ndryshimi është shumë i vogël!…
Si?!… Akoma shpreson te vunderkindët në letërsi?!… Duket që i je futur tepër seriozisht punës kadareane… Dhe i pafsh të mirën në të holla!… Po qe se je i vendosur fort për një gjë të tillë, atëherë mos i hidh parfume kufomës së Kadaresë, lëre të qelbet mirë e gjithë Europa! Ndofta ashtu do të binden ata profesorët jashtë se në Shqipëri nuk ka letërsi… Nuk ka as teatër!… Ashtu Kadareja do të mbetet i vetmi shkrimtar nga Vëndi i Shqiponjave dhe, që të mos prishet fare, ata europianët do të gjejnë ndonjë parfum shumë të fortë dhe do t’ia hedhin!…
Kush e di?!… Ka shumë të ngjarë që ai lloj parfumi europian të bëjë të mundur që Enver Hoxha të shfaqet përsëri në dhomën e parë dhe t’i pijë cigaret me duhanin e zgjedhur partizani para dashamirësve të tij!… Atëherë edhe ju të gjithë do të mund të flisni shkoqur për disidencat tuaja dhe mund ta vlerësoni përsëri letërsinë me mjete jo letrare. Padyshim, po t’i puthni këmbët, do ta keni edhe bekimin e Mesisë tuaj!

Kapitulli i Njëmbëdhjetë
Gjithçka fillon te fjala dhe mbaron po aty

Edhe pse shenjat janë se Shqipëria nuk jeton dot pa rrakataket e panaireve, edhe pse Shqipëria vazhdon njëlloj të mos i kurseje të hollat për parfumet hedhur mbi kufomat e qelbura, edhe pse frika nga kadarenjtë akoma nuk ka vdekur në Shqipëri, përsëri nuk do të ishte keq sikur t’iu kujtohej shqiptarëve ai Shekulli i Katërmbëdhjetë!…
Po, po!… Duhet t’iu kujtohet ai shekull… Dhe ata t’ia përsërisin pafund njëri tjetrit që në atë shekull për herë të parë hynë në faqet e historisë si njerëz që nuk donin të kishin në administratë të tyren!… Të gjitha ato që kishin bërë më parë i kishte mbuluar pluhuri i historisë, kurse ftesa e të huajve për të nxjerrë priftërinjtë nga burgjet ku i kishin futur vetë vëllezërit shqiptarë nuk mund të mbulohej më nga asnjë lloj pluhuri!…
Shekulli tjetër është i mbushur me prralla të bukura që mund të lexohen me ëndje pas një darke të mirë dhe duke pirë verë të vjetër! Kurse te Shekulli i Gjashtëmbëdhjetë duhet të përqendrohet seriozisht e gjithë vëmëndja e shqiptarëve!… Se në atë shekull, me ëndën e patokut, disa priftërinj shqiptarë shkruan gjuhën shqipe, hodhën bazat e letërsisë shqipe dhe siguruan përfundimisht cilët kishin qënë shqiptarët, cilët ishin dhe cilët duhej të bëheshin!… Nuk duhen harruar as ata fshatarët shqiptarë në jugë dhe në veri që, me kryengritjet e tyre gjatë dy shekujve të fundit i bënë të dashura për njerëzit e vëndit të tyre fjalët Shqipëri dhe shqiptar!…
Nuk duhen harruar këngët që këndoi populli shqiptar për jetën dhe luftën e tij në dy shekujt e fundit!… Populli shqiptar nuk duhet të harrojë as autorët shqiptarë që, krahas këngëve të popullit, shkruan veprat e tyre duke i dhënë gjuhës shqipe një lakueshmëri të mahnitëshme… Aq sa sot çdo lloj rrakatakeje dhe nxënës shkolle mund të bëjë letërsi sipas dëshirës para dhe pas të ngrënit dhe duke u hequr si vunderkind!
Të hedhësh poshtë gjithë historinë e Shqipërisë për një gjysëm shekulli të dyshimtë dhe për një Mesia të rremë është krim! Të hedhësh posht gjithë Letërsinë Shqipe për një Rrakatake që nuk i vlen parfumet është çmënduri!…
Ndofta ju keni vendosur që ta prishni Shqipërinë!…
E keni kot!… Se nuk ju lënë Fuqitë e Mëdha që ta prishni… Dhe për shkakun e vetëm se është shënuar në hartë!…
Kaq!… Dhe mblidheni mëndjen!… Se Gjon Buzuku e nisi me fjalën dhe po aty do të mbarojnë të gjitha!

[janulla]

Për Kadarenë, “tironsit” janë pasues të kolonëve turq?!


Saturday, 12 August 2006

Nga Kastriot Myftaraj

- Ismail Kadare e ka identifikuar të keqen historike tek shqiptarët me personin dhe lëvizjen e Haxhi Qamilit.Por, Ismail Kadare, në mënyrë sa të habitshme dhe sinjifikuese, avancon duke e përcaktuar gjithë popullsinë e Shqipërisë së Mesme ku ndodhi kjo lëvizje, si joshqiptare, por pasardhëse të kolonëve turq të sjellë në Shqipëri gjatë okupimit osman. Ismail Kadare, në një intervistë që i ka dhënë ditores së Tiranës «Shekulli», në 3 korrik 2006, në lidhje me debatin e tij me Rexhep Qosjen për identitetin shqiptar shkruan: «Historia jonë, në vend që të bënte sikur nuk shihte, duhej të kishte vënë re se përse në disa zona të Shqipërisë këndohet edhe sot kënga për banditin nga Sharra (Mal më mal këndon bilbili, rroftë e qoftë Haxhi Qamili.). E kjo të kujton faktin tjetër se përse mbahet mend dhe vizitohet ende sot varri i Ballaban Pashës, tradhtarit të mundur e të ndëshkuar prej Skënderbeut? Shtrohet pyetja nëse kjo tregon një gjendje patologjike të një pjese të popullsisë shqiptare, apo këto janë zona në të cilat, sipas kronikave osmane, perandoria ka bërë shpërngulje etnike të vendësve, për t’ i zëvendësuar me kolonë të ardhur nga kushedi ku. E këta kolonë kanë kujtime e nostalgji të tjera. Ato jo vetëm janë të ndryshme nga ato të kombit shqiptar, çka do të ishte e natyrshme, por ato janë në kundërshtim të plotë me interesat e tij. E këtë asnjë vend i sotëm nuk e lejon». («Shekulli», 3 korrik 2006, f. 5) Siç shihet, Ismail Kadare, me lehtësinë më të madhe, duke iu referuar kronikave osmane që ai nuk i citon, paraqet tezën sikur popullsia e sotme e Shqipërisë së Mesme është pasardhëse e kolonëve turq të vendosur në këtë zonë pasi ajo u boshua si pasojë e dhunës osmane. Posaçërisht, Kadare quan si pasardhëse të kolonëve turq popullsinë vendase të Tiranës (Sharrën e përmend si eufemizëm), duke sjellë si provë për këtë edhe faktin që tek kjo popullsi ruhet ende tradita orale (kënga) për Haxhi Qamilin. Pra, me argumentin e disa kronikave që nuk i citon dhe me një këngë popullore, Kadare “provon” se popullsia e Shqipërisë së Mesme, posaçërisht e Tiranës, është joshqiptare, por turke!!! Dihet se turqit e kishin praktikë që të vendosnin kolonë gjithandej territoreve që okuponin, pra edhe në Shqipëri, edhe në vendlindjen e Kadaresë në Gjirokastër, por nuk ka asnjë të dhënë nga arkivat që këtë gjë ta kenë bërë në ndonjë pjesë të territorit shqiptar në atë masë që thotë Kadare, pra aq sa të krijonin një mazhorancë në raport me popullsinë vendase. Banorët e Shqipërisë së Mesme, të cilët Kadare i quan si kolonë turq, gjatë kryengritjes së përgjithshme shqiptare të vitit 1912, u ngritën masivisht me armë në dorë kundër Turqisë, madje edhe duke çliruar qytete. Në fund të nëntorit 1912, flamuri shqiptar u ngrit në qytetet e Shqipërisë së Mesme, në ditët para se ta ngrinte Ismail Qemali në Vlorë dhe para se ky flamur të ngrihej në Gjirokastrën e Kadaresë. Të gjitha këto fakte e bëjnë shumë më të komplikuar çështjen e rebelimit islamik të viteve 1914-1915, që erdhi vetëm dy vjet pasi këta banorë dhanë këto prova vetëdijeje nacionale shqiptare. Ku ishin në 26 nëntor 1912 këta njerëz që dy vjet më vonë do të bërtisnin «Dum Babën», duke ngritur flamurin turk? Pse nuk e ulën flamurin shqiptar në nëntor 1912? Atë flamur e ulën vetëm serbët, kur ushtria serbe e okupoi Tiranën, pak ditë më vonë. Rebelimi islamik që ndodhi në këtë zonë në vitin 1914, nuk do të thotë se popullsia e saj qe turke. Në lëvizjen islamike mori pjesë vetëm një pjesë e vogël e popullsisë dhe ajo arriti që të dominonte sipas rregullit të njohur të historisë, që minoranca aktive dominon mbi shumësinë e popullsisë, duke i imponuar asaj vullnetin e vet. Dhe është domethënëse se në këngët për Haxhi Qamilin, populli i Shqipërisë së Mesme nuk e lavdëron atë si prijës fetar, por për luftën kundër feudalëve, bejlerëve dhe pashëve, të cilët fshatarët e kësaj zone donin që t’ i hiqnin qafe pas largimit të Turqisë. Kjo tregon se një pjesë e madhe e fshatarëve të Shqipërisë së Mesme iu bashkuan lëvizjes për motive antifeudale dhe jo për motive fetare. Kadare, pasi i ka thënë këto gjëra për popullsinë e Shqipërisë së Mesme nuk duhet të zemërohet në rast se analizohet historia e Gjirokastrës sipas pikëpamjes së Kadaresë. Duke e bërë këtë, ky qytet del shumë më i kompromentuar me turqit se qytetet e Shqipërisë së Mesme. Vendlindja Ismail Kadaresë, qyteti i Gjirokastrës, u okupua nga turqit në vitin 1417, për të mbetur në dorën e tyre pa ndërprerje deri në vitin 1913, kur turqit u larguan përgjithmonë nga Shqipëria. Banorët vendas nuk u rebeluan kundër turqve për ta çliruar qytetin as në kohën e kryengritjeve të mëdha shqiptare të viteve 1432-1438, kur kështjella e Gjirokastrës u rrethua nga kryengritësit shqiptarë dhe as në kohën e luftës së madhe antiturke të prirë nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu dhe pas vdekjes së tij nga në vitet 1443-1479, kur pjesa më e madhe e qyteteve shqiptare i dëbuan okupatorët turq. Gjatë gjithë kohës së rezistencës skënderbeiane, Gjirokastra nuk mori pjesë. Edhe gjatë lëvizjes nacionale shqiptare, në shekullin XIX-XX, në kohën e kryengritjeve të mëdha shqiptare, në kohën e Lidhjes së Prizrenit dhe të kryengritjes së përgjithshme shqiptare të viteve 1912, kur shumë qytete shqiptare u çliruan, Gjirokastra mbeti gjatë gjithë kohën nën sundimin turk. A është kjo besnikëri e banorëve të Gjirokastrës ndaj okupatorit turk arsyeja që turqit e shpërblyen Gjirokastrën, e cila gjatë kohës së okupimit turk ka qenë qyteti shqiptar që ka pasur më shumë nëpunës të administratës turke, gjithandej territorit të imperisë se çdo qytet tjetër shqiptar? Mos ndoshta ky luajalitet i banorëve të Gjirokastrës shpjegohet me faktin se në Gjirokastër turqit vendosën kolonë të sjellë nga viset e tjera islamike të imperisë. Kadare është me origjinë nga Gjirokastra, por mbiemri “Kadare” ndryshon shumë nga mbiemrat e banorëve të Gjirokastrës që janë të prejardhur ose nga emra muslimanë, ose nga fjalë greke, trashëgimi e kohës bizantine. Mbiemri “Kadare” është praktikisht i njëjtë me atë të ish-liderit komunist hungarez, Kadar. Hungarezët origjinën e vet të hershme e kanë nga Lindja e Largme, nga areali huno-turk (kur hungarezët arritën së pari në Evropë në shekullin X pas Krishtit, evropianët i quajtën “turq”), pra nga e njëjta zonë nga ku u nisën edhe paraardhësit e turqve osmanë në dyndjen e vet që i çoi deri në zemër të Evropës. Në kohën e okupimit osman në Shqipëri u vendosën kolonë turq dhe, duke u nisur nga mbiemri, të tillë duhet të kenë qenë paraardhësit e Kadaresë në Gjirokastër, gjë që duket e sigurt pasi nuk ka asnjë rast që një familje shqiptare e islamizuar të ketë adoptuar si mbiemër një fjalë turke paraislamike. Është sa e çuditshme, aq edhe sinjifikative se Ismail Kadare kur preokupohet për nderimet që i bëhen varrit të Ballaban Pashës (?!), pa e thënë ku dhe nga kush, nuk thotë asnjë fjalë për faktin që Kisha Ortodokse Shqiptare njeh si shenjt dhe nderon në një tempull në Elbasan, të ashtuquajturin Shën Joan (Ivan) Vladimirin, që ka jetuar në fund të shekullit X dhe në fillim të shekullit XI dhe që ka qenë një okupator serb i trojeve shqiptare, me origjinë nga familja Nemanja, dinastia mbretërore mesjetare serbe, që ka qenë përgjegjëse për genocidin kundër shqiptarëve. Pse Kadare nuk preokupohet edhe për nderimin e varrit të këtij okupatori serb, eshtrat e të cilit ruhen në një arkë speciale të dhuruar në 1935 nga Kisha Serbe, aq më tepër që ky «shenjt» serb nuk njihet nga asnjë kishë tjetër ortodokse veç asaj serbe. Nderimi i Shën Joan Vladimirit është një gjë e kuptueshme në rastin e serbëve dhe grekëve, ndërsa në rastin e Kishës Ortodokse Shqiptare ajo që kuptohet është se në këtë rast i shërben Serbisë dhe Greqisë. I ashtuquajturi Shën Ivan (Joan) Vladimiri nuk është një simbol fetar, por një simbol politik, nacionalist, serb dhe grek dhe duke e nderuar atë Kisha Ortodokse Shqiptare vihet në linjë me nacionalizmin religjioz serb dhe grek. Ajo që të bën përshtypje është se përçmimi për qytetarin autokton të Tiranës është mendësia e artikuluar publikisht e linjës politike me të cilën është identifikuar Kadare, pra linjës së Edi Ramës. Kryetari i Bashkisë së Tiranës, Edi Rama, në konferencën “Shteti, biznesi, shoqëria civile”, mbajtur në Tiranë, në 20 prill 2004, u shpreh kështu për një eksperiencë të vetën gjatë kontaktit me qytetarët e Tiranës: «Në një prej atyre debateve të rastësishme në rrugë që mbledhin kalimtarë apo konsumatorë të palodhur trotuaresh, takoj një djalë, 35-36 vjeç, fizik i mbarë, veshje normale, pakëz erë alkooli pa ardhur ende mesdita dhe dëshira karakteristike për protagonizëm në përballje me një njeri të shtetit si puna ime që bëj debat me katundarë të cilët nuk mund të arrijnë të kuptojnë pse nuk mund të shesin prodhimet e tyre në një trotuar lagjeje. Zëri, ai shqiptari kompetent: “O Edo, nuk ka punë mër lal, s’ kanë bukë me hongër dynjoja”. E pyes ç’ punë bën. Shofer më thotë. Ka dy fëmijë dhe gruan. Hajde nesër i them se kam një punë për ty. Të nesërmen vjen dhe refuzon të punojë me kamion në Ndërmarrjen e Punëtorëve të Qytetit. Interesohem në Njësinë Bashkiake përkatëse dhe ky tip merr ndihmë ekonomike. Me të cilën sigurisht pi një pjesë të fërnetit të paradites. Pjesën tjetër një dreq e gjen sesi e siguron, por është e sigurt që pi përditë». (cituar sipas: «Shekulli», 21 prill 2004, 15.) Edi Rama këtu me shumë saktësi e riprodhon të folmen tiranase të këtij njeriu, duke dashur të na e bëjë të ditur identitetin e tij. Imitimi i së folmes së këtij të riu, bëhet për të paraqitur grupin të cilit ai i përket, i cili paraqitet si bartës kolektiv i së keqes. Shihet qartë se për Edi Ramën, një prej stereotipeve tradicionale të njeriut të çrregullt në Tiranë është tiranasi autokton i cili është dembel, pijanec, i prirur për të ngritur krye kundër autoritetit shtetëror etj. Imitimi Individi sillet si përfaqësues i grupit. Kjo mënyrë të foluri e Ramës ngjan me atë të kolonialistëve të bardhë evropianë për banorët vendas të kolonive në Afrikë dikur. Për Edi Ramën tiranasi është “the native”, siç thotë Faik Konica se i quanin dikur disa të ardhur nga Jugu tiranasit autoktonë. Konica shkruan: «Mbeta i ngrirë nga habia kur dëgjova një ditë në Tiranë një njeri që të më thotë inglisht duke folur për tiranasit “the natives” dhe ai vetë duke qenë shqiptar». (Faik Konica: «Vepra», «Naim Frashëri», Tiranë 1993, f. 254.) Më tutje Konica shton: «Një afrikani, një aziatiku, inglizi nuk i thotë kurrë vendës i aksh pjese të Azisë ose të Afrikës, me përbuzjen e një dominatori, të një mizori, i thotë vetëm “native”». (po atje: f. 254.) Denigrimi i njeriut autokton të Shqipërisë së Mesme është pjesë e një tradite të mendimit dhe politikës në Shqipëri, të përpunuar nga njerëz me origjinë nga zona përreth vendlindjes së Kadaresë. Me këtë është synuar jo thjesht që të legjitimohet trajtimi si një qytetar i dorës së dytë i vendasit të Shqipërisë së Mesme, por të justifikohet deri edhe genocid ndaj tij në perspektivë, duke e asgjësuar fizikisht. Është sa e çuditshme dhe sinjifikative, që Fan Noli në një prej fjalimeve të veta në një rreth shqiptaro-amerikanësh ortodoksë në vitet 50, tregon për një episod në vitet 20, në Shqipëri: «Njëherë ishim mbledhur në Tiranë, dhe po mejtoheshim disa shokë atje si mund të spastrojmë Tiranën. Atëherë ishte shumë e qelbur. Nuk di si është tashti, se s’kam vajtur. Atëherë kundërmonte. Secili ipte mendimin e tij: jo duhet bërë kështu jo duhet bërë ashtu. Miço Çekani dha një mendim. Edhe mendimi i tij ishte ky: si mund të spastrohet Tirana, të bëhet qytet i pastër? Të bëjmë, tha, një mur rreth e rrotull Tiranës dhe pastaj t’i vemë zjarr, ta djegim. Një nga ata tha: “Po sikur të shpëtojnë, një të dalë jashtë? Atëhere u prish i tërë plani. Ajo është zgjidhja e jataganit: t’ i vrasim që të gjithë». (Fan Noli, “Vepra”, vol. VI, Akademia e Shkencave e RSH, f. 222.) Si Noli dhe ky Miço Çekani qenë ortodoksë me origjinë nga zona rrotull vendlindjes së Kadaresë. Shikoni se çfarë idesh genocidale, identike me ato që diskutonin nazistët në kampet e shfarosjes dhe në getot e hebrejve, si dhe serbët në Bosnjë-Herzegovinë dhe në Kosovë, kanë pasur ndaj tiranasve vendas Noli dhe rrethi i tij i “Revolucionit Demokratik”. Dhe kjo urrejtje për tiranasit nuk vinte nga papastërtia e qytetit sepse Edith Durhami, e cila e vizitoi Tiranen në nisje të shekullit XX, ndonse për shume qytete dhe krahina të Shqipnis nuk e kursen kriticizmin në çdo aspekt, Tirana i bën një përshtypje të mirë, duke e gjetur si “jashtëzakonisht të pastër dhe shumë piktoresk” (Edith Durham, “Brenga e Ballkanit”, “Naum Veqilharxhi”, Tirane 1998, f. 92.) Rrena e Nolit për Tiranën është frut i mentalitetit se vendasit e Shqipërisë së Mesme (tiranasit, durrsakët, elbasanasit etj.) qenë të trashë, të pistë dhe e meritonin që të sundoheshin. Deklarata të tilla nuk duhen marrë kurrë lehtësisht. Atë që nuk e bëri dot Noli me të vetët e potencon sot Kadare dhe kjo nuk bëhet pa qëllim. Ne jetojmë në kohëra kur para disa vitesh është bërë genocid ndaj njeriut shqiptar, duke u tentuar asgjësimi total i njeriut shqiptar, jo vetëm në Kosovë dhe në Maqedoni, por edhe në Republikën e Shqipërisë, nga fqinjët serbë dhe grekë, me justifikimin se shqiptarët në dy anët e kufirit janë pasardhës të turqve të vendosur këtu në kohën osmane. Dhe është e sigurt se serbët dhe grekët kanë ndërmend që ta bëjnë edhe në të ardhmen këtë gjë, në rast se krijohen situata të favorshme nga acarimi i ballafaqimit të Perëndimit me botën islamike. Kadare të gjitha këto sigurisht që i di dhe madje i di shumë mirë. Dhe megjithatë, në këtë luftë serbëve dhe grekëve u vjen si dhuratë në pjatë të artë një argument i këtij lloji nga i ashtuquajturi shkrimtari më i madh shqiptar. Me këtë Ismail Kadare është bërë bashkëfajtor në projektet për genocide kundër kombit shqiptar.

Gazeta Sot

[BaBa]

Ismail Kadare


Krenaria E Shqiperise !!!


Te Mari ShemBull Cdo Shqipetare !!!

[GoXiLLa]

mund te jet shkrimtar i madh po jo per shqiperin ok

[janulla]

Kush është në të vërtetë shkrimtari Ismail Kadare

Wednesday, 09 August 2006

Nga Pëllumb A. Çabej

- Ismail Kadarenë e kam njohur më mirë sesa mund ta ketë njohur ai veten e tij.Si mbaroi gjimnazin “Asim Zeneli” në Gjirokastër, erdhi në Tiranë për të vazhduar studimet e larta në Fakultetin e Filologjisë, Dega Gjuhë- Letërsi. Ai vinte nga qyteti i gurit, qytet me tradita të lashta patriotike, që nga koha e princeshës Argjiro, deri në ditët tona. Paraqitja e tij e qetë dhe naive të kujtonte të rinjtë nga provinca në romanet e Stendalit dhe të Balzakut kur ata hynin për të parën herë në rrjedhën e jetës së një kryeqyteti. Veshja e tij e thjeshtë dhe modeste të jepte të kujtoje se ai rridhte nga një shtresë qytetare e thjeshtë. Ai, kur pa për të parën herë në auditorin e fakultetit bionden e bukur, studenten flokë rrathë floriri, mbeti i habitur. Ajo me bukurinë e saj e bëri për vete, deri aty sa ra në dashuri me të. Studentja e bukur me sy të kaltër me bisht, me lëkurën e brishtë si prej mermeri dhe me fustanin e kuq me qershia të bardha, ngjante më shumë me një luledielli majë një kodre, spërkatur nga vesa kur çel petalet e saj të verdhë nën ngrohtësinë dhe përflakjen e diellit. Studentja e bukur ishte vajza e parë që ndikoi në shpërthimin e ndjenjave djaloshare të Kadaresë. Mirëpo në jetë femrat, sidomos vajzat e reja, pretendojnë ta kenë dashnorin sa më të bukur, ose sa më simpatik. Ato interesohen më shumë për gunën, sesa për punën. Kadareja, duke mos pasur asnjë nga të dy referencat, studentja e bukur, pasi bëri nja dy- tre takime me të, më në fund e braktisi. Ajo shumë shpejt u dashurua me një djalë tjetër, brun, simpatik, shtatlartë, flokëzi me pala, aq më tepër që vazhdonte studimet e larta jashtë shtetit, në një specializim të preferuar. Braktisja e studentes së bukur, duke marrë nëpër këmbë dashurinë e pastër dhe të sinqertë të Kadaresë, krijoi tek ai një dhembje të thellë dëshpërimi dhe tronditëse, deri aty sa ai u mbyll në guaskën e vetmisë, duke braktisur shokët dhe shoqërinë. Dhembja krijoi tek Kadareja dhe xhelozinë, smirë e ambicie për hakmarrje. Ai priste me padurim se kur do të vinin ato ditë për t’i treguar asaj se kush ishte ai në të vërtetë, dhe se njeriu duhet çmuar më shumë nga puna, sesa nga bukuria. Mirëpo Kadaresë, për t’ia arritur këtij qëllimi, i duhej të krijonte një farë personaliteti në fushën e letërsisë ku ai studionte. I gjendur përpara këtyre rrethanave, Kadareja iu shmang letërsisë për fëmijë dhe iu përkushtua asaj për të rritur. Me lirikat e tij ai nisi t’i këndoj dashurisë. Ato priteshin mirë nga lexuesit e sidomos nga të rinjtë. Në to kishte ndjenjë, temperament, ngrohtësi. Kjo dihet, se kur shpirti i një poeti përjeton dhimbje, pena e tij patjetër do jap krijime të bukura plot frymëzim. Po citojmë një nga lirikat e Kadaresë:

U zunë rrugët
U zunë rrugët me dëborë,
Afër teje s’mund të vi,
Rri dritareve me orë,
Në mendime fur rri.
Era zë të ulërijë,
Gjithë rrugët mbetën shkret,
Bora, s’ka ndërmend të shkrijë,
Ti, siç duket, nuk më pret!

Në lirikat e Kadaresë, ka influencuar dhe poezia ruse, si ajo e Pushkinit, Lermontovit, Shipaçovit, Isakovskit e sidomos ajo e Eseninit, si dhe te Agolli ndikimi i Aleksandër Bllokut, kreu i shkollës së imazhinizmit pasuar nga Sergej Esenin. Ç’është e vërteta, kultura ruse ndikoi në zhvillimin e kulturës sonë jo vetëm në shkencë, por dhe në letërsi, sidomos në gjininë e poezisë. Ajo i hapi shtigje të reja poezisë sonë drejt një farë modelimi, e nxori nga guaska ku ishte mbyllur me format e saj të vjetruara që nga koha e rilindësve. Futi në të hapësirën e stepës, lirizmin e sidomos mendimin që i kishte munguar prej kohësh. Enver Hoxha, bëri një gabim, nuk duhet ta linte kulturën tonë vetëm në ndikimin dhe zhvillimin e kulturës pro Lindore, me në krye kulturën ruse, por duhet të ishte mbështetur dhe në kulturën Perëndimore. S’duhet t’ia kishte mbyllur rrugën. Një parruar është më i fuqishëm kur përbëhet nga dy rrjedha. E. Hoxha bëri edhe një gabim tjetër: në vitet e para të pasçlirimit, sipas mësuesit Arshi Çabej, për gjysmë shekulli pishtar arsimi, i cili tregonte se në shkollat tona mësoheshin disa gjuhë të huaja, si italishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, latinishtja, e deri tek greqishtja e vjetër, ai i hoqi dhe la vetëm gjuhën shqipe, si gjuhë kombëtare dhe gjuhën ruse. Kështu që, gjatë asaj kohe, kultura jonë nuk pati një zhvillim të plotë, po të cunguar, gjysmak. Kjo ishte një fatkeqësi për kulturën dhe për intelektualët tanë. Ai, pas shumë viteve, u mundua t’i riparonte këto gabime, por ishte tepër vonë…. Përsa i përket letërsisë artistike, gjatë asaj kohe u krijuan disa rrethana për një zhvillim më të shpejtë drejt një farë modelimi, të cilën e kërkonin interesat e kohës, ku të arrinte të renditej dhe ajo përkrah letërsive botërore. Mirëpo, pengesë për këtë zhvillim bëhej direkt kryetari i Lidhjes, zoti Dhimitër Shuteriqi, i cili vazhdonte ta udhëhiqte Lidhjen akoma me forma të vjetruara, kurse ajo kishte nevojë për reforma të reja. Në lidhje me këtë problem, me interes kombëtar, iu drejtova qeverisë, me dy letra radhazi. Mirëpo, qeveria nuk reagoi në të dyja letrat. Më pas, një mbrëmje në orët e vona të natës, kur po dilja nga një vizitë familjare, më zuri syri rastësisht te lulishtja me shkallë, aty ku është vendosur busti i Qemal Stafës, Dhimitër Shuteriqin në takim, pas një peme, në errësirë, duke biseduar kokë më kokë me Ramiz Alinë. Aty kuptova pse nuk kishte reaguar ndaj letrave të mia. Puna arriti deri aty sa iu drejtova qeverisë me një letër të tretë. Meqenëse këmbëngulja ime për problemin që ngrija ishte e drejtë dhe parimore e me interes kombëtar, më në fund si kryetar i lidhjes u emërua Dritëro Agolli dhe jo Ismail Kadareja, sipas propozimit tim në letra. Kuptova se Kadareja i duhej qeverisë më shumë i lirë, sesa i preokupuar me punë institucionale, për ta dërguar me misione të posaçme nga më të ndryshmet me interes kombëtar. Përsa i përket Dritëro Agollit, ç’është e vërteta nja dy vjen punoi mirë, bëri disa reforma bashkëkohore, po më pas iu fut pijes, më shumë klubeve sesa në zyrë. Me kalimin e kohës Kadareja krijoi një farë personaliteti. Mirëpo, për ta bërë atë sa më të pranishëm dhe sa më të njohur si brenda dhe jashtë vendit, përkrah poezisë, iu përkushtua dhe prozës, që nga tregimi, novela e deri tek romani. Ai shkroi dhe botoi një sërë veprash me tema nga më të ndritshmet, ku në to spikaste më shumë dashuria për Shqipërinë dhe për shqiptarët.

Po citojmë disa vargje nga një poezi e tij:

Më ka marrë malli për Shqipërinë tonë,
Për shqiptarët malli më ka marrë,
Për qiellin e saj të madhe dhe të thellë,
Për dallgët e kaltra të Adriatikut,
Për sinjalin e trenave ku lokomotivat
Ngasin si kuaj………..
Më ka marrë malli dhe së shpejti do jem atje,
Sa i largët, aq dhe i dashur je Atdhe!

Mirëpo, në disa nga veprat e Kadaresë ka dhe gabime dhe nuk dihet nëse këto gabime janë të rastit, apo të krijuara enkas ose me porosi nga lart. Të vërtetën vetëm ai e di. Po të marrim romanin “Kronikë në gur”, në të përgojohen me pa të drejtë disa emra të ndershëm gjirokastritesh, sa kur doli romani për herë të parë në shitje, krijoi shqetësime në disa familje. Te romani “Autobiografia e popullit tim në vargje”, i kundërvihet me pa të drejtë Fishtës, poetit tonë kombëtar. Po për Gjergj Fishtën ka botuar në vitet tetëdhjetë në “Zërin e Popullit” një artikull prej tre kolonash, duke e quajtur poet shovinist, prandaj thotë nuk i kemi botuar veprat e tij. Si mund të quhet shovinist një poet kur mbron me të drejtë në veprën e tij trojet kombëtare të grabitura nga fqinjët shovinistë? A duhej ta lejonte ndërgjegjja dhe logjika e Kadaresë një përcaktim të tillë? Aq më tepër që Kadareja e njihte fare mirë figurën komplekse të At Gjergj Fishtës, meqë ishte marrë me veprat e tij. ai e dinte se Fishta ishte një personalitet i njohur si brenda dhe jashtë vendit. Për merita të ndryshme, në vitin 1911, populli i Shkodrës i dhuroi një kurorë të rrallë argjendi, ndërsa populli i Beratit i dhuroi një penë të artë. Më 1912, si endi me duart e tij flamurin kombëtar, së bashku me komandantin e Shkodrës Riza Pashë Shkodrani, për të shpëtuar Shkodrën nga rrethimi e ngritën në majë të kalasë së Rozafës. Më 1908 zgjidhet kryetar i komisionit në Kongresin e Manastirit, ku u aprovua dhe propozimi i tij për alfabetin e gjuhës shqipe. Ndërsa në vitin 1924 mbajti një fjalim mbi varrin e Avni Rustemit. Jo vetëm kaq, po Fishta ishte nderuar dhe me medalje nga më të ndryshmet nga Akademia e Romës, Athinës, Vjenës, Turqisë e deri te Papa Piu II. Artikulli i Kadaresë botuar në vitet tetëdhjetë në “Zërin e Popullit”, ku i kundërvihet Fishtës, edhe sikur të ishte me porosi nga lart, ai s’duhet ta bënte këtë. Ai duhej të sugjerohej me qeverinë, të hidhte dritë mbi të vërtetat. Duhet t’i thoshte asaj se ky artikull, jo vetëm që nuk na nderon, po bie ndesh me pikëpamjet tona se vepra madhore e Fishtës “Lahuta e Malësisë” me karakter të theksuar kombëtar përputhet me aktualitetin e politikës sonë. Dhe të kërkonte prej saj rehabilitimin e Fishtës, si dhe ribotimin e “Lahutës së Malësisë”. Ky ishte rasti më i volitshëm. Këtë, jo që nuk e bëri, por iu kundërvu me pa të drejtë Fishtës. Kadareja i ka shumë borxh Fishtës, megjithëse kohët e fundit mundohet t’ia lajë, po ësthë tepër vonë. Populli nuk thotë kot në proverbin e tij se “Dielli nuk mbulohet me shoshë!”. Ismail Kadareja, kur u kthye nga Franca duhej të mbante përpara lexuesit të tij një justifikim të drejtë, të sinqertë dhe parimor, duhej t’u thoshte se i kam kënduar dhe regjimit të kaluar si dhe shumë të tjerë. Nuk isha as i pari dhe as i fundit. Të tilla ishin rrethanat politike të asaj kohe dhe jo ta hiqte veten për një farë kohe si disident, se në asnjë nga veprat e Kadaresë nuk mund të krijohet figura e tij si disident. Po të ndodhej lexuesi përpara këtij justifikimi, pa tjetër do t’i jepte të drejtë. Përpara tij do hiqet me respekt kapelën. Dhe tani kohët e fundit Kadareja dha një intervistë në televizionin “Koha”. Shprehjet e tij, jo vetëm që nuk e nderonin si intelektual të moderuar, po ishin mjaft të rëndomta dhe bajate. Se ata që mund të kritikojnë Kadarenë janë njerëz jo të mirë, të përdalë, janë spiunë të sigurimit të reduktuar dhe se nuk duhet të shkruajnë dhe të botojnë. Kadareja harron që jetojmë në demokraci, ku shtypi është i lirë, gjithkush ka të drejtë të shfaq mendimet e tij të drejta dhe parimore dhe nuk është pronë e Ismail Kadaresë që të zbatoj urdhrat e tij. Përsa i përket ish spiunëve të sigurimit, Kadareja s’duhet të harrojë romanin e Bashkim Shehut “Vjeshtë ankthi”, kur i thotë Mehmet Shehu, i ati i tij: “ Priti marrëdhëniet menjëherë me Ismail Kadarenë dhe të shoqen e tij. Mehmet Shehu nuk ishte njeri dosido, po ishte burrë shteti. Udhëhoqi për një çerek shekulli qeverinë. Kadareja gjithashtu nuk duhet të harrojë intervistën e kompozitores Dhora Leka dhënë medias, si dhe intervistën e zonjës Janulla Rrapi, botuar në tri numrat e gazetës “Ballkan”. E vërteta nuk mund të mbulohet, sa mund të mbulohet dielli me shoshë. Të tilla ishin rrethanat politike të asaj kohe. Lenini nuk ka thënë kot: “ Kush punon dhe gabon”, ndërsa populli thotë: “ Kush ha bukë, do bëjë edhe thërrime”. Prandaj Kadareja, përpara se të flas për të tjerët, duhet të kontrolloj veten njëherë. Kadareja lexon shumë klasikët, letërsinë botërore dhe kjo është një anë pozitive për të, vetëm se ndikohet shpesh nga ta dhe nën riminishencën e tyre mundohet të krijojë ndonjë temë, mirëpo përpara se ta hedh temën në letër, duhet ta shoshisë mirë nëse i përshtatet karakterit tonë, se pastaj ndodh si me novelën “Natë pa hënë”, e cila u kritikua me të drejtë gjatë asaj kohe. Ne që kemi jetuar në atë kohë e dimë fare mirë se çdo ndërmarrje apo dikaster administrativ mbulohej nga një operativ sigurimi, i cili kontrollonte çdo veprim. Ku kishte burra nëne që t’i thoshte në atë kohë një vajze kur paraqitej në një zyrë kuadri për punë se a je e virgjër, apo jo; shko e vizitohu e sill raportin e dokrra të tjera si këto. Në atë kohë, po të shprehje një mendim të tillë, të fusnin hekurat në vend, të dënonin dhe me burg, sidomos kohët e fundit kur emancipimi e kishte ngritur femrën tonë me të drejta të barabarta me burrin, deri aty sa ai e ndihmonte edhe në punët e shtëpisë, çonte edhe fëmijën në kopsht apo çerdhe. Prandaj, në të tilla raste, duhet të ketë kujdes Kadareja, se pastaj ndodh si dhe me artikullin e botuar para disa kohësh prej tij kur thotë se “Kosova i takon Serbisë!” Tek ne ekziston akoma smira, ambicia dhe shpirtngushtësia, nuk duam ta shohim njëri- tjetrin mirë. Këtë nuk po e them unë, po e kanë thënë vite më parë dy kokat e kulturës sonë kombëtare: Konica me Nolin, e se shqiptarit nuk i vjen e keqja nga të huajt, po i vjen nga vetë shqiptari. Disa nga kritikuesit tanë, duke parë se Kadareja nga dita në ditë rrit reputacionin e tij si brenda dhe jashtë vendit, veprat e tij vazhdojnë të botohen në shumë vende të botës, ku priten mjaft mirë dhe nga lexuesit e tyre, shpirt ngurtësia i shtyn ata që me artikujt e tyre mundohen të prishin imazhin e mirë të Kadaresë, duke kërkuar të gjejnë ndonjë të çarë në ndonjë vepër të Kadaresë dhe o burra artikullin për të kritikuar ndonjë. Kjo përbën për ta njërën anë, kurse nga ana tjetër duan t’i japin vetes së tyre rëndësi, të thonë se kush jam unë derisa kritikoj Kadarenë, shkrimtarin më në zë. Si ndodhi para disa kohësh me artikullin “Lotët e Kadaresë për Baba Stalinin”. Kur vdiq Stalini, Kadareja ishte akoma çunak, nuk kishte shkuar brisk në faqe, nuk ishte më tepër se tetëmbëdhjetë vjeç, vazhdonte klasën e parë të fakultetit filologjik. Po dhe në rast se do kishte derdhur lot për Baba Stalinin, nuk ishte as i pari dhe as i fundit. Dhe artikull shkruesi, në rast se do kishte jetuar në atë kohë, qoftë ai apo i ati i tij, në mos patën derdhur lot për Baba Stalinin, dy minuta heshtje do të kenë mbajtur. Fabulisti francez Lafonteni thotë: Elefanti nuk pyet për lehjet e kones! Se kush ka qenë Stalini, atë do ta përcaktoj historia në shekujt pasardhës, siç përcaktuan Bonapartin, Kutuzovin, Çan Kaj Shinë, Camberlanin, Çërçillin. Ajzenaurin, Degolin e shumë politikanë të tjerë të dëgjuar. Mirëpo, s’duhet harruar një gjë se Stalini ne shqiptarëve na bëri një të mirë, na shpëtoi nga tradhtia jugosllave, nuk na la të bëheshim Federata e tretë e tyre. Dhe shqiptari e ka për traditë që të mirën nuk e shkel me këmbë dhe nuk hedh baltë mbi të… Ka ardhur koha që të gjitha këto cikërrima pa vlerë dhe që nuk na nderojnë, duhet t’i hedhim prapa krahëve dhe të shohim përpara dhe vetëm përpara, ashtu siç i pat thënë dikur ish presidenti spanjoll Gonzales popullit të tij. Këtë e kërkojnë interesat e Atdheut. Është koha kur Shqipërisë i duhet më shumë se kurrë çmimi Nobel. Fishta, Koliqi, Konica, Noli dhe Çabej, që mund ta merrnin këtë çmim, nuk jetojnë dhe ky çmim pas vdekjes nuk jepet. Është mëse e vërtetë që e mori Nënë Tereza, po ama ajo nuk i shërbeu kombit të saj, popullit shqiptar, po u shërbeu popujve të tjera me në krye popullin indian. Çmimi Nobël për ne duhet të merret nga një intelektual që i shërben komb it, popullit të tij. Dhe më pranë këtij çmimi është intelektuali dhe shkrimtari i nderuar Ismail Kadare. Artikulli i tij i fundit në lidhje me problemin e Statusit të Kosovës ishte i drejtë, bindës, parimor. Kur një popull e do, e respekton, i këndon dhe këngë, pse ti kërkon të gërricesh dhe të hedhësh baltë mbi të, në vend që ta mbështesësh dhe ta ngresh në piedestalin e kulturës botërore. Nëse ai do ta marrë çmimin Nobel, në radhë të parë e merr për kombin e tij, për të rritur krenarinë. Dhe nëse e nuk e merr këtë radhë, do ta marrë radhës tjetër. Shqiptari ka qenë gjithmonë optimist, ka pasur besim në fitore.

[Fenomeni]

Kadare sikur mos te ishte i madh, sigurisht sdo te ishte i famshem. I KA TE DYJA. Kadare eshte shqiptari me i madh i kohes moderne. Per Kadarene ka mjaft goje te ndyra qe vjellin nga stomaket e paralizuara vetvete-ngrenese, por kujt i plasi per shendetin e funderrimave?!

[janulla]

Liliana Hoxha nusja e djalit te Enver Hoxhes thotë:

4 Maj 2006

Gazeta: “Ballkan”

Provokacion kombëtar mediatik

nga Liliana Hoxha, nusja e djalit te Enver Hoxhes

Nuk e njihja mirë veprën e K.Myftarit përpara se të kritikonte (sipas meje si vlerë kombëtare) Kadarenë, ndaj edhe e kam kundërshtuar pikërisht me këtë thelb, edhe pse shkrimtari i shquar do të mbetet karakterialisht i diskutueshëm, madje revoltues.
Është pikërisht ky autor, publicist e qytetar që me të drejtën absolute jo vetëm prej arsyetimit të tij, por edhe të replikës tek e kam kritikuar , më përgjigjet publikisht duke më rënduar jo pak, aq sa e pa të arsyeshme edhe pse realisht nuk mbroj Kadarenë si person, por cënimin e dinjitetit kombëtar kur ekzagjerohet, madje edhe profesionalisht ndaj artit të tij sublim. Nëse Kadareja mohon t’i ketë shërbyer diktaturës do të thotë që ai ka pështyrë artin e tij. Nëse Kadareja është më i pari absurd në hedhjen baltë ndaj Enver Hoxhës, kundrejt distancimit të natyrshëm, pse jo dhe të domosdoshëm prej tij, (lënë mënjanë raportin në linjë personale : miqësi-armiqësi të djeshme e të sotme nga ana e tij) unë nuk ia lejoj vetes të injoroj si vlerë kombëtare artin kadarean, në të kundërt të bëj thirrje ta ruajmë e ta përkundim si dëshmi e dinjitetit kombëtar.
Ndaj nëse s’më ka kuptuar mua K.Myftaraj, jam unë që e kam kuptuar atë duke e ndjekur në vazhdimësi tek shoh që revolta e tij (subjektive ose jo) është pjesë e frymës kritike të përgjithshme si publicist, çka e vlerësoj, përveç se e respektoj. Solla këtë retrospektivë, sepse nuk ishte asgjë përpara provokimit mediatik tejet të pasuportueshëm, kur cilido autoritet i brendshëm , i jashtëm, (apo gjysmë i tillë) kërkon t’i vërë ngjyra “prostituimi” vetë dinjitetit tonë kombëtar. Dhënë mundësia këtij provokacioni të ndyrë pikërisht nga kanali televiziv më në zë, shtrohet pyetja: Kujt i duhej skoop-i i Schartz ofruar nga intriganti Arian Çani.? “Zona e Lirë”, konsideruar si emisioni që duhej të presupozonte thjesht hapje jashtë kornizave e sinqeritet maksimal në lulëzimin e lirisë së brendshme të individit për vete e sidomos për të tjerët, është kthyer jo vetëm në dhunim të lirisë së tjetrit, por edhe në tribunë servirjesh opinionesh, farkëtuar ultësisht nga politika . Falënderoj kësisoj shkrimtarin e ri që replikoi aty për aty si me porosi (edhe po të jetë organizuar nga vetë drejtuesi i emisionit për të ekuilibruar papërgjegjësinë madje poshtërsinë e vet, çka s’do të mjaftonte kurrë) sepse goditja prej shkrimtarit hebre sot mysliman i moderuar (thellësisht kjo çështje private e respektuar nga kushdo) ndaj artit kadarean është një fyerje jashtëzakonisht e rëndë ndaj mbarë kombit shqiptar. Të fyesh artin e tij që përbën majat e artit kombëtar, është të fyesh (madje pa u kursyer në formë të drejtpërdrejtë për inat të Kadaresë) çmimin më prestigjioz ndërkombëtar “Nobelin”, pikërisht kur Kadare qoftë edhe kandidat mbetet i përhershëm i tillë.
Nëse “Zonë e Lirë”, nga fillesat e saj pseudo të sinqerta sa për bazament karriere, sot pretendon audiencë vetëm me inskenime për interesa të hapura prostituimi politik ia ka arritur totalisht qëllimit. Duke perifrazuar Kadarenë jam nga ata krejtësisht të bindur që sistemi televiziv (apo segmente të tij) janë jo vetëm të lidhura, por krejtësisht të varura politikisht , madje zyrtarisht pra në shërbim të pushtetit konkret (por edhe të atij fluid) që kanë mundësuar daljen provokative të këtij shkrimtari për arsye që i dinë ata. Kjo sidomos me lojën prej kllouni të animatorit të emisionit jo vetëm në mbjelljen, por në rrënjosjen e kulturës së ilaritetit shtazarak (të më falë lexuesi: “për t’ia futur tjetrit”) për interesa të mirëfillta politike. Për çka s’dua të ndalem sot për t’i dhënë kohë (së paku nga ana ime të gjithë të interesuarëve të përbashkët të këtij qëllimi për të rrënjosur këtë kulturë , me të cilët kam polemizuar edhe privatisht) për të mos i demaskuar tashmë më tej hapur e konkretisht në publik. Sepse është evidente që Arian Çani parafabrikon provokime politike edhe pse befasuese për të vetë. Tek kuturis të bëjë më tej testimin (alarm ky i sistemit pluRAMIZIST), kur përveç zonjës Meta askush s’mund të përzgjedhë më Ramiz Alinë në raport me Enver Hoxhën në pyetjen bumerang të shpresës iluzive : Kundrejt preferencës së njëjtë të pushtetit të sotëm, cila është ajo e LSI-së ( potencialisht programi pluRAMIZIST i pushtetit të ardhshëm me si po vazhdon Meta për të dominuar mbi të majtën tradicionale ) kur pyetet nën presion kryesia e saj për Tiranën. Në kundërshtim me zonjën e parafolur, e cila u detyrua të justifikojë përzgjedhjen si jopolitike, por për miqësi personale (çka për manipulim, duke mos besuar dot për injorancë, kjo do të thotë të duash të imponosh politikisht interesin personal mbi historinë) anëtarët e kryesisë për çudi të xhonglerit të emisionit i barazojnë së përjashtuari të dy, ndërsa iu desh të bëjë të skandalizuarin, kur Ilir Dashi, i detyruar të përzgjedhë, jo vetëm për integritet personal, por për dinjitet kombëtar zgjodhi Enver Hoxhën .

[Brari]

Per here te pare,pjese nga libri i ri"Hamleti,princi i veshtire" dhe biseda per artin,letersine dhe identitetin tone evropian

"Shqiptaret,vetekritike te papare"

Ismail Kadare,intervista ekskluzive e shkrimtarit te shquar dhene gazetes "Shqip"


Tradita shqiptare në fushë të eseistikës duket pak e varfër. Cili është mendimi juaj?
Është ashtu si thoni ju dhe nuk është një shenjë e mirë për një letërsi. Zhvillimi i eseistikës tregon pjekurinë e një letërsie,
në po atë masë që botimet e shumta poetike mund të dëshmojnë prapambetjen e saj. E di që këto fjalë mund të keqkuptohen prej disa poetëve, por e vërteta është kështu. Poezia nuk çmohet duke zënë gjysmën e botimeve shqiptare. Përkundrazi
ajo zhvleftësohet. Poetët duhet të jenë të parët që të ruajnë klasin e saj. E skajuar midis kritikës studimore, filozofisë, meditimeve dhe përshtypjeve të lira, eseistika është një nga gjinitë më të
gjalla të letërsisë. Me emërtime e trajta të ndryshme, kjo gjini vjen që nga antikiteti duke u bërë përherë e më e pranishme në
kulturat e popujve. Në letërsinë shqipe, trajtat e para të saj
janë shfaqur në shkrimtarët e mesjetës së vonshme, Frang Bardhi e Pjetër Bogdani. Më pas ishin Konica me Nolin, e pas tyre
shkrimtarët e viteve ‘30, si Kuteli, Çabej, Krist Maloki e të tjerë, që e lëvruan gjininë. Në letërsinë e pasluftës së Dytë
Botërore, eseistika pothuajse u zhduk, ose u shtrajtua në atë farë mase, saqë mund të quhej e paqenë. Kjo ndodhi pothuajse
në gjithë vendet komuniste. Me sa dukej, dogmat zotëruese partiake ishin të tilla që nuk duronin dot mendim vetjak për asgjë.
Dhe dihet që thelbi i eseistikës është pikërisht vështrimi vetjak për artin dhe për botën. - Kemi vërejtur, si në shumë raste
kur zëvendësoni fjalët e huaja me fjalë shqip, ose neologjizma të
krijuara nga ju, se ju pëlqen më tepër të zëvendësoni fjalën "ese"
me "sprovë". Mendoj se ky është një synim i vetvetishëm i gjithë shkrimtarëve. Ka disa shekuj që vazhdon, qysh nga "katër B-të"
e mëdha (Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani). Në programin e rilindësve ka qenë një nga pikat kryesore. Është një synim botëror, sidomos te popujt gjuhët e të cilëve janë në trysni të vazhdueshme. Unë nuk jam këmbëngulje nxjerrjen e çdo huazimi nga gjuha shqipe. Kjo është sa e pamundur aq e panevojshme. Nuk ka gjuhë në botë pa huazime. Anglishtja me frëngjishten kanë
më shumë se të tjerat. Ndërkaq, çdo gjuhë, duke përfshirë edhe këto, përpiqen të ruajnë brumin e tyre. Kombi shqiptar ndodhet sot në një gjendje vetëkritike të paparë ndonjëherë. Gjendje të tilla sa ç‘janë të dobishme në një kah, aq mund të jenë të dëmshme në
tjetrin. E kam fjalën për vetëposhtërimin. Për fat të keq, ai ka prekur disa herë themelet, fundajën e tij. Ndër themelet, gjuha
zë vendin kryesor. Gjuha shqipe ka një histori paralele po aq dramatike sa vetë kombi. Ndalimi i shkrimit të saj për pesë shekuj ka qenë një tragjedi e papërfytyrueshme. Mendoj se shumë shqiptarë nuk janë të ndërgjegjshëm për këtë. Po të ishin do të
kishin një nderim më të madh për të. Si të mos mjaftonte kjo, gjuhës shqipe i ka dalë sot një problem i ri, gjithashtu themelor. Mijëra familje shqiptare që jetojnë në mërgim, në vend që t‘ua mësojnë fëmijëve gjuhën e nënës ua ndalojnë atë. Nga padija, disa herë nga snobizmi, kujtojnë se gjuha shqipe pengon integrimin e tyre në jetën e atjeshme. Në të vërtetë është vërtetuar shkencërisht se ndodh e kundërta. Fëmijët dygjuhësh janë gjithmonë më të zhvilluar mendërisht se ata me një gjuhë. Në kushtet e rrjeteve televizive satelitore shqiptare, fëmijët shqiptarë kanë një shans të madh që është mëkat ta humbin. Shqiptarët duhet të bëhen të ndërgjegjshëm për vendin që zë gjuha e tyre në hartën botërore të gjuhëve. Sado paradoksale të duket, mund të thuhet se statusi i saj e kapërcen dukshëm atë të vetë Shqipërisë.
A mund të përfytyrohet që në gadishullin tonë ballkanik, nga të tri gjuhët kryesore, greqishtja, shqipja dhe sllavishtja, njëra prej tyre të nxjerrë jashtë dy të tjerat, për t‘u bërë zotëruese? Kurrsesi. E njëjta gjë mund të thuhet për metropolin evropian, lidhur me gjuhët gjermanike, romane, sllave apo balte. Asnjëra prej këtyre familjeve nuk ka mundësi sundimi. Në botë as ka pasur e as mund të ketë gjuhë planetare. Të ashtuquajturat "gjuhë perandorake",pikërisht nga shtrirja e tepërt dobësohen, shkurt, njerëzimi, s‘ka zgjidhje tjetër veç të çojë jetë me këto gjuhë që janë sot. U zgjata në një pikë që, për fat të keq, mbetet e turbullt për shumë shqiptarë. Gjuhëtarët tanë, nën trysninë, ndoshta,
të vulgaritetit dhe snobizmit vendas ose nga droja se mos cilësohen kombëtaristë, shpesh nuk kanë shpjeguar të vërtetën
për gjuhën shqipe, atë që gjuhëtarët më të mëdhenj të botës e kanë shpallur thjesht e natyrshëm. Sa për fjalën "sprovë", që më pyesni, ka kohë që ajo, bashkë me fjalën "trajtesë", përdoret në shqip. Është një kalk nga fjala frënge "essai" (anglisht "essay"), të dyja me zanafillë latine: exagium, që do të thotë provë, peshim.
- Lexuesi shqiptar si dhe ai i huaj ka pritur me shumë interes sprovat për Eskilin dhe për Danten. Kjo për Hamletin, pjesë të së cilës gazeta jonë ka fatin t‘i publikojë e para, me siguri do të ketë fatin e eseve të sipërpërmendura. Lexuesi është kurioz të dijë se ç‘gjë të re ka shtuar Kadare për këtë vepër për të cilën janë shkruar ese dhe studime pafund. Është e vërtetë se literatura për "Hamletin" eshtë e pafundme. Por kjo s‘do të thotë asgjë. Letërsia, artet e tjera, gjithashtu janë të pafundme, megjithatë kjo s‘është arsye që ato të shterin. Zakonisht, sprovat e shkrimtarëve për
shkrimtarët janë krejt të ndryshme nga studimet. Asnjë botim për Danten a Shekspirin, për të marrë vetëm dy krenaja të artit, nuk mund të përfytyrohet pa përsiatjet e T. S. Eliotit, Borgesit, Ezra Paundit, Xhojsit etj. Shtysat janë të ndryshme. Njëra prej tyre, raportet e shkrimtarit që i kushtohet sprova me kulturën nga vjen autori i sprovës, janë ndër më të shpeshtat. Në kulturën shqiptare, për shembull, një traditë të tillë e ka lëvruar Noli me disa nga
"introduktet" e tij, më pas Koliqi, me analizat për Danten në Universitetin e Romës. Një traditë e tillë e fisme, s‘ka asgjë të
përbashkët me doket e këqija ballkanase: përvetësimin, zhvatjen e vlerave, kapardisjet për to. Ju përmendët sprovën për Eskilin.
Disa vite më parë, shkrimtari i njohur grek Vasili Vasilikos (mik i Shqipërisë komuniste e aspak i tillë i Shqipërisë demokratike,
e sidomos kundërshtar i lirisë së Kosovës), u bë qesharak përpara opinionit grek, kur, pas botimit në Athinë të librit për Eskilin, në kundërshtim me jehonën pozitive të tij, shkroi se shkrimtari nacionalist shqiptar është përpjekur të përvetësojë, në dobi të vendit të vet, tragjikun grek. Mendoj se një nivel i tillë diskutimi ështëkapërcyer tashmë edhe në gadishullin tonë zemërak. Të kërkosh lidhjet me një autor ose një personazh botëror (nëse ato
ekzistojnë), kjo s‘ka të bëjë me diçka të mirë, ose me diçka të keqe për vendin tënd. Mund të mos jetë asnjëra, ashtu siçmund të jenë të dyja.
- vijon nesër -


g.shqip