Kadare, i madh apo i famshëm?

[Diabolis]

Elsa Demo


Zoti Kadare, ju urojmë për çmimin. Është pritur me entuziazëm dhe nga lexues, sidomos shqiptarët në botë, të cilët komentojnë se ndihen krenarë për identitetin shqiptar të shkrimtarit të tyre. Ju si e përjetuat…
Çdo vlerësim ka dy anë. E para është gëzimi i drejtpërdrejtë, gëzimi i tij personal, gëzimi krijues, gëzimi që u çmua vepra e tij dhe mënjëherë pas tij, në mënyrë automatike është gëzimi që ai u jep lexuesve të vet. Është një gëzim shumë i madh, i ndarë nga të tjerët, sepse shkrimtarët dhe lexuesit kanë një lidhje të vazhdueshme, misterioze, një lidhje që nuk shterron kurrë. Në këtë kuptim kam ndier një gëzim që lexuesi shqiptar e merr këtë gjë si një gëzim privat, personal, të tijin, e merr si një gëzim, si të thuash, të shtëpisë, të familjes.

Mendoni se po shkoni një hap më afër Nobelit, për të cilin ju jeni kandidat prej disa vitesh?
Hapat drejt Nobelit janë shumë të paparashikueshëm. Është pak a shumë si ndjenja e hapësirës tek Kafka që është e papërcaktuar mirë: është përpara, mbrapa, anash, djathtas, majtas. Sinqerisht, unë nuk mendoj asgjë, se është vërtet një gjë që nuk mund ta parashikosh. Gjithë përvoja e çmimit Nobel është e tillë që një pjesë e madhe e fituesve kanë qenë të paparashikueshëm.

Shtypi britanik, si e përditshmja “The Guardian” ju cilëson “një shkrimtar unik”. Sipas jush, kur një shkrimtar është një zë unik në letërsi?
Duket si një frazë e thjeshtë. Ky është një vlerësim shumë i madh për një shkrimtar. Nuk dua të hiqem modest, ky është një kompliment shumë i madh. Unik quhet një shkrimtar që krijon një vend që mungonte, që s’është. Të gjitha përcaktimet “shkrimtar i madh”, “shkrimtar i shkëlqyer” janë epitete që kanë vlerat e tyre.

Zoti Kadare ky çmim iu jepet shkrimtarëve të gjallë, bashkëkohorë, madje Saul Bellow doli nga kjo listë, sepse u nda nga jeta dy muaj më parë. Si mendoni, ç’lidhje ka letërsia me bashkëkohësinë?
Unë nuk mendoj se çmimi u jepet shkrimtarëve të gjallë ngaqë ka një rezervë për ata që shkojnë. Shkrimtarët, sipas fuqisë së veprës së tyre, mbeten të gjallë aq sa i mban vepra e tyre, jo aq sa i mban jeta e tyre, qelizat e tyre lëndore. Në këtë rast dhe gjithmonë çmimi jepet për të gjallët. Ka dhe të tjera forma, modele vlerësimi për ata që s’jetojnë më. Kjo familje shkrimtarësh që paraqiti “Booker Prize” ka qenë e zgjedhur në mënyrë shumë fine, shumë të mençur dhe ky është mendimi i përgjithshëm. Natyrisht ka edhe çmime të rangut më të lartë, po kjo është një përzgjedhje e veçantë, në një kuptim parimor, të thellë gjithashu, do të thosha unë.

Në vlerësimet për vepra dhe autorë e tyre, kandidatë për “Booker Prize”, bën përshtyje mungesa e komenteve apo përcaktimeve të natyrës politike. Ju si do ta komentonit këtë aspekt mungues?
Unë nuk do ta quaja aspekt mungues. Përkundrazi, e quaj aspekt pikërisht, realist, shumë i vërtetë, sepse shumica e të ashtuquajturave vlerësime politike për shkrimtarët, kalojnë disa kohë dhe dalin false zakonisht, dalin se s’kanë pasur të drejtë, dalin se kanë qenë spekullime, dalin që kanë qenë të arranxhuara nga rrethe të caktuara. Ka shumë shkrimtarë, edhe tek kjo listë ka nga ata që kanë vuajtur nga akuza politike, kryesisht të fabrikuara, të stërholluara, kryesisht të krijuara nga arsye joletrare. Prandaj një juri joserioze nuk merret me to. Përvoja e gjatë njerëzore ka nxjerrë se sa të pathemelta janë një pjesë e tyre, madje fjala e saktë do të ishte, se sa të kota janë ato përpara veprës së shkrimtarit e cila është radiografia më e mirë e tij. Të gjitha të tjerat janë vetëm fyerje thashethemaxhinjsh. Për fat të keq, bota i njeh, i ka njohur gjithmonë dhe do t’i njohë me sa duket dhe një kohë shumë të gjatë.

Meqenëse jemi në këtë pikë. Ndërsa në botën anglishtfolëse ju bëhej ky vlerësim, në Shqipëri deri dje, ju ka ndjekur “një sulm frontal” në një të përditshme shqiptare, përpos disa komenteve nga shqiptarë që nuk e aprovonin çmimin dhënë Kadaresë shfaqur në faqen zyrtare të “Booker Prize”… Cili është komenti juaj.
Unë nuk e quaj “sulm frontal” këtë, sepse do nderoja fjalën “sulm” dhe do nderoja fjalën “frontal”, e cila nuk ka ndonjë gjë për t’u nderuar. Por ky i ashtuquajtur “sulm frontal”, është një lloj paçavureje, nuk do të gjeja fjalë normale për ta cilësuar. Për fat të keq, kjo është bota jonë shqiptare që bëhet shkak disa herë që vendet e tjera të na shohin me përçmim. Kjo tregon një mungesë zotërimi absolute. Domethënë, që një gazetë mund të jetë kundër një shkrimtari që nuk e pëlqen, dakord, por që të bëjë shkrime, t’i adresohet jurive ndërkombëtare dhe autoriteteve që të mos marrë ky shkrimtar shqiptar çmim, - pra një gazetë shqiptare dhe në Shqipëri ka ndodhur disa herë kjo - është diçka shumë e rëndë, e neveritshme. Por nga ana tjetër, që kjo gazetë të propozojë se ky shkrimtar duhet hedhur në erë me dinamit, kjo është monstruoze, makabre. Edhe këtë unë do ta quaja një gjë që del nga rendi i gjërave. Ajo që është shqetësuese në këtë rast, është heshtja e shtypit tjetër shqiptar, që duron një gjë të tillë, një mungesë qytetarie, një mungesë solidariteti minimal që duhet të ketë midis kolegëve. Dhe shkrimtarët e tjerë heshtin e vështrojnë këtë histori, sikur të bënin sehir krimin në një shesh. Kjo është turpi mendoj unë, i jetës sonë letrare sot, është një nga turpet e jetës sonë kulturore sot, kjo heshtje përpara ligjit, heshtje përpara të vërtetës. Kjo tregon një burracakëri shumë të madhe të shoqërisë sonë. Njerëzit janë gati të vriten për hiçgjë, por shumë rrallë hyjnë në koflikt për gjëra parimore. Sejmenët ngrihen dhe luftojnë për padronët e tyre që janë në partitë politike, por ata nuk hyjnë në luftë parimore, për të mbrojtur kolegët e tyre. Nuk ndodh gjëkundi në Evropë një gjë e tillë. Kjo është një nga turpet tona.

Ju deklaruat para dy ditësh se do të donit ta merrnit këtë çmim si konfirmim të besimit dhe shpresave që nuk u gabuan. Në ç’kuptim?
Në fakt është bërë përkthim pas përkthimi, ajo deklaratë. Unë kam pohuar se jam një shkrimtar nga Ballkani Perëndimor nga i cili vijnë zakonisht lajme jo të bukura, shqetësuese, të këqija. Dhe unë kam pasur gjithmonë dëshirë që të vijë dita që të vijnë lajme të gëzueshme, kulturore. Këtë çmim unë e quaj si një konfirmim të besimit që kjo juri pati për këtë pjesë të botës, që fatkeqësisht ende është në shqetësime, në turbullirë. E mora këtë çmim si një shenjë besimi për vendin tonë, për popullin tonë, edhe për popujt tanë fqinjë. Në fund të fundit ne jetojmë në një zonë të botës ku marrim bashkërisht atë turpin kur bëjmë gjëra të turpshme, pra e marrim bashkë atë të keqe dhe prandaj bashkarisht duhet të luftojmë për të hequr njollat që na ka vënë bota.

Keni shkruar për gati gjysmë shekulli. Si e shihni letërsinë tuaj në raport me letërsinë që po vjen dhe traditën shqiptare?
Une besoj se mosha e letërsisë shqiptare është e tillë që praktikisht nuk krijon shkëputje të këtij lloji. Letërsia shqipe ka një moshë një shekull e gjysmë, ajo artistike ka një moshë shumë të re. Dhe tek popujt e Evropës nuk ka ndonjë moshë shumë më të madhe. Letërsia artistike, proza artistike, në përgjithësi, është e re. Kështu që nuk lejon që të bëhet një ndarje, një largim i asaj që quhet letërsi moderne, klasike, tradicionale. Pak a shumë ato janë bashkë, janë të përziera me njëra-tjetrën, janë si shtëpitë e një fshati që kanë krijuar një bashkësi. Ato kanë një shkrirje krejt të natyrshme, pavarësisht nga ndryshimi i rendit politik. Mendoj se ky është një keqkuptim i ngatërrimit të letërsisë me rendin politik. Ne jemi ende të obseduar nga politika, pra duam të transferojmë rendin në letërsi sipas modeleve të rendit politik. Nuk mund të ekzistojë një gjë e tillë në letërsitë serioze.

Thuhet se një nga gjërat e fundit që keni shkruar lidhet me fëmijërinë. Përse bëhet fjalë?
Është një roman i shkurtër, i dendur. Besoj do ta botoj në Shqipëri nga vjeshta.
Janë gjëra që lidhen me adoleshencën e një shkrimtari dhe me formimin e tij si qenie artistike.

[Sokoli]

Cmimi prej £60,000 ($A145,400) si dhe nje trofe simbolike do t'i dorezohen Kadarese gjate nje ceremonie qe do te mbahet ne Edinburg te Skocise ne daten 27 Qershor. Gjithashtu eshte caktuar dhe nje shume prej £15,000 ($A36,350) shperblim per nje perkthyes perzgjedhja e te cilit eshte lene ne deshiren e vete shkrimtarit.

Ne nje prononcim te leshuar ne Londer nga organizatoret e cmimit "Man Booker", Kadare eshte shprehur se ndjehet thellesisht i nderuar.

Daily Telegraph

[Diabolis]

KADARE:NUK KRENOHEM, POR AS TURPEROHEM QE JAM SHQIPTAR

Kadare thote se vleresimi eshte i madh pasi konkuronin shume shkrimtare te njohur Shkrimtari Ismail Kadare thote se e ka befasuar fitorja e cmimit te madh Man Booker Prize dhene ne Britanine e madhe.

Ne nje interviste per BBC, Kadare tregon se mes 5 perkthyesve te vepres se tij ne anglisht ka perzgjedhur perkthyesin, David Belloes per te fituar 15 mije sterlina.

BBC. Disa here shqiptaret, por dhe lexuesit me gjere kane pritur dhe shpresuar qe ju te fitoni cmimin Nobel ne letersi. Booker Prize eshte cmimi me i nderuar dhe me i vleresuar per letersine ne Britanine e Madhe. A mund te na thoni nese ju ka befasur ky cmim? A e prisnit ate?

Kadare. Pak e dyfishte do te jete pergjigja ime. Nga nje ane nuk me ka befasuar, nga ana tjeter fitorja, po. Nuk me ka befasuar caktimi ne grupin e shkrimtareve midis te cileve do te zgjidhej fitimtari, sepse une sic thate dhe ju duke qene disa here finalist ne Nobel, jam mesuar me te qenit finalist dhe kur je 3 " 4 finalist eshte me e afert fitorja. Ne kete rast, grupi nga do te zgjidhej fitimtari ka qene shume i gjere, me shkrimtare jashtezakonisht te njohur, shume te mire te gjithe, 18 shkrimtare nga gjithe bota dhe shansi per te fituar dukej shume me i vogel se atij i Nobel.

BBC. Zoti Kadare ne vleresimin tuaj per cmimin keni nenvizuar faktin qe jeni shkrimtar nga Ballkani, nje pjese e botes qe me se shumti ka prodhuar lajme per luftera apo mizori njerezore. Zakonisht, ju kemi degjuar te identifikoheni si shqiptar dhe te nenvizoni tiparat me pozitive te popullit shqiptar. Sa ballkanas ndiheni tani?

Kadare. Une mendoj qe cdo shkrimtar shqiptar, sikurse cdo shkrimtar grek, rumun, sllav, kroat, serb do apo s"do ne njefare menyre eshte ballkanas. Ballkani modern ka nje nam jo te mire, perkunder namit te mire qe ka pasur Ballkani antik per shkak te Greqise se lashte. Une nuk jam mburrur ndonjehere qe jam shqiptar dhe as nuk me ka ardhur turp qe jam shqiptar. E njejta gje, as nuk jam mburrur dhe as me vjen turp qe jam ballkanas, ndonese nami i Ballkanit nuk eshte per t"u lakmuar. Identiteti i trete i shkrimtarit qe jeton ne kontinentin evropian eshte njekohesisht shkrimtar evropian. Pra, nje shkrimtar do apo s"do kur eshte i njohur i ka te trija keto identitete dhe sidomos kur botohet ne gjithe hapesiren evropiane. Prandaj, ato jane te lidhura ne menyre te natyrshme dhe aq me teper me Bashkimin Evropian, qe eshte aspirata e gjithe popujve te Evropes, ky identitet behet vertet i kapshem. Ne jemi te gjithe njekohesisht shqiptare, ballkanas, evropian.

BBC. Zoti Kadare. Cmimi Men Book jepet cdo 2 vjet dhe deri me sot u ishte dhene vetem shkrimtareve anglishtshkrues. Ne gare, sic e thate dhe ju ishin dhe shkrimtare te tjere te njohur boterisht, madje fitues te cmimit Nobel. Nje vleresim te lidhur me kete cmim realisht dhe indirekt e merr edhe gjuha shqipe apo jo?

Kadare. Natyrisht. Kur jepet nje cmim i permasave te tilla, cmimin e merr shkrimtari, nuk eshte nder per letersine shqipe sepse letersia shqipe e kohes se komunizmit eshte nje letersi qe nuk cmohet, qe koha e ka hedhur poshte, shumicen e saj. Letersia e mire e asaj kohe, sepse ka nje pjese te mire te saj, eshte minoritare, e pakte. Eshte kjo pakice qe nderohet, prandaj s"mund te thuhet qe eshte nder per letersine shqipe sepse flasim per letersine e komunizmit. Kurse mund te themi me plot gojen qe eshte nje nderim per gjuhen shqipe, sepse gjuha shqipe eshte ajo qe ka prodhuar kete letersi qe merr kete cmim ose te autorit qe merr kete cmim. Prandaj, me e sakte do te ishte dhe me e vertete qe ishte nje vleresim per gjuhen shqipe, ne menyre te terthorte hyn ne gjuhet qe konkurron tashme, ne gjuhet me te medha qe pjellin letersi.

BBC. Ju e percaktoni veten si nje shkrimtar jo politik, por lexuesit e dine mire se letersia juaj ka qene e lidhur me politiken per vete permbajtjen e saj. Cfare vendi ze realisht politika ne jeten tuaj?

Kadare. Kur une them qe nuk jam nje shkrimtar politik e them kete me bindje, sepse duke e njohur mire letersine e madhe boterore, e di qe doza e politikes eshte nje gje e pashmangshme ne letersi, eshte pjese e jetes dhe shkrimtari nuk duhet te kete turp nga politika, por qe te pasqyrosh ne vepren tende edhe rrethana politike ku jeton, kjo s"do te thote aspak qe ti je nje shkrimtar politik. Termi me duket eshte i gabuar. Ne kuptimin politik per shembull, tragjedia greke qe eshte baza e madhe e letersise boterore, kur e mendojme themi fjalen e pare tragjedi greke, kuptojme dicka te perjetshme qe nuk ndikohet nga asgje. Ka pasur shume kahje politike. Nje pjese e subjekteve te tragjedise greke jane te gershetuara me politiken ne menyre te drejtperdrejte. Ne fund te fundit, fjala politike vjen nga fjala polis, qytet, dhe mund ta zevendesojme kete fjale me fjalen qytetare, pra eshte shpirti i qytetarit te letersise. Prandaj, une mendoj qe kam aq politike. Ne kete rast permenda teatrin grek jo se dua te krahasoj vepren time me te, por ne kuptimin qe sa ka nje shkrimtar qe eshte i perjetshem, modeli i perjetshem i letersise Dante Aligeri, pjesa me e bukur e vepres se tij qe eshte "Ferri dhe Purgatori" jane te mbushura me politike.

BBC. Vepra juaj letrare pershkohet nga nje admirim konstant per figuren e shqiptarit me tipare burrerore, liridash"s, njeri i beses, mikprites etj. Nje pershkrim ky qe natyrisht ne Ballkan perceptohet ne kufijte e idileve nacionaliste. C"mendoni ju per kete?

Kadare. Kjo eshte e vertete qe te gjitha ato tipare qe perbejne kolorit kombetar i nje populli, kur keto kthehen ne nje adhurim te verber, behen delirante, behen edhe negative. Une ne veprat e mia nuk kam sublimuar ndonjehere, gjera qe nuk jane per t"u sublimuar. Per shembull, nese kam shkruar nje liber si "Prilli i thyer" ku trajtohen probleme te gjakmarrjes, nuk e kam veshtruar kete nje gje si dicka te idealizuar, nje gje te bukur, ose nje gje te shemtuar. Jam perpjekur te mbaje ate pikeshikim, objektiv te paanshem qe ka vete dukuria. Ai e ka dhe ate qe quhet fjale burrerore. Por doket e nje populli shpesh kane dhe gjera negative, te perziera me gjera pozitive. Sado ne te na pelqeje t"i mburrim doket shqiptare, nuk mund te harrojme qe ai harron gruan, eshte nje mungese e tij, e kohes eshte krejt e vertete. Sikurse epoka greke quhet e lavdishme per artin, e pranon dhe skllaverine. Njeriu mund te veje duart ne koke kur keta tragjike greke, keta shkrimtare te medhenj nuk kane asnje ze kunder skllaverise, sepse nuk shkonte ne mendjen e njeriut ne ate kohe, ishte dicka e pranueshme. Prandaj, ne kodin zakonit shqiptar qe disa e shikojne me adhurim te tepruar eshte zakoni i prites, te vrasesh njeri ne prite eshte nje gje e turpshme, eshte e kunderta e atij qe quhet dyluftim qe ka krijuar bota europiane. Ketu kalon kufiri midis atij qe quhet identiteti i nje populli dhe glorifikimi i panevojshem i asaj qe s"ka pse te himnizohet. S"kemi nevoje ne per ate gje. Ne kemi nevoje per anet e mira, te nje sinqeriteti, respektimi i fjales, respektimi i mikpritjes, pranimi i tjetrit qe tani quhet tolerance dhe eshte nje nga cudite e botes shqiptare, toleranca fetare per shembull e cila eshte fqinje me tolerancen etnike. Njeriu qe pranon fene e tjetrit, pranon edhe kombin e tjetrit. Nuk eshte armiqesor me te.

BBC. Suksesi juaj letrar lidhet kryesisht me veprat e shkruara ne kohen e regjimit komunist. Ngjarjet e asaj periudhe perbejne ushqimin e letersise tuaj, por edhe disa vepra qe ju keni shkruar pas vitit "90 i referohen kohes dhe njerezve te komunizmit ne Shqiperi. Mesa duket, kjo periudhe mbetet nje frymezim per ju zoti Kadare?

Kadare. Une do ta zevendesoja fjalen frymezim me fjalen kujtim. Eshte nje periudhe qe le gjurme ne jeten e cdo populli qe jeton. Eshte gjithe ish-perandoria komuniste qe nje kohe te gjate do ta kujtoje gjithe ate periudhe. Per letersine, kjo s"ka asgje te keqe. Ka nje fraze te famshme te Homerit qe thote "zotat na i japin fatkeqesite qe ne te mundemi te ngreme kenge per to", sepse e gjithe letersia e madhe boterore eshte ngritur kryesisht mbi ngjarjet e renda, te forta, te dhimbshme disa here, keshtu qe eshte e kuptueshme qe dhe periudha komuniste te hyje ne keto. Por, nderkaq, gjithe historia e botes pergjithesisht eshte e ashper. Kjo eshte nga me te shemtuarat qe ka ndodhur ne jeten e nje populli qofte komunizmi, qofte fashizmi, epidemite e fundit te njerezimit. Historia e njerezimit eshte e ashper dhe letersia shpesh eshte bere letersi e madhe, pikerisht ne periudhat e ashpra. Per shembull, Shekspiri ka jetuar ne nje kohe shume te rende, Servantes shumete rende, Dante Aligeri po ashtu. Nje pjese e letersise, qofte shkrimtaret si Kafka ne nje periudhe shume te heret, te pashprese. Nuk demtohet letersia nga kjo gje. Si ne ate minieren qe eshte e pasur me qymyr, qymyri eshte teper i zi, sigurisht, ajo nxjerre diamantet e saj. Gjithe puna eshte se ne vepren time si shkrimtar ne menyre te natyrshme ka dale qe pak a shume une kam bere te njejten veper si ne regjimin qe vdiq dhe ne regjimin qe eshte e kunderta e saj. Une nuk u bera ne vepren time me kurajoz ne ato qe shkrova pas renies se komunizit, sesa ne ato qe kam shkruar aq sa mundesha te shkruaja ne ate kohe. Une jam vertet krenar qe vepren me te kurajshme e kam shkruar ne kohen me te veshtire, kur ishte e rrezikshme. Prandaj kjo me ka krijuar nje komoditet shpirteror, sepse vete kur kam qene ne komunizem, kam menduar si do te shkruaja valle po te isha ne nje vend te lire, a do te shkruaja me mire? Dhe del qe letersia eshte paradoksale. Regjimi mund te jete i keq dhe ti mund te besh letersi te lire. Sikurse e kam thene shpesh kete, regjimi mund te jete i lire dhe ti je i roberuar, sepse shpirti jot eshte i roberuar.

BBC. Si pjese e cmimit me e bukur eshte dhe nje shume prej 15 mije sterlinash, per nje perkthyes te vepres tuaj. A mund te na hiqni per degjuesit e BBC " se, kersherine dhe te na tregoni perse eshte fjala dhe nese juve keni vendosur apo menduar se me cilin perkthyes do te bashkepunoni?

Kadare. Une mund ta nxjerr kete sekret ne Shqiperi. Une kam 5 perkthyes ne Shqiperi. Jane shume si te thuash. Meqenese eshte e drejta e autorit te zgjedhe njerin prej tyre, nuk e kam pasur te lehte. Une u jam mirenjohes te 5 perkthyesve, sepse ata te gjithe kane bere te njohur vepren time ne gjuhen angleze, por e kam pasur vertet te veshtire dhe meqenese autori ka te drejte t"ia japi njerit, ia kam dhene anglezit, David Belloes, perkthyes i shkelqyer. Ai eshte vete shkrimtar, eseist i famshem, ka shkruar libra origjinale.

Intervistoi: Aleksander Furxhi

[Sokoli]

Lidhja e meposhteme con ne faqen zyrtare te Man Booker International. Mund te shihni dhe lini komente mbi shkrimtaret pretendete perfshi dhe Kadarene.

http://www.manbookerinternational.com/peoples/

[klos]

A do të ishte mirë që institucionet kompetente në Shqipëri dhe Kosovë 27 qershorin (ose ditën që Kadare të marrë çmimin Nobel) ta deklarojnë zyrtarisht si Dita e Kadaresë? Dhënia e çmimit letrar “Man Booker International” kolosit të kulturës sonë kombëtare Ismail Kadare është padyshim një vlerësim i madh i krijimtarisë unikale Kadareane e cila prej dekadash ka hyrë në thesarin e letërsisë më të mirë botërore. Edhe pse ende kjo krijimtari pret të marrë atë vlerësim që i takon prej vitesh, pra çmimin “Nobel”.
Çmimi për Kadarenë është edhe një nder e krenari për kombin shqiptar dhe për vetë Ballkanin e trazuar e namkeq. Siç e tha shume bukur vete Kadare, pas këtij çmimi shpresojmë se opinioni botëror do të kuptojë se Ballkani mund të jetë edhe burim lajmesh për suksese në art, letërsi dhe civilizim. Shqipëria në veçanti dhe Ballkani në përgjithësi kanë nevojë për më shumë lajme të mira.
Ne shqiptaret kudo që jemi: në Shqipëri, Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni, Amerikë, Itali, Gjermani, Greqi, Angli e vende të tjera të botës kemi rastin që rrallë mund të na jepet: 27 qershorin 2005, ditën e ceremonisë kur Kadaresë do t’i jepet çmimi “Man Booker International” ne duhet ta shndërrojmë në një ditë feste kombëtare.
Mbase do të ishte mirë që institucionet kompetente në Shqipëri dhe Kosovë 27 qershorin (ose ditën që Kadare të marrë çmimin Nobel) ta deklarojnë zyrtarisht si Dita e Kadaresë.
Kjo ditë meriton të nderohet së pari nga gjithë krijuesit shqiptarë, Lidhja e Shkrimtarëve dhe e Artistëve dhe shoqata të tjera të krijuesve. Kjo ditë duhet të nderohet nga gjithë ne, lexuesit shqiptarë të Kadaresë, që pas autorit, jemi të parët që duhet të gëzohemi për vlerësimin që i bëhet shkrimtarit tonë më të dashur, me veprat e të cilit u rritem dhe çlodhëm shpirtin edhe në momentet më të vështira.
27 qershori 2005 duhet të nderohet edhe nga gjithë politikanët e pushtetarët shqiptarë, sidomos në Shqipëri e Kosovë. Kjo ditë mund të jetë edhe një rast i mirë për politikanët në Shqipëri që janë të përfshirë nga ethet e zgjedhjeve të 3 korrikut. Në këtë ditë të shënuar, politikanët në Shqipëri bëjnë mirë ta ndërpresin fushatën elektorale dhe të festojnë me gjithë të tjerët. Edhe ata duhet të inkurajohen nga vlerësimi që iu bë Kadaresë. Asgjë nuk do humbasin nëse nuk bëjnë fushatë një dite: populli është i tejngopur me premtimet e tyre të deritashme. Le të kujtohen ata se interesat e Shqipërisë duhet të jenë imperativi i zgjedhjeve të 3 korrikut. Më 3 korrik 2005 le të marrë edhe politika shqiptare më së fundi një çmim nderi: vlerësimin ndërkombëtar që zgjedhjet ishin vërtetë të lira e të ndershme, në përputhje me standardet e demokracisë perëndimore. A nuk do të ishte dhe ky një lajm i mirë që i jepet botës nga Shqipëria namkeqe? Veçse politikanet nuk duhet të abuzojnë me emrin e Kadaresë për të fituar kapital politik. Jam i bindur se vetë Kadare, ashtu si ne, lexuesit e tij shqiptarë, nuk do ta pranonte një gjë të tillë.
Mendoj se është një rast i mrekullueshëm për diplomacinë shqiptare që më 27 qershor dhe në vijim t’i bëjnë jehonë këtij momenti madhor për të propaganduar letërsinë dhe kulturën tonë kombëtare dhe për të përmirësuar imazhin e Shqipërisë e të shqiptarëve në botë. Qeveria shqiptare duhet t’u japë ambasadave tona nëpër botë fonde të veçanta për të organizuar aktivitete të posaçme për këtë qëllim me pjesëmarrjen e sa më shumë personaliteteve të huaja të letërsisë, kulturës, artit, politikës dhe fushave të tjera në vendet ku ambasadat tona veprojnë. Ambasadat tona duhet të punojnë më me zgjuarsi e përkushtim për të bërë të njohura në bote arritjet e letërsisë, artit, kulturës dhe studimeve shqiptare. Dhe nuk ka rast më të mirë për ta bërë këtë sesa ky moment i dhënies së çmimit “Man Booker International” Kadaresë.
Për të kuptuar se sa rol luan letërsia në njohjen dhe miqësinë mes popujve mbase është vendi të përmend në këtë shkrim edhe një moment të përjetuar kur isha student në shkollën e Ligjit në Universitetin e Bostonit (1997-1998). Në programin që unë bëja për Master Degree për ligjin amerikan kishte edhe avokatë, gjyqtarë e studentë nga shumë shtete të botës. Ishte edhe një gjyqtare nga Greqia. Kur na binte rasti të diskutonim për vendet tona, unë do të përmendja se Nënë Tereza është shqiptare dhe se shkrimtari i mirënjohur në Evrope e më gjerë, kandidati për çmimin Nobel, Ismail Kadare është shqiptar. Ishte befasuese për mua kur gjyqtarja greke filloi të fliste me aq pasion për Kadarenë dhe të përmendte me saktësi titujt e librave të Kadaresë që ajo kishte lexuar. Në vazhdim ajo tha se Kadareja është një shqiptar dhe shkrimtar i madh. “Ai është shkrimtari im më i preferuar dhe ëndërroj që të kem rastin ta takoj edhe personalisht Kadarenë”- vazhdoi diskutimin ajo. Ishte një kënaqësi e krenari e madhe të dëgjoje një gjyqtare greke të fliste aq mirë për një shkrimtar shqiptar dhe për letërsinë shqipe para një “auditori” ndërkombëtar.
Ja pra, sa ura miqësie me popujt e tjerë na ofron vepra Kadareane! Çmimi “Man Booker International” i forcon dhe zgjeron edhe me tej këto ura. Veçse ne shqiptarët duhet të dimë t’i përdorim me mençuri e civilizim këto shanse, këto ura dhe jo t’i shkatërrojmë ato.
Edhe studentët shqiptarë nëpër botë, emigrantët shqiptarë dhe shoqatat e tyre të shumta kanë një rast të rrallë që t’i bëjnë jehonë kulturës sonë kombëtare dhe të venë në pah dhe të krenohen me faktin se Ismail Kadare është shqiptar. Pra, më 27 qershor 2005 për emigrantët shqiptarë në botë do të jetë mirë të gjejnë mënyrat më të përshtatshme për të festuar.
Gjithashtu unë shpresoj që ky eveniment i madh do të ndryshojë për mirë edhe ata që kanë shkruar kundër Kadaresë, kushdo qofshin këta. Edhe ata duhet të bëhen pjesë e pandashme e gëzimit që na jep sidomos ne shqiptarëve një moment i tillë. Ata duhet të bëjnë edhe diçka më shumë se kaq: të behën dashamirës të Kadaresë dhe t’ia lënë së kaluarës inatet, pakënaqësitë, dashakeqësitë. Ata këtë vit duhet të japin kontributin e tyre pozitiv për të larguar mjegullën dhe paragjykimet që kanë ndikuar negativisht në dhënien e çmimit Nobel Kadaresë.
Këtë vit, të gjithë shqiptarët pa dallim, duke filluar nga presidentët Moisiu e Rugova, nga akademiku Rexhep Qosja dhe shkrimtari i mirënjohur Dritëro Agolli, dhe të gjithë intelektualët e tjerë shqiptarë dhe shoqatat e organizimet e ndryshme të tyre, mendoj se kanë një detyrim moral: të bashkohen dhe të bëjnë atë që u takon në mbështetje të kandidaturës së Kadaresë për çmimin Nobel, çmim që padrejtësisht Kadaresë i është vonuar prej shumë vitesh. Krijimtaria e Kadaresë është e përmasave nobeliste, por mbështetja e institucioneve shqiptare dhe e shqiptarëve për fat të keq pothuajse nuk ka ekzistuar.
Dihet se mirësia dhe jo ligësia e fisnikëron njeriun. Ne shqiptarët kemi nevojë të fisnikërojmë vetveten dhe të duam njëri-tjetrin. Ne duhet ta duam e respektojmë edhe më shumë kolosin e kulturës sonë Ismail Kadare. Të shkruash sot kundër Kadaresë është diçka e padenjë, e pamoralshme dhe jokombëtare. Asnjë e mirë, asnjë përfitim nuk vjen nga shkrime të tilla. Dhe të jemi të sigurtë që shkrime të tilla nuk do të arrijnë kurrë të zbehin madhështinë e krijimtarisë së Kadaresë. Ne shqiptarët duhet të jemi më fisnikë e më dashamirës me Kadarenë dhe t’i jemi përjetë mirënjohës për nderin dhe krenarinë që ai i jep kombit shqiptar. Dhe le të bashkohemi të gjithë ne shqiptarët në urimin që 70-vjetori i lindjes së Kadaresë (28 janar 2006) të festohet me Kadarenë nobelist dhe me madhështi kombëtare.
Le ta mbyll këtë shkrim me urimin që del nga zemra: Faleminderit Kadare për nderin që i bën kombit tonë të dashur! Të jemi mirënjohës që na jep kënaqësinë e rrallë që të krenohemi që jemi shqiptarë, bashkëkombës të të madhit Kadare!


Zef Brozi
Gazeta Panorama

[Shijaksi-London]

Detajet e ceremonisë mbrëmë në Muzeun Kombëtare skocez dhe deklaratat e shkrimtarit

"Booker, sfidë më e madhe se Nobeli"
Kadare mori dje çmimin prestigjoz në Edinburg


--------------------------------------------------------------------------------

Muhamed Veliu


Dje në Edinburg Ismail Kadare ka prekur triumfin. Cmimi "Man booker international Prize" prej 60 000 paundësh dhe trofeu iu dorëzuan në buzëmbrëmje në një ceremoni në Muzeun Kombëtar të Skocisë. I shoqëruar nga bashkëshortja e tij Helena, dita e 27 qershorit, ka qenë për të një ditë e gjatë mbuluar prej përjetimesh të veçanta. Ka dhënë deklarata mbi përjetimin e çmimit, ka pozuar për fotoreporterët në Edinburg, në pikat më të njohura historike të kryeqytetit skocez, ka folur në takime paraprake mbi letërsinë ndërkombëtare, dhe është vendosur në fokusin e mediave me frazat e tij surprizë, mbi diktaturën në Shqipëri, mardhëniet e tij me një varg shkrimtarësh që i ka quajtur "mediokër" dhe dashakeqët që e kanë sulmuar me deklarata të llojit "ndihmës i diktaturës…

Nobeli
Në ceremoninë e rastit, zhvilluar në mbrëmje, shkrimtari Ismail Kadare është shprehur se "fitimi i këtij çmimi ka qënë një suprizë e vërtetë". Por deklarime surprizë janë cilësuar ato që janë dhënë për mediat vetëm disa orë përpara dorëzimit të çmimit të përdyvjetshëm. Në një konferencë shtypi me gazetarët e shumë interesuar, Kadare ka folur rreth gëzimit që përjetoi kur e njoftuan për fitimin e "Man Booker International Prize". Me nota humori ka hedhur deklaratën e tij të parë mbi vështirësinë e çmimit që fitoi. "Çmimi "Booker" ishte më i vështirë për t'u fituar se sa Nobeli",- tha shkrimtari, duke shtuar se "kur unë pashë listën e kandidatëve për çmimin mendova se do të ishte e pamundur që të fitoja. Ishte një grup me shkrimtarë me të vërtetë të njohur, dhe ndoshta që të gjithë në listë kanë menduar se do të ishte e pamundur që të fitoja, pasi disa nga ata janë nderuar me çmimin Nobel". Po me nota humori ka komentuar edhe faktin e të qënurit i nominuar tre herë për çmimin prestigjoz Nobel. "Duke qënë se jam propozuar disa herë për Nobel, mu duk se ishte më e vështirë që të fitoja çmimin Man Booker se sa atë Nobel".

Unë dhe regjimi
Gjatë bisedës Kadare ka treguar për problemet që ai kaloi gjatë diktaturës komuniste, me ndalesat që i bëheshin botimit për disa vepra që nuk i pëlqenin regjimit. "Ka patur shumë pak shkrimtarë që kanë shkruajtur letërsi të vërtetë në vëndet totalitare. Rregjime të tilla totalitare pëlqenin shkrimtarët mediokër". Duke sulmuar të tillë shkrimtarë Kadare shtoi: "Eksiztonte një aferë e pafund dashurie midis totalirarizmit dhe mediokrëve. Ata janë në luftë të vazhdueshme me të tjerë shkrimtarë që nuk janë mediokër". Për Kadarenë, sa herë që publikohej diçka, madje edhe një faqe, ishte një satisfaksion i vëretë. "Çdo rast i tillë ishte një triumf" do të nënvizonte ai. "Nëse të tilla triumfe ndodhnin disa herë radhazi atëherë me të vërtetë ishte një kënaqësi e veçantë. Një ndjenjë e tillë na bëri ne që të vazhdonim të shkruanim gjatë kësaj periudhe. Në të kundërtën do të budallallepseshim apo do të ishim dorëzuar".

Kundërshtarët
I pyetur nga mediat, në vazhdën e këtyre gjykimeve, Kadare nuk ka harruar tu kundërvihet edhe kundërshtarëve të tij, të cilët shpesh herë, si në shtypin shqiptarë dhe atë të huaj janë munduar të hedhin baltë mbi punën dhe personalitetin e tij, duke e cilësuar si "ndihmës të diktaturës". Ai tha : "Eshtë në modë tani që në vendet ish komuniste të ish-Bllokut Sovjetik për njerëzit të thonë; "Unë mund të isha bërë shkrimtar por nuk u lejova". "Njerëzit që kanë të drejtë të flasin rreth asaj periudhe janë ata të cilët mundën të bënin diçka, dhe jo ata të cilët ndenjën në heshtje dhe kanë nostalgji retrospektive. Është shumë e lehtë të japësh leksione morale",- ka thënë Kadare duke sqaruar se "ndonjëherë leksione të tilla jepen nga njerëz të cilët nuk kanë një shtat të moralshëm për vehten e tyre".


INTERVISTA

"Të bësh letërsi të vërtetë në diktaturë"
Pjesa më e madhe e veprës suaj është shkruar në Shqipërinë komuniste. Çfarë do të thotë të krijoje në Shqipërinë e asaj kohe?
Në Shqipërinë komuniste si në çdo vend komunist kishte dy lloj krijimtarish. Ajo që ishte e vërteta, letërsi e vërtetë, letërsi e madhe botërore, letërsi në gjurmën e traditës më fisnike të letërsisë, dhe një pseudo-letërsi, ajo që quhej letërsi e realizmit socialist, që ishte negacion i letërsisë, ishte propagandë dhe s'quhej letërsi. Prandaj të krijoje këtë propagandë ishte shumë e dëshirueshme për shtetin komunist, por po aq e padëshirueshme dhe anormale ishte të krijoje letërsi të vërtetë. Shkurt, që të bëje letërsi të vërtetë, në një vend komunist stalinist si Shqipëria ishte një gjë anormale, e keqe, e dënueshme, e parë me sy të keq dhe shteti do të përgjonte që të kapte rastin që ta ndalonte shkrimtarin që të vazhdonte këtë gjë.

Si i shihni raportet mes popujve ballkanikë aktualisht?
Popujt e Ballkanit kanë patur një periudhë kur janë marrë vesh mirë me njëri tjetrin, sepse është e kuptueshme, kanë patur një fatkeqësi globale, që t'u rrinte mbi krye; pushtimin otoman. Mirëpo kur ata dolën në liri, të pavarur, ata u bënë shumë të ashpër me njëri tjetrin, pra përjetuan një periudhë që nuk i nderon aspak. Pati shumë urrejtje, shumë zemërim njëri kundër tjetrit. Ajo që quhet patriotizëm, që është një ndjenjë e shëndetshme për një popull, duke u tepruar, duke kaluar çdo kufi të llogjikës, u shndërrua shumë herë në atë që quhet nacionalizëm, në armiqësi me popujt e tjerë. Kjo ka qenë fatkeqësi e popujve të Ballkanit. Pra kanë një traditë të keqe të marrëdhënieve midis tyre që duhet ta kapërcejnë. Ata ndodhen përpara një prove të vështirë dhe mendoj se aspirata e popujve të Ballkanit për t'u integruar për në Evropë, është një lloj orientimi, një lloj shenje që do t'i bashkojë të gjithë, mendoj unë, për t'u afruar me njëri tjetrin. Kjo, sepse procesi i integrimit në Evropë, është një proces i emancipimit të brendshëm për ata vetë.

Do të mbetesha pikërisht këtu. Lidhur me veprën tuaj, e cila ka qenë shpesh herë në qendër të debatit për shkak të përkatësisë suaj etnike, apo ndonjë sulm kundër kësaj vepre. Çfarë do të thoshit në këtë drejtim?
Për fat të keq popujt e Ballkanit, kanë sulmuar shpesh njëri tjetrin për arsye etnike, për arsye kufijsh, për arsye politike. Letërsia për fat të keq është gjendur gjithnjë në mes të kësaj lufte dhe ajo ka pësuar goditje nga njëra anë ose nga ana tjetër. Për shembull, në qoftë se unë në mënyrë të natyrshme si shkrimtar kam mbrojtur lirinë e popullit të Kosovës, natyrisht unë do sulmohesha nga ajo pjesë ballkanike, që ka qenë kundër kësaj lirie. Shumë shkrimtarë të Ballkanit kanë rënë pre e pasojave, janë gjendur, si të thuash, midis një sheshi lufte, midis një zjarri të kryqëzuar. Kjo ka qenë e pashmangshme, por ky nuk është një shqetësim për shkrimtarin. Nëqoftëse shkrimtari me ndërgjegje e bën një vepër, që është e plotë, e vërtetë dhe mbron në radhë të parë artin dhe nëpërmjet artit mbron gjërat më të shtrenjta që ka bota, ai s'ka pse të shqetësohet për këtë zjarr të kryqëzuar.
Marrë nga "Europa e Lirë"

[Diabolis]

Kadare: Kështjella e Makbethit, streha që ndezi letërsinë time


Ismail Kadare

Zoti President, Zotërinj anëtarë të jurisë, Zonja dhe Zotërinj,
Falemnderit, po, falemnderit ngrohtësisht për këtë nderim të lartë që marr sot dhe për fjalët miqësore që po dëgjoj.
Nëse do duhej ta filloja këtë fjalim me një himn letërsisë, duke treguar besimin tim tek ajo, më saktë, duke shprehur idenë se është letërsia ajo që më ka bërë njeri të lirë, rreziku do të ishte i madh, mos një deklaratë e tillë do të dukej pak e thjeshtë dhe banale nga goja e një shkrimtari që sapo ka bërë dy mijë kilometra për të ardhur tek ju.
Në të vërtetë, distanca ndërmjet Tiranës, kryeqytetit të vendit tim, dhe Edinburgut, kryeqytetit të Skocisë, është pikërisht kaq. Ajo nuk pengon jo vetëm për të insistuar në këtë deklaratë, por do të shtoja, edhe pse kjo mund të dukej e çuditshme, që në raportet ndërmjet letërsisë, lirisë dhe atij që po ju flet, Skocia ka luajtur një rol nxitës.
Lejomëni të përsëris këtu në formë të përmbledhur atë çfarë kam shkruar 40 vjet më parë në një nga rrëfimet e mia të para, “Kronikë në gur”, që Z. Carey me të drejtë e citoi para pak minutash, me mprehtësi.
Jam lindur dhe rritur në një qytet të thjeshtë mesjetar të Shqipërisë, në qendër të të cilit ngrihej një kështjellë me një dukje madhështore aq sa dhe kërcënuese. Në të gjitha regjimet, përfshi dhe atë komunist, ajo fshihte një burg. Dhe siç mund të shihej nga të gjitha lagjet e qytetit, kjo kështjellë që ngrihej mbi kullën-burg u rrezatonte forcë dhe kërcënim katër pikave të horizontit.
Që fëmijë qeshë rritur në hijen e saj. Por, në moshën 11-12-vjeçare, në kohën e leximeve të para serioze, papritur një tjetër kështjellë pushtoi trurin dhe imagjinatën time. Një kështjellë skoceze e ngritur pikërisht këtu, jo larg Edinburgut: kështjella e Makbethit.
Magjepsja ime pas saj ishte e tillë që kështjella e largët skoceze e zbehu atë të vërtetën e qytetit tim. U zbrapsën burgu i saj, rojet dhe kërcënimi i saj. Ngjau kështu diçka e pazakontë: një adoleshent shqiptar, në fund të këtij vendi të shtypur nga zgjedha komuniste, u gjend i joshur falë Shekspirit, nga mjegullirat e një Skocie përtej imagjinatës.
Duke iu shfaqur një botë tjetër, ajo e letërsisë, ky adoleshent i kishte besuar tashmë jo vetëm imagjinatën e tij, por edhe vetëdijen e tij morale kësaj bote tjetër. Ligjet e saj u bënë për të ligje të para, mbi gjithë të tjerët. Udhëheqësit e saj – Homeri, Shekspiri, Dante, Kafka… – u bënë padronët e saj të vërtetë.
Iu dhashë kësaj magjepsjeje siç i jepesh një feje.
A nuk na kanë pyetur kaq herë, ne shkrimtarëve të ish-perandorisë komuniste: “Si e shpjegoni që ju paskëshi mundur të bëni letërsi të mirëfilltë në këtë vend dhe në atë periudhë ku kjo dukej e paarritshme”? Për këtë pyetje, përgjigjja ime në përgjithësi është kjo: “Ne kemi besuar tek letërsia. Dhe ajo, në këmbim të besnikërisë dhe të besës sonë, na dhuroi bekimin dhe mbrojtjen e saj.”
Të besosh tek letërsia, do të thotë të besosh në një realitet të epërm; të besosh tek letërsia do të thotë që regjimi i tmerrshëm të cilit iu nënshtrua vendi im ishte më i dobët se madhështia e pikëlluar e letërsisë. Të besosh tek ky art, kjo do të thotë që të jesh i bindur se ai regjim të cilit ju nënshtruat, se policia që ju përgjonte, se udhëheqësit e lartë, funksionarët, gjithë ngrehina e tiranisë nuk është veçse një makth kalimtar, në krahasim me Urdhrin suprem për të cilin ju ishit bërë dishepull.
Për t’i rënë shkurt, lejomëni të rikujtoj këtu një episod nga “Komedia Hyjnore”. Kur, duke udhëtuar në Ferr, Dante Aligieri i trembet idesë se një stuhi e tmerrshme po afrohet, mësuesi i tij Virgjili i thotë: “Mos kini frikë, është stuhi e vdekur!”
Këto fjalë e sqarojnë mirë atë që thashë pak më parë. Nëse ti ia del mbanë ta bësh vetveten që të shohë motin e ashpër të diktaturës si një “stuhi të vdekur”, atëherë do të keni në dorë çelësin e enigmës. Dhe vetëm letërsia mund t’ia japë shkrimtarit atë çelës.
Nuk është e lehtë, për atë që shkruan, të ndihet i gjallë në mes të një regjimi të vdekur. Nën regjimet totalitare, letërsia dhe artet e tjera janë përballur me një provë mizore që s’është parë kurrë në historinë e botës. Në të gjitha kohërat njihen ndëshkimet e shkrimtarëve, censurat, dënimet, internimet, dëbimet. Por ajo për të cilën po flas nuk e përmban ndalimin e qarkullimit të veprave më të famshme, të atyre që i quajmë “katedrale” të krijimit artistik. Jo, ai u përpoq të mohojë përgjithmonë madje edhe mundësinë për të ngritur monumente të tilla. E thënë ndryshe, ai u mundua të shkatërrojë edhe lëndën me të cilën ndërtohen këto katedrale. Ai është shtrënguar të krijojë një racë të re shkrimtarësh që me duart dhe zellin e tyre, u punësuan për të shkatërruar letërsinë.
Në një farë mënyre, stalinizmi ia doli mbanë. Radhët e shkrimtarëve që do të dezertonin Tempullin do të argumentonin ditë pas dite, megjithëse të tjerët, besnikët do të shihnin ditë pas dite se si radhët e tyre pakësoheshin. Ne s’ishim veçse një pakicë në një shkretëtirë pa kufij dhe pa shpresë e cila quhej Realizëm Socialist.
Ne ngushëllonim njëri-tjetrin, ndërsa përpiqeshim të bënim letërsi sikur ai regjim të mos ekzistonte. Ia kemi dalë aty-këtu. Disa herë, jo. Ideja se ne do mundnim të përgatisnim ndonjë copëz ushqimi shpirtëror për popullin tonë të burgosur, na ka mbushur me gëzim.
Lejomëni të insistoj: po, ky ushqim shpirtëror modest ka qenë një lloj racioni mbijetese për popullin tonë në atë vend-burg.
Dhe papritur, një ditë, duke kapërcyer natën e diktaturës, kjo bukë burgu për çudi arriti deri tek duart tuaja. Në qytetet tuaja të lira – në Paris, Londër, Nju Jork, Madrid, Vjenë, Romë…– , ju keni marrë në duart tuaja këtë bukë burgu dhe e keni parë me kuriozitet. Më pas e keni shijuar, e keni vlerësuar, e keni respektuar se kjo bukë ishte po aq e ngrënshme për ju, njerëzit e lirë të një bote të lirë.
Një shkrimtar shqiptar nuk mund të priste vlerësim më lavdërues. Për të, ishte një mrekulli si ato që rrëfehen në shkrimet e shenjta. Shqipëria e vogël e harruar, e ndarë nga bota, thuajse e fshehur, kishte dhënë pra një shenjë se ishte ende gjallë? Ajo kishte bërë të ditur se, megjithëse diktatura e pat mbajtur këmbë e duar lidhur, ajo ende nuk e kishte skllavëruar shpirtin e saj.
Eshtë pikërisht kjo shenjë adresuar nëpërmjet letërsisë dhe e kapur në mënyrë kaq fisnike prej jush, miqtë e mi të shtrenjtë, që bëri të mundur të papërfytyrueshmen. Është kjo shenjë që bëri të mundur këtë çmim që ju më jepni sot. Është ajo që bëri të mundur ardhjen time deri tek ju, deri në tokat e Skocisë. Dhe është përsëri ajo, më në fund, që bëri të mundur vizitën që do të bëj, nesër, për herë të parë, e strukur në imagjinatën time, një strehë e cila më shumë se çdo ngrehinë tjetër, ndezi pasionin tim për letërsinë: kështjella e Makbethit.

[angeldust]

E ka kapur me historine e bukes se burgut Kadareja, qe cuditerisht filloi t'ju pelqente dhe vendeve Perendimore. Edhe ne nje interviste tjeter shume me te hershme ai ka perdorur dhe ka elaboruar te njejten analogji prandaj me ka ngelur ne mendje. Nejse, bukur foli dhe urime Kadarese.

Per kuriozitet ja disa nga lajmet e fundit ne lidhje me kete ngjarje dhe reagimet e shtypit te huaj:

http://www.timesonline.co.uk/article...672867,00.html

http://www.canada.com/news/national/...c-5afbd59b87d8

[Diabolis]

The New York Sun

Mystery of Man: Just Who Is Ismail Kadare?
BY ADAM KIRSCH - Special to the Sun
June 27, 2005

...

But since the International Man Booker is not swathed in the mystique of the Nobel, it raises, in more pressing form, the questions that the Swedish prize should provoke (but seldom does).
Does it make sense to judge writers as different as these - with their different languages, traditions, audiences, expectations - against one another? Can all of world literature be genuinely appreciated and evaluated in translation, as though English were the natural second language of every writer? And can any panel of judges, no matter how distinguished - the first International Man Booker judges were the English critic John Carey, the Iranian memoirist Azar Nafisi, and the Argentinean Alberto Manguel - claim the authority to rank writers of such varied genius?
The choice of Mr. Kadare as the prize's first winner only makes all these questions more pressing. Mr. Kadare is certainly a worthy recipient of the award - he is one of the most frequently mentioned Nobel laureates-in-waiting - but he is also an exceptionally hard writer for an English speaker to understand fully. Mr. Kadare's difficulty owes to the very exoticism that makes him so intriguing to Western readers. Albania is one of the most unfamiliar parts of Europe, an isolated Balkan country of some 3.5 million people who speak a language unrelated to any modern European tongue. David Bellos, a translator who has turned several of Mr. Kadare's novels from French into English, recalled in an essay on "The Englishing of Ismail Kadare" that, when he sought help from an Albanian speaker, he could find only a handful of them in all of Britain.

...

Mr. Kadare is much more a French phenomenon than an English one (he has lived in Paris for the last 15 years), which makes him a strange choice for an English-language prize. Still more than language, however, what makes Mr. Kadare deeply foreign is the Albanian context of his fiction - the recent and ancient history, the political complications, the cultural references and assumptions. Reading Kadare in English, and particularly in the United States, means reading him through a glass darkly.
Translation is always a matter of misprision. But in Mr. Kadare's case, the difficulty of fixing an accurate context extends to his personal history. One of the very first things the International Man Booker Prize announcement says about Mr. Kadare is, "He has lived in France since 1990, following his decision to seek asylum stating that: 'Dictatorship and authentic literature are incompatible. ...The writer is the natural enemy of dictatorship.'"
But the tacit suggestion that Mr. Kadare was a dissident, like Vaclav Havel or Aleksandr Solzhenitsyn, is very misleading. Mr. Kadare could never have survived and published under the Hoxha regime without some degree of cooperation, the complete details of which are not yet entirely clear. Mr. Kadare himself only claims that his writing was ipso facto an act of defiance. "Every time I wrote a book," he has said, "I had the impression that I was thrusting a dagger into the dictatorship."
Several of his books were banned, but others were supportive of the communist regime. In a 1997 article in the the Weekly Standard, Stephen Schwartz quoted some abjectly propagandistic early verse ("The long mountain caravans were waiting, / Waiting for a leader, / Albania was waiting / For the Communist Party.") Rather embarrassingly, ever since the announcement, the comments forum on the Man Booker Web site has been full of abuse and accusation (e.g. "It is absurd to prize a writer, the favourite of the bloody communist dictator Enver Hoxha").
This is not to pass simple judgment on Mr. Kadare, who produced major literary works - some of them, like "The Palace of Dreams," openly subversive - under a tyranny that made his country into the North Korea of Europe. It is simply to note that he and his books do not fall easily into the categories Western readers are likely to bring to them. And this is just as true of literary categories as political ones. Early readers of Mr. Kadare sometimes compared him to Garcia Marquez, hoping to capture his work's forthright rejection of narrow realism in favor of parable. But in fact Mr. Kadare is nothing like Garcia Marquez; his work owes far less to magic realism than to Kafka, and to Albanian epic and myth.
The Kafkaesque side of Mr. Kadare can be seen in "The Palace of Dreams," published in Albania in 1981 and immediately banned, for reasons that become obvious after a few pages.

...

Mr. Kadare's preoccupation with memory and truth, though it obviously reflects his experience under totalitarianism, also stems from his deep concern with Albanian history and how it is recorded and falsified in legend. Novel after novel centers around a ballad, a ghost story, or a heroic tale that is misinterpreted through selfishness or stupidity. In "The Three-Arched Bridge," a medieval capitalist plays on local superstitions to put his competitors out of business, even to justify a murder. In "Elegy for Kosovo," a pair of 14th-century minstrels, one Serb and one Albanian, keep singing their antique songs of mutual hatred, even when their nations are allied in a desperate struggle against the Turks: The needs of the present, Mr. Kadare shows, can be thwarted by the iron grip of the past. The implications for the Balkans today, when memories of the 600-year-old Battle of Kosovo still inflame nationalist hatred, are quite deliberate.
All this should not suggest that Mr. Kadare is a grimly political writer. Misinterpretation is also a wellspring of comedy, and a dry, absurdist humor is seldom absent from Mr. Kadare's fiction. In "The File on H.," he goes even further, making raw slapstick out of the mutual incomprehension of provincial Albanian officials and a pair of Western anthropologists. Surely an Albanian writer winning an English-language prize, which allows him to sell his books to an Anglo-American audience that can only partly appreciate them, is just the kind of irony Mr. Kadare would approve of.

[Diabolis]

Pothuaj i njejti tekst si tek Albania dhe tek Klani nje shkrim

nga Cerciz Loloci (Çerçiz Loloçi)

Nje shkrimit tim te paradokohshem te titulluar “Cmimi Kadare dhe mashtrimi Robert Elsie”, botuar ne gazeten “Albania”, i eshte kunderpergjigjur vete albanologu Elsie ne nje interviste per nje te perditshme shqiptare. Pa kurrfare droje ai pohon se “eshte e vertete qe kam thene se Kadareja eshte relativisht pak i njohur dhe pak i perkthyer ne gjuhen angleze. Kete pohim e bera, besoj, ne nje ligjerate qe i kushtova Kadarese ne janar te ketij viti ne Amerike, kur isha ftuar nga Universiteti i Miciganit. Besoj se gazeta ne fjale e ka keqkuptuar apo keqinterpretuar dicka”.

Gazeta dhe une personalisht si autor i shkrimit, kisha terhequr vemendjen, se albanalogu Elsie mashtronte me kinse mosnjohjen e Kadarese ne boten anglishtfolese. Thenia e tij qe nuk eshte e bere vetem ne ligjeraten e Miciganit, (ka shume shembuj te tjere te ligjerimeve publike dhe jopublike, ku albanologu mban ne menyre kostante nje qendrim dinak dhe me dy fytyra per nje nga personalitetet me te medha jo vetem te kultures shqiptare por edhe asaj boterore, Ismail Kadarese). Ne shkrimin tim nuk ka asnje keqkuptim dhe keqperdorim, perkundrazi ka nje radhitje domethenese dhe pa koment per te gjitha titujt e librave te Kadarese te perkthyera ne anglisht per nje periudhe te vogel kohore.

“The Man Booker Prize”

Nje autor qe njeh gjysempergjysme gjuhen shqipe, por qe pretendon se ka dhene per anglishtfolesit mbi gjashtedhjete autore shqiptare, ndoshta, me rastin e fitimit prej Shqiperise te trofeut te rendesishem “The Man Booker Prize”, do te merrte shkas per ta ndaluar kete fushate denigrimi e shpifjesh ose se paku do te kishte heshtur. (Nuk kam aspak ndermend qe, ne radhet e ketij shkrimi, te listoj konsideratat dhe vleresimet qe jane bere per Kadarene pas triumfit ndaj pese titaneve te Nobelit (Saul Bellow, Gunter Grass, Gabriel Garcia Markes, Naguip Mahfouz dhe Kenzaburo Oe) dhe te nje vargu shkrimtaresh, nga me te njohurit ne universin kulturor boteror (amerikanet Philip Roth e John Updike, kanadezen Margareth Ateood, cekun Milan Kundera, britaniket Muriel Spark, Doris Lessing dhe Ian McEean), por do ta keshilloja qe te bente thjesht nje veprim mekanik: te shkonte ne direktorine e madhe te kerkimit internetik (google), te vendoste atje “The Man Booker Prize 2005” dhe te merrte falas te

gjitha cka u tha nga agjencite dhe gazetat me te rendesishme, perfshi kontinentin europian, Britanine e Madhe, Shtetet e Bashkuara te Amerikes, boten arabe, komunitetin aziatik etj. Gjithashtu, sic kane vene re me te drejte shume kritike dhe shkrimtare, ky cmim nderkombetar, qe jepet prej britanikeve, ka nje konkurence qe mund ta lakmonte edhe konkurimi i pervitshem i cmimit Nobel ne akademine suedeze.

I prirur me shume per te dhene maja te leterise boterore, “Man Booker...” eshte i hapur per te perfshire ne konkurim edhe personalitete qe e kane arre trofeun me te rendesishem boteror dhe pikerisht per kete fakt, ky cmim merr vlera te pazakonta.

Ligjeratori i pasinqerte

Pavaresisht nga cka u tha me siper, Robert Elsie gjeti rugen tjeter: te vazhdoje te keqinformoje, te mahtroje bi e trilingualisht, madje edhe ne gjuhen ku ai eshte bere i njohur me shume se sa nje Hero i Punes Socialiste ne periudhen e izolomit, pra ne gjuhen shqipe!

Mashtrimi, megjithese ne thelb i njejte, ka ardhur kete here ne formen e meposhtme: “Pohimi nuk eshte aspak denigrues per zotin Kadare, eshte vetem nje realitet, qe me siguri edhe autori e pranon. Sipas llogaritjes sime te perafert, deri tani, 35 vepra te Kadarese kane dale ne gjuhen frenge, 24 kane dale ne gjuhen greke dhe 23 kane dale ne gjuhen spanjolle, kurse vetem 12 kane dale ne gjuhen boterore, anglisht!

Kur i krahasojme 12 vellimet anglisht metej, per shembull, me 20 vellimet qe kane dale holandisht, pra ne nje gjuhe te vogel, besoj se del e qarte qe vepra letrare e Kadarese nuk ka depertuar ne ate mase ne boten anglishtfolese si ne vendet e tjera. Kadareja eshte nje emer i njohur per lexuesin francez dhe librat e tij shiten shume, kurse ne Amerike apo ne Angli, zor te gjesh nje liber te Kadarese ne nje librari”.

Perkthyesit anglo- amerikane te Kadarese

Le t’i marrim me radhe dhe pa u ngutur te gjitha mashtrimet e kesaj fraze te sipercituar. Mosnjohja e zotit Kadare ne arealin anglosakson, eshte vetem nje realitet, qe me siguri edhe autori e pranon, thote Elsie. Edhe nje miop qe flet nje prej zhargoneve te gjuhes shqipe, e kupton se keqdashja dhe denigrimi i Elsisese mund te shpjegohet se ai ka arritur te sjelle ne anglisht nje gjeografi autoresh qe nga Gjergj Fishta e deri te memuari i biznesmenit Ekrem Bardha dhe nuk ka mundur te perktheje asnje prej veprave te Ismail Kadarese. (Natyrisht eshte e drejta e tij te zgjedhe dhe perzgjedhe per ne gjuhen boterore ke te doje dhe me kriteret qe ai i shikon te arsyeshme, por, nga ana tjeter, nuk dihet nese Kadareja do te preferonte te perkthehej prej Elsiese, apo jo).

Me sa jemi te informuar, Kadareja ka gjashte perkthyes angleze e amerikane dhe R. E. nuk figuron midis tyre per shkak te nivelit te dobet. Mos valle refuzimi i perkthimeve te tij eshte shkak i ketij mllefi meskin? Elsie flet per nje realitet qe e ditka edhe vete Kadare! Po ku e ka gjetur ai kete pohim te Kadarese? Njeriu duhet te jete teper i pafytyre qe pasi te beje nje shpifje te tille per nje shkrimtar, te shtoje pastaj se vete shkrimtari qenka dakort me shpifjen! Pa u justifikuar asnjehere per kete pohim qe eshte bere edhe ne mjedise te tjera, ne ligjeratat brenda dhe jashte Shqiperie, se paku cmimi nderkombetar britanik do ta bente te ndryshonte kete qendrim keqdashes.

Shtypi me i rendesishem britanik, shtypi spanjoll, shtypi italian, shtypi grek, shtypi francez, te gjitha agjencite nderkombetare (krejt shtypi europian me kanalet me prestigjioze) e ka pasur Kadarene si kryelajmin kulturor duke gjetur secili prej tyre vleresimet e nje shkrimtari te permasave te parrokshme dhe te pangjashem me asnje prej korifejve te letersise boterore. Nuk jane te pakta pohimet qe krijuesi shqiptar perben nje dukuri krejt te vecante ne letersine boterore dhe konsiderohet nder kater-pese me te rendesishmit e te gjitha koherave.







Elsie si ushtaret japoneze

Ripohimi i mosnjohjes ne anglisht te Kadarese prej Elsiese sjell nder mend shume ndodhi komike te se shkuares, mes te cilave edhe ate te ushtareve japoneze te ngujuar ne nje ishull te vetmuar qe prisnin armengrehur dhe kotesisht perfundimin e nje lufte, e cila kishte kohe qe nuk zhvillohej me. (Roberti yne qe jeton ne nje katund te Gjermanise, nuk te jep tjeter ndjesi pervecse ketij asosacioni).

Elsie gjithashtu gabon ose mashtron ne perllogaritjet e librave te Kadarese ne gjuhen angleze, sic edhe nuk thote te verteten per mungesen e librit shqiptar ne librarite amerikane dhe angleze. Sepse edhe sikur te kete deshire per te kqyrur librarite anglo-amerikane, nuk ka qofte formimin e domosdoshem ashtu edhe mundesine fizike.

Elsie nuk ka si te mos e dije se vleresimet e shtypit anglo-amerikan per Kadarene, jane nder me te lartat ne bote. Mjafton te permendim se artikulli i pare teper afirmativ per librin “Kronike ne gur” u shkrua nga kolosi i letrave amerikane John Updike, ne revisten qe ai drejtonte “Newyorker”.

Llumi qe vjen prej viseve amtare

Shqiperia e djeshme dhe sotme ka nje llum te gjithfarshem politik, kulturor, ekonomik (sic ka ndotje te tilla edhe ne vende te tjera qe vijne nga regjime ish komuniste e totalitare) dhe nuk perjashtohet mundesia qe edhe albanologu yne te ushqehet dhe frymezohet prej tyre. Me kete njeri, si cdo shqiptar tjeter, nuk kam ndare kurrfare perbuzje, madje e kam pare si nje sherbestar te gjuhes shqipe, si nje person qe merr dicka te mire nga vendi i vuajtur i rajonit ballkanik dhe e percjell ne boten e perendimit. (Prej disa vjetesh, une kam nje leterkembim dashamires qe mund ta beja me kedo tjeter albanolog a filolog qe kryente dicka te dobishme per kulturen shqiptare). Kureshtja per te mesuar dicka me teper me ka ballafaquar me gjera jo fort te mira dhe qe e ve ne pozita dyshuese gjermano-kanadezin Robert Elsie.

Nga gjashtedhejte autore te perkthyer ne anglisht, fatkeqesisht kam gjetur shkrimtare dhe

libra, qe i perkthente sistematikisht nje sektor i vecante ne shtepine botuese te shtetit komunist “8 Nentori”, ne Tirane. Kesi librash nuk lane dhe nuk kane lene kurrfare gjurme jo me ne vendet perendimore por as ne oaze marksiste-leniniste, me te cilat shteti yne i paranentedhjetes posedonte nje marredhenie te vecante.

Robert Elsie per vetveten

Per ata qe nuk kane shume njohuri rreth albanologut Robert Elsie, mund te shfletojne nje lloj biografie ne nje sajt interneti, ne te cilin jane afishuar librat e shkruara prej tij, perkthimet, artikujt dhe ligjeratat e mbajtuara ne veprimtari te ndryshme. Ne kete sajt, por edhe ne nje tjeter, nje shqiptar qe di pak shkrim dhe kendim, mund te shikoje pa shume mundim te gjithe shqiptaret e perzgjedhur (pesedhjete e pese meshkuj dhe te tjerat femra) dhe, ai Elsie, ne mes, si nje perendimor i pafajshem. Po a eshte vertet kaq i pafajshem ky albanolog.

Ashtu si une, edhe shume te tjereve u ka rene ne sy, se ne biografine e Elsiese nuk thuhet asgje se cfare vendi ze ne komunitetin gjerman te letrave apo ne ate kanadez. Eshte pak a shume nje njeri qe rron me shqipen tone, qe vleresohet e tejvleresohet si nje i huaj dhe qe shpesh shihet si perendi nga shpirtrat e lodhur te diktatures dhe tranzicionit.

Elsie ka hequr nga sajti i vet internetik edhe qe ka qene perkthyes dhe studiues i gjuhes serbokrotate ku, per dijeni te lexuesve shqiptare po sjellim vetem disa shembuj: A Grammar of Serbo- Croatian, Snjezana Kordic (Stephen Dickey). ... Albania: A Reader of Historical Texts, 11th-17th Centuries, Robert Elsie Robert Elsie: Anthology of Sorbian Poetry (1999, introduction and table of contents)... Djordje Zivanovic: Mickieeicz in Serbo- Croatian literature [1956]... Mickieeicz in Serbo- Croatian literature [1956.. Robert Elsie. Anthology of Sorbian Poetry SERBO-CROATIAN, TURKISH. Whatever the field, whatever the language, Consultants Bureau’s expert ... was described a few years ago by Dr. Elsie.

Ligesia anti- Kadare

Ne librin e tij “Historia e Letesise shqiptare”, (“History of Albanian Literature”, Columbia University Press, New York, 1995, Dukagjini, Tirane- Peje, 1997), Robert Elsie i ka kushtuar nje vend shume te gjere Kadarese me titullin “Ismail Kadare, vullneti per te ecur perpara”. Ne fillim te ketij kapitulli ai nenvizon se “... eshte ende i vetmi shkrimtar i degjuar e me emer ne shkalle te gjere nderkombetare”.

Po cfare mund te kuptohet me kete cilesim, pervecse ligesi, dashakeqesi dhe tendeciozitet i theksuar?! Si mund te pranohet ky cilesim per nje autor qe eshte perkthyer ne me shume se dyzet gjuhe te huaja? Ke impresionon dhe mallengjen R. E. ne kete forme per nje shkrimtar qe ka qene disa here (po aq sa Gunter Grassi i famshem gjerman) kandidat i cmimit Nobel? Edhe regjimi komunist, me te cilin Kadareje ka pasur shume probleme, nuk ka tentuar ta beje nje vleresim te tille. Por duke u nisur nga pjesa gjermane e Elsiese, a do te guxonte valle qe te bente nje percaktim te ngjashem per nobelistin Gunter Grass? Kurrsesi jo. Dje kjo per shume arsye, por sidomos sepse asnje vend me standarte demokratike nuk do te lejonte neperkembjen e ikonave kombetare.

Po ne kete liber, Robert Elsie vazhdon: “Qe ne vitet e para, Kadareja u perkrah nga Enver Hoxha, edhe ky nga Gjirokastra, i cili i dha mundesi ta arrije synimet e tij letrare e vetjake, per cka shkrimtare te tjere do te ishin derguar ne internim ose ne burg”. Dhe me poshte shton “Kjo ka bere qe nje numer i mire kundershtaresh me vone ta permendin si “shkrimtar oborri”, apo si “eksponent i regjimit”; kundershtare qe kane vene ne dyshim edhe nese ka qene vertet disident i fshehte, sic eshte munduar ne menyre disi te trashe ta provoje nga mergimi ne Paris”.

Sesa te paverteta jane keto pohime, mjafton te kujtohet se shteti komunist kishte nje politike te vecante per perkthimin e autoreve shqiptare jashte shtetit. Botonte kryesisht per tregun e gjysmebotes komuniste, por synonte edhe perendimin per ta pare si nje epersi ndaj tij. Per fat te keq keta autore dhe librat e tyre, nuk paten kurrfare jehone dhe per kete nuk mund te behet me faj as Enver Hoxha. Regjimet, sado te egra dhe totalitariste te jene, nuk shkojne paralel me krijimin letrar. Edhe nga shtete nen- junte kane dale autore te jashtezakonshem sic ka ndodhur qe edhe ne vende kampione te lirise dhe te demokracise, veshtire te gjesh personalitete te fuqishme edhe per disa dekada me radhe.

Raportet e Kadarese me regjimin komunist

Po le te vime te raportet e Kadarese me regjimin kumunist. Si redaktor i librit “Nje dosje per Kadarene”, mund te pohoj se keto raporte kane qene te veshtira, madje edhe te paperfytyrueshme. Qindra dokumente ne Arkivin Qendror te Shtetit, ne ate te Ministrise se Brendshme, te Ministrise se Jashtme, te Lidhjes se Shkrimtareve, pohojne te kunderten e Elsiese dhe te thashethemnajes qe e ka shoqeruar qe nga libri i pare poetik. Kadare ka qene nder autoret me te kryqezuar sepse nje pjese e rendesishme e veprave te tij, eshte ndaluar dhe censuruar; ai eshte goditur vazhdimisht nga strukturat me te larta partiake dhe shteterore, por po kaq te zellshem ne ligesine e tyre kane qene nje aradhe shkrimtaresh te te gjitha periudhave. Natyrisht qe te gjitha keto Kadare i mundi vetem me letersi dhe me nje personalitet te fuqishem.

Ne mbyllje te ketij shkrimi deshirojme qe, ne menyre publike, t’i bejme Robert Elsiese nje pyetje te veshtire per te: Zoti albanolog, duke abuzuar me pozicionin tuaj si “studiues i paanshem” i letersise shqipe, a i keni derguar ndonjehere jurise Nobel ne Stokholm, ndonje relacion te fshehte per shkrimtarin shqiptar Ismail Kadare?

Qarkullojne fjale dhe opinione se ju e keni bere nje gje te ngjashme. Ne nje rast te tille, nga shembujt e sjelle ne kete shkrim, nuk e kemi te veshtire te marrim me mend se sa dezinformues ka qene ky relacion.