Kadare, i madh apo i famshëm?

[Dr Rieux]

E kam lexuar ne shume vende pretendimin qe Ismail Kadare eshte shprehur per refugjatet e ambasadave si jashteqitja e kombit, thuajse gjithmone ne formen e faktit te kryer sikurse ne postimin e mesiperm. Ne nje interviste te dhene para do kohesh Kadare e ka mohuar kete gje ne menyre kategorike. Dua te di, a ka lexuar/degjuar/shikuar njeri kete deklarate te tij dhe kur e ka bere, apo e kane me te degjuar? Une kam qene akoma i vogel ne korrik te 90 dhe me teper me interesonte kampionati i botes ne ato kohe, por me eshte fiksuar (mbase gabimisht) qe Kadare nuk ka folur mitingun e mbledhur me perdhune per te denuar ikjen e refeugjateve. Vetem 3 muaj me vone, ne tetor 1990 Kadare kerkoi azilin politik ndersa disa muaj me pare pati dale "Ftese ne studion e shkrimtarit" ku nder te tjera ishte dhe poezia "Kohe e pmafjtueshme":

Si udhetari me peshe te tepert
Para avionit qe niset pas pak
I ngarkuar rendshem ende
Do t'afrohem tek varri humbak.

Nga supet si ta heq kete barre?
Ku ta hedh kete peshe, si?
Me te s'mund te zbres atje poshte
Por as lart dot s'e le kurrsesi.

I menduar gjer ne cast te fundit
Nga mosthenia, nga pengu tragjik,
Nje shenje ndoshta te pakuptueshme
Do t'ju bej te gjitheve e do ik.
____________________________________

Shkaba eshte nje novele e arrire e Kadarese por goxha e hershme ne shqip, te pakten nja 10 vjet me pare. Ne mos gaboj eshte nje ritregim i legjendes se personit qe per te ikur nga vendi ku mbahej peng, i duhej ta ushqeje shkaben (simboli i shtetit ne kete rast) me mishin e tij.

[Dr Rieux]

Rreshtat e meposhtem jane mbase nje "mea culpa" e Kadarese per veprat e realizmit socialist. Marre nga Pasardhesi, ndersa Arkitekti i shtepise ndryn ne koken e tij mendimin se ishte pikerisht ai shkaku i vdekjes se pasardhesit duke e bere shtepine e Pasardhesit me te bukur se ate te Prijsit:
__________________________________

Kisha shpirtin tim deshmitar se ajo fyerje, prej kohesh ishte shpelare krejtesisht nga ndergjegja ime. Dhe kjo qe po ndodhte, me cdo gje mund te kishte lidhje, vec me te jo.

Ishte tjeter gje ajo qe lidhej me te. Ishte njemije here me e dhimbshme dhe po aq here me e fshehte. Ishte ferri im, per te cilin isha betuar te mos i flisja askujt, gjer ne grahmen e fundit. Ajo brenge lidhej me artin. Une e kisha tradhetuar ate. Me duart e mia, e kisha mbytur talentin tim. Ne te gjithe kishim bere te njejten gje, por pothuajse gjithmone te gjithe kishim gjetur nje perligjie per pabesine tone: epoken ku jetonim.

Ishte alibia jone e perbashket, tymnaja, perbetimi yne. Kishte realizem socialisht natyrisht, kishte rregulla, madje jo rregulla por tmerre, megjithate ca vija harmonioze mund ti hiqnim, qofte dhe rastesisht si neper gjume. Por duart tona ishin te lidhura, ngaqe te lidhura ne pranga, ishin shpirtrat tane. Isha, me siguri, nder te rrallet qe e kisha bere pyetjen fatale: kisha apo s'kisha talent? Ishte epoka qe ma kishte ngrire doren, apo i tille, i ngurosur do te kisha qene ne te gjitha koherat, ne ate te kapitalizmit, te feudalizmit, ne mbarimin e paganizmit, ne fillimet e krishterimit, te epokes se shpellave, te inkuizicionit, te postimpresionizmit! Dhe ne te gjitha epokat do te klithja e qahesha: une jam artist i madh, por s'me le faraoni Tutmes, s'me le Kaligula, senatori Mackart, Zhdanovi.

[Dr Rieux]

Me poshte vijon permbyllja e "Pasardhesit", kur ky pergjigjet mbi pyetjet qe i vijne nga bota e te gjalleve per sekretin e nates se fundit: e vrane apo u vetevra? Besoj se nuk jam duke zbuluar ndonje sekret, mgjth ata qe kerkojne ta lexojne te plote, me mire le mos e lexojne kete postim.
________________________________

Neper ate zbrazeti, ka vite qe une luhatem, i shtyre nga nje ere qe s'ka kah. Me duket se iki e jam aty ku isha e, kur kujtoj se rri ne vend, ne te vertete, rend s'di se ku. E sikur te mos mjaftonte shtrirja pa ane e pa skaj, shtrirje e pikellueshme, kur shpirti shpirtin mezi e ndesh, ne kete zbrazeti pra, njemije here ua kam thene, ne pasardhes e prijsa, bashke me shpuren tone, s'jemi vec nje grusht shkretanesh.

Me kot perpiqeni te zbertheni shenjat tona. Te gjeni kush pati arsye e cili jo! Ne, prijsa e pasardhes bashke, te bere njesh, u puthem, u kacafytem e rrekem ti hame koken njeri-tjetrit me te njejtin aht. Po te kisha qene une Prijes, te njejten gjeme do ti punoja atij, e keshtu me radhe, ai dhe une, une dhe ai, edhe dhjetera here po te nderronim vendet, te dhjetera heret, te njejten gje do te perseritnim. Ndaj kur ia pashe shtatoren te permbysej nga turmat, kur po ia thyenin koken prej bronzi ashtu sic ma kishte thyer ai mua, nuk ndieva as prehje as ngushellim. Pata vetem nje brenge shterpe, si gjithcka tjeter ne keto troje te morjtes, ku jam i denuar te endem ne pambarim.

Keshtu jemi ne.

Ndaj s'ka pse te na qani e as te keni peng. E aq me teper, te prisni t'u shfaqemi si hije mesjetare, siper pirgjesh a muzeumesh, per t'u kerkuar bijve te marrin gjak per ne. Ne kemi qene eter te pamundur, ndaj s'mund te kishim vec gra dhe bij e bija te pamundura.

Mos vrisni mendjen te gjeni ku gabuam. Ne jemi vete pjelle e nje gabimi ne rendin e madh te botes. Dhe ashtu sic u pollem gabimisht, ne vargane te nemur, njeri pas tjetrit, kush nje hap me perpara, e kush me pas, kush Prijs e kush Pasardhes, u vume ne radhe, midis shkrumbit e gjakut, per te mberritur tek ju.

Ne nuk njohem as lutje as ndjese, ndaj per shpirtrat tane, mos tju shkoje mendja kurre te ndizni qirinj. Lutuni me mire per tjeter gje. Lutuni qe rasti mos e sjellte qe, tek vertitemi te humbur neper humneren e zeze te gjithesise, te mos dallojme ndonje nate qe larg dritezat e rruzullit tokesor dhe, ashtu si vrasesve qe udha u bie rastesisht perbri katundit ku kane lindur, te themi: ah, po kjo qenka Toka! Dhe ashtu si vrasesit perbri katundthit te fjetur, te nderrojme rruge dhe per te zezen tuaj, te kthehemi perseri, me maska ne fytyre, me duar me gjak si dikur, pa pendim, pa ndjese e pa aleluja.

[mondishall]

O njerez! Mos kerkoni te paqenen ne e qena dhe te qenen ne e paqena!

[mondishall]

Ismail Kadarene e ka lexuar dhe i linduri ne fillim te shekullit te njezete, edhe i linduri ne mes te atij shekulli, edhe te porsalindurit ate dite kur ai hipi avionin dhe iku. I vjetri, sipas mendjes se tij ku e ka kuptuar e ku jo, por ama ka thene qe eshte talent i madh. Dhe te drejte ka patur. I mesmi, qe bente pjese ne eksperimentin e madh laboratorik te Partise se Punes, me teme, 'Krijimi i njeriut te ri", e ka lexuar dhe sterlexuar, eshte kenaqur dhe sterkenaqur, eshte frymezuar dhe sterfrymezuar, aq sa i ka thene permendesh dhe ne enderr, shume fjale dhe vargje te Kadarese. I porsalinduri, qe qante ne krahet e prinderve, dalngadale u rrit dhe takoi Kadarene e talentuar ne librat e tij, por edhe ne propaganden e mishmashte jashte talentit te tij.
Lereni, mos u merrni me propaganden pro dhe kundra, mos kerkoni pra te paqenen ne e qena dhe te qenen ne e paqena, se s'dihet c'biografi ireale do t'i behet pastaj, te vertetes se nje jete kontradiktore ne thelbin e vet. Lexoni, rilexoni, kuptoni dhe ndjeni vete permes vepres se Kadarese, kete thelb jetesor, qe kursesi s'mund ta tjetersoje dot asnje lloj krahu ne te majte apo te djathte qofte.
----------------------------------------------------------
SHIKOJ DHE NUK BESOJ ATE QE SHIKOJ
BESOJ DHE NUK SHIKOJ ATE QE BESOJ(nga mua)

[trysil]

Ma tërhoqi vërejtjen, ndër të tjera, pyetja apo teza që është shtruar në fillim: Kadare i madh apo i famshëm

Kujtoj se në letërsinë e përbotshme kemi plot raste kur shkrimtarët, artistët përgjithësisht, para se të jenë të mëdhenj janë bërë të famshëm. Veçse, duhet pranuar një gjë që dihet se, madhështia dhe fama shkojnë bashkë. Shkrimtarët e Oborreve, është e vërtet e pamohueshme se janë bërë të famshëm, jo se kanë qenë të tillë, por ngase Oborri ka pasur nevojë për ta. Tek ata që nuk e kanë pasur madhështinë si bazament, mbi të cilin është vendosur fama, herët a vonë, janë rrënuar tërësisht.

Tek I. Kadare kemi diçka krejt tjetër: ai nuk ka qenë krejtësisht jashtë Oborrit, por në mënyrë mjeshtrore e ka fshehur atë, (që ka qenë e rrezikshme për kohën) që ai nuk ka qenë me oborrin kurrë, së paku uni i tij dhe vepra.
Unë, personalisht, kam bindjen se Ismail Kadare ka qenë i madh para se të bëhej i famshëm. Të kujtojmë veprën e tij, romanin Përbindëshi me të cilin theu të gjitha rregullat e realizmit socialist, duke shënuar një moment të veçant në letrat shqipe. Në këtë roman shihen mundësitë e pakufishme të artit, por mbase i shtrënguar nga rrethanat, ai nuk do ta kultivojë këtë frymë asnjëherë... Veprat e më vonshme Gjenerali, Kronikë në gurë
Kështjella, Pallati i ëndrrave, Kush e solli Doruntinën, Viti i mbrapshtë etj. etj., e bën Kadarenë të madh dhe mbi këtë bazament, për fatin tonë, u vendos edhe fama e tij.
Është një e vërtet e pamohueshme se një pjesë e shkrimtarëve kryeveprat i japin në fillim. Mendoj se Kadare i ka dhënë kryeveprat qysh kur ishte në Shqipëri. Kjo, natyrisht, nuk ndodhë sall me Kadarenë. Shkrimtari i madh Ernesto Sabato nuk e arriti asnjëherë më romanin e tij të famshëm Mbi heronjtë dhe varrezat, Markezi nuk e arriti kurrë romanin e tij të famshëm Njëqind vjet vetmi, Cohelo nuk e arriti dhe as që shoh shenja se do ta arrijë romanin Alkimisti. Ka edhe iks shembuj, por mjafton me kaq.
Dhe në fund, çmimi Nobël, gjithsesi, do të ishte i mirëseardhur, jo sall për Kadarin, por ca më shumë për ne shqiptarë.

Ata që kanë përcjellë rrjedhat, tanimë, në një mënyrë ose në një tjetër, e kanë kuptuar se çmimi nobel gjithnjë e më shumë po politizohe...

[lisjana]

shoh se ka kohe qe nuk eshte shkruar ne kete teme. une tani po e shoh. dergesat jane shume dhe nuk po mund ti lexoj tgjitha.
dua te them vetem dicka:
kush vjen i pari: shkrimtari apo njeriu?
une them njeriu.
e njeriu Kadare, ata bashkekombas te vet qe per tu shpetuar torturave cnjerezore te diktatures moren ne sy vdekjen duke tentuar te arratisen per te pare driten diku tjeter, e per te mbajtur ne jete me te mire pjellat e tyre, i quajti:
JASHTEQITJA E KOMBIT.
ky njeriu Kadare e shiti veten...
talenti nuk i mohoet; eshte dhurate nga zoti
por nga ana tjeter dihet se ne kete bote te perkohshme nuk ka gjithmone drejtesi
Nobeli...eshte i larte, eshte fisnik. a e meriton Kadare? a do jete ndonjehere ne ate lartesi?
JO
dikush mund te thote te gjithe gabojme. edhe ai ka gabuar. te me thote dikush nga ju, kush na ka falur ne kur kemi gabuar??
Kur kane ekzekutuar Ernesto che Gevaren, e kane qelluar fillimish ne gjymtyre. e cberi ai? kafshoi doren per te mos bertitur. miti i tij legjendar cvlere do kishte kur ai te bertiste si nje femer nga dhimbja?
e cvlere kane mesazhet romaneske te Kadare, kur ai iu shit politikes se kohes per te shpetuar menderen e tij?

[Tironcja_BLN]

Kadare, i madh apo i famshëm?

as njona as tjetra!

[GeoF]

Së pari më duhet me i sqarue lexuesit e këtyne rreshtave e sidomos lexuesit e Kadaresë, se arsyet që më shtyjnë me humbë kohë për nji shkrim të tillë i cili i kapërcen interesat e mia vetiake, nuk lidhen- siç shumëkush do mendojë- me ndonji mllef, cmirë apo paragjykim kundrejt shkrimtarit tonë "gjenial", "fenomenal"etj, sikundër pëlqejnë me e quejtë ata që s'kanë mundë me pa e as me ba ndonji gja që e kapërcen hundën e tyne, porse me nji përpjekje për të rishikue pozicionin e tij në hapsinën e zhvillimeve t'reja të letërsisë shqipe. Ka ardhë koha me ua kujtue lexuesve shqiptarë, dhe jo pak shkrimtarëve, se meqë absolutizmi politik ka marrë fund, nuk do t'ishte keq sikur t'i riparonin edhe konceptet e tyne absolute mbi letërsinë e mbi ata që e krijojnë këtë letërsi. Nëse guxon e i pyet këta njerëz se cili shkrimtar i letërsisë shqipe u pëlqen ma tepër, do të përgjigjen çilembyll sytë, se u pëlqen vetëm Kadare, shkrimtari ma i madh shqiptar e nji nga ma të mëdhenjtë e botës. Pra, mbi këtë çështje nuk kanë nëvojë me mendue hiç, sepse kanë mendue njiherë e mirë diku nja tridhjetë vite ma parë.
Ja pra, fama - kryesisht në Shqipninë tonë- s'na qënka tjetër veçse globalizim i shijes, verbëri, injorancë, keqkuptim etj. Ndigjova ç'u ba rreth "Pashallarëve të kuq", apo thanë ndryshe, rrapëllima e kësaj marrie kolektive mbërriti deri tek unë. S'vonoi e në mbrojtje të tij u çuen do njerëz që në letërsi, nuk kanë mundë me qenë diç ma shumë se puntorë krahu e të cilët, të vetdijshëm se nuk kishin me e formue kurrë nji personalitet të vetin, përfundimisht e panë të udhës me u shndërrue në hyzmeqarë të nji shkrimtari që normalisht nuk duhej të kishte nevojë për ta. Pikësëpari, kujt i plasi nëse ky individ ishte disident apo puthador i rregjimit. Ajo që duhet të na bajë përshtypje, asht mirë të lidhet me faktin se poezia që na rrezatoka disidencë, asht tmerrsisht e dobët artistikisht. E thanun troç, nji shpifurinë. Ja, këtë të vërtetë, pikërisht këtë, nuk ndigjova askënd ta thoshte me za të naltë. Mirëpo shumicës, shumicës dërrmuese, kjo gja nuk i intereson sepse tek Kadare ka pa e sheh jo shkrimtarin, por njeriun e famshëm që spikat në këtë Shqipninë tonë të vockël. ku mund të bahesh i famshëm qoftë edhe tue llomotitë nëpër gazeta apo televizione. Ky asht mjerimi i vendeve të pazhvillueme. Që të jem i sinqertë, janë disa arsye që më shtyjnë më pasë konsideratë për Kadarenë, anipse asnjena nga këto nuk ka të bajë drejpërdrejtë me letërsinë, por me aftësitë e tij për me nënshtrue nji letërsi të tanë shqipe e me zgërlaqë tanë brezin e shkrimtarve bashkohas me të. E vërtetë. Kadare, në kohën e diktaturës, asht padyshim shkrimtari ma i madh, pikërisht sepse letërsia shqipe kishte reshtë së egzistuemi e nuk mund të merrte frymë nëpërmjet kësi gurrmazesh brohoritës që nuk kanë mundë jo me e shkrue, por as dhe me e shqiptue nji fjalë të hajrit. Ja pra, se çfarë tipash e kanë konkurue "letërsinë e madhe" të Kadaresë, letërsi e cila për çudinë ma të madhe vijon ende me na u servirë si çorbë artistike e dorës së parë. E pra, fakti se Kadare i ka zgërlaqë këta tipa që sot nën maskën e mbrojtësve të tij, rreken me mbrojtë në fakt letërsinë e tyne të pjerdhun, më ban që vërtetë ta çmoj Kadarenë, të vetmin shkrimtar që përpiqej me qenë serioz. Kjo s'asht pak. Nuk asht e drejtë që figura morale e shkrimtarit, artistit po themi, të konsiderohet si kriter parësor i vlersimit. Jo dhe jo. Gëte ishte servil i Princit të Vajmarit, por nëse këtij të fundit nuk ia dijmë as emrin, i pari popullon ende kujtesën e lexuesve. Nji shkrimtar i dobët që asht pjesmarrës apo drejtues në nji revolucion, nuk mund të krahasohet me nji shkrimtar të vërtetë që i kundërvihet këtij revolucioni, sepse në këtë rast nuk do banim krahasim mes dy shkrimtarësh, por mes nji heroi dhe nji shkrimtari. Marcel Proust ishte seksualisht i devijuem, por ne do të banim mirë me e kujtue atë si nji prozator të madh. Nëse do t'ishte shkrimtar i parandësishëm, do t'ishte njikohsisht e parandësishme edhe jeta e tij private.
Tue u rikthye tek Kadare, mendoj se nuk asht e drejtë, e aq ma pak e randësishme, të vlersohet apo nënçmohet në aspektin moral, por drejtpërdrejtë në atë estetik. Ne shqiptarët, fatkeqsisht jemi mësue ose me e pranue ose me e hedhë poshtë krejtësisht diçka apo dikë. Nuk duhet kështu.
I mbrojtun nga falanga të tana kopukësh e servilësh, i mbështetun e i mbuluem prej gjithfarë epitetesh që do t'ishin të tepërta edhe për heroin tonë kombtar, ai ia ka dalë mbanë der'edhe mbas viteve '90 me e ruejtë zyrtarisht- po e përsëris, vetëm zyrtarisht- pozitën e shkrimtarit ma të madh shqiptar. Sikur kjo turmë budallaqe do ta kishte mbështete Skenderbeun apo Ismail Qemalin me të njejtin ngulm sa ç' mbështet këtë shkrimtar që tashma e ka krye misionin e tij, sot do të kishim qenë nji nga kombet ma të shkëlqyeme t'Europës.
E tash, njimbëdhjetë pika Kadaresë:
Humbja e lexuesit cilësor
1. Asht thanë se nëpërmjet tanë krijimtarisë së vet, shkrimtari i vërtetë s'ban gja tjetër veçse rend drejt librit të mirë. Kadare, librin e tij ma të mirë e ka shkrue në rini. A mund të na sqarojë ndokush se për ku nxiton ky plak?!
2. "Kadare është përkthyer në shumë gjuhë të botës!"
3. Në numrin e pafundëm t'intervistave të tij, Kadare flet mbi politikën, sociologjinë, etnografinë etj. po kurrë, kurrë mbi letërsinë e mbi sekretet e artit të shkruem, ashtu si kolegët e perendimorë
4. Kadareja poet ?! Padyshim që prej poezisë së tij nuk mbetet thuejse asgja. Kjo spjegohet në shumë mënyra.
5. Andrra për çmimin "Nobel"
6. Përkthime prej letërsisë sonë në gjuhë të huej. Padyshim që për përkthimin e autorëve tjerë në gjuhë të hueja, Kadare përban nji pengesë serioze ngaqë për të, konkurenca ka qenë dhe mbetet diçka e besdisshme.
7. Tue pasë qenë shkrimtar i diktaturës, fakt të cilin s'kam ndërmend ta paraqes si diçka negative, Kadare i ka ba të vetat edhe metodat e diktatorit.
8. Mbi romanet e shkrueme në v. ' 90. Në këto romane tingëllon përvajshëm nevoja e domosdoshme që autori ka për diktaturën. S'ban që s'ban dot pa të. Coha moderne me të cilën mundohet të arnojë letërsinë e vjetër, krijon nji pamje vërtetë komike. Vijon me trajtue temat e mëdha e të fryme si tollumbace, gjith' tue përdorë të njejtin stil të zvargun e kërkëllyes.
9. Përgjithsisht, në tana romanet e Kadaresë, verejmë nji masë të madhe njerëzish që lëviz andej-këndej ndër mjedise revolucionare ku prorë mbizotnojnë ngjyrat bardh' e zi.
10. Kadare nuk flet për letërsinë e sotme shqipe. Kjo, ose ngaqë nuk mund t'i lexojë librat e autorëve që shkruejnë pa lejen e tij, ose ngaqë asht i fiksuem në idenë e të qenit mishërimi i vetëm i letërsisë shqipe. Kadare e don Shqipninë, dhe pse simbas mënyrës së tij, porse letërsinë e saj e sheh si diçka të tepërt dhe të panevojshme.
11. Në mbyllje, simbas mendimit tim, them se shkrimtari ynë i shquem futet në letërsinë e re të shekullit të ri ashtu si ai personazhi i cili, mbasi e ka përfundue rolin e vet dhe asht nisë me pi nji kafe, rikthehet befas në skenë thjesht për të marrë xhaketën e tij, teksa drama ende vazhdon.

Shpëtim Kelmendi

Nuk me erdhi mire kur pashe emrin tuaj ne fund te ketij shkrimi.
Per cudi, me kujtohesh ne shume skena te tilla , ku ti, je perhere me qendrim te kunder e kunder gjithckaje qe rrjedh me drejtmin e ujit.
Per cud, ti e ke mesuar letersine ne shkolle me veprat e kadarese.
Nuk mund te them se ai eshte perfekt dhe i gjithvlefshem ne cdo germe, por se paku ne shqpnine e shqiponjave, kur te gjtha shqiponjat vetem hanin e sulmonin njera tjetren per territore dhe madhesht, ky shkrimtar qe ju s jepni asgje ne essene tuaj, punoi shume dhe pati talent per te thene ne kohen dhe vendin e duhur fjalen e duhur.
Kadarene sot, telarguar dhe po e hame te gjalle, po te ishte ketu, do ta kishim varrosur e do benim martir kur te mos fliste me asnje fjale.
Une ju respektoj juve si poet dhe mendimtar me kontribut ne letersine shqpe, por nuk jam nje me ju ne kete paragjykim...................etj.

[moonlight]

s'do shkoja as per njeren as per tjetren...

Ismail Kadare per mua eshte I Jashtezakonshem.