Polifonia Popullore

[Albo]

Intervista/ Flet muzikologu Naxhi Kasoruho: Polifonia shqiptare tashmë qëndron krenare në gjerdanin e artë të vlerave shpirtërore

Polifoninë ta ruajmë nga turbo-folku

Albert Zholi

- Çfarë vendi zë polifonia shqiptare në trashëgiminë kulturore të vendit tonë?
Polifonia shqiptare tashmë jo vetëm qëndron krenare në panteonin e vlerave të trashëgimisë kulturore të kombit tonë, por ajo është bashkuar dhe qëndron me dinjitet në gjerdanin e artë të vlerave shpirtërore, botërore që mbrohet nga UNESCO. Festivali i Bylysit vjen si domosdoshmëri dhe referencë për ti krijuar këngës polifonike tërë hapësirën dhe dimensionin e saj për të qenë prezent para publikut artdashës, ndonëse zhvillohen shumë aktivitete koncertale në skena e podiume, televizione në përvjetorë lokalë a kombëtarë, në manifestime të ndryshme të folklorit tonë ku marrin pjesë edhe shumë këngëtarë popullorë si pjesë e aktivitetit të tyre kombëtar që duhet inkurajuar dhe përshëndetur unë do të theksoja se pjesëmarrja në festivalin e Bylysit është më shumë se e domosdoshme – ajo është vitale dhe e nderuar.
Për këtë arsye unë e mbështes dhe promovoj maksimalisht këtë festival si manifestim të këngës polifonike shqiptare, duke inkurajuar organizatorët dhe gjithë artistët popullorë që ngjiten në këtë podium në sofrën e këngës, për të shpalosur edhe njëherë perlat e polifonisë sonë të mrekullueshme, befasuese të papërsëritshme dhe unikale. Janë këto vlera që kjo këngë është befasia e magjishme që ajo mbart, është veçuar dhe e papërsëritshmja e saj që UNESCO e pranoi polifoninë shqiptare si pasuri e trashëgimisë botërore.
Përfshirja e polifonisë, kësaj perle të folkloristikës shqiptare në vlerat e rralla të kulturës botërore, na bën të ndjehemi krenarë dhe na obligon ta vlerësojmë atë si pasuri të madhe të kulturës sonë kombëtare dhe të përulemi me respekt ndaj artistit të madh popull për këtë mrekulli që e përcolli me dashuri deri në ditët tona. Do të përmend këtu me nderimin më të madh korifejtë e talentuar, interpretuesit virtuoze të këngës polifonike, që e ekspozuan atë me përsosmëri befasuese duke ruajtur të pastër e autentike çka e bën atë simbol të trevave të tyre si: Neço Muka, Demir Zyko, Xhevat Avdalli, Dhimitër Varfi, Gjoliku Jaupi, Irini Qiriako, Nazif Çela, Katerina Bejleri, Arjan Shehu, Emrioni Mërkuri, Paro Ziflaj, Tomorr Leli, si dhe poetët e mrekullueshëm: Lefter Çipa, Maliq Lila, Feti Brahimi, etj., për këtë pasuri me vlerë që trashëgojmë sot, përveç këtyre artistëve një kontribut me vlerë në promovimin e polifonisë si në përgatitjen e grupeve popullore po ashtu dhe në mendimin profesional shkencor do të përmendja nga më të hershmit si: Prof. Ramadan Sokoli, Benjamin Kruta, Spiro Shituni, Haxhi Dalipi, Naxhi Kasoruha, Bajram Lapi, Bardhosh Gaçe, Sokol Shuko, Fatmir Hysi dhe Kosta Loli.

Zoti Kasoruho çfarë është festivali Ndërkombëtar “Polifonia” në Bylysin e lashtë”?
Në amfiteatrin antik të Bylysit, në këtë tempull të Ilirisë mbi 2300 vjeçare si vlerë e qytetërimit të lashtë Ballkanik shoqata kulturore “Polifonia shqiptare” organizon edicionin e 5-t të festivalit ndërkombëtar të polifonisë si shprehje e vlerësimit të lartë për këtë perlë të kulturës sonë kombëtare.
Vendi i lashtë historik ku zhvillohej ky festival përfaqësimi i të gjithë trevave ku mbartet dhe trashëgohet kënga polifonike, pjesëmarrja e grupeve polifonike nga vende të ndryshme të Europës – kontrastet tonalo-modale-tematike e larmishme pasqyron një hapësirë kohore nga thellësia e shekujve deri në ditët tona – struktura e ndërtimit të grupeve – kostumet befasuese shumëngjyrëshe deri tek interpretimi brilant i koifejve virtyozë janë vlera pozitive dhe krijojnë hapësira të gjera dimensionale që kënga polifonike të shpaloset me tërë forcën e saj impresionuese si vlerë e identitetit tonë kombëtar.
- Ç’është turbofolku si rrymë e re muzikore dhe a e dëmton ajo këngën polifonike?
Personalisht më shqetëson tjetërsimi dhe deformimi i këngës polifonike që e paraqesin në variante të shoqëruar e instrumenta elektronik që nuk di ku e kanë gjetur emrin dhe që e quajnë “turbofolk”. Turbofolku ka shqetësuar edhe vet interpretuesit e këngës polifonike të cilët shprehen konsekuent dhe të vendosur në ruajtjen e autenticitetit dhe paprekshmërisë së këngës së tyre. Të gjithë jemi dëshmitarë që në vitet 1990 në mbarë vendin kudo ku të ndodheshe në kafene, në rrugë, në shtëpi do të dëgjoje me tone të larta në kupë të qiellit siç i thonë fjalës me autoparlantët dhe kasetofonët e makinave vetëm muzikë të huaj që nga mëngjesi deri në mes të natës duke e abandonuar e mohuar muzikën e këngën tonë shqiptare, fenomen ky që vazhdoj për shumë vite.
Për fat të mirë kjo epidemi do ta quaj unë kaloi pa lënë pasoja të rënda, vetëm se përreth një dekade këngën tonë e mbuloi pluhuri i harresës duke treguar një ksenofobi deri në imoralitet. Ndryshe nga ksenofobia ndaj këngëve të huaja “turbofolku” është një epidemi e rrezikshme që si “gripi spanjoll” mund të sjellë dëme të pallogaritshme apo edhe “viktima”. Ndërhyrja pa kritere e profesionizëm në këngën popullore për ta përpunuar atë dhe për të marrë motivin e saj shpeshherë edhe në perla të tilla që janë ekspozuar deri në festivalet e Gjirokastrës nga korifej virtuozë dhe që tash janë vlera në fondin e artë të kulturës sonë kombëtare, ka sjellë deformime dhe krijimtari mediokre. Këngë të tilla të “turbofolkut” që këndohen nga këngëtarë që në tre minuta vishen e zhvishen dhjetë herë, a thua se jemi në pasarelën e modës e jo në tempullin e këngës polifonike në stane e vreshta, në male e dete e mes deleve të shoqëruara me aktorë dhe parodi si ato të estradave të viteve ’50 janë shembuj negativë që me sa duket kanë motiv komercialitetin.
Në traditën tonë të këtyre 50 viteve të fundit kemi shembuj të shkëlqyer që korifeut e muzikës shqiptare si: Çesk Zadeja, Tish Daija, Feim Ibrahimi, Limoz Dizdari, Kujtim Laro, Aleksandër Peçi etj., dhe “princeshat” e “princërit” e këngës tonë: Tefta Tashko Koço, Marie Kraja, Luçie Miloti, Vaçe Zela, Mentor Xhemali, Gaqo Çako, Ibrahim Tukiçi etj., e kanë ngritur muzikën tonë nën panteonin e artit si vlerë e lartë e kulturës sonë kombëtare duke na bërë të ndjehemi krenarë, por dhe duke na përgjegjësuar të jemi të vëmendshëm për ta ruajtur këtë vlerë duke e trashëguar në breza të pastër e autentike. Parë në këtë këndvështrim mendoj se “turbofolku” është rrezik i tjetërsimit të polifonisë, në këtë moment më kujtohet thënia lapidar e çekut Julius Fuçik që paralajmëronte: “Njerëz jini vigjilentë”.
Ja në këtë masë alarmante unë do të shprehem se duhet të tregohemi të kujdesshme në përkrahjen dhe përhapjen e kësaj rryme që e dëmton dhe e deformon artin tonë popullor. Polifonia nuk ka nevojë për agronom amatorë dhe “krasitës” injorantë deformues të kësaj perle vezulluese të artit tonë popullor. Ajo kërkon “bahçevan” të pasionuar, të përkushtuar, të aftë, patriotë që përditë ta vadisin e prashisin me tërë pasionin e shpirtit artist, për ta ruajtur, pasuruar, evoluar e trashëguar në breza të pastër, autentike, qelibare, siç na e kanë lënë prindërit dhe nipërit e prindërve tanë. Ky është amaneti i tyre dhe ne duhet ta mbajmë.
-Zoti Kasoruho ç’mendim keni për emërtimin iso-polifonia dhe jo polifonia që përdoret shpesh në folkloristikën tonë?
Termi iso-polifoni i përcaktuar mbas vitit 2005 që iu përcoll edhe UNESCO-s për ta pranuar si vlerë të trashëgimisë shpirtërore botërore është kontestuar edhe nga një pjesë e specialistëve dhe vet artistëve popullorë çka për mendimin tim kërkon një diskutim të gjerë midis muzikologëve, institucioneve kulturore dhe sigurisht pjesëmarrjen e gjerë të këngëtarëve të polifonisë për ta justifikuar këtë përcaktim në shkencën e folkloristikës tonë, ndaj nuk mundet që në këtë intervistë të mund të përcaktohet kjo dukuri në shkencën e muzikologjisë tonë. Personalisht mendoj se jo sot por edhe pas 100 vjetësh kur të mblidhen për të kënduar këngëtarë popullorë do t’i drejtohen njëri-tjetrit: merrja një këngë polifonike dhe jo merrja një iso-polifoni.

[[Perla]]

1 Korrik 2012

Mbyll siparin Festivali Ndërkombëtar i Polifonisë, “Bylisfonia”


Është mbyllur në Bylisin antik Festivali Ndërkombëtar i Polifonisë, “Bylisfonia” . Në të treja netët e festivalit morën pjesë 16 grupe popullore nga treva te ndryshme të Shqipërisë si dhe nga vende të tjera të Ballkanit.

Në përfundim të këtij festivali juria e përbërë nga kryetari Ramazan Bogdani, anëtarë, Lefter Cipa, Naxhi Kasoruho e Bardhosh Gace, vendosi të vlerësoj në vendin e tretë grupet polifonike të Gramshit dhe ”Bashkimi i Tiranës” , në vend të dytë, “Zëri i bilbilit”, Sarandë dhe grupi nga Janina, ndërsa në vendin e parë, juria cilësoi se e meritonin ansambli "Sfilengrad”, Bullgari si dhe grupi polifonik “Bashkimi i Fierit”, tek i cili merrnin pjesë përfaqësues të komuniteteve të ndryshme, si came, myzeqare, mallakastriote etj, kjo për t’i mëshuar idesë së harmonisë dhe bashkejetesës së këtyre komuniteteve në Fier , si një popullësi heterogjene.

Ndërkohë, surprizat në natën e fundit të festivalit nuk munguan. Presidenti i Republikës, Bamir Topi nëpërmjet të dërguarës së Tij i ka akorduar urdhërin “Naim Frashëri i Artë” , Yzeir Llanajt, drejtorit ekzekutiv të festivalit, për kontribut në ruajtjen e traditës dhe folklorit.

Në këtë mbrëmje nuk munguan as cmime të tjera inkurajuese dhe certifikata mirënjohjeje për emra të vecantë kontribues në përcimin e traditës.
Merrte pjesë në këtë eveniment edhe ambasadori i Bullgarisë në vendin tonë, Dimitar Arnaudov, i cili e ka vlerësuar me notat maksimale një program të tillë kulturor, që, sipas ambasadorit mban të ndezur flakën e kulturës dhe traditës së popujve.

“Pashë një festival që më entuziazmoi. E vlerësoj shumë punën e organizatorëve, të cilët dinë të sjellin këtu vlera të të gjitha vendeve. Vetëm kështu mbahet gjallë polifonia”,- ka vijuar ndër të tjera ambasadori.
Nga ana e tij, kryebashkiaku i Fierit, Baftjar Zeqaj u shpreh se të gjitha institucionet duhet të japin kontributin e tyre, në mënyrë që ky aktivitet të bëhet gjithmonë e më i rëndësishëm dhe me një gjithëpërfshirje gjeografike.

Në këtë festival, krahas grupeve më të mira folklorike nga Shqipëria, morën pjesë edhe grupe folkorike nga Ballkani dhe Europa. Sipas organizatorëve, festivali kishte si qëllim nxitjen dhe promovimin e grupeve e këngëtarëve të talentuar, si dhe turizmin kulturor të trevës së Mallakastrës. Për tre net Bylisi antik u vesh me flamuj kombëtar dhe veshje popullore të zonave ku lëvrohet polifonia shqiptare. Festivali u organizua nga Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Bashkia Fier, Bashkia Ballsh e Komuna Qendër, Shoqata Kulturore- Atdhetare ‘Bylispolifonia’etj.

[pirro2020]

Dihet se Iso-polifonia popullore shqiptare, është shpallur “Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit”, mbrojtur nga UNESCO me datë 25 nëntor 2005, e cila është një ditë historike për mbarë trashëgiminë kulturore të shqiptarëve por dhe për vetë Shqipërinë. Në këtë ditë “Iso-polifonia popullore shqiptare” futet në listën e “Kryeveprave të trashëgimisë gojore të njerëzimit” mbrojtur nga UNESCO, fakt që u kumtua në të gjitha mediat e botës nga Dr. Koichiro Matscura, Drejtor i Përgjithshëm i UNESCO-s, nga selia qendrore e UNESCO-s në Paris. Për të dalë me këtë vendim, Juria Ndërkombëtare e mbledhur në Paris nga data 21-24 nëntor 2005, shqyrtoi mbi 60 kandidatura të propozuara për t’u përfshirë në listën “Kryevepër e njerëzimit”, propozime të bëra në rrugë zyrtare nga shtete të ndryshme në çdo anë të botës duke plotësuar dosjet dhe kriteret e shpallura për këtë qëllim (Iso-polifonia shqiptare - Ëikipedia).
Kjo është një nga gjërat më të arritura dhe më të vlerësuara nga UNESKO.
Por UNESKO nuk e di se zhurma pas shpalljes Kryevepër botërore të Isopolifonisë labe vazhdon në Shqipëri se kushe ka meritën për këtë Fitore, Shoqatat apo individët si Vasil Tole apo Kristo Mërtiri apo ndonjë tjetër. Kjo zhurmë kakofonikë mbatet e lidhur edhe për origjinën e iso-s labe nga Sirenat e Homerit apo nga iso e Këngeve kishtare të ritit bizantin.
Ky debat aspak iso-fonik, për iso-polifoninë labe, duhet parë në kontekstin e argumentave historike sesa në kontekstin mitologjik. Intersante është fakti që `Pleqërishtja` apo iso (isos - i njëjtë) labe, e quajtur isopolifoni është e lashtë por nuk mund të ketë lidhje direkte me Sirenat e përshkruara në original nga Homeri tek Poema Odisea. Argumenti është tek vetë biseda e Çirçes e cila i thotë Uliksit:
``Tani dëgjo se çfarë do tthem, një ditë ti kujtofshin hyjnitë fjalët e mia.
Afër sirenash ju do të kaloni.
Kujtdo ato mendjen e kresë ia marrin,
Por është i marrë kush ndalet të dëgjojë
Këngën e tyre tëmbël. Ai sdo shohë
Askurrë atdhe me sy: as grua, as fëmijë
Nuk do ta presin me gëzim kur tkthehet, Se me zërin e tyre aq tkulluar,
Sirenat të magjepsin krejt…..`` (https://shqip.info/odiseja-dhe-siren...iso-polifonik/). Sipas Vasil Toles në studimin e tij "Odiseja dhe Sirenat`, grishje drejt viseve iso-polifonike të Epirit" , tërheq vëmendjen e lidhjes që ekziston mes vajtimit dhe praktikave të varrimit me tuma tek ilirët dhe epiriotët, ku mendohet se duhet kërkuar edhe fillesa e poezisë së lashtë gojore. Një skemë e tillë, e mirë strukturuar, sigurisht që tregon nivelin e lartë artistik të perceptimit të jetës dhe të vdekjes nga banorët e atyre anëve. Që kjo gjë nuk ishte e zakonshme, për këtë flet edhe fakti se tek Homeri ("Iliada" , kënga XXIII dhe tek "Odiseja" kënga XXIV ), gjejmë të përshkruar mjeshtërisht dukurinë e vajtimit masiv, që siç i shohim nuk është gjë tjetër veçse forma arkaike e "të qarës me bote" (Odiseja dhe Sirenat - Wikipedia).
Në këtë pikë Vasil Tole nuk ka argument sepse tek historia e Odiseas, Sirenat nuk këndonin këngë vajtimi dhe as në `iso`, por kënduan këngë lavderimi `me këngën e tyre të ëmbël`. Për këtë arësye Uliksi u a mbylli me dyllë veshët shokve të tij por vetë e dëgjoi këngën e sirenave e cila nuk kishte ``iso` por një polifoni, prej 3-5 sirenave. Nëse ka patur sirena që nuk janë nga Poemat e Iliadës dhe Odiseas të Homerit që vajtonin me `kujë` dhe duke bërë iso, kjo vlen për tu parë sepse sirenat e tjera që bënin kuje, janë tjetër fenomen dhe nuk janë të realizuara nga sirenat e lashta. Së dyti sirenat janë të shek të XII pes, dhe në atë kohë nuk ka patur grekë, por pellasgë që flisnin një gjuhë të ngjashme me shqipen e sotme, ashtu siç është vërtetuar nga fjalët që kanë lehtësisht kuptim shqip në tekstet origjinale të Iliadës dhe Odiseas pavarësisht se janë shkruar me gërma që quhen të greqishtes së lashtë. Kuja vërehej tek malësorët gegë dhe në malësitë e Epirit dhe tek Labëria e sotme.
Përsa i përket Iso-polifonisë labe, për nga ngjashmëria, ajo duhet ti ketë fillesat tek psalmet e ritit religjioz lindor bizantin. Dihet gjithashtu se prifterinjtë apo dhjakët, që këndonin dhe këndojnë edhe sot e kësaj dite këndojnë në kor dhe bëjnë iso sidomos riti lindor bizantin (grek dhe shqiptar), por deri diku dhe kori sllav. Pra kënga e kënduar nga disa lebër, quhet nga ata edhe `Pleqërishtë` e cila është një zhanër e iso-polifonisë shqiptare e gjetur kryesisht në Labëri.
Dihet se Labëria është një krahinë historike që gjendet në Shqipërinë jugperëndimore. Banorët e saj janë të njohur si Labër (të referuara si shqip: Lab, p.sh. Lebër, gjithashtu nj. dialektor: Lap) dhe kufijtë e saj arrijnë nga Vlora në Himarë në jug, në kufirin grek pranë Sarandës, duke përfshirë Kurveleshin e Qarkut Gjirokastër dhe duke u shtrirë në lindje në qytetin e Tepelenës. Sipas gojëdhënës, krahina kufizohet me tri ura.Në përkufizimin e tij më të gjerë, Labëria mund të përdoret për të përfshirë çdo gjë nga Mallakastra dhe Lumi Vjosa deri në Sarandë, dhe në përkufizimin e saj (më të zakonshëm) mund të referohet vetëm në Himarë, Tepelenë dhe Kurvelesh. Në përkufizimin më të gjerë, përveç këtyre tre rajoneve, rajone të tjera janë Vlora dhe rrethinat e saj në jug të lumit Vjosa, Lunxhëria, Mallakastra, Gjirokastër dhe rrethinat e saj, Delvinë dhe rrethinat e saj, Pogon, Dropull, Sarandë dhe nganjëherë (shumë rrallë) Këlcyra dhe Zagori. Rajonet kufizuese përfshijnë Pogon, Myzeqe, Çamëria, Dangëllia dhe Dishnica (si dhe kufiri me Greqinë). Labëria dallon kulturisht nga pjesa tjetër e Shqipërisë në traditat dhe folklorin e saj. Labët ishin njerëz baritorë luftarakë që jetonin kryesisht në malet e Kurveleshit, Progonatit dhe Vlorës gjatë pushtimit osman të Shqipërisë. Megjithatë, për shkak të migrimeve masive në zonat urbane pas Luftës së Dytë Botërore, popullsia tani është e përqendruar në qytetet e Vlorës, Tepelenë, Gjirokastër dhe Sarandë.
Historikisht, Labët ishin pasues të Krishterimit Ortodoks Lindor, por shumë u kthyen në Islam gjatë sundimit Osman, me pjesën më të madhe të konvertimit që ndodhën në shekullin e 18-të. Konvertimet ishin veçanërisht intensive gjatë viteve të konfliktit midis Rusisë Ortodokse dhe Perandorisë Osmane, gjatë së cilës disa sundimtarë u shtrënguan mbi krishterët ortodoksë nga sundimtarët osmanë, duke përfshirë edhe kthimin e detyruar të fshatrave në shkallë të ulët, duke kundërshtuar tolerancën zyrtare osmane për të krishterët. Arsyet shtesë për konvertimin përfshijnë diskriminimin dhe shfrytëzimin e të krishterëve nga sundimtarët osmanë, modelet e mëparshme të konvertimit midis sekteve të ndryshme të krishtera dhe shpërndarjes së ndryshme para-osmane të besimeve të krishtera në rajon (përfshirë ortodoksinë, katolicizmin, Bogomilizmin dhe madje arianizmin). Sondazhi që vetëm të krishterët duhej të paguanin, varfëria e kishës, analfabetizmi masiv i priftërinjve dhe fakti që gjuha e adhurimit nuk ishte gjuha shqipe. Tradita pohon se një konvertim masiv i Labëve ndodhi gjatë një urie në të cilën peshkopët e Himarës dhe të Delvinës refuzuan të lejonin Labët të konvertohen por të pijnë qumësht në vënd të ushqimit, që ti rezistonin konvertimit (https://sq.ëikipedia.org/ëiki/Lab%C3%ABria). Edhe gazetari Mërtiri me këtë argument kundërshton z. Vasil Tole kur thotë se: ``…edhe vet ai nuk e di kur ka lindur Polifonia Popullore Shqiptare: ka lindur në epokën e sirenave greke ( që në fakt nuk janë aspak greke por pellazge), apo ka lindur në epokën e korit kishtar Bizantin?! Ka lindur nga kënga e sirenave greke, apo ka lindur nga kori kishtar bizantin?!``
Edhe korifejtë shqiptarë të muzikës shqiptare dhe të historisë shqiptare nuk e kanë debatuar origjinën e iso-polifonisë por e kanë anash kaluar dhe këta janë: Prof. Ramadan Sokoli: “Polifonia jonë popullore me tipare origjinale, të lashta, ka lindur në vendin tonë nga puna e shumë brezave shqiptarësh”.( “Konferenca kombëtare e studimeve albanologjike. Tiranë 1962, f. 335); prof. Beniamin Kruta: “Shtrirja e polifonisë, më shumë e më pak, përkon me ato zona ku është bërë kalimi nga kultura ilire në kulturën e kombësisë shqiptare”. (Polifonia – trashëgim i lashtë kulturor i popullit shqiptar”, Kultura popullore, 2/1982 …f. 467); dr. Kosta Loli: “Çdo ditë hyja në mrekullitë e të kënduarit polifonik, Xhevati me shokë këndojnë në mënyrë polifonike…kënga polifonike i ngjan rrapit shekullor”. (Thanas Dino, Xhevat Avdalli – Laver Bariu, f. 60); prof. Spiro Shetuni: “Në një kohë të shkuar, muzika tradicionale polifonike shqiptare duhet të ketë qenë një polifoni dy-zërëshe pa iso… Kohë më vonë, pas tyre, mendojmë se lindi isoja, dhe bashkë me të, muzika tradicionale”.(Muzika tradicionale shqiptare. Outskirts press Denver, Colorado, f.152); Prof. Roland Çene: “Folklori i Gjirokastrës bën pjesë në polifoninë labe…stili polifonik që ka kënduar grupi i Xhevat Avdallit është një ndër stilet tepër të rëndësishme të polifonisë labe…kjo polifoni nuk qëndroi brenda qytetit të Gjirokastrës, doli në Shqipëri e në festivale ndërkombëtare”.(Gazeta “Telegraf”, 29 janar 2016); prof. Hysen Filja: “Në studimin e këngës polifonike labe do të ishte me interes që, krahas, këngës të interpetuar nga grupe të rinjsh, të ndalemi dhe në grupet e këngëtarëve me moshë të thyer, grupi i Xhevat Avdallit…”(Studime filologjike1/1978); prof. Moikom Zeqo: “Vendi më tipik, ku këndohet polifonia është Shqipëria, kjo polifoni është shumë e fuqishme në Jugun e Shqipërisë…është vërtet një mrekulli që e kemi kaq të gjallë dhe ekzistenciale polifoninë e Jugut”(Th. Dino, vep. e cit. f. 18) (Këngëtari i Polifonisë, Tartar Avdulli: Ja si e morëm në festivalin e Gjirokastrës çmimin me këngën e Enverit | Gazeta Telegraf).
Debatet midis Shoqatës Labëria dhe individëve kundër dhe pro z, Vasil Tole , Kristo Mërtirit, se kush duhet mbajë `flamurin`, janë debate tipike shqiptare që u ngjanë kakofonive të politikanëve tanë. E vërteta për origjinën do të dilte më lehtë nëse profesionistët e muzikës dhe të studimeve filologjike nuk do të kishin paragjykime por do të duhej të kishin ulur kokën dhe do të kishin pyetur muzikologët dhe filologët klerikë të ritit lindor, nëse ka ngjashmëri të iso-polifonisë labe me korin kishtar bizantin në raport me këngët e sirenave të Homerit. Një gjë është e sigurtë se Sirenat me të cilat u takua Uliksi me shokët e tij nuk këndonin me iso, por sipas Homerit këndonin këngë panegjirike për lavdinë e Uliksit në mënyrë që ta shkatërronin atë dhe shokët e tij, në vënd të `kuje-ve` të personaliteteve të nderuara Vasil Tole dhe Kristo Mërtiri.

[SERAFIM DILO]

Teme interesante,edhe sepse nuk kam hasur ne asnje liber a studim te mire mbi kengen labe

I kam lexuar dy libra te Vasil Toles nje bibliografi te muzikes labe dhe nje liber tjeter mbi vajet a vajtimin "Pse qan kuajt e Akilit ...a diçka e tille" Te shkuara shum keq,ku dhe nje argument interesant si vajtimi behet diçka e kote per tu lexuar.

[pirro2020]

ja vlen te diskutohet

[pirro2020]

Nga shoqata Laberia `Nderi i Kombit` është bërë një replikë me titull `Pirro Prifti, kënga labe nuk rrjedh nga kori kishtar ortodoks, është me rrënjë vetëm shqiptare ` me dt. 14 maj 2023, për shkrimin tim `IzoPolifonia labe perballe kakofonise shqiptare per Origjinen`, të botuar një ditë më parë tek Revista e Nderuar Drini.
Pa dyshim që shkrimi ka sjellë debate. Madje dhe sot me datë 17 maj është botuar nga gazeta Panorama një shkrim nga Zeno Jahaj Ç`kerkon Bizanti në Polifoninë tonë popullore` me argumenta e kundër argumenta.
Në shkrimin e bërë nga Shoqata Labëria `Nderi I Kombit` vërehen jo diskutime por akuza të çudiëshme si shprehja: ..pas Vasil Gjikës dhe Kristo Mërtirit, Vasil Tole hedh në treg një element “neutralizues”, por më helmues se dy të parët: Pirro Priftin, i cili tenton ta trajtojë problemin e “isopolifonisë”, si një luftë për autorësinë e “isopolifonisë.
Akuza tjetër dhe jo debat po aq paragjykuese dhe keqdashëse, është se meqë unë jam I religjionit lindor pra orthodox kërkokam patjetër që izo polifonialabe duhet të jetë me origjinë byzantine,
Një akuzë tjetër dhe jo debat është seunë qënkam mercenary I Vasil Toles dhe se përkrah idenë e Z.Tole se polifonia qenka me origjinë mitologjike
Dhe akuza tjetër me qesharake ësttë se unë paskam nënvlerësuar profesorët e mëdhenj shqiptarë si Prof. Ramadan Sokoli etj, i cili ka shkruar se “Polifonia popullore shqiptare, e cila shtjellohet në shkallë të gjymta pentatonike, nuk ka ndonjë lidhje morfologjike me literarurën bizantine, e cila shtjellohet në shkallë modale heptatonike. Vetë tiparet origjinale të polifonisë sonë dëshmojnë se është trashëgimi e një tradite të lashtë që ka lindur këtu në vend.”(Konferenca e parë Albanologjike, Tiranë 1965, 334), `` dhe një muzikolog boshnjaki cili ka shkruar se ` Studiuesi boshnjak Cvjetko-Rihtman në vitin 1954 ka shkruar: “Prania e polifonisë dyzërëshe në këto zona mund të shpjegohet si një trashëgim i huazuar nga fiset e lashta ilire, ose e kanë ruajtur ilirët e sllavizuar në këto treva” (Cvjetko Rihtman, – “O ilirskom porjeklu polifionia oblika narodne muzike, Bosnje i Hercegovine. Rad Kongresa Folkorista Jugoslavije”. Na Bjelalnici, 1955. I u Puli 1952. Zagreb. 1958, f. 99)`. Të dy argumentat janë hipotetikë.
Le ti anashkalojmë akuzat dhe le të analizojmë me fakte. Por të themi edhe njëherë se: ``data 25 nëntor 2005 është një ditë historike. Në këtë ditë “Iso-polifonia popullore shqiptare” futet në listën e “Kryeveprave të trashëgimisë gojore të njerëzimit” mbrojtur nga UNESCO, fakt që u kumtua në të gjitha mediat e botës nga Dr. Koichiro Matscura, Drejtor i Përgjithshëm i UNESCO-s, nga selia qendrore e UNESCO-s në Paris``. Këtë nuk e mohon askush por Shoqata e nderuar labe `Nderi i Kombit` kërkon dicka tjetër mesa duket, atë që ti dalë emri edhe asaj në UNESKO dhe për këtë mesa duket ka filluar `lufta` (siç e kanë zakon shqiptarët që grinden me njëri tjetrin se kush është i pari) se kush ishte ai që propozoi. Sa për origjinën tani shoqata labe `Nderi Kombit` po vret mëndjen, dhe meqë do të duket më atdhetare se të tjerët hedh llum e baltë mbi ata që diskutojnë fakte historike, dhe rrëmojnë për të vërtetën. Mllefi i shoqatës labe sigurisht është më i egër sepse nuk di, dhe as do të kritikojë, por di të shajë e të ofendojë, të paktën ai që e ka shkruar dhe rri prapa emrit Shqoqatë për tu mbrojtur e justifikuar në numrin shumës.
Po ja, argumenti kryesor që shoqata labe`Nderi Kombit` ngatërrohet me frazeologjinë sharëse të saj është se ky individ që përfaqëson Shoqatën nuk e kupton se polifonia është ndryshe nga Iso-polifonia. Polifoni si këngë, e kanë të gjithë popujt e ballkanit dhe sllavët madje dhe grekët që këndonin në theatrot e lashtë që jepeshin në theatrot me shkallët gjysmë rrethore që kanë mbritur deri në ditët e sotme në Shqipëri , Epir dhe Greqi ku jepeshin në tragjeditë e famshme të Sofokliut,Eskilit, Euripidit dhe të tjerëve.
Argumenti i parë: Në ato tragjedi kishte një kor që këndonte në formë polifonie. Kështu që iso-polifonia labe nuk mund të jetë greke, sepse kori i tragjedive që përsëriste fjalët e aktorit nuk bënte iso.
Argumenti i dytë ku individi që përfaqëson Shoqatën ja ka futur fare kot, është se më akuzon mua (në fakt këtë argument e ka mbrojtur z.Tole) se iso polifonia është mitologjike , pra nga sirenat, për të cilën unë e kam kundërshtuar se, sirenat këndojnë këngë së bashku duke lavdëruar lundruesin me qëllim që ta ndalonin dhe ta vrisnin. Por sirenat nuk këndonin këngë kuje. As Izopolifonia labe nuk është në formë kuje. Ato janë këngë vajtimi të cilat egzistojnë në Labëri por edhe në Veri, tek Malësorët e veriut. Pra nuk ka asnjë lidhje kuja as me polifoninë dhe as më iso-polifoninë, dhe se izo-polifonia nuk mund të jetë e trashëguar nga mitologjia e ashtuquajtur greke (në fakt duhet quajtur Mitologji para-greke apo pellazge).
Argumenti i tretë është se me të vërtetë Prof. Ramadan Sokoli ka shkruar si më sipër madje ka shkruar se… e ka marrë nga një vepër e Ksenofonit dhe përmend një shënim nga Ksenofoni rreth mënyrës së këngëtimit të një fisi Trakas, që banonte në juglindje të siujdhesës ballkanike, i cili ka dëshmuar: “Së pari fillon të këndojë njeri syresh pas tij të gjithë pjesëmarrësit futen në ritmin e këngës” (f. 12) Kjo e ngazëllen profesorin, i cili thekson: ”A nuk na kujton ky njoftim i shkurtër mënyrën e këngëtimit me iso?”( f. 12)``. Por ky koment I Profesor Ramadanit ka dy handicape të mëdha: pavarësisht se është shkruar nga profesori ynë i madh: Handikapi është se ky fis thrakas i shek IV pes -III pes, nuk egziston pas pushtimit romak, dhe më vonë nga sllavët. Pra ky fakt sipas Prof. Ramadanit të thënë nga Ksenofoni, që kënga ishte me `iso`, fisi nuk egziston më sepse edhe thrakët nuk egzistojnë sot, por Thrakia e dikurshme është ndarë në Bullgarinë e sotme, Turqinë e sotme dhe Greqinë e sotme. Në asnjë nga këta vënde sot nuk egziston izopolifoni si tek labët. Atëhere, si ka mundësi që izopolifonia labe të jetë e lashtë dhe e trashëguar nga thrakët(?!) kur asnjë nga vëndet që ka sot këto toka e popuj nuk ka një version muzikor të tillë? Pra Labëria nuk ka asnjë lloj lidhje me Thrakinë, pra kjo hipotezë e Prof. Ramadan Sokolit bie poshtë.
Argumenti i katërt, sipas UNESKO-s, iso-polifonia ka këtë spjegim: `` Termi `iso` lidhet me isonin e muzikës kishtare bizantine dhe i referohet dronit që shoqëron këndimin polifonik. Droni (zukatja, zhurma, kenga me zë moonoton), realizohet në dy mënyra: tek toskët, ai është gjithmonë i vazhdueshëm dhe këndohet në rrokjen 'e', duke përdorur frymëmarrje të lëkundur, ndërsa te Laboratorët, droni ndonjëherë këndohet si një ton ritmik, i realizuar me tekstin e këngë. E interpretuar kryesisht nga këngëtarë meshkuj, muzika tradicionalisht shoqëron një gamë të gjerë ngjarjesh shoqërore, si dasma, funerale, festa të korrjeve, festime fetare dhe festa të tilla si festivali i mirënjohur folklorik shqiptar në Gjirokastër. Izopolifonia shqiptare karakterizohet nga këngët e përbërë nga dy pjesë solo, një melodi dhe një kundërmelodi me dron koral. Struktura e pjesëve solo ndryshon sipas mënyrave të ndryshme të interpretimit të dronit, i cili ka një larmi të madhe strukturash, veçanërisht në stilin popullor të adoptuar nga të gjitha grupet që performojnë këtë muzikë`` (Albanian folk iso-polyphony - intangible heritage - Culture Sector - UNESCO) (Albanian folk iso-polyphony
Albania Inscribed in 2008 (3.COM) on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity (originally proclaimed in 2005).
Pra, isopolifonia labe ka dallim nga Polifonia.
Egzitojnë shumë këngë polifonike ndër popuj në botë madje dhe në Arabi, por afër nesh janë Polifonia Greke “Caravan” dhe ruhet vetëm në zonën e Epirit në Greqinë Veriperëndimore, ndërsa Polifonia Bullgare “Bistritsa Babi”, ruhet vetëm në rajonin Shoplouk, në Bullgarinë perëndimore. (http://ëëë.panorama.com.al/ckerkon-b...ore-shqiptare/), sipas Zeno Jahaj.
Së pesti, derisa Izopolifonia labe nuk qënka as me prejardhje nga mitologjia (sirenat apo këngët e vajti që përmënd në shkrimin e tij individi I Shoqatës Labe `Nderi i Kombit`) dhe as nga lashtësia siç përmënd Ramadan Sokoli për një fis të veçuar thrakësh që nuk ka lidhje fare me Labërinë, atëhere nga vjen?
Unë argumentoj se ka shumë mundësi që izopolifonia labe është ashtu siç e përmend UNESKO nëpërmjet analizës profesionale, të jetë me origjinë nga kori orthodox që këndohet në kishat e Shqipërisë.
Del pyetja se përse lebërit këndonin me iso dy tre vetë dhe dridhnin zërin në formë zukatje (dron) duke shprehur një `e` të zgjatur në fund, ta kenë marrë nga kori kishtar bizantin? Mendoj se nëpërmjet kësaj iso-polifonie Labëria ruajti traditën e hershme religjioze pavarësisht pushtimit Osman, duke e `kundërshtuar` pushtimin dhe konvertimin në fe, nëpërmjet këngës së veçantë që u kujtonte fenë e mëparshme. Sigurisht populli i Labërisë ka qënë e mbetet luftarak dhe kundërshtimin e ka patur në formë përplasje me kundërshtarin, por kjo mënyrë që mbeti traditë e Labërisë është një element tradite lashtë, sepse kristianizmi në Shqipëri (në Iliri) dhe në fiset Kaone nga të cilat janë pasardhës lebërit (pavarësisht pushtmeve romake, sllave), kështu që mendohet se isopolifonia egzistonte që në shekujt e parë të krishtërimit i cili erdhi në Iliri nga Shën Pali I zbriti në Durrës dhe Apolloni.
Së fundmi vjen edhe përgjigja e akuzës së fundit ku individi i Shoqatës Labëria `Nderi iKombit` hedh vrer mbi përkatësinë time fetare duke aluduar se unë prandaj e mbroj këtë opsion fetar për iso-polifoninë, madje duke shkuar dhe më tej duke më bërë edhe grek (unë jam 100% shqiptar sepse jam nga Korçë-Kolonja ku nuk ka farë grekër). Kjo akuzë nuk është argument i nderuar por një injorancë sepse duhet të vini një herë të dëgjoni korin e kishës orthodokse të kënduar në shqip, dhe do të shihni ngjashmërinë me iso-polifoninë labe.
Sa për shkrimin e z.Zeno Jahaj, tek shkrimi i sotëm `Çkërkon Bizanti në polifoninë popullore shqiptare`, i them të nderuarit Zeno, se pavarësisht referencave që jep aty në shkrim, mendoj se z. Zeno duhet të lexojë replikën time që të kuptojë se nga e ka origjinën iso-polifonia, se çfarë dallimi ka iso-polifonia nga polifonia, dhe së fundmi nuk është e thënë që korifejtë e muzikologjisë dhe historografisë muzikore të kenë absolutisht të drejtë me ato njohuri që kanë patur atëhere, p.sh., Prof. Ramadan Sokoli, etj, por edhe ju i nderuar Zeno, së bashku me individin bizarre të Shoqatës Labëria `Nderi i Kombit`, nuk keni qënë ndonjëherë të dëgjoni korin e Kishës dhe psalltjet e dhjakëve.
Atëhere do të kuptoni se përse Labëria këndon një polifoni të veçantë që quhet iso-polifoni dhe përse e ka ruajtur këtë traditë ndër shekuj.

[Albo]

“Iso-polifonia popullore shqiptare, shpallet “Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit”, mbrojtur nga UNESCO

Unesco, Paris 25 Nëndor, 2005


Pa më të voglin dyshim, data 25 nëntor 2005 është një ditë historike për mbarë trashëgiminë kulturore të shqiptarëve por dhe për vetë Shqipërinë. Në këtë ditë “Iso-polifonia popullore shqiptare” futet në listën e “Kryeveprave të trashëgimisë gojore të njerëzimit” mbrojtur nga UNESCO, fakt që u kumtua në të gjitha mediat e botës nga Dr. Koichiro Matscura, Drejtor i Përgjithshëm i UNESCO-s, nga selia qëndrore e UNESCO-s në Paris.


Për të dale me këtë vendim, Juria Ndërkombëtare e mbledhur në Paris nga data 21-24 Nëntor 2005, shqyrtoi mbi 60 kandidatura të propozuara për t’u përfshirë në listën “Kryevepër e njerëzimit”, propozime të bëra në rrugë zyrtare nga shtete të ndryshme në çdo anë të botës duke plotësuar dosjet dhe kriteret e shpallura për këtë qëllim.

Juria vendimarrëse përbëhej nga :

1. Dok. Antonio A. ARANTES - President i Institutit Kombëtar Brazilian për Trashëgiminë Historike dhe Artistike, Brazil.
2. H.R.H Basma BINT TALAL - Princeshë e Jordanisë
3. Aziza BENANINI - Ambasadore e Marokut në UNESCO
4. Prof.Georges CONDOMINAS - Përfaqësues i Francës në UNESCO
5. Prof. Anzor ERMAICHVILI - Profesor në Institutin Kombëtar të Kulturës, Gjeorgji.
6. Carlos FUENTES - Përfaqësues i Meksikës në UNESCO
7. Mister Yoshikazu HASEGAWA - Drejtor Ekzekutiv i Fondacionit për Teatrin e Ri, Japoni
8. Prof. Epeli HAU’OFA - Drejtor Themelues i Qendrës për Artin dhe Kulturën, Oqeani
9. Prof. Alpha Oumar KONARE - Kryetar i Komisionit të Bashkimit Afrikan, ish President i Malit
10.Elvira KUNINA - Drejtore e Shkollës Kombëtare të Artit Folklorik, Rusi.
11.M.s.Olive W.M.LEWIN - Drejtore e të Rinjve, Xhamajkë
12.Prof. Armandina LIHAMBA - Profesor në Universitetin e Dar El Salamit, Tanzani
13.Dokt. Ahmed MORSI - Kryetar i Bibliotekës dhe Librarive Kombëtare, Profesor në Fakultetin e Arteve në Universitetin e Kajros, Egjypt.
14.Dok. Zhentao ZHANG - Profesor në Institutin e Kërkimeve Muzikore në Akademinë e Arteve, Kinë.


Nga sot “Iso-polifonia” jonë popullore, kjo dukuri e jashtëzakonshme e të konceptuarit dhe e komunikimit njerëzor është vendosur në vendin që meriton: në listën e kryeveprave të botës shpirtërore të njerëzimit. Kjo listë e kryeveprave në thelb përbëhet nga fenomene dhe shfaqje dukurish të kulturave shpirtërore të popujve të ndryshëm të botës të cilat qëndrojnë në themel të kulturës njerëzore, dhe që dallohen për frymën dhe llojin unikal që ato përfaqësojnë. Ndër to përmendim: makamet e Irakut, operan e Pekinit, vedat indiane etj. Për të arritur këtë rezultat, u desh të ndiqej një procedurë tepër rigoroze e plotësimit të dosjes së kandidimit të “Iso-polifonisë”. Dosja, e përgatitur nga ne, mbështetur kritereve të shpallura nga UNESCO, ndër të tjera, përmbante:


I. Dokumenta shkrimorë të gjitha në gjuhën angleze:

1. Kërkesën zyrtare të UNESCO’s National Commission of Albania për regjistrimin e iso-polifonisë si “Masterpiece of the human oral heritage”.
2. Formulurin e plotësuar të “Albanian folk iso polyphony”, fq. 1-29. sipas standarteve dhe modelit të UNESCO-s
3. Bibliografinë e punimeve të autorëve të huaj mbi iso-polifoninë.
4. Bibliografinë e punimeve të autorëve shqiptarë mbi iso-polifoninë.
5. Të dhëna dhe botime zyrtare mbi zonat ku këndohet në iso-polifoni.
6. Draft Aksion Planin 2003-2008 mbi “Iso-Polifoninë”.
7. 5 format e tjera të propozuara sic kërkohet në Formën e Aplikimit Tip.
8. Ligjin në gjuhën angleze 9048, dt. 07.04. 2003 “Për trashëgiminë kulturore”.
9. Studimin e plotë shkencor mbi iso-polifoninë nga Vasil S. TOLE
10.Studimin “Odiseja dhe Sirenat, grishje drejt viseve iso-polifonike të Epirit”, Uegen, 2005, nga Vasil S. TOLE

II. Audio, video materiale dhe libra:

1. Harta të ndryshme të Shqipërisë.
2. 32 fotografi me ngjyra së bashku me negativët të grupeve iso-polifonike shqiptare.
3. Një dokument video 2 orësh i cili ilustron të kënduarin iso-polifonik me zonat si më poshtë:
a. Himara - Lab iso-polyphony
b. Kolonja - Tosk iso-polyphony
c. Tepelena - Lab iso-polyphony
d. Gjirokastra - Tosk iso-polyphony
e. Përmeti - Lab iso-polyphony

4. Një listë të publikemeve audio dhe video që do të shërbejnë në mbështetje të dosjes së paraqitur:
a. “Albania Intangible Heritage in CD”, Tirana 2004
b. Intangible Heritage-Iso-polifonia, Tirana 2003
c. The polyphonic group “Kristalet e Smokthinës”, Eurostar
d. The iso-polyphonic group “Djemtë e Vlorës”, Eurostar
e. The polyphonic group “Ergjëria”, Eurostar
f. The publication “Popullsia e Shqipërisë” ­ “Albania’s population”, Tiranë 2001
5. Një video profesionale e tipit (Betacam SP) e titulluar “Albanian Iso-polyphony” ~ 10 minutes’ e cila pasqyron elementet më të rëndësishëm të fenomenit muzikor të iso-=polifonisë, përgatitur mbështetur Annex IV .
6. Autorizime dhe dokumenta që provojnë Copyrightin e materialeve të mësipërme.


Mbështetur këtij konfirmimi të rëndësishëm për vlerat që mbart trashëgimia shpirtërore shqiptare, mund të themi me plot gojën se kultura shqiptare në tërësi po shndërrohet në faktorin nr. 1 të integrimit evropian dhe të imazhit pozitiv për Shqipërinë. Nuk është e pakët që në këto vitet e fundit vetëm në fushën e njohjes ndërkombëtare të vlerave të trashëgimisë kulturore kemi: Parkun kombëtar të Butrintit, qytetin e GJirokastrës dhe së shpejti edhe qytetin e Beratit, si “Pasuri kulturore e njerëzimit’ mbrojtur nga UNESCO.
Vetë shteti shqiptar ka hartuar dhe implementuar ligje të reja për këtë fushë sic është ai “Për trashëgiminë kulturore”- 2003 apo “Për muzetë” 2005, por edhe është bërë gjithashtu pjesë e standarteve globale ndër të tjera edhe duke aprovuar pothuaj të gjitha konventat ndërkombëtare në këtë fushë. Së fundi pritet nënshkrimi aprovues formal i konventës së UNESCO-s “Për ruajtjen e trashëgimisë shpirtërore’, nga ana e Ministrit tonë të Jashtëm, mbas Vendimit që mori Këshilli i Ministrave për njohjen në parim të saj tani së fundi.
Futja e Iso-polifonisë në listën kryevepër që mbrohet nga UNESCO do të sjell një njohje dhe përhapje të mëtejshme në mbarë botën brenda saj. Më shumë kujdes dhe fonde për grupet popullore dhe studimet për iso polifoninë dhe sigurisht më tepër angazhime për kryerjen e aktiviteteve që I kushtohen iso-polifonisë.



Prof. Dr. Vasil S. TOLE
Drejtor i Trashëgimisë Kulturore në MTKRS
Eksperti i përgatitjes së Dosjes së kandidimit të Iso-Polifonisë



Lista e disa nga kryeveprave te njerezimit ne fushen e trashegimise gojore :

1. Azerbaijan - Azerbaijani Mugham
2. Belgium - The Carnival of Binche
3. Bolivia - The Andean Cosmovision of the Kallawaya
4. Brazil - The Oral and Graphic expressions of the Wajapi
5. Cambodia - The Royal Ballet of Cambodia
6. Central African Republic - The Oral Traditions of the Aka Pygmies of Central Africa
7. China - The Art of Guqin Music
8. Colombia - The Carnival of Barranquilla
9. Cuba - La Tumba Francesa
10.Egypt - The Al-Sirah Al-Hilaliyyah Epic
11.Estonia - The Kihnu Cultural Space
12.India - The tradition of Vedic Chanting
13.Indonesia - Wayang Puppet Theatre
14.Iraq - Iraqi Maqam
15.Jamaica - The Maroon Heritage of Moore Town
16.Japan - Ningyo Johruri Bunraku Puppet Theatre
17.Korea (Republic of) - The Pansori Epic Chant
18.Kyrgyzstan - The Art of Akyns, Kyrgyz Epic Tellers
19.Madagascar - Woodcrafting Knowledge of the Zafimaniry
20.Mexico - The Indigenous Festivity Dedicated to the Dead
21.Mongolia - The Traditional Music of Morin Khuur
22.Tonga - Lakalaka, Dances and Sung Speeches
23.Turkey - The Art of the Meddah, Public Storytellers
24.Vanuatu - Vanuatu Sand Drawings
25.Vietnam - le Nha nhac, Vietnamese Court Music
26.Yemen - Song of Sanaa
Multinational
27. Estonia, Latvia and Lithuania - The Baltic Songs and Dance Celebrations
28. Tajikistan and Uzbekistan - Shashmaqom Music


Albasoul

[Albo]

1 vjetori i shpalljes së iso polifonisë "kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit"

"E qara me bote-me ulërimë" dhe origjina e iso-polifonisë popullore shqiptare

HYRJE: Mbi vajin dhe vajtimin në traditën shqiptare

Vetë koncepti i "të qarës" rrjedh prej vajit , këngëtimit të vajtorëve dhe vajtojcave. Të frymëzuara prej dhimbjes vajtorët apo vajtojcat krijojnë muzikën dhe vargjet më patetike të mundshme. Në mbështetje të arsyetimeve tona të mëpastajme, në këtë pikë, na duket se është shumë i rëndësishëm konstatimi i E. Koliqit se i vdekuri në fantazin` e saj të tronditun asht nji gjasend që ndien dhe arsyeton: prandaj zen me përligjërue me të e i thotë e e porosit një mijë gjana për vendësit e mbretënisë së përjetshme, tue i përcjellë ato fjalë me lot e me britma .


Efekti tragjik i konstatimit të dukurisë së vajtimit masiv shumëzërësh, nuk ka kaluar pa lënë gjurmë përsëri edhe tek mjaft studiues dhe udhëtarë që përshkonin viset tona në kohë dhe vise të ndryshme. Një ndër këto është edhe ajo që lidhet me vdekjen e Panit të Madh. Sipas Plutarkut , një anije njoftoi vdekjen e Panit pranë liqenit Pelod (liqenit të sotëm të Butrintit), dhe pas kësaj u dëgjuan vajtime në grup, sikur shumë qënie të vajtonin së bashku. Edhe Konica, ka tërhequr me kohë vëmendjen në lidhje me vlerat unikale që paraqesin në radhë të parë ato gjëmë-kuisjet e vajtoreve shqiptare në Jug të Shqipërisë etj.

Sipas mendimit më të përhapur, "e qara": del nga shpirti, me fjalët më të menduara dhe që i drejtohet të vdekurit për ta ndikuar atë.

Pa dëgjo, vëllai im,
S`të kas as fare, as fis,
Po për hatër të perëndisë,
E për një çyçkë me bathe,
Edhë për një okë djathë,
Dy lot për tyj do t`i zbras .

Labëri

Kanë nisë vajën e po vajtojnë,
Kanë nisë gjamën e po gjamojnë
Me ju dhimët gurit e drunit.
Aspak Muji s`po ngushllohet .

Gegëri

Në këtë rrjeshtim të vajit, futet edhe " e qara me bote", në të cilën ne gjejmë gjenezën e lindjes së iso-polifonisë popullore, e shpallur së fundi nga Unesko edhe si "Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit" .


I. "E qara me bote" si mandata për kumtimin e vdekjes.

Së pari do t`i referohemi analizës së kësaj dukurie në muzikën iso-polifonike të Shqipërisë së Jugut, si një bërthamë ende arkaike në të cilën mund të identifikojmë lindjen dhe perceptimin e dukurisë së jashtëzakonshme muzikore të iso-polifonisë vokale, sepse: vajtimet janë djepi ku përkunden këngët e lashta dhe ato të reja.
Sipas Prof. Cabejt , fjala bote ka kuptimin shtamë, pra enë që mbush ujë. Të dhënat materiale dëftojnë se kjo fjalë është një me botë, dhe, baltë, deltinë si dhe me baltë shtamash. Ai e nxjer si fjalë të toskërishtes në pjesën jugore edhe në formën bot-i. Sido që ta kapësh, apo në të gjitha rastet që ta interpretosh, "e qara me bote" është përsëri e lidhur, si me të qarën me shtama (pra me rrëke lotësh), ashtu dhe me të qarën për dheun, për tokën, pra si një vajtim masiv për tokën. Pa asnjë lloj dyshimi, "e qara me bote" (e hasim edhe si " e qarë me vome", në Malëshovë, Përmet), shfaqet si një mbetje e praktikave shumë të vjetra rituale të ceremonialit të vdekjes, kjo e lidhur edhe me boti-n, pra me njeriun si mikropjesëz e botës, që lind nga toka dhe vdes po në tokë.
Duke bërë fjalë për sosjen e stinës njerëzore të një personi të caktuar, (pra të një boti), me përcjelljen e tij në botën e përtejme, na bën përshtypje fakti se "e qara me bote" ruan në strukturimin e saj, si bërthamën, modusin iso-polifonik të ndërtimit (pra strukturën e shumëzërëshit të lidhur ngushtësisht me ison, këtë ngashërimin masiv të pjestarëve në të "qarën me bote"), por dhe se evidenton mjaft qartë veten si një dukuri që është përbërëse e një rituali të mirë strukturuar. Këtu, së bashku qëndrojnë si të barabarta: e folura-e ligjëruara me zë, e kënduara dhe lëvizja.

E shoqja:
Pilo zëmëra, ç`më le,
u nis guri në Varre
hume me gjithë kope.

Shoqet:
Ti shoqe si shumë the,
kështu s`qajënë nër ne,
po vure në derexhe.

Ja dhe një model tjetër dialogu iso-polifonik:

Labika:
Latif Breshan hije beu,
Zëmrën hasmi s`ta dëfteu,
Erdhi brënda e të gënjeu,
e bë qën edhe gërth dheu,
armëergjëndat t`i mësheu.

Shoqja:
Latif Bredhan, bojëdrita,
mos mba vesh ç`thotë Labika,
hasmi kish zëmrën me çika,
pa erth të grisi me thika,
i kish armët e ergjënda,
pa erth e të vrau brënda .

Në këtë pikëpamje na duket se "e qara me bote" është pjesë e një mini-tragjedie popullore, e cila nuk luhet më në teatrot antike, por bash mu në mes të "teatrit-shtëpi", në të njëjtën skenë qindravjeçare të njeriut. Sipas popullit : kërcet dhoma atje kur e mer një të qarë me botë, ja bëjnë të gjitha i-i-i. I Kadare ka vënë re dhe ka evidentuar ngjashmëritë që ekzistojnë mes teatrit primitiv dhe "të qarit me ligje" në Jug, por dhe sidomos kur flet për rolin e përbashkët që kanë si vajtojcat ashtu edhe korri antik si përgjigje e fjalëve të tyre në komentimin e tipareve të të vdekurit .
Tek e qara në grup, dhe në formacionet e saj të përveçme si "e qara me bote" apo "e qara me ligje", gjejmë të sendërtuara edhe format e organizimit strukturor, të cilat më pas u implementuan dhe u bënë të përveçme në strukturën e tragjedive antike të Eskilit ( në mënyrë të veçantë tek tragjeditë Lutëset, Agamemnoni, Koeforet dhe Eumenidet), me korife, kor, dhe recitues, si formacione për dhënien dhe fillimin e ceremonialit kompleks të mandatës së vdekjes.

Oresti:

O ati im, i mjeri at
C`fjal ë të të them, ç`vepër të bëj
Që të t`arrij atje ku je,
Te shtrati i vdekjes që të mban?
Drita dhe terri japin të dy,
Të njëjtin fat, të njëjtin zi:
Një këngë për ty që je nën dhe,
Dhe një për ne që rrimë këtu,
Te porta e mbyllur e shtëpisë.

Korifeja:

I vdekuri mbi varr kur qahet
Me qarjen bashkë hakmarrësi vjen
Dhe kur është fjala për babanë
Që të ka sjellë ty mbi dhe
Ahere vaji yt rrëqethës
Do ta arrijë gjer n`atë pus.

Elektra:

Dëgjo, o at dhe vajin tim:
Të dy fëmijët përmbi varr
Po të vajtojnë ty me gulç.

Në studimin e "Odiseja dhe Sirenat, grishje drejt viseve iso-polifonike të Epirit" , kemi tërhequr vëmendjen në lidhjen që ekziston mes vajtimit dhe praktikave të varrimit me tuma tek ilirët dhe epiriotët. ku mendohet se duhet kërkuar edhe fillesa e poezisë së lashtë gojore. Një skemë e tillë, e mirë strukturuar, sigurisht që tregon nivelin e lartë artistik të perceptimit të jetës dhe të vdekjes nga banorët e atyre anëve. Që kjo gjë nuk ishte e zakonshme, për këtë flet edhe fakti se tek Homeri ("Iliada" , kënga XXIII dhe tek "Odiseja" kënga XXIV ), gjejmë të përshkruar mjeshtërisht dukurinë e vajtimit masiv, që siç do të shohim më poshtë nuk është gjë tjetër veçse forma arkaike e "të qarës me bote".

Iliada, Kënga XXIII

E, kur mbërritën në shtëpinë mbretërore,
vendosën trupin në një shtrat të gdhendur.
Te kryet e shtratit i vunë gjëmatarët,
që zunë përvajshëm këngën e përmortshme.
Gratë me dënesë vajtimit mbrapa i vin .


Odisea, Kënga XXIV

Bijat e plakut t`detit përreth teje
Ia nisën të vajtojnë duke të veshur
Me rroba të pavdekshme. Nëntë muzat
me radhë me zënë e tyre t`melodishëm
kënduan këngë të përmotshme e askush
nga grekët nuk qëndroi pa derdhur lot,
aq shumë u mallëngjyen nga ato zëra.
Për shtatëmbëdhjetë ditë e net, parreshtur
hyjni e njerëz qanë dhe vajtuan.

Dëshmi të prekshme të atij realiteti kemi edhe ndër gjetjet e arkeomuzikës shqiptare, në mënyrë të veçantë tek "Sirenat vajtore" pa vegla muzikore të Apolonisë, Sirenat e Durrësit, Antigonesë dhe Vlorës, të cilat janë dëshmi unikale të këtyre personazheve tragjikë të këndimit, por dhe të veprimit teatral iso-polifonik.
Krahas "Sirenave vajtore", ekzistenca në folklorin muzikor iso polifonik e disa gjinive si. p.sh në këngën iso-polifonike me origjinë mitologjike apo edhe në "vallet rituale", mund të provojë se iso-polifonia ka qënë bashkëudhëtarja muzikore e përhershme e gjinisë. Në këtë tip kënge të bien në sy, si një shtresim i lashtë me prejardhje mitologjike, një varg thirrjesh që sjellin jehonën e praktikave ritualo-magjike, të lashta. Si shembull mund të përmendim të tilla formula stereotipe të fillimit të këngëve: "Oj lia oj", / Vaj lia vaj/ Vaj duduk vaj! ; etj.
Në Shqipëri varret e vjetra në përgjithësi kanë drejtimin lindje-perëndim dhe kjo sipas Tirtës, kjo ka lidhje me kultin e diellit . Mbështetur Lukianit, sjellim në vëmëndje se në rastin e varrimit greku e djeg të vdekurin, persiani e kall në dhe, indiani e mbulon me një tis të tejdukshëm, skiti e ha dhe egjiptiani e than .


II. Bota e përtejme dhe "e qara me bote" si ndërlidhëse

Konceptimi i shqiptarit për botën në përgjithësi shfaqet si një unitet binar, pra: jeta=dynja e sipërme dhe vdekja=dynja e poshtme. I konstatuar edhe nga studiues të etnokulturës, ky raport binar i perceptimit të jetës dhe vdekjes nuk ka funksionuar asnjëherë i ndarë si me thikë. T`i thras t`dekunt me m`dihmue thuhet në vargjet e një vajtimi tradicional shqiptar , pasi tek shqiptarët ekziston besimi se i vdekuri nuk humbet, por thjesht ndërron jetë. Në Shqipërinë Jugore e hasim edhe në formën: i qe sosur dita.
Atë Lovro Mihaçeviq në shënimet e tij të udhëtimit në Shqipëri në vitet 1883-1907, ka konstatuar se shqiptari vdekjen e pranon me seriozitet dhe gjakftohtësi, sikur nuk duhet të vdesë kurrë, por të bëjë një udhëtim nga një vend këtu në një vend tjetër atje. Kadareja mendon se bota e përtejme, hyrjet dhe daljet që andej të personazheve, vajtjet atje të bujtësve të gjallë, e kthimit që andej të të vdekurve e këshu me radhë…. bota e amaneteve, e kumteve dhe lajmeve të dërguara me anë zogjsh, resh a qyqesh, nga trevat e vdekjes në ato të jetës ose e kundërta ishin diçka normale për psikën shqiptare dhe krijimtarinë e tij poetike . Pra, i gjithë ceremoniali i vajtimit, duket se është lënda lidhëse me dy botëve që përmendëm më sipër.
Nuk ka asnjë dyshim se "iso-polifonia", si prodhim tingullor i "të qarës me bote", ka lindur në një hallkë shumë të rëndësishme kohore, e cila për ne përfaqëson momentin që qëndron: mes vdekjes trupore mbi tokë dhe përcjelljes në botën e pasosun, në dhe. D.m.th konceptimi dhe lindja e iso-polifonisë ndërlidhet ngushtë me këtë fill kohor shumë të rëndësishëm që është: koha midisëse as jetë as vdekje. Në këtë çast midisës, ka ende mjaf kohë për të folur i gjalli me të vdekurin, siç vajtohet më poshtë:

Mu në mal të hoshtevjate,
ra i pari i progonate.
-More Taro, kush të vrau?
-Më vrau një bajgë kau.
-MoreTaro sa të ranë?
-Një më ranë dhe më vranë,
kokën mes për mes ma danë,
trutë m`i hodhën mënjanë.

Progonat, Tepelenë,

Sigurisht që ka një element të rëndësishëm për botën e nëndheshme, e cila nuk preket dhe që nuk e njeh diellin, që nuk ndriçon dot në ato anë. Pavarësisht se sipas Lukianit vajtimi për të vdekurit ndjek kudo të njëjtat ligje, ne nuk do të lëmë pa përmendur faktin se Lumi i Vdekjes-Akeronti, dhe Hadesi, mbreteria e Vdekjes lokalizohen vetëm si të tilla në rajonin e maleve të Sulit, ish Thesprotia, Camëria e sotme. Në shënimet e udhëtareve të ndryshëm, deri në prag të shek. XX, lumin Akeront, e gjejmë të përcaktuar edhe si Lumi i Zi ndërsa ende sot, pika e kufirit mes Shqipërisë dhe Greqisë në zonën e Camërisë mbart togfjalëshin kuptimplotë: Qafa e Botës!
Në lidhje me fjalën tragjedia, në Vlorë, kemi përqasjen e fjalës në emrin e fshatit Tragjas. Gjithashtu, banorët e Bregut të Detit, në mënyrë të veçantë piluriotët, ende i thërrasin këmbëcjepër, që sigurisht që lidhen me Panin, kjo në pikëpamje të aftësive të tyre muzikore, tepër të veçanta. Të qarën-vajtimin e hasim si toponimi (si fshati Vajzë, Vajkal etj), por edhe në realitete mitologjike siç është rasti i Grabofçit, i cili njihet si një qënie mitologjike që vazhdimisht qan me zë. Sipas traditës popullore, Grabofçi përfytyrohej si një gjarpër i madh me dy kokë, i cili zbulonte vetëm njërën dhe me tjetrën qante sikur të ishte i dëshpëruar. Këtë e bënte për të afruar njërëzit dhe për ti ngrënë ata më pas.
Në këtë krijmtari, ndër të tjera konstatojmë edhe portretizimin e zogjve fatidikë. Këta zogj quhen të tillë pasi me anë të këngës dhe këngëtimit të tyre të parathonë fatin. Si zogj fatidikë në muzikën tonë popullore njihen bilbili dhe qyqja. Një ndër krijimet më të hershme ku konstatohet roli i qyqes si zog fatidik është balada "Konstandini dhe Doruntina".

"Ç'ka kan zojt si po flasin
Thon: Qysh hec i vdekni me t'gjallin?
Shuj moj motr Zotyn të vraft,
Nuk kan zojt tjetër zanat".

Me një dëndësi emocionale dhe e ndërlidhur ngushtë me vajtimin, e gjejmë këngën e qyqes në vargjet e mëposhtme:

Kënon qiqija në maj,
Kënon-o, seç ja thotë,
Vajton-o, qan me lotë,
Për ca plaka që la vjet,
Erth sivjet e nuk i gjet,
U gjeti furkatë shkret.
Kënon qiqija në maj,
Kënon-o, seç ja thotë,
Vajton-o, qan me lotë,
Për ca nuse që la vjet,
Erth sivjet e nuk i gjet,
U gjeti flokatet shkretë.

Rëndom fjala korba dhe zeza që lidhet me zogun e korbit, përdoret si refren në pjesën më të madhe të vajtimeve.

Ceço, ku e le harbinë,
korba, o Ceço.

Dhëmblan, Tepelenë, 1948

Një pjesë e madhe e këtij realiteti dy botësh është përjetuar edhe në fjalët e urta:

"Dheu për ne dhe ne për dhe"-Jug
"As varri nuk ka frikë nga i vdekuri, as i vdekuri nga varri"-Gjirokastër
"Vaji në vdekje si kënga në dasëm"-Vlorë
"Dy vdekje s`ka, dhe nga një nuk shpëton dot"-Myzeqe
"Gjella e njerëzet, një qiri"-Arbëreshe
"I vdekuri ndjesë, i gjalli shpresë", berat
"Këjo jetë-si një fletë"-Labëri
"Kush qahet, s`këndon kurrë"-Jug
"Loti tret dhe gurin"-Jug
"Nuk bën hije lis i rënë"-Jug
"Njeriu nuk vdes kur mbulohet me dhe, por kur harrohet"-Jug
"Sa lindin, aq do vdesin"-Jug
"Nga ç`do kokë del një zë"-Kurvelesh
"Baltën e zotit mos e përbuz"



III. Si shfaqet strukturimi i clusterit shumëzërësh gjatë vajtimit?

Për hir të së vërtetës, e shkuara e studimeve etnomuzikologjike në fushën e iso-polifonisë, më shumë ka synuar analizën e gjerësisë së dukurisë së iso-polifonisë, se sa thellësinë drejt origjinës, shtresëzimeve dhe rrënjëve të saj të stërlashta. Me kohë është venë re, se në traditat popullore shqiptare janë të mbivendosura shtresëzime kulturash. Sipas E. Koliqit : kruej nji shtresë del tjetra me dishmina të çuditshme ngjarjesh. Tue hjekë nji shtresë e tue gjetë tjetrën arrin dijetari në parahistori. Pra, si në rastin e traditave popullore shqiptare, na duket se edhe gjatë hulumtimit të iso-polifonisë, kemi të bëjmë me konstatimin e teknikës së palimpsestit.
Jemi të një mendje, kur themi, se format e sotme të gjallimit të iso-polifonisë popullore shqiptare janë ndër më të kultivuarat syresh. Këtu kemi paraysh jo vetëm larminë në shfaqjet e 2, 3, dhe katër zërëshit iso-polifonik me zëra; kabanë me gërnetë dhe format e tjera iso-polifonike me vegla; bashkëjetesën e iso-polifonisë në vallëzimin popullor shqiptar, por në mënyrë të veçantë edhe dukuri të jashtëzakonshme brenda fenomenit të iso-polifonisë si "Cluster iso", apo dhe "iso-polifonia e fshehur".
Në lidhje me sa më sipër, gjykojmë se është e mundur të bëhet një rikthim për nga origjina e iso-polifonisë popullore shqiptare. nisur pikërisht nga disa copëza elementësh apo dukurish të këndimit dhe strukturimit iso-polifonik që vazhdojnë të ekzistojnë. Kështu, duke kruar një shtresë dhe duke dalë dëshmira të reja, mund t`i afrohemi origjinës së lëndës sonë të vjetër. Një ndër shtresat kulturore që mbështetur strukturimin e iso-polifonisë është edhe ajo e ritualit të vdekjes apo e "kalimit në jetën e pasosme". Këtu kemi parasysh vajtimin në përgjithësi dhe në mënyrë të veçantë "të qarën me bote-me ulërimë" dhe atë "me ligje", si e para origjinë e iso polifonisë.
Së pari na duhet të pohojmë se "vajtimi me bote" është një vajtim masiv, një vajtim i përmotshëm. Si i tillë është evident fakti që ky tip vajtimi prodhon një tingull masiv në formë të clusterit iso-polifonik. Shekuj më parë, udhëtari i njohur turk Evlija Çelebi Sejjahatnamesi në udhëpërshkrimet e tij të viteve 1660-1664 shkruan se gjirokastritët kanë edhe një zakon tjetër të çuditshëm: vajtojnë njerëzit qi kanë vdekë deri shtatë a tetëdhjetë vjet përpara. Çdo të Diellë gjith far' e fisi i të vdekunit mblidhen në një shtëpi dhe bajnë përshpirtje për të ndjerin tue mbledhë vajtuese me pagesë të cilat qajnë e vajtojnë me dhimje të madhe, me za të naltë e të mallëngjyeshëm tue derdhë lot si rrëke. Në këtë ditë në qytet nuk mund të qëndrojë njeriu nga poterja e zhurma e vajtueseve. Ai e pagëzoi Gjirokastrën "qyteti i vajtimit".
Ky produkt, ende sot, shfaqet në formën e një ngashërimi muzikor shumëzërësh (gjysëm i folur dhe gjysëm i kënduar), i cili është padyshim, në formën e tij më elementare ajo që sot e quajmë thjesht iso. Ky cluster-ton, në formën e tij më arkaike nuk është gjë tjetër veçse magma iso-polifonike, ku "fshihen", si zërat e përveçëm por dhe isoja, ky shtrat i domosdoshëm për lindjen, zhvillimin dhe më pas kthimin e tyre në këtë shtrat muzikor vajtues.
Eshtë pikërisht ky shtrat vajtues, në të cilin mbivendosen natyrshëm, pa sforcim, të gjitha ato tingëllime të mrekullueshme të polipentatonive të cilat provojnë, se i menduari muzikor iso-polifonik, nuk mund të kufizohet brenda sistemit pesë notësh të pentatonisë, por mund të zgjerohet ndjeshëm si rezultat i harmonisë iso-polifonike që prodhohet nga "thurrja dhe shthurrja" e shkallëve pentatonike me bazë të ndryshme. Këto elementë të rëndësishëm identifikues të iso-polifonisë, janë të lidhur sigurisht edhe me një seri gjetjesh teknike të shprehjes së tyre, si p.sh rënkimi muzikor me glissando (kjo rrëshqitje muzikore nga lart poshtë me tendencë zbritjen në iso por dhe poshtë saj), e ngjashme me aktin e zbritjes të të vdekurit në dhe, por dhe në artikulimin e dendur të septimës minore nga Zëri i I-marrësi, që në konteksin tonë edhe kjo të ngjason jo më me zbritjen në var, por me të kundërtën, ngritjen e shpirtit në qiell!
Sipas Krutës përdorimi i vazhdueshëm i zanoreve i,o,u apo i grupit dyzanorësh ou pothuaj në çdo fjalë të vargut në intervalin melodik të septimës së vogël thekson sipas tij akoma më shumë karakterin e tyre dramatik, kjo e ndërthurrur edhe me "të kënduarin trash", të korrit iso-polifonik të vajtoreve. Një pjesë e vajtoreve, me kalimin e viteve e shndëruan vajtimin në institucion, që do të thotë se arritën të krijojnë gati profesionion e vajtores, kjo për shkak të zotësisë në hartimin e vargjeve dhe melodisë pikëlluese të këngës që këndonin nën sfondin e isos ngashëruese të njerëzve të tjerë, të afërm të të vdekurit që ishte nisur për në Gropat e Zisë siç thotë populli. Një pjesë e këtyre vajtoreve që kanë ngelur si të tilla në vargjet e popullit (në kushtet kur ka qënë e pamundur dokumentimi zanor i vajit të tyre për shkaqe të ndryshme), janë edhe vajtoret e Bregut të Detit si Marë Bixhili, Llambrini Goreci, Lenë Dhimgjoka, Afroviti Gjoka, Marë, Boçia, Lelo Mërkuri, Dhimitrulla Kashta etj.

Mendojmë gjithashtu se ka një lidhje esenciale mes këndimit iso-polifonik, qëndrimit të këngëtarëve gjatë aktit të këndimit, me traditën e vjetër vajtimore të iso-polifonisë. Këtu tërheim vëmendjen ndaj pozicioneve "klasike" iso-polifonike të këndimit vajtimor arkaik nga ana e këngëtarëve, siç është ai "kokë më kokë" , aq i dukshëm në rastin e këndimit iso-polifonik të vajtoreve labe dhe në shumë të njohurën "Dy dhe tre vetçe dukaçe".
Ende sot, në tërësi, qëndrimi dhe rrjeshtimi i këngëtarëve të iso-polifonisë rruan në esencë qëndrimin grumbull, rreth e rrotull, të grupit për nga i vdekuri i pavarosur. Ky pozicion unikal përsa i përket këndimit, rezulton shumë i vlefshëm edhe në këndvështrimin e raporteve tingullore që krijohen, pasi vendosja e këngëtarëve kryesorë (marrësi në qendër, prerësi dhe hedhësi në rrshtin e parë), dhe isoja e grupit mbrapa ndikojnë pozitivisht si në rritjen e koordinimit mes këngëtarëve por dhe në volumin tingullor të tyre. Gjykojmë se në këtë rast, ruajtja e strukturës së qëndrimit, ka ndikuar drejtpërsëdrejti edhe në gjithë unitetin e vetë këndimit iso-polifonik, si një i interpretuar pa dirigjent, gjë për të cilën nuk po zgjatemi kësaj here.
Në pikëpamje formale vërejmë si këndimin solo me shoqërimin masiv të korit; si vajtimin solo me kostatimin e "iso-polifonisë së fshehtë" apo qoftë edhe format tashmë klasike , të mirënjohura të këndimit iso-polifonik siç janë ato dy, tre dhe katër zërëshe me iso. Besojmë se "e qara me bote" (si forma më e vjetër e të kënduarit iso-polifonik), reflekton në strukturën e saj të ndërtimit edhe raportet që studiuesit e letërsisë antike kanë vënë qysh herët në portretizimin e Korrit, si element kryesor strukturor në tragjeditë antike, kryesisht ato Eskiliane. Pra Kori, kjo strukturë polifonike në ndërtim (pra me recitues, korife dhe koristë), çmohet ta ketë prejardhjen e vet nga rituale tragjike arkaike, si ky që ne po flasim për vajtimin.
Në këtë shtjellim, janë ende të shumta gjinitë dhe format muzikore iso-polifonike të cilat janë coptuar dhe kanë ngelur sit ë tilla nga rituali i vjetër muzikor iso-polifonik, pavarësisht tendencës së përgjithshme për të kërkuar gjini muzikore iso-polifonike më larg këtij shtrati vajtues, iso-polifonik. Ndër to përmendim: të qarën me ligje , këngët me grikë, borohiten, logatjen, logorisjen , vajtimin, dertin, ksollën , dy dhe tre vetçen e Dukatit etj. Këtu mund të renditim edhe gjini relativisht të reja si "Kabaja" me gërnetë apo violinë, e cila nuk është gjë tjetër veçse një rikthim "modern" drejt burimit vajtues, të lëndës muzikore popullore iso-polifonike.
Së fundi, kjo fjalë (e qara), është përgjithësuar më pas gjatë përdorimit në folklorin tonë muzikor, për shkak të materialeve muzikore që citojnë elementë tematike të saj, si p.sh tek kabatë me saze. Sipas Eqrem Bej Vlorës: "Mos të qafshin" është një mallkim i rëndë, ndërkohë që "Më qafsh!" përdoret shpesh si lutje. Të "Qarën" e hasim edhe si gjini muzikore popullore". "E qara" luhet me: tambura, llahutë, fyell, gërnetë, bakllama dhe buzuk.



1. Mbi vajtimin shqiptar shiko dhe Th. S. Hjuz, "Udhëtim në Sicili, në Greqi dhe në Shqipëri"; Cico, Stravre, "Vajet në Shqipëri", gaz. "Demokratia", 1925, nr. 29-4, 29 Dhjetor, fq. 2; Munishi Rexhep, "Këndimi i femrave të Podgurit", Prishtinë, 1979; "Mbi vajtimet shqiptare", Prishtinë 1985; Veliu Veli, "Bue, Ekari dhe Dozoni për këngët popullore shqiptare", "Gjurmime Albanologjike", Folklor dh Etnologji, XXI-1991; Skiroi Zef, "Mili e Haidhia", Tiranë, 1994; Çaushi Tefik, "Fjalor i estetikës", Tiranë, 1998; Sokoli Ramadan, "Gojëdhana e përrallëza të botës shqiptare", Tiranë, 2000; Cobani Tonin "Princi i përfolur Lekë Dukagjini",Tiranë, 2003, fq. 93 etj.

2. Ernest Koliqi, "Vepra 6", Prishtinë, 2003, fq. 301.

3.PLUT., De defectu oraculorum, XVII Cituar sipas Ugolini. Luigi M, "Butrinti", Romë 2000, fq. 80-81.

4. Këngë popullore të Labërisë", tek "Mbledhës të foklorit-8", Tiranë, 1991, fq.604. Vajtimi I cituar nga fshati Vasjar, Tepelenë.

5. "Epika Legjendare", Tiranë, 1966, fq. 58.

6. Vendim i datës 25, Nëndor 2005, dhënë në selinë qëndrore të Uneskos në Paris.

7. Cabej Eqrem, "Studime gjuhësore 1", Prishtinë, 1976, fq. 75.

8. "Këngë popullore të Labërisë", Vol. 8, Tiranë, 1991, fq. 558 dhe 574.

9. Shiko dhe Dino Thanas, "Xhevat Avdalli dhe Laver Bariu", Tiranë, 2004, fq. 71.

10. Shiko "Eskili-tragjeditë", parathënia nga Ismail Kadare, Tiranë, 1986, fq. 5.

11. "Eskili-tragjeditë", Tiranë, 1986, fq. 384-385.

12. Vasil S. TOLE, "Odiseja dhe Sirenat: grishje drejt viseve iso-polifonike të Epirit", Uegen, 2005, fq. 24-30.

13. Homeri, "Iliada", Tiranë, 1979, fq. 447.

14. Homeri, "Odisea", Prishtinë, 2000. fq. 398-399.

15. Homeri, "Iliada", Tiranë, 1979, fq. 447.

16. Alfred Uçi, "Mitologjia, Foklori, Letërsia", Tiranë 1982, fq. 180. Studim i cit. Për sa më sipër shiko gjithashtu dhe Fatos Arapi, "Këngë të moçme shqiptare", Tiranë 1986, fq. 72-93.

17. Mark Tirta, "Himara në shekuj", Tiranë, 2005, fq. 360.

18. Lukiani, "Vepra e zgjedhur", Tiranë, 1979, fq. 227. Studim i cit.

19. "Visaret e Kombit", V. III, Tiranë, 1937, fq. 180-184.

20. Shiko dhe Mihaçeviq, Lovro "Nëpër Shqipëri", 1883-1907, Tiranë, 2006, fq. 96.

21. Ismail Kadare, "Dantja i pashmangshëm", Tiranë, 2005, fq. 31.

22. Lukiani, "Vepra të zgjedhura", Tiranë, 1979, fq. 227.

23. Shiko dhe Mihaçeviq, Lovro "Nëpër Shqipëri", 1883-1907, Tiranë, 2006, fq. 49, 53.

24. "Këngë popullore të Labërisë", tek "Mbledhës të foklorit-8", Tiranë, 1991, fq. 574.

25. Koliqi Ernest, "Vepra 6", Prishtinë, 2003, fq. 587.

26. Evlija Çelebi Sejjahatnamesi, "Shqipnija para dy shekujsh", përkthyer nga Sali Vuçiterni, Tiranë, 1930.

27. Term i Beniamin Krutës. Cituar nga "Tipare të përbashkëta dhe dallime krahinore të polifonisë shqiptare", "Kultura Popullore", 1-2/1992, fq. 13.

28. Kruta Beniamin, " Polifonia dyzërëshe e Shqipërisë Jugore", Tiranë, 1989, fq. 134-135. Studim i cit.

29. Shiko dhe Bardhosh Gaçe, "Tradita dhe risi në poezinë popullore të Bregdetit të Himarës", tek "Gjurmime albanologjike", 33-34/2003-2004, Prishtinë, 2005, fq. 206-208.

30. Sipas Krutës: këngëtarët rrinë pranë njeri tjetrit në një pozicion origjinal gjysmë të ulur duke vendosur secili gjurin e njerës këmbë në tokë me bërrylin e mbështetur në gjurin tjetër dhe me shuplakën e dorës gjysëm të mbledhur, në formën e një guacke, vendosur anash te goja dhe veshi. Shiko Kruta Beniamin, " Polifonia dyzërëshe e Shqipërisë Jugore", Tiranë, 1989, fq. 138-139.

31. Prof. Cabej mendon se e qara me ligje lidhet me vargjet që numuron një grua kur vajton një të vdekur në mort.

32. Prof. Cabej mendon se logoris është fjalë e toskërishtes jugore që kupton vajtimin e një të vdekuri.

33. Me këtë përcaktim e gjejmë të përdorur në Bregun e Detit dhe në Himarë në Jug të Shqipërisë.


Prof. Dr. Vasil S. TOLE
Tiranë, 2006





PUNA E REALIZUAR PER PRANIMIN E ISO-POLIFONISE SHQIPTARE SI "VLERE E TRASHEGIMISE GOJORE E NJEREZIMIT" MBROJTUR NGA UNESCO-s

Në kuadër të masave për ruajtjen, mbrojtjen, promovimin dhe popullarizimin e Iso-polifonisë shqiptare pas shpalljes së saj "Kryevepër e trashëgimisë orale të njerëzimit" të mbrojtur nga UNESCO, si dhe në mbështetje të Aksion-Planit 2003-2008 për "Iso-polifoninë shqiptare, kryevepër e trashëgimisë orale të njerëzimit", janë përgatitur :

1. Hartimi dhe dërgimi i Dosjes pranë Komisionit Ndërkombëtar të Trashëgimisë Shpirtërore në UNESCO, dosje e përgatitur nga eksperti Prof. Dr. Vasil S. TOLE.

2. Më datë 25 nëntor 2006, pranimi i Iso-polifonisë shqiptare si "Kryevepër e trashëgimisë orale të njerëzimit", të mbrojtur nga UNESCO shpallur nga Dr. Koichiro Macura, Drejtor i Pëgjithshëm i UNESKOS.

3. Hartimi i Udhëzimit, nr.1, dt. 09.12.2005 të Ministrit të Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve "Për ruajtjen, mbrojtjen dhe promovimin e Iso-Polifonisë Shqiptare", dërguar

QENDRES KOMBETARE TE VEPRIMTARIVE FOLKLORIKE
QARQEVE VLORE, ELBASAN,KORCE, GJIROKASTER,FIER, BERAT
17 BASHKIVE DHE 17 QENDRAVE KULTURORE
SEKSIONIT TE CIOOF-it PERMET

4. Propozim Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës për hartimi i një teksti plotësues për historinë dhe vlerat e iso-polifonisë shqiptare dhe përfshirjen e tij në programin e shkollës së ciklit 9-vjeçar, për njohjen dhe edukimin e brezit të ri me vlerat e trashëgimisë shpirtërore shqiptare si dhe për ekspozimin e vlerave të saj në kabinetet e të gjitha shkollave të këtij cikli.

5. Propozim të gjithë Muzeve Kombëtarë dhe lokale për hapjen e stendave ku të ekspozohen të dhëna e foto nga iso-polifonia shqiptare për vlerat e mëdha që ajo ka në trashëgiminë shpirtërore botërore, si një "Kryevepër e trashëgimisë gojore të njërëzimit

6. U krijua Rrjeti i Shoqatave të Iso-Polifonisë Shqiptare, mbështetur Aksioni-Planit të "ISO-POLIFONISE si kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit mbrojtur nga UNESKO".

7. Në muajin janar 2006 u realizuar botimi i numrit të parë Gazetës Iso-Polifonia, në të cilën do të pasqyrohen të gjitha veprimtaritë kulturore e shkencore në dobi të iso-polifonisë. Deri tani janë realizuar 4 numra të kësaj gazete.

8. Zhvillimin çdo vit në qytetin e Vlorës të Festivalit Folklorik Tipologjik Kombëtar të Iso-Polifonisë.

9. Mbështetje e projekteve që organizojnë shoqata, Qendra kulturore apo individë të ndryshëm në dobi të iso-polifonisë, si psh:

a). Festivali i Veglave Popullore që organizohet në qytetin muze të Gjirokastrës çdo vit.
b) Festivali Folklorik Ndërkombëtar "Bylisfonia" që organizohet në Parkun Arkeologjik të Bylisit.

Prof. Dr. Vasil S. TOLE


Albasoul

[Albo]

Trashëgimi kulturore e shitur nga Ministria e Kulturës

PROF. ALEKSANDËR PECI

10 prill 2023

Në simpoziumin e organizuar ditët e fundit nga Shoqata Atdhetare Kulturore “Laberia” për trashëgiminë kulturore, pata rastin të sillja argumente se polifonia jonë nuk e ka prejardhjen nga muzika bizantine, sikurse është trajtuar në faqen zyrtare të UNESCO-s. Ky ndryshk mendor, i bërë me keqdashje, përpiluar në kohën kur Vasil Tole ishte drejtor i Trashëgimisë Kulturore në Ministri, e firmosur edhe nga Ministria e Kulturës shumë vite më parë, ka zënë rrënjë në sitin e UNESCO-s. Me të drejtë, kjo ka ngjallur një det me reagime të jashtëzakonshme.

Hapësira historike e Perandorisë Bizantine fillon në vitin 395 dhe përfundon me rënien e Kostandinopojës në vitin 1453. Por polifonia jonë popullore është shumë më e lashtë se viti 395, për vetë strukturën e saj muzikore, ku spikasin:

Shkallët bizantine s’kanë kurrfarë lidhje me shkallën pentatonike. Shkalla apo modi pentatonik është shtylla kurrizore e polifonisë. Aq sa ka lidhje shtylla kurrizore e peshkut me të shqiponjës, apo kalit, aq kanë lidhje modi pentatonik me modet bizantine. Janë dy gjenetika sonore krejt të ndryshme. Zoti Vasil Tole e njeh këtë kriter të padiskutueshëm, pasi ka shkruar libra dhe jep folklor ne Universitetin e Arteve.

Struktura e shumëzërëshit polifonik, me marrës, kthyes, hedhës, iso, s’ka kurrfarë lidhje me muzikën bizantine. Dëgjojmë qoftë këngë bizantine, qoftë këngët tona polifonike dhe kuptojmë hendekun e madh strukturor, filozofik, estetik, gjeografik, kohor, gjenetikosonor dhe përmbajtjen e teksteve që i ndan.

Që të arrijë këtë perfeksion që ka sot kjo marrëdhënie e katër zërave, nuk mjaftojnë 1000 vjet, por duhen disa mijëvjeçarë e pse jo, mund të jetë pellazgjia fillesa e polifonisë.

Në të gjithë botën, muzikat etnike kanë lindur shumë kohë përpara kristianizmit.

Ashtu si baroku në muzikë, pikturë, skulpturë e arkitekturë, ka një estetikë dhe një filozofi, edhe kultura bizantine ka një estetikë dhe një filozofi. Muzika bizantine dhe piktura bizantine janë zhvilluar në kisha ortodokse me kryesisht himne që shoqëronin tekste greke, e theksoj, tekste greke, të përdorura për ceremonitë fetare në kisha e manastire, në rituale murgjërish që edhe në dy të natës këndojnë. Tani le të na thotë “bizantino-iso”-si se çfarë lidhje ka polifonia “Vajzë e valëve” apo “Janinës ç’i panë sytë”, e mijëra e mijëra variete të këngëve tona polifonike, me kulturën bizantine ortodokse? Asnjë lidhje.

Pse nuk influencoi muzika bizantine grekët të krijonin polifoninë e tyre? Kultura bizantine, gjeografikisht, i kishte më afër grekët se ne. Bizanti, Stambolli i sotëm, gjeografikisht është shumë më afër Athinës se sa Shqipërisë. Por Polifoninë e ka Epiri, sepse në Epir, sipas historianëve antikë, flitej një gjuhë barbare, pra e huaj për grekët. Siç dhe gjëma, sipas Homerit, është e lashtë që nga koha e Akilit, i cili dhe ai ishte nga Epiri dhe e qante me gjëmë Patroklin, njësoj si në alpet tona.

Polifonia është pasuri e njerëzve me shpirt dhe intelekt të pasur. Duhet mençuri shumë e madhe të krijosh një strukturë shumëzërëshi polifonik dhe ta bësh të riprodhohet në mijëra varietete polifonike nëpër mijëvjeçarë. Por, kur ilirët i dhanë botës perëndimore kulturën e hekurit, etj., kur ilirët e derdhën shijen e hollë për ngjyrime e strukturime mozaikale polifonike, në mozaikët Diellorë në Bylis, Durrës e Butrint, sigurisht që do të ishin në gjendje të krijonin, siç e krijuan, shumëzërëshin polifonik.

Argument shumë i fortë që s’ka kurrfarë lidhje me muzikën bizantine është: Liria pagane e grupimeve polifonike, të cilat kanë një shpërthim pagan shumë e shumë kohë parakristian dhe elementi “Zot” pothuajse është inekzistent në to. Kjo liri pagane i ka bërë këngët polifonike të mos kenë kurrfarë lidhje me religjionin. A mund të më thotë autori i “isopolifonisë”, “Bizantin-iso” -si, ky shpërthim pagan, ky duf, kjo energji, kjo dramë e madhe te “Vajzë e Valeve” apo te “Mbeçë more shokë mbeçë”, ç’lidhje kanë me atë paqe kristiane të këngës bizantine?

Po elementi tremolo – vibrues i hedhësit, i cili, sipas meje, është një imitim i tremolovibrimit të valëve të detit, që himarjoti e pilurjoti e të tjerë në Labëri, e kanë për karshi detin, a mund të na thotë “Bizantin-iso”-si, se cila është lidhja me muzikën bizantine? Deti është miliarda vjet përpara njeriut, pa le pastaj muzikës Bizantine.

Glizandon tipike të kthyesit (rrëshqitja e zërit ), apo e prerësit, e marrësit në polifoninë toske, nuk e kupton “Bizantin-iso”-si që s’ka të bëjë me muzikën Bizantine? Unë kam spjegimin tim për ison. Iso është fusha manjetike ku tërhiqen tingujt, është graviteti. Kjo rëndesë e gravitetit e fushës manjetike është çështje fizike, por edhe biologjike, jo vetëm e njeriut, jo vetëm e muzikës, jo vetëm e Tokës, jo vetëm e planeteve, por edhe e qyqes e zogut kur bën ku–ku. Ky intervali “ku” i dyti është intervali “ax”, është graviteti apo fusha magnetike, rëndesa e gravitetit ku mbështetet intervali i sipërm. Këto i kam shpjeguar dhe në konferenca që kam mbajtur në Pragë, Trieste, Brno etj.

Pra, si mund të thuhet që graviteti a fusha magnetike në muzikë ka lindur kur lindi Perandoria Bizantine apo në shekullin e njëmbëdhjetë me korin bizantin? Është vërtet antishkencore të thuhet, kur gravitet ka gajdja te bucalla, çiftelia, sharkia te teli poshtë, cula dyjare krahu majtas dhe gjithë muzikat etnike të popujve.

Po përdor një argument të “Mjeshtrit të Madh”, Zhani Ciko, i cili thotë se polifonia jonë zhvillohet me mikro-intervale, pra, më të vogla se një ton e gjysmë toni. E kjo ndarje e shkallës me mikro-intervale, është shumë më e lashtë se muzika Bizantine.

Cula dyjare e gdhendur në gur, është shenjë e ekzistencës së polifonisë, dhe ajo daton shumë kohë më përpara se Perandoria Bizantine.

Nisur nga fakti se njeriu i lashtë më parë ka kënduar pastaj ka prodhuar instrumentet e natyrës: culat, bilbilat, gjethet, lugët, etj., është një argument që fillesat e polifonisë janë shumë e shumë më të hershme sesa muzika bizantine. Një person i vetëm, Vasil Tole, pa asnjë argument shkencor, dikur në postin e drejtorit të Trashëgimisë Kulturore, përpiloi dosjen me propozimin për në UNESCO, për ta quajtur “isopolifonia”, e sot ky drejtor është nënkryetar i Akademisë së Shkencave! Është një zë krejtësisht i vetmuar në dallgët e këtij deti të gjerë reagimesh, që janë në mbrojtje të identitetit territorial të polifonisë sonë popullore, një identitet i patjetërsueshëm, i paaneksueshëm.

Me të drejtë këto teza antishqiptare të ndryshkura të “Bizantin-iso”-sit dhe ky veprim i Ministrisë së Kulturës, janë kundërshtuar nga gjithë shoqatat e polifonisë, nga gjithë forumet e konferencave shkencore, gjithë muzikologët e studiuesit e polifonisë dhe intelektualët me botime të shumta librash. Termi “iso-polifoni” është në kundërshtim me përcaktimin e vlerësuar nga studiues të mëdhenj shqiptarë, midis tyre, Ramadan Sokoli, i cili e ka përcaktuar “Polifonia jonë popullore”.

Termi “isopolifonia”, i shpikur nga “Bizantin-iso”-s, (i cili, siç dëgjuam, paska nxjerrë edhe një tjetër xhevahir qesharak: “iso-saze” te festivali në Përmet!) është kaq qesharake, kaq naive e fëminore, sepse shkëput elementin e fundit, pra, ison dhe e vë në krye të polifonisë. Këto janë batuta për Portokalli! Këngëtarët që i këndojnë këto këngë me saze janë të shkëlqyer. Përse iu përngjitet me për shunë termi Saz’iso?

Një emërtesë konceptuale, sikurse është Polifonia, nënkupton edhe elementët përbërës. Pra, tërësia konceptuale e një emri nuk ka nevojë për bashkëngjitje e superpozicion të elementeve përbërës. Themi njeriu, nuk themi këmbënjeriu, as zorrë-trashë-njeriu; themi tigani, nuk themi bisht-tigani; themi pema, nuk themi rrënjë-pema; themi Shqipëria, nuk themi Theth Shqipëria.

Pse nuk e quajti “Bizantin-iso”-si Polifoninë “Kthyes-Polifonia”, apo “Hedhës-Polifonia? Sigurisht që s’ka kuptim, megjithëqë kthyesi është element madhor në strukturën polifonike. “Bizantin-iso”-si, si muzikant, i kupton këto argumente. Po pse ka krijuar gjithë këtë pështjellim të madh, çka ka prodhuar këtë reagim të madh??!!

Çfarë fshihet pas kësaj? Vetëm të fusë një fjalë greke në këtë perlë të njerëzimit, sikurse është polifonia jonë, më e bukura në Europë! Me çfarë qëllimi e ka bërë? Ai i ka dëgjuar të gjitha kambanat e alarmit dhe asnjëherë s’ka dhënë përgjigje. Pse? Çfarë fshihet në këtë tjetërsim?

Ka ardhur koha që Ministria e Kulturës dhe Akademia e Shkencave t’i përgjigjen këtij reagimi masiv profesionistësh për një problem tejet të rëndësishëm dhe të ndryshojnë përmbajtjen e turpshme, atë ndryshk në sitin e UNESCO-s që ia ka servirur “Bizantin-iso”- si.

* Prof. titullar i kompozicionit
“Mjeshtër i Madh”,
President i Pianodrom
Anëtar i Shoqatës së Kompozitorëve
SACEM – PARI


Panorama

[Albo]

Fantazma e Sirenave në Polifoninë Shqiptare

ZENO JAHO

14 prill 2023

Polifonia shqiptare, zyrtarisht në UNESCO, është kushtëzuar me mitologjinë e Sirenave. Sipas mitologjisë, Sirenat janë femra ose qenie gjysmëfemra, gjysmëpeshq, që “banojnë” në ishuj shkëmborë detarë dhe që, me zërat, këngët dhe veglat muzikore magjepsëse, tërheqin marinarët kalimtarë për t’i mashtruar ata deri në mbytjen e anijes. Në rastin kur përdorin vegla muzikore, supozohej se njëra prej Sirenave këndonte, tjetra i binte fyellit dhe e treta lirës.

Shpjegime të ndryshme e lidhin fjalën “Sirena” me fjalën “litar”, në kuptimet që mund të të lidhë, por edhe mund të të ngatërrojë. Prej këtej, termi “Këngë Sirene” i referohet një joshjeje, së cilës është e vështirë t’i rezistosh. Nëse joshja nuk rezistohet, atëherë përzgjedhja që ta shijosh atë, të çon në një përfundim të keq.

Sirenat janë përmendur për herë të parë në Odisenë e Homerit (Libri 12: “Kënga e Keqe, një Ngushticë Vdekjeprurëse dhe Tufat e Ndaluara”, pjesa “Zërat Fatalë”, rreshtat 39-55, versioni anglisht). Homeri, në disa versione të “Odisesë”, nuk e përmend fare numrin e Sirenave, ndërsa në disa versione të tjera, thotë se ato kanë qenë dy. Në të gjitha versionet, nuk përmend emra të tyre, as përshkrim fizik të tyre, as origjinën e emrave të tyre. Thjesht, Homeri thotë:

“Në fillim ju do t’ju afroheni Sirenave, atyre që mund të magjepsin çdo detar që vozit shumë afër për të dëgjuar këngët e tyre. Ai marinar që shkon afër tyre dhe pakujdesshëm dëgjon zërat e tyre, atëherë gruaja dhe fëmijët e vegjël të atij marinari nuk do ta afrojnë kurrë kur ai të kthehet në shtëpinë e vet. Zëri i kthjellët i Sirenave do ta tërheqë atë. Ato ulen në një livadh me grumbuj kockash të kalbura njerëzish përreth tyre, me lëkurë të tkurrur të trupave të tyre. Lundroni anash, mos u afroni me to! Zbusni ca dyll blete dhe u zini veshët marinarëve: asnjë nga ata nuk duhet t’i dëgjojë. Por ju, nëse keni dëshirë t’i dëgjoni Sirenat, marinarët duhet t’ju fshikullojnë me litar në duar e në këmbë, ndërsa ju mbajnë të lidhur në anijen që ecën shpejt. Rri ngjitur e palëvizur pas direkut të anijes! Aty mund të dëgjosh dhe të shijosh këngët e Sirenave. Edhe sikur t’u luteni marinarëve tërë përgjërim ose t’i urdhëroni ata t’ju zgjidhin, lërini ata t’ju fshikullojnë akoma më shumë me litar. Se kështu siguroheni. E kështu, ekuipazhi i anijes tuaj do t’ju vozisë në kohën e duhur për t’i anashkaluar sa më shpejt Sirenat”.

Pra, Homeri nuk është ndalur te numri i Sirenave, por te morali sipas të cilit njeriu duhet pranojë çdo sakrificë për t’iu shpëtuar tundimeve (dobësive) njerëzore.

Autorë të mëvonshëm grekë e romakë janë ndalur edhe te numri i Sirenave, duke shkruar se ato kanë qenë vetëm tre. I vetmi autor, i cili thotë se mund të kenë qenë katër, është latini Gaius Julius Hyginus, në një koleksion tregimesh (Fabulae) të tij.

Këta autorë janë:

Apollodorus, i cili thotë se janë tre: Peisinoe, Aglaope dhe Thelxiepeia;

Tzetzes, thotë se janë tre: Aglaonoe, Aglaopheme dhe Thelxiepeia;

Eustathius, thotë se janë tre: Parthenope, Ligeia, and Leucosia;

Apollonius ndjek Hesiodin dhe jep tre emra: Thelxinoe, Molpe, and Aglaophonos;

Suidas, jep tre emra: Thelxiepeia, Peisinoe, and Ligeia;

Hyginus thotë se sirenat ishin katër: Teles, Raidne, Molpe, and Thelxiope;

Eustathius shkruan se ishin dy: Aglaopheme and Thelxiepeia,

Në një vazo të hershme janë pikturuar dy Sirena me emrat Himerope and Thelxiepeia.

Në analizë, rezulton:

– Sirenat janë thjesht mitologji. Mitologjitë nuk krijojnë dot as popuj, as njerëz, as kapacitete njerëzore, siç është kapaciteti për të kënduar. Përkundër, janë popujt, njerëzit dhe kapacitetet njerëzore që krijojnë mitologji.

– Autorët e lashtë supozojnë se Sirenat janë femra. Përkundër, polifonia këndohet kryesisht nga burra.

– Sirenat paraqiten si ato lloj femrash që shfrytëzojnë tundimet (dobësitë) njerëzore për t’i shkatërruar ata. Përkundër, polifonia është krijim shpirtëror për të krijuar fuqi dhe për të lartësuar moralin njerëzor.

– Sirenat personifikojnë, jetojnë dhe kërcënojnë me vdekjen, ndërsa polifonia personifikon dhe mban gjallë vetëm jetën. Polifonia i referohet vdekjes vetëm si moral lartësimi për jetën.

– Të gjithë autorët e lashtë supozojnë se numri i sirenave është dy ose tre, çka do të thotë se nuk bëhet fjalë fare për “iso”. Ison e bëjnë këngëtarët e katërt e më shumë.

– Autorët e lashtë supozojnë se Sirenat gjenden vetëm në det. Përkundër, polifonia nuk krijohet në det, sepse popujt, në hershmëri, kanë rrojtur fillimisht në tokë. Për më tepër, populli shqiptar, nuk është shquar si popull detar.

Konkluzion:

Prejardhja e isos se gjoja vjen nga Sirenat është antishkencore, antihistorike dhe moralisht, është një mashtrim i qëllimshëm.


Panorama