Drama Çame Përmes Diplomacisë Së Mit`hat Frashërit

[Sabriu]

Drama shqiptare ishte ideuar në tryezat e „zeza“ të Londrës. Ajo do të luhej me tërë reptësinë e vet sidomos në Jugun tonë ku përalla Vorioepirote do të ngulmonte për të hyrë në zyrat diplomatike të kohës si një e vërtetë servuar. Këmbanat e mortës kombëtare kishin filluar të ndëgjohen . Dhimbja e shkëputjes së një gjymtyre skishte mundësi përshkrimi , e sidomos kobi i mëtejm.
Camëria ose thënë Thesprotia e Lashtë , erdhi deri në vitet e para të këtij shekulli me ato tipare unike , të çarta e domethënëse , sociale , kulturore , humane . E shtrirë në pjesë të konsiderueshme në brigjet e detit jon , njerëzit e këtyre viseve të ngjan sëmuarën thellësinë dhe bukurinë e këtij deti por edhe zemërimin e tij atëherë kur në troje shfaqej armiku . Për hir të së vërtetës duhet thënë se veçmas në kohën që sundoi Ali Pashë Tepelena , krahina e çamërisë u shqua për nivele të mëdha shkëmbimesh ekonomike , potenciale ushtarake dhe rritje të dukshme të nivelit të jetesës .
Pukvil , Lik dhe Bajron në shënimet e tyre për këto treva shqiptare , dëshmojnë veç tjerave edhe për trimërinë dhe aftësitë luftarake të popullit tonë . Natyrisht këto virtyte të shqiptarëve do të përcilleshin nga brezi në brez duke ngjallur njëherazi sëmirën dhe panik të këqinjët.
Sipas statistikave Turke të vitit 1910 , sanxhaku i çamërisë , kishte në vetvehte rreth 61000 shqiptarë (ortodoks dhe musliman ) dhe vetëm një mijë grekë . Ndërkaq në Konferencën e Ambasadorëve në Londër , Grekët pohojnë nëse kanë në Thesproti vetëm 26000 mijë shqiptarë , numër ky i cili korespondon me shqiptarët musliman . Ndërsa për pjesën tjetër të shqiptarëve ortodoks u luajt paturpësisht me historinë dhe etninë duke i konsideruar ata pa të keq dhe pa asnjë bazë e kriter shkencorë se ishin grekë . Vitet që pësuan coptimin e trojeve shqiptare u suallën egërsisht me çamët dhe çamërinë.
Veçmas me shqiptarët muslimanë , qeveritarët grekë ja nisën planeve për çfarosjen masive duke kombinuar saktësisht dinakërinë Helene me forcën e pushkëve apo gjuhët e flakëve . Janë dhjetra e dhjetra fshatra të djegura , të shkretuara nga rrënjët , janë mijëra shqiptarë të dëbuar dhunshëm prej trojeve stërgjyshore drejtë shkretirave aziatike. :Ndër.kaq .to.kat. .d.he shtëpitë që u shpëtonin fl.akëve ap.o rrëbesheve të gjyl.eve , ktheheshin sa hapë e m.byl.l. sytë si në përal.l.at e l.ashta arabe në prona të hel.enëve pushtues Drama çame tani kishte hyrë në rrjedhën e historisë duke u kujtuar se veç tjerave , shqiptarëve matanë kufirit se ato flakë po të rriteshin më tej do të ishin sigurisht të papërgjegjshëm në lakminë dhe tërbimin e tyre . Është kjo arsyeja që qeveria shqiptare dërgon si përfaqsues të saj në Athinë atdhetarin , trimin , eruditin dhe diplomatin e përmasave të mëdha Mit’hat Frashërin. Kjo nismë e qeverisë së asaj kohe nuk kaloi në heshtje prej atdhetarëve të kohës të cilët shihnin tek personaliteti i birit të Abdyl Frashërit , sintezën e trimërisë , atdhedashurisë dhe zgjuarsisë të emrave të shquar të Frashërllive . Në një letër që mban datën 25.shkurt.1923 shkruhet ;
„ Bregu i deti (fsh.Vuno) z.Mit’hat Frashëri .Atenë. - Ndonëse fytyrisht nuk nihemi , mjafton porsa që na lidh ideali kombëtar , andaj marim guximin tju shkruajmë gjëra , të cilat , i dini vetë më mirë se kushdo,por simpatia e arsyeshme na shtyn tiu shfaqim mendimin tonë.Neve të rinjtë,ose brezi i ri,
jemi gëzu për emërimin tuaj si ambasador i shtetit shqiptar , i atij Kombi që pak vjetë më parë dëshirojshim ti shihnim flamurin të valonte mbi ndonjë gërxhë, e sot e shohëm të valojë ... nëpër kryeqytetet e kombeve që na kanë luftu sistematikisht e tërbimësisht . Juvej , më tepër se ambasador do të ini burimi i përhapjes së ndjenjave kombëtare në nxënesit dhe studentët shqiptarë që ndodhen aty , të cilët të helmuem me ëndrat elene (!) janë gabu,e tash juve do ti përmblidhni në gjirin tuaj e do ti ndritoni tue i xhveshur ndjenjat e hueja ... „ Miq të tuaj ; Klanti Spiro , Halim Xhelo. (Arkivi qendror i shtetit viti 1923 , dosja 142 . Fq.1-2 ).
Përpjekjet e atdhetarit dhe eruditit Mit’hat Frashëri janë të frytshme që në hapat e para diplomatike.
Falë zgjuarsisë së tij,njohjes së disa gjuhëve por edhe natyrës prej me.ndimatri , i biri i Frashërllijve do të bëhej shum shpejt zëdhënësi i aspiratave liridashëse dhe demokratike të shqiptarëve të nëperkëmbur keqas nga europa . Jan me qindra takimet , bisedat , protestat , fjalët në konferenca solemne si dhe korespondenca e Mit’hatit me diplomatët grekë ku , fal njohjes së thellë e në detaje të historisë të vjetër e moderne të dy popujve fqinjë , ai mundi të hedhi piketat e para të marëdhënieve të reja diplomatike . Natyrishtë , me aq sa kemi mundur të hulomtojmë në këta pesë gjashtë vitet e fundit rreth universit diplomatik të Mit’hatit , nuk është e vështirë të vëzhgohet se kryetema e bisedave të tijë , plaga e hapur e pa shëruar që reth gjak , është pikërisht Camëria e Kosova .Më dy nëntorë.1925 , në një letër drejtuar ministrit të punëve të jashtme Hysen Vrionit , midis të tjerave , Mit’hat Frashëri , duke treguar bisedën që ka bërë me zyrtarin e lartë grek Pangallo ai shkruan ; „... Tëre duke falenderuar Pangallon i thashë se vuajtjet e çamëve po durojnë qe tre vjet dhe nëqoftëse që greqia ka në mënd me këto masa ti bëjë çamëtë që të ikinë , atëherë më mirë të na e thonë që tani dhe të marim masa për këmbimin e tyre me grekofilët e shqipërisë , gjë që do të jetë më tepër afrë njerzisë se nga mënyra e sotme . Po mar lirinë , z. Ministër , të përsërit akoma njëherë , atë që e kam thënë më teprë se dyqinherë gjer më sot ; Duhet të dimë të mprojmë vehten tonë.Është e vërtetë se z.Pangallo ka dispozita të mira . Lipset që të jemi të zotët të përfitojmë nga këto dispozita.Për këtë qëllim lutem :
1- Të emërohetë me urgjencë në Gjenevë pranë shoqërisë së kombeve një nëpunës i zoti që të na ndjekë punët tona.
2- Ti propozohetë zyrtarishtë greqisë që të këmbejmë grekofonët tanë me çamët e Epirit .
3- Të zihetë që tani dhe të shkruhetë pasuria e tunshme dhe e pa tunshme e grekofonëve dhe të ndalohetë përkohësishtë shitja e tyre.
4- Këto masa do të kenë këto dy efekte ;
a) - Do ta bëjnë greqinë të ndërojë sjelljet e saj përkundrejt çamëvet
b) - Do të dëgjohenë në Epir dhe do tu japë kurajo dhe shpirtë çamëvet të cilët do të kuptojnë që shqipërija u interesueka për ta ...“
Në sfandin e trazuar të historisë sonë të atyre viteve kuptohet se zgjidhja e menjëhershme e problemit çam ishte pothuaj e pamundur . Kërkesat e vazhdueshme për konçesione të Italisë në njërën anë dhe sulmet e herpas hershme të serbëve dhe malazezëve në zonat veriore rritnin vetiu marinë e shqetsimeve shqiptare të ngjizuara në konceptin e ruajtjes së paku të kufijëve të vitit 1913,të. Nëse do tju shtosh këtyre lakmive djallëzorte të fqinjëve tanë historik edhe kaosin e mbrendshëm politik dhe luftën e shqiptarëve mes vetit , aherë bindesh në moment për veshin e shurdhër qeveritar në të cilin nuk kish se si të dëgjohej daullja që binte prej Athine . Sidoqoftë , ngulmuese , tepër i merakosur për çamërinë , Mit’hati i shkruan ministrit Vrioni , mes të tjerave më 5.nëntorë . 1925. „..... Prej një letre që mora nga konsulli i Korfuzit , më datën 29.tetorë . lajmërohem se delegati grek në komisionin Mikst të Gumenicës , z. Floridi , propozon që të merenë shqiptarëtë nga nëntë katunde dhe të qohen në Turqi.Këto katunde qënkan ;Koskë , Lopëz , Smarë, Spatar , Versel , Galibaq , Varfanj dhe Filat .... d.m.th. me një popullsi totale 7500 vetash . Nuk ka dyshim se propozimi i delegatit grek ka për qëllim të zbrazi kufinë greko - shqiptar. Po nëqoftëse miret një i vetëm çam , rrojtja e të gjithë çamëve do të bëhetë e pa mundur , nga shkatërimi që do të vijë te jeta e tyre dhe nga fuqia që do të marë greqia për të përzënë çamët e tjerë duke i shtërnguar“
Po kështu duke ndjekur në ritmikën përpjekjet e djallëzuara për greqizimin e jugut shqiptar , Mit’hati takohet edhe me Kolo Kotronin ku bisedon qetësishtë dhe me argumente lidhur me problemin e pretendimeve të grekërve për shkollat greke në shqipëri . Më 7.nëntorë.1925 , midis tjerave ,Mit’hati i tërheq vëmendjen ministrit z. Vrioni ;
„.... Si mbarova këto kuvende , si pa dashurë e sulmë fjalënë mbi situatën e shqiptarëve në greqi , mbi shtërngimet që vuajnë , mbi mënyrën me të cilin qeveria greke ndalon që të rojnë , ose i shtërngon që të ikinë , mbi programin sistematik qe ndiqetë nga ana e qeverisë qendrore greke për këto sjellje me gjithë deklaratat e bëra në Lozanë dhe Gjenevë mbi të përzënët e 35000 shqipatrëvet të Kosturit dhe Fllorinësë , qysh tani ata të mjherët vijnë në shqipëri.Edhe konkludova ; padyshim gjëja më e mirë për Shqipërinë do të jetë të përzërë ata 20000 grekofonët që janë në Shqipëri , po prapë greqia do të na ketë hua edhe nja 40000 mijë frymë të tjera meqënëse gjer më tani janë përzënë me pahir me dru dhe me të rrahur më tepër se 60000 mij shqiptarë „.
Vitet 1921-1925 , si rrjedhojë e luftës së klaneve brënda përbrënda shqipërisë do të çorientonin disi tendencën dhe përpjekjet e nacionalistëve shqiptarë për një konvergim real të shpresës lidhur me kufijtë e rrezikuara të vitit 1912. Thirja e kohëve më parë në Gjirokastër të gjeneral Fereros për protektorat Italian si dhe kundër përgjigje e dhënë prej Austriakëve për legjitimitetin e sundimit të tyre në Shkodër , padyshim që nuk mund të pajtoheshin me synimet e fqinjëvet në veri - lindje dhe Jug e për më tepër as me interesat e fuqive të mëdha Europiane që luanin me karta të mbylluara pas fqinjëvet. Sidoqoftë ishin lufta dhe përpjekjet e disa nacionalistëve të ndershëm shqiptarë të cilët duke paraparë rrezikun e tkurjes së mëtejshme fizike të kufijve të atdheut këmbëngulën në Konferencën e Ambasadorëve që Europa të merrej konkretisht me problemet dhe ndërhyrjet kufitare në shqipërinë e mbetur gati përgjysëm prej Londrës së vitit 1913. Kësisoj në komisionin e posaqëm i përbërë nga përfaqsues të sërbisë , greqisë , shqipërisë , anglisë , freancës dhe italisë , muarën detyrën të vendosnin normalitetet mbi kufirin shqiptar duke patur parasysh edhe zhvillimet të fundme të proçeseve historike. Puna e këtij komisioni mbrënda harkut kohorë të viteve 1923 - 1925 u ndërpre disa herë për shkaqe të ndryshme . Gjithsesi shqiptarët nuk i kanë haruar veprimet ku dinake dhe ku shtazarake të grekërve të cilët u paraprinin pjestarëve të komisionit në gjdo fshat , lagje e shtëpi të Jugut shqiptar. Aty ku nuk mbaronte punë paraja , hynte Feja (o Zot,zoti i lashtë i grekërve mashtronte ) dhe aty ku zbënte do punë as fjala ungjillore , thika godiste pas shpine shqiptarët e ndershëm por të pambrojtur prej shtetit të tyre vetëm e vetëm pse ata hapnin portat e shtëpive dhe flisnin gjuhën e tyre të bukur shqipe e ardhur prej lashtësisë. Brenda kësaj ideje shovene për Helenizimin e Jugut Shqiptar , ishin sigurisht shpërnguljet masive të çamërve prania e të cilëve në tokat e veta stërgjyshrore jo vetëm gjykonte por dhe akuzonte grekërit prej forcave përparimtare të kohës . Sepse afër mendjes përpjekjet e tyre për Korçën dhe Gjirokastrën do të ishin latante në diplomaci përderisa qindra kilometra mëtej në jugun e tyre , shekujt flisnin për shqiptarë autokton me gjuhë ,zakonet , traditën , këngët dhe vallet e tyre arbërore . Ende pa u shkëputur prej nëntorit të vitit 1925,me datë 17 të këtij muaji , duke i raportuar për përpjekjet e bëra Mit’hat Frashëri vë në dijen z.Vrionin,ministër i punëve të jashtme ,se ;
„..... z.Ministër po e shoh se greqia ka një politikë me ne.Pasi Shqipëria i dha sërbisë Shën Naumin edhe greqia kërkon që të sigurojë një situatë më venome në shqipëri të jugës.(këtë gjë e kisha paraparë dhe pata nderin tua telegrafoj me datë 12.tetorë.me lutje që telegrafi im ti komunikohetë Senatit dhe Parllamentit gjë e cila nuk u bë ).Kërkon tani,duke shtërnguarë çamët ose që këta të ikinë dhe greqia të ketë një fitim moral dhe material ose të na bindnjë që të pranojmë gjdo gjë për të forcuar helenizmën në Korçë dhe Gjirokastër.Më lartë bëra fjalë për idenë e z.Kaftangjogllu lidhur me të drejtat e Turqisë mbi çamët.Drejtori i përgjithshëm më kishte rrëfyerë se Xhevat Beu përfaqsues i Angorasë (Ankarasë) qënka ankuarë se Shqipëria përzihetë në punët e atyre muslimanëve që hynin në këmbim ... Kjo më shtërngon edhe njëherë tju lutem që të shpejtoni vajtjen e përfaqsonjësit diplomatik shqipatrë në Turqi ... mjerishtë ne , gjer më sot kemi punuar si armiq të kombit dhe shtetit : As në Turqi kemi dashur të çojmë njeri , as në Gjenevë , as që edhe masa reciproke s’kemi dashur që të marim kundër grekofonëve.Nuk di , kjo që po bëjmë gjer më sot , politikë është apo tradhëti kundër mëmëdheut „.
Tonet e ashpra dhe polemiste të këtyre letrave të Mit’hat Frashërit besoj se nuk kanë nevojë për koment . Njëherazi këto përpjekje diplomatike ky At i Nacionalizmit Shqiptar i ka bërë të dukshme jo vetëm në kancelaritë e qeverisë shqipatre por më me forcë dhe intonacione dramatike në lidhjen e Kombeve në Gjenevë.Është për të ardhur keq por zori i këtij atdhetari për dramën kombëtare ka rramun kurdoherë në vesh të shrdhër.Nacionalizmi shqiptarë në fillimet e këtij shekulli ishte ende fëminorë.Ai kurrë nuk pati dëshirë krenarishtë të vëhej në krahasim me nacional shovenizmin greko-serb të lindur në shekullin e kaluar dhe të sendërtuar në vorbullën e luftërave Ballkanike.
Edhe pasi e ep dorëheqjen si ambasador i shqipërisë në Athinë , Mit’hat Frashëri nuk mund të mbyllë sytë e aq më tep¨r të heshtë tek sa Turqia e grekët masakrojnë krejt fshatrat në trevën autoktone të çamërisë . Në kalendarin „Kombijar“ të viti 1926 fq.40 - Mit’hati ka shkruar ;
„..... Pas dhjetë muaj përpjekje dhe mundime nga fundi i korrikut i viti 1925 mezi aritnë që të dali në shqipëri 160 shqiptarë nga të Vinanit dhe 40 nga të Rrëmbit , që qenë dërguar në ezine afër Dardaneleve , ku ,ata të Vinanit lanë 37 të vdekur. Ditën që hypën vaporit për të vajtur në Sarandë , uvdiq rishtazi një grua lehonë dhe kur aritmë në pire nxuarmë kufomën e një gruaje tjetër. Ishin të gëzuar dhe aritnë në tokën armbnore si në truall shpëtimi.Po pasuria e tyre , shtëpitë,aratë,vreshtratë , bagëtia kishte rrënë në dorë të qeverisë greke „.
Një epilog i dhimbshëm dhe gadi makabër iu rezervua dramës çame në vitin 1944 . Janë dhjetra mijra shqiptarë që u ndoqën , vranë e prenë prej grekërve në mënyra nga më t’barabrtë . Ata që mundën të shpëtojnë kaluan në shqipëri duke lënë pas tyre historinë e trojeve ku lindën dhe u ritën : Sidoqoftë vlerat e diplomacisë dhe përpjekjeve të Mit’hat Frashërit lidhur me shqiptarët e çamërisë , ende sot janë në nivele të papërsëritshme.

Nga Eugen Shehu

[PLAKU]

http://www.lajmishqip.com/wp-content...mo20skendo.jpg



Rinia përmes mendimit të Mid’hat Frashërit


Shkruan: Uran Butka

Mid’hat Frashëri, ka qenë dhe është edukator jo vetëm i një kohe apo i një brezi të caktuar, por edukator prore i një kombi të tërë.Së pari, gjithë vepra e tij madhore është njëherësh edhe edukuese, madje këtë karakter ajo e ka parësor. Ajo edukon ndjenjat dhe tiparet njerëzore më të mira si dashurinë e përpjekjen për atdheun, lirinë, gjuhën shqipe, librin, humanizmin, fisnikërinë, trimërinë, solidaritetin, dëshirën e merakun për punën, për të vërtetën, sinqeritetin, thjeshtësinë, altruizmin, shërbestarinë, këmbënguljen, tolerancën, respektin reciprok, indipendencën, durimin e të tjera.
Qysh në moshën 17 vjeç gjejmë të shprehur tek ai mendimin filozofik për identitetin shqiptar, boshti ku mbështillet e mbahet universi dhe qenia shqiptare. “Qe një koh’ e vjetër, kur shqiptarët besonin e u faleshin yjevet, diellit, hënës, drurëve, shkëmbinjëvet. Që ahere shqiptarët quheshin: shqipëtarë.Pastaj zunë të besonin që çdo gjë në jetë ka një perëndi…Këta njerëz prapë quheshin: shqipëtarë.Shqipëtarët ishin të tërë të krishterë, gjersa erdhi turku; pas kësaj, disa u bënë muhamedanë… Shqipëtarë të krishterë a muhamedanë, hapni sytë, jemi vëllezër!Feja është ndrruar, por kurdoherë kemi qenë shqiptarë dhe ashtu duhet të jemi”.E para, për M.Fashërin: të qenët shqiptar. E dyta: të qenët komb.Sipas mendimit të tij, nuk mund të jetë një komb i lirë dhe i përparuar, pa qenë i ditur dhe i ndërgjegjësuar.Ideja e lirisë te Mid’hat Frashëri i ri merr një kuptim e trajtim, që nuk ka ndryshim nga formulimi i sotmë. “Liria është që të mos të të trazojë njeri ty dhe ti të mos trazosh të tjerët”, shkruan ai. Sipas tij, meqë jeta dhe siguria e secilit është e lidhur me fatin e jetën e atyre që së bashku formojnë kombin, atëherë, së pari, liria e çdonjërit sigurohet nga liria e gjithë kombit, së dyti, liria e çdonjërit mbaron atje ku trazohet liria e tjetrit.Në moshën 18-vjeçare, Mid’hat Frashëri përktheu nga frëngjishtja dhe botoi në shqip “Gyjom Telli” të Lamartinit. Pse pikërisht zgjodhi këtë vepër për ta shqipëruar? Edhe kjo nuk është e rastit. Mit’hati e adhuronte Lamartinin si poet. Por veprën e tij “Gyjom Tell” e zgjodhi ta përkthente në gjuhën e shqiptarëve, sepse këta kishin nevojë për modele liberatorësh si Teli, ngaqë ishin ende nën robërinë e Turqisë. Kjo dëshmon për shpirtin liridashës të djaloshit Mid’hat Frashëri, i cili u bë qysh në rini zëdhënës i ndërgjegjes dhe i veprimit kombëtar shqiptar. “Shqipëtarë, – bën thirrje ai më 1899, – të kemi bashkim, të duam njëri-tjetrin, të zgjohemi, të punojmë me vullnet dhe ahere do të jemi të lirë, të lumtur dhe fatbardhë. Përndryshe, do të humbasim si komb.Rritur në një mjedis kulturor e qytetar, midis njerëzve më të shquar e më të ditur të kohës, por edhe midis librave, Mid’hati u lidh më shumë se me njerëzit, me librat, që u bënë miqtë e tij më të mirë e të përhershëm. Dëshira e pakufishme për librin që u kthye në një dashuri e në një kujdes atëror si edhe në një përpjekje e në një sakrificë për të qëmtuar e mbledhur këtë pasuri të paçmuar të mendjes njerëzore e mandej për t’ua lënë trashëgim brezave që vijnë, e ka fillesën që në fëmijërinë e Mid’hatit. Ishte 17-vjeç kur themeloi bibliotekën e tij personale me emrin “Lumo Skëndo” (1897); atë e pasuroi dhe e rriti çdo ditë të jetës së tij. Kur shkroi “Testamentin” (1929), ai la trashëgim kulturës shqiptare (Institutit Albanologjik) rreth 40.000 vëllime, nga të cilët pjesa më e madhe ruhet dhe shërbehet në Bibliotekën Kombëtare, përfshirë edhe autorët e vjetër të letërsisë shqipe.
Mid’hati vijoi përpjekjet rilindase për ndriçim mendor e shpirtëror të shqiptarëve si kusht i domosdoshëm i çlirimit dhe i rrojtjes së pavarur të tyre. Në themel të këtyre, M.Frashëri vendos gjuhën shqipe. Motivi i tij në këtë kohë bëhet “Gjuha është rrojtja a vdekja e kombit”. Gjuha jonë është e bukur, e pasur, është shprehje e qenies sonë, e ekzistencës sonë. Sipas M.Frashërit lufta për gjuhën është një formë tjetër e luftës për të rrojtur.Nuk është rastësi që M.Frashëri ishte kryetar i Kongresit të Manastirit, alfabetit të gjuhës shqipe. Këtë hap të parë për të njësuar alfabetin, – mendon Mid’hat Frashëri, – duhet ta pasojmë me akte të tjerë qytetarie, për t’u bërë vërtet një popull i kulturuar dhe një komb i civilizuar. Një nga këto akte themelore është të shkruarit, të botuarit dhe të përhapurit e librave shqip, sidomos të përdorurit e tyre në shkollat e para shqipe.
Lumo Skendo nuk është vetëm i fjalës, por edhe i veprës rilindëse. Ai i përvishet vetë kësaj pune themeltare. Harton dhe boton tekste për shkollat shqipe, libra diturakë, gazeta e revista kulturore.”Programi dhe qëllimi ynë është që ta bëjmë një revistë të dobishme, pak a shumë për të gjithë këndonjësit, për nxënësit, studentët, mësonjësit, si dhe për amatorët e këndimit dhe të nxanit, të japim një landë të këndshme për një ushqim moral për çdo intelektual” – thotë Lumo Skendo për angazhimet e revistës “Diturija”.Lumo Skendo e shikon shpresën e shpëtimit dhe të përparimit të Shqipërisë e të kombit tek qytetaria, që vjen nga puna, nga kamja, nga dituria, nga kultura. “Po e shohim se tani fuqi e njeriut më s’është vetëm te fuqi e grushtit, si në kohë të shkuara, po te qytetarija… Armët e sotme s’janë sëpata dhe kopaçeja, po qytetarija, puna, dituritë, begatija” .Qytetarinë e formon përparimi ekonomik i vendit, përmirësimi i kushteve të jetës, begatia, mentaliteti më i përparuar, psikologjia dhe qëndrimi qytetar larg individualizmit primitiv, si edhe virtytet e tjera.Mid’hati, si filozof, e koncepton kombin si një bashkësi gjaku, gjuhe dhe territori, por edhe si një konstitucion shpirtëror. Vullneti e përpjekjet e përbashkëta, trimëria e therorizmi, vijnë pas ndërgjegjësimit shpirtëror, ndriçimit kulturor e formësimit moral të një populli. “Mos pandehni se me trimëri mund të bëjmë ndonjë punë të madhe. Trimëria e shqiptarëve nuk e shpëtoi dot as Nishin, as Vranjën, as Leskovecnë, që i rrëmbeu Serbia, as Tivarin e Ulqinin që i gllabëroi Mali i Zi, as Çamërinë që e mori Greqia. Shqiptarit aq sa i duhet buka, i duhet dituria e nacionalizma. Për të rrojtur si komb, duhet të luftojmë për t’u bërë e për t’u njohur si komb”.Këtë tezë ai e zhvilloi plotësisht më pas, kur u shtrua problemi i mëvetësimit të shtetit shqiptar. Ai shndërrohet në një Adam Smith të Shqipërisë. Mit’hati i kuptonte kohët e reja që do të vinin dhe u paraprinte atyre si profet. “Adam Smithi ka të drejtë, thotë ai, që kamja është të punuarit. Por të punuarit është jo vetëm kamja, por edhe shpëtimi, përparimi dhe fatbardhësia e shqiptarit dhe e Shqipërisë, shton Mid’hat Frashëri.Mid’hati bëhet formuluesi dhe misionari i frymës dhe i lëvizjes së shqiptarizmit që kish lindur si forcë shpirtërore dhe ideore në kohën e Rilindjes “Shqiptarizma filloi të bëhet një farë feje, një besim, jo individual, si me thanë i posaçmë për çdo fis, por një fe e përbashkët, një fe e vetme, ose më mirë akoma feja vetë: njerëz që s’kishin parë kurrë shoku-shokun, të panjohur dhe të padëgjuar gjer dje, gjenin një lithkë dhe një vëllazërim në fenë dhe në besimin e ri, zbulonin se ishin adaptë, më mirë të themi, vëllezër, në kuptimin që ka në disa shoqëri fetaro-politiko-shoqërore…” Që kjo lëvizje të lëshonte rrënjë, të ngjizej e të bëhej dominante, duhej kohë, duheshin përpjekje të mëdha të të gjithëve. Mid’hati iu përvesh kësaj pune gjigante.”Një komb që ka shpresën të fortë dhe që ka vullnet për të ecur përpara, është i zoti që të sigurojë rrojtjen e tij kombëtare dhe politike të pavarur.”Këto ide dhe të tjera, janë shprehje e mendimit më të përparuar shqiptar, por edhe europian, që mbart figura madhore e Mid’hat Frashërit. Ai i kuptonte kohët e reja që po vinin dhe u paraprinte atyre si profet.Protagonist i shpalljes së indipendencës dhe ministër i disa qeverive të periudhës së Pavarësisë, ai u përpoq për themelimin e një shteti shqiptar sipas principeve perëndimore. Me gjithë turbullirat e luftërat që ndodhën, M. Frashëri qysh në fillim të shekullit që shkoi, shtroi dhe mbrojti tezën se shqiptarët janë të aftë të bëjnë shtet. “Duhet vullnet për bashkimin e tyre përpara rrezikut çbërjes së identitetit kombëtar, duhet ndërgjegjësim, punë dhe qytetari”, thotë M. Frashëri. “Një komb, një vend në skaj të Europës moderne, përbën një anakronizmë, një kundërshtim me të”, shkruan ai. “Duhet të na mbushet mendja se një Shqipëri gjysmë e qytetëruar, gjysmë në dritë e gjysmë në errësirë, nuk rron dot dhe shumë kohë… Qytetërimi vjen nga zhvillimi politik, ekonomik, arsimor e kulturor në një Shqipëri të lirë e demokratike.M.Frashëri priret nga një përpjekje titanike për një jetë mendore të re, për një jetë politike të re, për një jetë shoqërore të re, për një jetë kulturore dhe arsimore të re, për një jetë kombëtare të re, për një horizont të ri”.
Qysh në vitin 1912, ai formulon e mbron tezën se, shpëtimi i Shqipërisë do t’i vijë me anë të vetes sonë. “Më duket se çdo gjë ndreqet, kur të ndreqemi ne vetë. Çdo të lige i priten krahët, kur të ndreqim të metat tona, çdo të keqeje të huaj i priten këmbët kur të bëhemi ne të zotët të mbrojmë të drejtat tona… Atëherë do ta bëjmë botën të na respektojë e ndikojë”. Si njeri me kulturë dhe principe demokratike, Frashëri mendon se, vendet e varfëra dhe larg qytetërimit duhet të përfitojnë nga përparimi ekonomik dhe qytetërimi europian. Por, ai është për të marrë anët pozitive, shembullin e mirë e të përshtatshëm për Shqipërinë, dhe jo për një nënshtrim të verbër.”Disa i kthejnë sytë nga perëndon dielli, jo për të parë një dritë të re, po një errësirë të bukur!”- shkruan ai në mënyrë të figurshme.Mid’hati është për një zhvillim kapitalist të natyrshëm, me evolucion dhe në mënyrë demokratike, me përsosje të vazhdueshme, për një shtet me karakter shoqnor, siç shprehet ai. Është kundër revolucionit, përmbysjes me armë, kundër rrëmbimit e shtetëzimit të pasurive Ai shprehet kategorikisht kundër sistemit komunist të Rusisë, ku njerëzit kanë gjetur vdekjen dhe shpërbërjen. Zhvillimet në Shqipëri i lidh me rendin demokratik, ku “drejtimi dhe rregulli vijnë nga zbatimi dhe respektimi i ligjit, përkundër anarkisë dhe arbitraritetit”. “Para së gjithash e quaj të nevojshme t’ju them se do të ishte gabim të mendohet që ka një lëvizje bolshevike në Shqipëri, i shkruan ai konsullit Iden të Anglisë. Është një mendësi e mjerueshme të ngatërrosh liberalizmin, demokracinë dhe dëshirën për ndarjen e tokave, me sistemin e sovjetëve. Shqiptari është shumë konservator për t’u bërë bolshevik e leninist”. Mid’hati është për një sistem demokratik të përafërt me atë të Anglisë, ku “pronarët dhe bujqit bashkëpunojnë për fitimin e përbashkët”. Ai është për një politikë të urtë dhe ekuilibriste të qendrës, larg ekstremizmit të marrë dhe larg konservatorizmit të verbër: “Në këtë degë të jetës shoqërore problemi më i rëndë do të ishte të mbajturit e një mase të urtë, pa dashur njeriu të bjerë marrëzisht në aparencat e një ekstremizme të marrë, as edhe ta lëshojë veten e tij në mefshtësinë patologjike të një konservatorizme të verbër, përtace dhe egoiste”, shkruan ai.
“Për mua ka vetëm një mënyrë, që të normalizohet gjendja në Shqipëri: mbajtja e lidhjeve me lëvizjen demokratike”, i shkruan po në atë kohë Idenit.Mid’hati është për një shtet ligjor, për drejtimin nga institucionet që të mos mblidhet pushteti në një dorë të vetme. “A nuk besoni se duhet të përpiqemi të krijojmë një frymë rregulli dhe solidariteti, të shpëtojmë brezin tonë dhe kombin, përkurdoherë nga nihilizma dhe bolshevizma marlet, të meta që mjerisht i pëlqejnë karakterit tonë të ashpër?” – i drejtohet ai Kostë Çekrezit në SHBA, dhjetor 1925.Duke shtjelluar teorinë për shtetin e së drejtës dhe marrëdhëniet e tij me individin, M.Frashëri, si europian, është për respektimin e ligjit në një vend të lirë. “Shqiptarin e prishi mosbindja dhe jo bindja, shkruan ai. Shqiptarin e ka prishur mungesa e disiplinës dhe zjarri i padurimit”. Ai kërkon që, shqiptari të çlirohet nga “të qepurit pas qeverisë”, të bëhet sa më i pavarur, së pari, moralisht dhe ekonomikisht. …Përparimi i një kombi varet nga përmirësimi dhe naltësimi i çdo individi, që formon këtë komb”, shkruan ai. Pra, individin, individualizmën, sistemin e vlerave, ai e vë në themel të përparimit. Indipendenca morale dhe ekonomike e individit është e lidhur me rrojtjen politike të një kombi të lirë. Por, ai si idealist objektiv i mëshon më tepër vlerave, sidomos të inteligjencës, elitës, që udhëheq. “Në më thënçin arkimedët e rinj se pika e mbështetjes është paraja, do të përgjigjem: jo vetëm pika e mbështetjes, por edhe maniveli që mund ta kthejë botën, s’është veç inteligjencia”, shkruan ai.
Mid’hati që e njihte jetën politike të Shqipërisë dhe të Europës, madje prej andej u këshillon deputetëve shqiptarë një politikë të urtë ekuilibriste të qendrës, e cila i shërben më mirë Shqipërisë, pa ekstremizma të marra dhe pa konservatorizma të verbëta. “Në Parlament kombi do të bëjë stërvitjen e tij politike, gjithë duke shfaqur zotësinë për një edukatë të tillë. Provim i vështirë, pa dyshim, sadoqë kuvendet, pleqësitë, gjyqet kanë qenë prej institucioneve më të vjetra të vendit.Në këtë degë të jetës shoqërore, problemi më i rëndë është të mbajturit e një mase të urtë, pa dashur njeriu të bjerë marrëzisht në aparencat tërheqëse të një ekstremizme të marrë, as edhe ta lëshojë veten e tij në mefshtësinë patologjike të një konservatorizme të verbër, përtace dhe egoiste”. Mid’hati gjakon për tolerancën, mirëkuptimin dhe dialogun, si mjete demokratike e humane. Ai është kundër mendësisë dhe praktikës totalitare që kundërshtari politik të konsiderohet armik dhe të luftohet si i tillë për t’u eliminuar siç ndodhi me fashizmin dhe komunizmin gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe me sistemin komunist të pasluftës. Për çështje madhore, siç ishin ato të luftës çlirimtare apo të zgjedhjeve politike, M.Frashëri inicion dhe bën kompromisin si një mundësi apo një zgjidhje e mundshme. Shembull i qartë për këtë është Kuvendi i Mukjes, ku u arrit një marrëveshje me përmasa kombëtare ndërmjet Ballit Kombëtar dhe Frontit Nacionalçlirimtar, mbi bazën e tolerancës e të kompromisit për një luftë të përbashkët kundër pushtuesve, për një Shqipëri të lirë, demokratike dhe etnike.Së dyti, vepra e Mid’hat Frashërit dhe vlera edukative e saj, përputhen plotësisht me jetën dhe moralin e tij personal. Do të sjell vetëm një shembull.Mid’hat Frashëri dha dorëheqjen nga qeveria e Ismail Qemalit më 30 mars 1913, duke themeluar kështu institucionin e dorëheqjes në shtetin shqiptar. Ai shkoi në Elbasan, këtë radhë, në detyrën e thjeshtë, por të shenjtë të mësuesit të shkollës fillore (1913-1914), duke dhënë shembullin e shërbestarit. Nga ky moment u lidh ngushtë me mësuesinë, e nderoi atë dhe figurën e arsimtarit. “Edhe tani kam bindjen, i shkruan ai një mësuesi elbasanas, se karriera e mësuesisë është ajo, nuk them vetëm më e mira, por edhe më kënaqësiprurësja. Eshtë një detyrë modeste, pa bujë, fort e lodhshme, por që të jep një prehje shpirti, se çdo ditë, çdo muaj, çdo mot shohim me sytë tanë pemën që po rritim me aqë mundime”. Më 20 janar 1914, Mid’hati u bën thirrje qytetarëve mësimdashës të Elbasanit, që, në shenjë mirënjohjeje për shërbimet që i ka bërë kombit shqiptar, miss Edith Durhamit, t’i blinin një stilograf të florinjtë. Që të kishte përfaqësim sa më të gjerë kjo shenjë nderimi, Mid’hat Frashëri kishte menduar që çdo atdhetar do të paguante veçse 5 qindarka, kështu të blihej me ndihmën e sa më shumë shqiptarëve. Kështu, ai edukonte solidaritetin dhe demokracinë e gjerë. Këtë stilograf prej ari ia dhuroi miss Durhamit, një përfaqësi e qytetit të Elbasanit, e përbërë nga Mid’hat Frashëri, Gligor Cilka, Dr.Ruzhdi Beu dhe Taqi Buda, kur ajo zbriti në Vlorë në muajin gusht, 1914. Mid’hati ishte kujdesur që edhe mbishkrimi i dhuratës të ishte sa më përfaqësues: “Zonjës Edith Durham, shqiptarët mirënjohës, 1914″. Kështu M.Frashëri vlerësonte dhe edukonte mirënjënjojtjen e respektin.Së treti, duke u nisur nga hulumtimet e studimet e mirëfillta pedagogjike, Mid’hati është edhe një edukator profesionist. Ai shkruan një sërë punimesh të mirëfillta pedagogjike, ndër të cilët studimi “Për të formuar karakterin”.Karakterin e një individi apo të një populli Mid’hati e kushtëzon me rrethanat historike, shpirtërore, morale, kulturore dhe mjedisi gjeografik e mënyra e jetesës. Ndryshimin e karakterit (përmirësimin) e lidh me ndryshimin e këtyre kushteve që rrjedhin nga idetë e reja. Elita e një kombi, thotë ai, këtë detyrë parësore ka: Të formojë një opinion tjetër më të përparuar që të bëhet një hap përpara në qytetari dhe në formim të karakterit. Edukata e familjes dhe e shoqërisë, si edhe arsimimi, kultura, janë mjetet më të forta të formësimit të karakterit. Mid’hat Frashëri është idhtar i teorisë së mirësimit, si rrjedhojë më së shumti i ndryshimit të ideve, opinioneve, njëmendësive.Qysh formohet karakteri? – pyet retorikisht Lumo Skëndo dhe përgjigjet: “Për të formuar karakterin, duhet, më parë se çdo gjë, të dimë të mirat dhe të metat e subjektit tonë, të djalit, të gruas, të burrit ose të popullit. Karakteri formohet me të shtuar të mirat, me të ushqyer virtytet, duke zmadhuar cilësitë dhe, nga ana tjetër, duke pakësuar, lehtësuar dhe zhdukur të metat… Është ajo vepër e përmirësimit, seleksionit moral…Vetëm vullneti i gjatë, mund që të sigurojë seleksionin, të arrijë qëllimin e mirësimit dhe të naltësimit”. Lumo Skëndo e shtron kështu problemin: A është karakteri çështje race, trashëgimie, temperamenti, rrjedhur prej klimës, vendit, mënyrës së jetesës, apo mpleksje e faktorëve moralë që dependojnë prej vullnetit dhe dëshirës sonë? A kemi ne në dorë të ndryshojmë gjë, të japim një shtytkë sipas nevojave tona, të ndërtojmë e të mirësojmë apo duhet të deklarohemi robër të mundur përpara fuqive të verbëta, përpara fatit, të pafuqishëm për të ndrequr dhe për të shëruar?Dhe jep këtë zgjidhje:Nëse pranojmë pikpamjen e dytë, në qoftë se bindemi që çdo send është i kotë dhe që s’duhet të përpiqemi për mirësim, atëherë nuk na mbetet tjetër, veçse të kryqëzojmë krahët përpara fatalitetit të mortjes. Duhet të pranojmë teorinë e mirësimit të njeriut, veprimin e vullnetit, të kushtëzimeve morale, efektin jo vetëm të përmirësimit të individit, por, edhe më tepër akoma, të shoqërisë, mbi forcën e ideve transformuese. Atëherë mund të mendojmë se si të ndryshojmë kushtet, qysh të krijojmë konditat e mira, qysh të bëjmë që të lindin shtytkat dhe veprimet mirëbërëse, për ta bërë natyrën njerëzore të jetë më e dobishme, pra, për veten e saj, që të jetë në harmoni me nevojat e jetës.Sipas Lumo Skëndos, shqiptari ka shumë virtyte, po ka dhe shumë të meta. Ai zbërthen virtytet, por ndalet edhe tek të metat, si: karakteri i ashpër, kryelartësia (vetëkapërdisja, mosdurimi i kritikës), mosrespektimi i ligjit (pak i dhënë pas anarkisë), mospëlqimi i të punuarit, rendja pas nëpunësllëkut, sedra e madhe, kotësia etj. “Mjerisht, gjejmë shpeshherë te shqiptari edhe një kotësi të marrë: fryhet si misëroku me erë, dhe në ruzullim nuk sheh veçse vetëhen e tij…. Veçse Lumo Skëndo është për një ambicie që e çon përpara individin dhe kombin dhe jo për ambicionin që është motër e vëlla me kotësinë. “Kemi nevojë që të zgjojmë ambicion kombiar, një lidhkë solidariteti për çdo send që i takon kombit, racës, Shqipërisë. Këtë ndjenjë mund ta ngjallim, duke e bindur nxënësin se, vetëm duke u nderuar kombi, duke u lëvduar Shqipëria, duke qenë me famë dhe me zë të mirë çdo send që i përket Arbërisë, vetëm atëherë edhe çdo shqiptar, çdo njeri mund që të jetë i lëvduar dhe i nderuar si person; me një fjalë, duhet, që të vërë në shërbim të Shqipërisë gjithë ambicionin dhe aktivitetin e tij, që të marrë edhe vetë pjesën më të madhe dhe më të pëlqyer”. Ai i sheh zakonet, të mira apo të liga, të krijuara historikisht, por edhe rastësisht, të ngulitura në kanune, por edhe në opinione të rastit. “Zakonet, adetet, mënyrat e rrojtjes trashëgohen dhe respektohen vullnetarisht, jo me pahir, po me dashje. Thonë, se zakoni është më i fortë se ligji: Ligji inspirohet me fuqi. Kurse zakoni pranohet, duke dashur, shpesh herë edhe duke qenë i keq, i pakëndshëm dhe pa asnjë dobi për atë që i bindet. Pse, pra, i shtrohemi një tiranie dhe nuk na shkon mendja që të përndërkrehemi, ta rrëzojmë poshtë? Cila është fuqia që na shtrëngon? Duhet të dimë mekanizmin e zakonit, qysh lind dhe si vepron, që të mundim të jemi të zotër ta ndryshojmë, ta mirësojmë ose të krijojmë një të ri.Filozofi Frashëri është idhtar i teorisë se, mirësimi apo ndryshimi i karakterit dhe i zakoneve, si rrjedhim edhe i marrëdhënieve shoqërore, vijnë nga ndryshimi i ideve, opinioneve, njëmendësive. Çdo ndryshim, sipas Lumo Skëndos, qoftë në jetën politike, ekonomike, shoqërore e morale, paraprihet e induktohet nga idetë, mendimet, opinionet e reja, progresive apo regresive. “Njëmendësia mund të nxjerrë në shesh një gjë të mirë, si edhe një gjë të dëmshme, thotë ai. Edhe në punën e bujkut, në atë të blegtorit që kërkon përmirësimin e racës, edhe në atë të politikanit apo edukatorit që kërkon mirësimin e njeriut, vetëm idetë e reja, sjellin ndryshime. Pa mendim, asgjë nuk lëviz përpara. Është fjala këtu për teorinë e ndryshimit ose të mirësimit, siç e quan Lumo Skëndo. Sa për ndikimin e ambientit, të kushteve materiale tek njeriu, apo shoqëria, ai nuk e mohon aspak këtë. Për shembull, kur flet për temperamentin e ashpër apo karakterin individualist të malësorit tonë, Lumo Skëndo e lidh këtë edhe me kushtet gjeografike të Shqipërisë dhe të mjedisit tepër të veçuar e të ashpër ku ai rron. “Mbase kjo është një e metë e rrjedhur prej çukave dhe maleve të Shqipërisë, – thotë Mid’hat Frashëri. Po, kushtet materiale kanë të bëjnë më tepër me konservimin, me qëndrueshmërinë e sendeve e të fenomeneve. Ato na mbajnë verbërisht robër të tyre. Kështu, për të zmbrapsur individualizmin primitiv të malësorëve, mendon Lumo Skëndo, duhet t’i mësojmë njerëzit të vijnë në pjekje me shoku-shokun për të zhvilluar cilësitë e shoqërimit dhe të solidaritetit. Kjo sigurohet me idetë e reja të lëvizjes së lirë të njerëzve, por edhe të ndryshimit të kushteve materiale, qoftë edhe ato gjeografike (mbledhjes së shtëpive të shpërndara në qendra të përbashkëta banimi, ndërtimi i infrastrukturës lëvizëse etj.) Kushtet materiale që ndikojnë në formimin e karakterit, ai i përmbledh në faktorin “kohë”: “Pa ndihmën e kohës dhe të këmbënguljes, asgjë nuk bëhet në këtë botë”, shkruan ai.Ndryshe nga rilindësit dhe mjaft bashkëkohës, Mid’hati jo vetëm zbulon plagët, diagnostikon sëmundjet, por edhe gjen ilaçin, shpëtimin, zgjidhjen.Sipas M.Frashërit zhvillimi ekonomiko-social sjell zgjerimin e lirive dhe ndryshimin e karakterit e të zakoneve, por ai parapëlqen të qëndrojë në planet psikologjiko-moralë, për të dhënë rolin transformues të ideve në shoqëri. Po kjo është njëra anë e medaljes, – mendon Lumo Skëndo, ndofta po aq e rëndësishme, është plazmimi i tyre, mbruajtja e njerëzve, sidomos e të rinjve me ide të reja, përpjekjet e tyre për t’i vënë në jetë ato.Në këtë rrafsh, rol ka puna e intelektualit, veçanërisht puna e mësuesve, si mëkonjësit e diturisë, e të resë, e përparimit. “Për edukimin moral të popullit tonë, rolin kryesor e ka mësuesi, thotë Lumo Skendo. Detyra e tij është nga më të rëndat, por edhe ajo më e shenjta. Është një detyrë pa shkëlqim, pa kënaqësi materiale: gazin e ka në prehjen morale që ndjen mësonjësi, duke parë çdo mot djemt’ e vegjël që rriten dhe hyjnë në tufë të njerëzisë”. Misioni i tij është të mbjellë tek ndërgjegja e çdo nxënësi farët e ideve përmirësuese, ideve të reja që do të ndryshojnë jetën.Detyra e edukatorit duhet të plotësohet me detyrën e çdo shqiptari, sidomos të brezave që vijnë:”Për miqësinë që kemi bashkë, i dashuri im mik, tani dua prej teje një therori të vogël: të më shogrosh pesë minuta, çdo mbrëmje, pa të zënë gjumi. Dua që në këto pesë minuta të bësh një pyetje me vetëhen, të bësh një hetim në shpirt dhe zemrën tënde: Ç’të mirë bëre? Ç’të keqe punove? Kërko, rrëmo, shiko dhe vër re: do të gjesh edhe të mirat, edhe të metat. Përpiqu të shtosh të parat dhe të pakësosh të fundit, për kënaqësinë tënde, jo nga frika e ndokujt, as nga ndonjë shtrëngim, sprovo këtë ushtrim dhe, besomë mua, do të jetë një fuqi për frymën tënde. Pastaj, bëj këtë therori edhe në një shkallë më të gjerë: pyet vetëhen tënde, ç’të mirë i prure kombit dhe Shqipërisë, me ç’mënyrë u bëre i dobishëm për ta, nga ç’rasje dite të fitosh dhe cilat rasje të tjera të shpëtuan prej dore? Ç’dëm munde t’i prapsësh shoqërisë dhe ç’fitim u bëre i zoti t’i sjellësh? Ç’nder dhe ç’lumturi përpjekja jote u pruri vëllezërve që të rrethojnë dhe tokës që të ka ushqyer.Pesë minuta për vetëhen tënde dhe pesë minuta të tjera për Shqipërinë, dëgjomë mua, nuk janë një therori e madhe”.