Islami Ndërmjet Lindjes E Perëndimit

[forum126]

Arsimimi dhe meditimi


Civilizimi arsimon, kultura edukon. I pari kërkon mësim, e dyta meditim.
Përsiatja, meditimi, si përpjekje e brendshme për të njohur veten dhe vendin e vet në botë, është aktivitet plotësisht i kundërt nga mësimi, arsimimi, grumbullimi i njohurive mbi faktet dhe raportet e tyre. Meditimi shpie kah urtësia, mirësia, paqja e brendshme, kah një lloj i katarzës greke. Ky është një kthim kah fshehtësitë, kredhje në vetvete për të shpaluar ndonjë të vërtetë religjioze, morale e artistike. Anasjelltas, mësimi është i kthyer kah natyra për t’u njohur dhe për t’u ndryshuar kushtet e ekzistencës. Shkenca aplikon vëzhgimin, analizën, zbërthimin,eksperimentin, verifikimin, ndërkaq kontemplacioni paraqet njohjen e pastër (ke neoplatonizmi madje mënyrën mbiracionale të njohjes). Vëzhgimi kontemplativ është “i liruar nga synimet dhe dëshirat” (Schopenhauer), pra vëzhgim pa funksion, i liruar nga interesi, çfarë s’është asnjëherë shkenca. Kontemplacioni s’është qëndrim i shkencëtarit, por i mendimtarit, i poetit, i artistit, i murgut. Edhe shkencëtari njeh çastet e kontemplacionit, por jo në funksion të shkencëtarit, veç si njeri, si artist (sepse të gjithë njerëzit janë artistë në një farë mase). Meditimi ofron pushtetin mbi vetveten, shkenca mbi natyrën. Shkollimi ynë ndërton vetëm civilizimin tonë dhe vetë ai nuk kontribuon kulturën tonë.
Sikur që sot mësohet shumë, përsëritet, pasohen disiplinat shkencore, ashtu dikur meditohej shumë. “Të urtit nga Laputa, të kredhur në meditim, nuk vërenin, as dëgjonin ata që i shqetësonin me pyetje” (J. Payot: Arti për të qenë njeri). Legjenda thotë se para njohjes së madhe Buda mbeti në breg të lumit tri ditë e tri netë i kredhur në meditim, pa qenë i vetëdijshëm për kalimin e kohës. Kurse Ksenofonti na ka lënë një rrëfim të ngjashëm për Sokratin: “Një mëngjes meditonte për diçka, pa i gjetur zgjidhje; nuk donte të dorëzohej, prandaj vazhdoi të meditonte që nga agu deri në mesnatë dhe qëndronte si i mbërthyer, i thelluar në përsiatje; ndërkaq rreth mesnatës e vunë re dhe përshpëritja pushtoi turmën se Sokrati rri dhe mediton për diçka që nga agimi. Më në fund, në mbrëmje pas darkës, disa jonianë nga kërshëria nxorën rrogozat e vet dhe bujtën nën qiellin e hapur për të pasur mundësi ta kundrojnë dhe të shohin se a do të qëndrojë tërë natën. Ai qëndroi aty deri në mëngjesin pasues, kurse me t’u kthyer dita, bëri uratën dhe mori rrugën e vet” (Ksenofont, Gostia, 220). Galileu, profeti i civilizimit evropian, tërë jetën qe pushtuar nga çështja e rënies së trupave, kurse Tolstoi tërë jetën meditoi për njeriun dhe fatin e tij. Nëse konstruktori i aeroplanit ose i anijes me avull është dashur së pari të mësojë e të eksperimentojë shumë, Buda, Sokrati, Seneka, Gazaliu, Rumiu, Firdusi, Shakespearei, Dostojevski, Hugoi është dashur të meditojnë thellë dhe t’i përjetojnë botët e tyre. Mësimi dhe meditimi janë dy aktivitete të ndryshme. I pari e solli Newtonin deri te zbulimi i ligjit të gravitacionit, i dyti Beethovenin deri te krijimi i Simfonisë IX. Në kundërshtinë ndërmjet meditimit dhe mësimit përsëritet edhe një herë kundërshtia ndërmjet natyrës dhe botës, shpirtit dhe intelektit ose - kulturës dhe civilizimit.

Tekefundit, në natyrë e gjejmë edhe botën edhe njerëzit, në të vërtetë, gjithçka tjetër përveç vetvetes, Unit, personalitetit tonë. Ndërkaq pikërisht përmes Unit tonë ne jemi të ndërlidhur me pafundësinë. Përmes Unit tonë, dhe vetëm përmes këtij, ne ndiejmë lirinë dhe mund të shikojmë botën tjetër të madhe, banorë të së cilës jemi njëkohësisht. Vetëm Uni mund t’i dëshmojë vetvetes se bota e frymës dhe e lirisë ekzistojnë. Pa Unin, pa vetveten, mbetem pa dëshmitarin e vetëm dhe të fundit për një botë jashtë botës së natyrës. Sepse pa mua, gjithçka tjetër është e jashtme dhe fanitëse. Meditimi është ajo kredhje në vete, përpjekje që përmes qenies së vet të kapet dhe të gjendet rruga deri te e vërteta për jetën e vet dhe për ekzistencën në përgjithësi. Ai nuk përpiqet të përgjigjet në problemet e shoqërisë a të njerëzimit. Është fjala për çështjet që njeriu ia parashtron vetvetes.

Hollë e hollë, meditimi as nuk është funksion i intelektit. Shkencëtari që konstrukton tipin e ri të aeroplanit ose që në kokën e vet përpunon detajet e projektit të ndonjë ure a të ndonjë konstruksioni, nuk mediton. Ai mendon, hulumton, verifikon, krahason dhe këto, as veç e veç, as të tërat bashkë, nuk janë meditim. Mediton murgu, poeti, mendimtari, artisti. Këta të fundit përpiqen ta arrijnë të vetmen të vërtetë të madhe, të vetmen fshehtësi të madhe. Kjo e vërtetë do të thotë gjithçka dhe asgjë: gjithçka për një shpirt, asgjë për tërë botën tjetër.

Për këtë arsye meditimi është aktivitet religjioz. Për Aristotelin dallimi ndërmjet mendjes dhe kontemplacionit është dallimi ndërmjet njerëzores dhe hyjnores. Në budizëm urata tërësisht përbëhet nga meditimi dhe kështu manifestohet. Në krishterim hasim “rendet kontemplative” të murgjve, një dukuri krejtësisht të zakonshme. Ndërkaq Spinoza flet për kontemplacionin si formë më e lartë dhe njëkohësisht si qëllim më i lartë i moralitetit.
Vetvetiu arsimimi nuk i edukon njerëzit. Ai nuk i bën më të lirë, më të mirë, më humanë; ai i aftëson, i bën më efikas, më të dobishëm për shoqëri. Sikur dëshmon edhe përvoja historike, njerëzit e arsimuar, popujt e arsimuar, mund të jenë objekt i manipulimit dhe mund t’i vëhen në shërbim ligësisë, por atëbotë shumë më me efikasitet sesa të prapambeturit. Historia e imperializmit është varg i rrëfimeve të vërteta ku shihet se si popujt e civilizuar kanë zhvilluar luftë të padrejtë, shfarosëse dhe robëruese kundër popujve më pak të arsimuar e të prapambetur, që mbronin lirinë e vet. Civilizuesja e agresorit s’pati asnjë ndikim në qëllimet dhe metodat e tij. Ajo pati ndikim në efikasitet dhe vetëm përshpejtoi disfatën e viktimave.

[forum126]

Arsimimi ekzakt dhe klasik

Mirëpo arsimimi nuk është fenomen njëdimensional. Po e vështruam më me kujdes, do të vërejmë tek ai dy tendenca të ndryshme, të barabarta, por të pavarura.
Arsimimi shkollor në botën e civilizuar është tepër intelektual, shkencor, kurse tepër pak shpirtëror, humanist. Nëse përdorim termat e zakonshëm, mund të thoshim se është tepër ekzakt dhe fare pak klasik. Sot është fare e mundshme të marrim me mend të riun që ka kaluar të gjitha shkallët e arsimimit, duke filluar nga foshnjorja deri te kolegji, por të mos ketë dëgjuar në asnjë rast të vetëm se duhet të jetë njeri i mirë dhe i drejtë. Së pari ai ka mësuar shkrimin dhe veprimet e llogaritjes, pastaj fizikën, kiminë, etnologjinë, gjeografinë, teoritë politike, sociologjinë dhe një sërë të tërë shkencash të tjera. Ai ka përvetësuar një masë faktesh dhe, në rastin më të mirë, ka mësuar të mendojë, mirëpo ai s’është fisnikëruar. Gjithnjë e më pak dëgjojmë historinë, artin, letërsinë, etikën, të drejtën.

Në raport me civilizimin, arsimimi ekzakt shfaqet edhe si shkak edhe si pasojë e tij. Kjo formë e edukimit përgatit anëtarin e shoqërisë (individin shoqëror) dhe në të gjitha aspektet e veta përcaktohet me këtë masë. Ky edukim është i drejtuar kah caku i qartë, i interesuar, i angazhuar për të pushtuar natyrën, botën e jashtme. Edukimi klasik, përkundrazi, fillon dhe mbaron me njeriun, ai ka “qëllim të paqëllim”.
Dilema: arsimimi ekzakt - arsimimi klasik s’është çështje teknike, por ideore. Pas saj është qëndrimi, është një filozofi. Në këto dy sisteme edukimi projektohet kundërshtia ndërmejt kulturës dhe civilizimit me të gjitha pasojat e veta. Shoqëria e krishterë do të anojë gjithnjë nga forma klasike e arsimimit, kurse shoqëria socialiste nga ajo ekzakte.


Kuptohet, ky është parim që në përvojën jetësore pëson shmangie të shumta. Mirëpo tendenca themelore mbetet dhe realizohet përmes të gjitha korrigjimeve të pashmangshme. Krahasimi i programeve shkollore në BRSS, në Francë, në Kinë ose në Japoni (veçanërisht sa i përket përfaqësimit të edukatës artistike, historisë, të drejtës, etikës, letërsisë, gjuhës latine e greke, etj.) do ta dëshmonte këtë supozim.

Formë specifike e arsimimit ekzakt është specializimi. Ta marrim, para së gjithash, se intelekti, shkenca dhe industria përbëjnë një linjë dhe se qëndrojnë në marrëdhënien e ndërsjellë të shkakut dhe të pasojës. Shkenca është rezultat i intelektit ashtu siç është industria vetëm formë e aplikuar e shkencës. Të trijat janë kushtet dhe format e orientimit të njeriut në natyrë, në botën e jashtme. Specializimi është një tendencë që ka për qëllim përshtatjen sa më të madhe e më të themeltë të individit në skemën e shoqërisë, në mekanizmin shoqëror. Ai degradon personalitetin, mirëpo forcon shoqërinë, e bën më efikase. Shoqëria e merr përsipër rolin e tërësisë, ndërkaq njeriu bëhet pjesë e mekanizmit shoqëror, madje gjithnjë e më e vogël. Atomizimi i punës dhe zhvetësimi i njeriut si subjekt i punës në lëvizjen e vet progresive synojnë gjendjen ideale të utopisë.
Ekspansioni i arsimimit është marramendës. Kështu p.sh. më 1900 në SHBA në të gjitha kolegjet dhe universitetet kishte 24.000 mësimdhënës, më 1920 - 49.000, kurse kah fundi i këtij shekulli parashihen 480.000. Në të gjitha kolegjet dhe universitetet më 1900 kishte të regjistruar 238.000 studentë, më 1959 - 3.377.000, kurse 10 vjet më vonë - 14.600.000. Shpenzimet e përgjithshme nga 270 milionë simbolikë më 1900, më 1970 arritën në 42,5 miliardë dollarë.(41) Rritja nuk është aspak më e vogël as në vendet socialiste, edhe pse nga pozita më të ulëta fillestare.

Dy fuqitë më të mëdha shkencore të botës - SHBA dhe BRSS - janë dy fuqitë më të mëdha ushtarake, por nuk janë edhe dy vendet më të kulturuara në botë. Mjetet më të mëdha për punë hulumtuese dhe arsimim i ndajnë pikërisht këto dy vende (BRSS 4,2% nga të ardhurat nacionale, SHBA 2,8%). Amerikani mesatar mbi 25 vjeç ka pas vetes 10,5 vjet shkollim; pason britaniku me 9,5 vjet, pastaj qytetari i BRSS-së me 5 vjet (të dhënat i referohen vitit 1960).
Por ç’arsimim është ky? - Zakonisht, ai ndjek në mënyrë tipike recetën e civilizimit.
Në vendet komuniste arsimimi është rreptësisht i indoktrinuar, i dirigjuar dhe i nënshtruar interesave të ideologjisë sunduese dhe sistemit politik. Në vendet kapitaliste arsimimi në masën më të madhe i përshtatet kërkesave të ekonomisë dhe është në shërbim të sistemit industrial. Në të dy rastet arsimimi është në funksion, në shërbim dhe kjo tendencë dominon, përkundër proklamatave të bukura për “zhvillimin e gjithanshëm të personalitetit të njeriut”, “orientimin humanist të arsimimit” e të ngj. Do ta ilustrojmë këtë pohim me dy burime mjaft autoritare.

Lenini theksoi shprehimisht se arsimimi nuk guxon të jetë “neutral”, objektiv, apolitik. Në Kongresin I të Arsimit Sovjetik më 25.VIII.1918 ai proklamonte këtë parim: “Puna jonë në sferën shkollore ka për qëllim shkatërrimin e borgjezisë dhe haptas shpallim se shkolla jashtë politikës nuk ekziston, kjo është gënjeshtër dhe hipokrizi”. Shkollimi i indoktrinuar mbeti parim i sistemit arsimor në BRSS deri në ditët tona.

Teoricieni i njohur amerikan i ekonomisë dhe sigurisht njohësi më i mirë i sistemit industrial sot për sot në botë, John K. Galbraith, shkruan:... Natyrisht, arsimimi i sotëm i lartë me themel u është përshtatur nevojave të sistemit industrial... Namin e madh që kohëve të fundit kanë shkenca e pastër dhe e aplikuar e matematika, është vetëm shprehje e nevojës së teknostrukturës..., kurse nami më i vogël i artit dhe i shkencave humaniste dhe përkrahja më e vogël që marrin është shprehje e rolit të tyre të nënrenditur... Shkollat teknike dhe afariste çmohen për shkak të karakterit utilitar... Sistemi industrial nxiti zgjerimin e madh të arsimimit. Këtë gjë vetëm mund ta përshëndesim. Mirëpo, nëse tendencat nuk shihen qartazi dhe nuk kundërshtohen, sistemi do t’i mbështetë vetëm ato aspekte të arsimimit të cilat i duhen më së tepërmi sistemit dhe të cilat dyshojnë më së paku në qëllimet e tij (J. K. G., The New Industrial State, Boston, 1967, f.339-341).

Ç’janë karakteristikat e përbashkëta të sistemit shkollor nga të gjitha anët? Këtu para së gjithash hyn seleksionimi i rreptë që shpie deri te garimi destruktiv; gjuha artificiale “specialiste” çfarë kultivon shumica e disiplinave dhe funksionalizmi i rreptë i arkitekturës së godinave shkollore e bërë ekskluzivisht sipas kritereve utilitare dhe higjienike. E tëra kjo sepse shkolla është në shërbim të burokracisë dhe të sistemit konkurrues industrial, për të cilin lypset përgatitur ekspertët që do të shërbejnë më së miri dhe do të zhvillojnë edhe më tej këto mekanizma. Apelet për “shkollë humane” që dëgjohen aty-këtu tani për tani janë vetëm dëshira të bukura.

Po qe se do të duhej të vlerësojmë përmbajtjen kulturore të arsimimit shkollor, do të thoshim: shkolla është pjesë përbërëse e civilizimit; ajo kontribuon kulturën vetëm nëse nuk është dresurë, nëse zhvillon mënyrën e të menduarit kritik, nëse i lë hapësirë lirisë shpirtërore të njeriut. Shkolla që servon dhe imponon zgjidhjet e gatshme etike e politike, nga aspekti i kulturës është barbare. Ajo nuk krijon personalitete të lira, veç të nënshtruara dhe si e tillë mbase kontribuon civilizimin, por e shpie prapa kulturën.

SHenime


41)Të dhënat nga Byroja për Edukim e Ministrisë së Shëndetësisë, të Edukimit e të Kujdesit social të SHBA.

[forum126]

E ashtuquajtura kulturë masive


Nën dritën e këtyre shqyrtimeve lexuesi lehtë do ta përcaktojë vendin e fenomenit të të a.q. kulturë masive. A është fjala fare për kulturë ose kemi të bëjmë vetëm me një aspekt të civilizimit?
Subjekti i çdo kulture është njeriu si individ, si personalitet, si “individualitet i papërsëritshëm”. Subjekti (ose objekti) i kulturës masive është turma, masa, ose “njeriu-masë”.(42) Njeriu ka shpirtin, masa ka vetëm nevojat. Prandaj çdo kulturë është ngritje, përsosje e njeriut, kurse kultura masive përmbushje e nevojave.
Kultura synon individualizimin; kultura masive tërheq në drejtim të kundërt; drejt uniformizimit shpirtëror. Në këtë pikë kultura masive ndahet me etikën, prandaj edhe me kulturën. Kultura masive arsimon, por nuk edukon. Me prodhimet serike të “të mirave shpirtërore”, me kopjet, me kiç, me shund e me pasensin për individualen, ajo shpie drejt zhvetësimit. Për ndryshim nga kultura autentike, ajo masive ngushton lirinë njerëzore pikërisht me tendencën për uniformizim, sepse “liria - është një kundërvënie ndaj uniformitetit” (Horkheimer).
Ndër paragjykimet e përhapura bën pjesë njësimi i kulturës masive dhe popullore, që është një padrejtësi e madhe ndaj kësaj të fundit. Për ndryshim nga kultura masive, kultura popullore është burimore, aktive dhe e drejtpërdrejtë. Ajo nuk njeh kiç dhe shund, që janë prodhime të pastra urbane.



Kultura popullore bazohet në konsensus, kurse parimi dominues i kulturës masive është manipulimi. Ritet, vallet, këngët janë çështje e përbashkët e fshatit ose e fisit. S’ka ekzekutues në njërën anë dhe dëgjues a shikues në anën tjetër. Kur fillon kremtimi, të gjithë përfshihen, të gjithë bëhen pjesëmarrës. Kultura masive na ofron një shembull tërësisht të kundërt. Njerëzit janë të ndarë rreptësisht në “prodhues” dhe në “konsumues” të të mirave kulturore. A ka njeri që mendon se mund të ndikojë vërtet në përmbajtjen e programit televiziv, po qe se nuk bën pjesë në atë grup të vogël që e krijon programin? Të a.q. mjetet masive të komunikimit - shtypi, radioja, televizioni, në të vërtetë janë mjetet e manipulimit masiv. Në njërën anë gjenden redaksitë që krijojnë programet, në anën tjetër auditoriumi pasiv i milionave.
Një anketë e 1971-tës dëftoi se anglezi mesatar rri para aparatit televiziv 16-18 orë në javë (të dhënat nga publikacioni Synimet e shoqërisë, vjetarit statistik të qeverisë angleze). Është hetuar veçanërisht se televizioni kudo vazhdimisht shtrihet në dëm të letërsisë - ekuivalentin e vet në lëmin e kulturës. Çdo i treti francez nuk lexon kurrë asnjë libër, kurse kombi frëng në tërësi kohën e lirë e kalon pranë televizionit - këto janë konkludimet e anketës së bërë për të përkohshmen Le point (1975), nga e cila shihet se mbi 87% të popullsisë e kanë argëtim kryesor “kulturor” televizionin, ndërkaq në fund të listës janë opera dhe baleti. Anketa e bërë me rastin e “Javës së librit” më 1976 dëshmoi situatën e njëjtë në Japoni. Rreth 30% të japonezëve nuk lexojnë asnjë libër a gazetë, kurse para televizorit mesatarisht rrinë 2,5 orë në ditë. Prof. Horikava i Universitetit të San Franciscos pohon se niveli i gjeneratës që shi tani lëshon shtat është nën kriteret universitare. Horikava këtë gjë e shpjegon thjesht: televizioni zëvendësoi literaturën dhe meditimin, zvogëloi aktivitetin e brendshëm dhe në përgjithësi pengoi intelektin. Ai servon zgjidhjet e gatshme për të gjitha çështjet në jetë.
Koha jonë jep shembuj se si mjetet e kulturës masive - radioja, filmi, televizioni, - aty ku janë nën monopol të pushtetit, mund të shërbejnë për të krijuar idhuj të rrejshëm dhe për të mashtruar më së keqi masën. Tanimë s’është e nevojshme të përdoret forca e vrazhdë për t’u sunduar populli kundër vullnetit të vet. Tash kjo gjë mund të arrihet “në mënyrë legale”, duke paralizuar vullnetin e popullit, duke ua servuar masave të cfilitura popullore “të vërtetat” e gatshme dhe të cilave me punë, mitingje e me argëtime vulgare e të thjeshta u merret koha për të shestuar e për t’u përpjekur të formojnë opinionin e vet për njerëzit dhe ngjarjet.
Psikologjia e masave mëson, kurse praktika pohon, se përsëritjet me ngulm mund t’i bindin njerëzit për mitet që s’kanë asnjë lidhje me realitetin.(43)Psikologjia e mjeteve masive të komunikimit, veçanërisht televizioni, orientohet për të nënshtruar jo vetëm pjesën e vetëdijshme të njeriut, por edhe atë instinktive e emotive dhe për të krijuar ndjenjën a shprehinë që zgjedhja e imponuar të konsiderohet si e vetja.(44)


Shoqëritë totalitare të çdo vendi panë shansin e vet te televizioni dhe nxituan ta shfrytëzojnë. Në këtë mënyrë televizioni rrezikon lirinë, më tepër se policia, xhandari, burgu dhe kampet e përqëndrimit. Mendoj se gjeneratat e ardhshme, po qe se nuk asgjësohet plotësisht aftësia e tyre për të menduar lirisht, do të neveriten mbi martirizimet e gjeneratës së sotme, e cila iu nënshtrua ndikimit të pakufishëm të kësaj fuqie të pakontrolluar. Në qoftë se në të kaluarën kushtetuta bëhej për të frenuar pushtetin e pakufishëm të sundimtarit a të regjimit në përgjithësi, një kushtetutë e re do të nevojitet për të katër anët e botës për t’u frenuar pushteti i këtij rreziku të ri që kërcënohet të ushtrojë robërinë më të prapë shpirtërore.
Kultura masive karakterizohet me një gjendje të shpirtit, të cilën Johan Huisinga e quajti “puerilizëm”. Huisinga hetoi se njeriu i sotëm sillet si fëmijë, në kuptimin negativ të fjalës, d.m.th. ashtu si i përket shkallës mendore të adoleshencës: argëtimet banale, nevoja për sensacione të forta, prirja për parada masive dhe për parulla, mungesa e hu-morit të njëmendtë, vërshimi i shundit, frazat e urrejtjes e të dashurisë tejmase, mallkimet e lëvdatat tejmase, që merr një përmasë masive e brutale, etj. etj.
Dhe së fundi, këtu shfaqet edhe raporti i ndryshëm ndaj makinës dhe teknikës. Në kulturë ndeshim “frikën nga makina”, refuzimin instinktiv të teknikës (“Teknika është mëkati i parë i kulturës” - Bergjajev). Ky qëndrim rrjedh nga ndjenja se makina nga manipulimi me sende shndërrohet në manipulim me njerëz - të përkujtojmë paralaj-mërimet e Tagores, Tolstoit, Heideggerit, Neizvestnit, Faulkerit etj., ndërsa marksisti Henri Léfébvre gjykon fare tjetër gjë: “Shkalla më e lartë e lirisë do të arrihet në shoqërinë në të cilën teknika do të zhvillojë të gjitha mundësitë e veta - në shoqërinë komuniste”. Në të vërtetë, shoqëria që për model të afërm a të largët merr utopinë do ta gjejë aleatin e vet te makina dhe teknika. Teknika i ndihmon (dhe nuk i kundërshton) manipulimit të njerëzve dhe të sendeve. Ajo kontribuon konformizmin dhe uniformizmin përmes arsimimit dhe mediumeve masive (shtypi, radioja, televizioni); ajo kërkon bashkëpunimin (ose punën e përbashkët) e një numri të madh njerëzish, të organizuar në një mekanizëm të ngjashëm a identik (“kolektivi”) rregullisht të udhë-hequr në mënyrë centraliste, dhe më në fund, ajo në perspektivë mund të premtojë kontrollin e plotë të shoqërisë (në të vërtetë të pushtetit) mbi individin me një përcjellje të drejtpërdrejtë a të tërthortë të asaj që punon, që flet e që mendon. Pra, nëse teknika rrezikon dikë, atëherë rrezikon personalitetin e lirë; gjithsesi ajo nuk e rrezikon anëtarin anonim të kolektivit, funksioni i të cilit realizohet në të prodhuar e në të konsumuar, përkatësisht për të përkryer mënyrën dhe teknikën me të cilën prodhon dhe konsumon.



SHenime

42) Nocionin “njeriu-masë” në literaturë e solli Ortega Y. Gasset. Masa është turmë e individëve anonimë. Një turmë njerëzish, kur humb personalitetin, degradohet në masë. Njeriu-masë është produkti final i civilizimit të zhveshur, gjendje në të cilën s’ka më dyshime e “paragjykime” të kulturës.

43) Deri më 1945 japonezët mësonin se Mikado është pasardhës e perëndeshës së Diellit dhe se Japonia është krijuar para botës tjetër. Këtë mit për shumë gjenerata madje edhe profesorët universitarë ua përsëritnin studentëve të vet. Rasti japonez tashmë i takon së kaluarës. Mite të reja si kulte udhëheqësish kemi në Rusi, në Kinë, Kore Veriore (kultet e Stalinit, Mao Ce Dunit, Kim Il Sungut etj.). Kryesisht këto mite kanë të njëjtin model. P.sh.: “Çdo fjalë e udhëheqësit të nderuar e të dashur, shokut Kim Il Sung, hyri thellë në zemrat tona, pikërisht siç depërton uji në tokën e etur... Vendosmërisht do të vazhdojmë kryerjen e planit të madh të ndërtimit të komunizmit që skicoi shoku i nderuar e i dashur Kim Il Sung”, etj. (nga artikulli Gjithçka që do populli, është mirë të një Kim Jong Hui). Në oborrin e një fabrike është ekspozuar brenda sarkofagut prej qelqi guri mbi të cilin gjatë bisedës qe ulur “i nderuari dhe i dashuri udhëheqës shoku Kim Il Sung”.

44) Për këtë çështje rekomandojmë librin e jashtëzakonshëm të Djuro Shushnjicit Ribari ljudskih dusa, Beograd, 1977.

[forum126]

Fshati dhe qyteti

Poetët flasin për “ferrin” e metropolit, kurse marksistët për “idiotizmin e jetës në fshat” (Manifesti). Ikja nga qyteti, sado të jetë jofunksionale, është reaksion i pastër njerëzor, në qoftë se secili njeri në një farë mase është poet. Sot, si dhe dikur, protesta ndaj qytetit dhe civilizimit urban vjen nga ana e religjionit, e kulturës, e artit. Të krishterëve të parë Roma u dukej si mbretëri e djallit, pas së cilës vie fundi i botës, Dita e Gjyqit.

Religjioziteti bie me madhësinë e qytetit,(45) në të vërtetë me koncentrimin e elementeve urbane që veprojnë si tjetërsim te njeriu. Sepse sa më i madh të jetë qyteti, aq më i vogël qielli mbi të, aq më pak natyrë, lule; gjithnjë e më tepër tym, beton, teknikë; gjithnjë e më pak jemi personalitete, gjithnjë e më shumë degradohemi në masë. Sa më i madh qyteti, aq më shumë krime. Religjioziteti qëndron në përpjesëtim të zhdrejtë me madhësinë e qytetit, kurse kriminaliteti në përpjesëtim të drejtë. Këto dy fenomene kanë shkaktar të përbashkët. Ato kanë lidhje të drejtpëdrejtë me atë që do ta quanim “estetikë e përjetuar” praktike.
Njeriu në fshat ka rastin të kundrojë qiellin e yjëzuar, fushat e lulëzuara, lumin, bimët dhe shtazët. Ai ka kontakt të përditshëm e të drejtpërdrejtë me natyrën dhe elementet. Folklori i pasur, ritet e martesës, këngët dhe vallet popullore në të cilat njeriu i fshatit nuk është vetëm vëzhgues, por më së shpeshti edhe pjesëmarrës, sigurojnë një masë të përjetimit kulturor dhe estetik, nga i cili njeriu i qytetit është thuaja i privuar. Qytetari mesatar i metropolit i ekspozohet shkeljes së çdo gjëje që është e bukur dhe autentike. Në numrin më të madh të rasteve ai është rritur në kazermat e njëtrajtshme të qytetit të madh, është ushqyer me njohuri pasive të mjeteve masive të komunikimit dhe rrethohet me objekte të shëmtuara të prodhimit serik. Madje edhe sensi për ritëm, që e kanë të gjithë popujt primitivë, është zhdukur thuaja te njeriu bashkëkohor.

Bindja se qytetari ka më shumë rast për përjetim artistik dhe, përgjithësisht, estetik, bën pjesë ndër paragjy-kimet më të çuditshme të kohës sonë. Thuajse koncertet, muzetë ose ekspozitat që frekuentohen nga përqindja e parëndësishme e popullatës qytetare mund të kompensojnë së paku përafërisht përjetimet, mbase të pavetëdijshme, por shumë të fuqishme, estetike të fshatarit para pamjes së pakrahasueshme të lindjes së diellit ose të zgjimit të jetës në pranverë. Pjesa dërrmuese e popullatës urbane përjetimet më të fuqishme do t’i provojë në atmosferën natyraliste të ndeshjes së futbollit a të boksit. Gjithçka përreth fshatarit është e gjallë dhe elementare; gjithçka përreth punëtorit është e vdekur dhe mekanike. Këtu, në klimën tjetër shpirtërore dhe te përjetimi tjetër i asaj që shihet e që është e pranishme, dhe jo në kushtet e ndryshme materiale të jetës ose në shkallën e ndryshme të arsimimit, do kërkuar shpjegimin e religjiozitetit të fshatarit dhe të ateizmit të punëtorit.(46)
Religjioni i përket jetës, artit, kulturës. Ateizmi i përket teknikës, shkencës, civilizimit.

SHenime

45) Sipas një ankete, meshën në Paris e frekuentojnë 12-13% të banorëve, në Lion 20,9%, në Saint Etienne 28,5%, etj.

46) S’është kjo as siguri ekonomike. Punëtori s’është aspak më i siguruar ekzistencialisht se fshatari. Tregu është i paparashikueshëm si qielli. Marxi shpjegoi se punëtori tregun e ndien si forcë fetishi mbi të cilën s’ka fare pushtet.

[forum126]

Klasa punëtore

Si prodhim i qytetit, klasa punëtore më së shumti goditet nga ndikimi negativ i a.q. civilizim i pastër, d.m.th. civilizim me përmbajtjen më të vogël të kulturës. Fabrika topit dhe skllavëron personalitetin. Një sociolog shkruan: “Të nënshtruar ndaj disiplinës së rreptë dhe ndaj procesit të prodhimit, shprehitë e fituara në fabrikë punëtorët i bartin edhe në organizatën e vet. Ata janë të prirë që pushtetin e tyre t’ia bartin burokracisë të cilën e krijojnë spontanisht dhe s’mund ta kontrollojnë, e ajo luan rol konservativ edhe në botën kapitaliste edhe në botën socialiste”.TPF47FPT Herbert Markuze konstaton se punëtorët në sistemin e zhvilluar kapitalist (pra aty ku është më i fortë ndikimi i teknologjisë dhe i fabrikës), pushuan të jenë forcë revolucionare. Klasa punëtore është shembull i grupit të manipuluar, që e lajkatojnë, zotohen në të, flasin në emër të saj, por që e pyesin pak. Dy klasat më të mëdha punëtore në botë, në SHBA dhe në BRSS; s’kanë pothuaj asnjë ndikim në strukturat politike të vendeve të tyre dhe në vendimet që marrin.
Një nga tiparet e kësaj gjendjeje, përveç tjetërsimit nga religjioni dhe nga arti, është varfëria e mendimit, në të vërtetë, steriliteti i plotë teorik brenda lëvizjes punëtore, të cilin e pranojnë edhe autorët komunistë (A. Groz, R. Garodi, L. Basso, S. Malle etj.) Në një bisedë me korrespondentin e gazetës italiane Il Contemporaneo, 1965, marksisti i njohur György Lukacz tha: “Askush pas vdekjes së Marxit, me përjashtim të Leninit, nuk dha kontribut teorik për çështjet e zhvillimit kapitalist” - ndërkaq, duke folur për periudhën staliniste në BRSS, Lukaczi deklaroi: “Gulçitej çdo mendim i lirë, kurse qëndrimet personale shpalleshin ligj teorik. Mbi këtë degjenerim të mendimit teorik u rrit një gjeneratë e tërë.” Dhe vërtet, pas Marxit, që s’kishte as vetë origjinë punëtore, mezi mund të gjejmë fare ndonjë ide me vlerë e origjinale që do të rridhte nga vetë klasa punëtore, me përjashtim të idesë së vetëqeverisjes punëtore në Jugosllavi, që përkundër të gjitha vështirësive, paraqet kahe të veçantë e origjinale. Sidoqoftë, kjo ide është shmangie nga klishetë dhe dogmat me të cilat marksizmi zyrtar e robëroi gjithandej zhvillimin e mendimit punëtor.


Grevat që aty-këtu tronditin ekonominë kapitaliste kanë thuajse ekskluzivisht karakter ekonomik dhe përfundojnë me kompromise dhe shtimin e mëditjeve. Meqë procesi i zhvillimit ekonomik nuk mori kahen e varfërisë materiale të klasës punëtore (pauperizimi), ajo në çdo vend gjeti mënyrë që në vend të luftës së klasave të përcaktojë kushtet e paqes së klasave me grupacionet antagoniste në shoqëri.(48)
Forma klasike e klasës punëtore, klasa e proletarëve të shfrytëzuar të fabrikës, të atillë si e shihte Marxi dhe të cilën e konsideronte se do të jetojë “gjersa ajo nuk do ta eliminojë vetveten”, ishte vetëm formë e përkohshme. Dalëngadalë punën fizike e marrin përsipër makinat, kurse veprimtaria e njeriut orientohet gjithnjë e më tepër kah kontrolli dhe drejtimi i sistemeve të mëdha të automatizuara.(49)

Zhvillimi i shkencës dhe i teknikës, “zhvillimi i mjeteve të punës”, nuk solli, pra, në pushtet klasën punëtore, por heqjen e shkallëzuar të klasës punëtore si të tillë. Ky zhvillim pushtetin nuk ia dha punëtorit manual, porse kahja e prodhimit - ndaj dhe ndikimi shoqëror - shkallë-shkallë bartet në inteligjencien teknike. Zhdavariten gjurmët e sprasme të idealizmit dhe të romantikës revolucionare. Në skenë shfaqet teknokracia, pushteti racional dhe i pashpirt, shprehja e fundit e një civilizimi konsekuent.


SHenime

47) Ka madje shenja serioze për ndikimin e fuqishëm të nëntokës e të mafisë në udhëheqjet e disa organizatave sindikale amerikane.
TP48PT Sipas të dhënave të një institucioni suedez (1978) në një sërë vendesh më të mëdha kapitaliste (SHBA, Angli, Itali, Kanada) grevat në pesë vitet e fundit (1973-77) morën më pak se 1% të orëve të përgjithshme vjetore të punës; në Suedi 6 minuta mesatarisht në vit për punëtor, kurse në Zvicër madhësia është e pahetueshme.

49) Sipas një analize, punëtori në makinën tërësisht të automatizuar aktivisht punon vetëm 1 prej 40 orëve në javë dhe ndërhyn në mënyrë të caktuar, kurse 39 orë të tjera, më pak a më shumë, vetëm rri mbi makinë. Zhvillimi në këtë drejtim është tejet i shpejtë, ndërkaq automatika bëhet mënyrë dominuese e punës në shumë degë ekonomike. Marxi, përndryshe shumë dialektik, ose nuk e pa këtë zhvillim, ose nuk nxori prej tij konkludimin përkatës. Sidoqoftë, fenomenin klasë punëtore e shikonte në mënyrë statike, jo dialektike.

[forum126]

Religjioni dhe revolucioni


Revolucioni asnjëherë nuk është vetëm ngjarje në sferën e civilizimit, të shoqërisë, të ekonomisë, të politikës. Çdo revolucion i njëmendtë është një çast besimi, që do të thotë një gjendje frymëzimi, drejtësie, synimi, flijimi, vdekjeje, pra një ndjenjë mbi interesin dhe ekzistencën. Madje edhe kur revolucionet për kah qëllimet e tyre janë antireligjioze, sipas pjesëmarrjes së njerëzve, si dramë njerëzore, ato janë formë e manifestimit të religjionit. Të gjithë ata që kanë marrë pjesë në revolucion ose për së afërmi kanë përcjellë zhvillimin e tij, kanë dëshmuar për praninë e këtyre elementeve etike. Ata e kanë parë si epope e jo vetëm si kthesë mekanike, si zëvendësim të thjeshtë të makinerisë së pushtetit. Kjo mund ta shpjegojë atë paaftësi të punëtorëve të shtetit kapitalist për revolucion për çfarë flet Markuze, si dhe anasjelltas, entuziazmin e poetëve, të artistëve dhe njerëzve religjiozë në përgjithësi për një revolucion, që përndryshe sipas manifesteve të veta mund të jetë ateist.(50) I shikuar nga ana e brendshme, jo si proces, por si pjesë e jetës, revolucioni shihet si dramë që përfshin njerëzit me diçka që u është e njohur vetëm religjioneve. Nga pikëvështrimi politik, ai “real”, natyrisht revolucioni mund të ketë rëndësi e qëllime krejtësisht të tjera.

Çdo bashkësi gjendet në “gjendje religjioni” posa ta pushtojë temperatura paksa e ngritur, entuziazmi, ndjenja e solidaritetit, e bashkimit, e fatit të njëjtë; kjo është psikoza e flijimit, e njohur nga rreziqet ose nga solemnitetet, ku njerëzit ndjehen si vëllezër a shokë.
Artur Rubinsteini rrëfen: “Në shekullin viktorian, të pasur e snob, askush nuk shkonte në koncerte. Francezët dikur në koncerte shkonin vetëm të dielave, ditëve të tjera sallat ngelnin bosh. Mirëpo, në vigjiljen e Luftës së Dytë Botërore një pianiste e njohur angleze luante falas në sallat e mëdha të muzeve para auditoriumit të mbushur vazhdi-misht përplot. Gjatë revolucionit meksikan, përderisa trenat fluturonin në ajër dhe njerëzit e fëmijët vriteshin pa mëshirë, në vende të ndryshme dhashë mbi pesëdhjetë koncerte. Biletat shiteshin që më parë dhe ato paguheshin me ar. Në Meksikën e njëtë, gjersa ishte paqe, të tubosh pak publik në sallë ishte problem më vete.”

Shoqëria e paaftë për religjion është e paaftë edhe për revolucion. Sferat e vlimeve të forta revolucionare janë sferat e ndjenjave ende të gjalla religjioze. Ndjenja e vëllazërimit, e solidaritetit, e drejtësisë - religjioze në esencë, në revolucion kthehet për të krijuar drejtësinë tokësore, parajsën tokësore.
Edhe religjioni edhe revolucioni lindin në dhembje e vuajtje, ndërkaq vdesin në mirëqenie e konfor. Ato zgjasin vetëm përsa synojnë për t’u realizuar. “Realizimi” i tyre është vdekja e tyre. Edhe religjioni edhe revolucioni, duke u realizuar, lindin dhe tajojnë institucionet dhe strukturat e veta, që ua zëjnë frymën. Strukturat zyrtare nuk janë asnjëherë as revolucionare, as religjioze.

Në qoftë se revolucioni kishte për kundërshtar fenë, kundërshtari ishte vetëm i fesë zyrtare, i kishës, i klerit, i hierarkisë - pra i fesë së institucionalizuar, i fesë së rremë. Dhe anasjelltas, gjithandej pseudorevolucioni, revolucioni si strukturë, si burokraci, gjeti aleatin tek religjioni si strukturë, si burokraci. Meqë filloi ta gënjejë dhe ta tradhtojë vetveten, revolucioni mund të gjente mikun e vet te religjioni i gënjeshtërt.


Shenime

(50) Në poemën e njohur Dymbëdhjetë të Aleksandër Blokut, gardistët e kuq i udhëheq Krishti. Kështu e sheh poeti. Poema qe shkruar menjëherë pas revolucionit dhe kritika e atëhershme zyrtare e akuzoi si religjioze. S’e dimë sa ia arriti Lunçarski atëbotë ta mbrojë, duke thënë se ky është “vetëm vizion i bazuar mbi tragjizmin dhe patosin biblik”.

[forum126]

Progresi kundër njeriut


Sipas fjalëve të shkencëtarit amerikan R.Oppenheimer (shpikësit të bombës amerikane hidrogjenike), njerëzimi brenda 40 vjetve të fundit bëri një përparim teknik e material më të madh sesa për 40 shekuj të kaluar. Prej vitit 1900 deri më 1960 gjatësitë e arrishme për njeriun janë rritur prej 10,26 në 10,40, temperaturat prej 10,5 në 10,11, presioni prej 10,10 në 10,16... Gjatë 30 vjetve motorët elektrikë me bateri do të zëvendësojnë motorët e vjetër me pistonë, kurse anijet me avull do të shmangen tërësisht para anijeve me motor atomik. Po afrohet dita kur kabllot elektrike nën syprinën e rrugës do të lëvizin automobilat elektrikë. Jean Rostandi paralajmëron mundësitë magjike të biologjisë. Me ndikimin e substancave trashëguese të ndara të njerëzve me intelekt të jashtëzakonshëm njerëzimi do t’i qaset transformimit të vet. Nëse shkencëtarëve u shkon për dore të prodhojnë acidin dezoksiribonukleinik (baza kimike e trashëgimit e identifikuar në kromozome), do të hapen mundësi të pakufizuara. Secili do të ketë fëmijë çfarë përafërsisht dëshiron. Trurit njerëzor, përveç 10 miliardë qelizash të veta, do t’i dhurohet edhe ndonjë miliard marrë nga jashtë ose i prodhuar me ecuri të veçantë. Transplatimi i organeve dhe i gjymtyrëve të marra nga kufomat do të jetë gjë e rëndomtë, kurse zbulimi i kimizmit, dukuri që gjendet në bazën e lektisjes së trurit do ta mundësojë sendërtimin e synimit shekullor të njeriut për të zgjatur jetën duke shkurtuar gjumin. Mundësitë ekonomike të botës së zhvilluar që tani lejojnë shkurtimin e dukshëm të javës së punës. Ajo së afërmi do të reduktohet në 30 orë, kurse viti i punës në 9 muaj. Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës më 1965 kishte 69 milionë vetura, 60 milionë aparate televizive, 7,7 milionë lundra motorike dhe jahte. Vetëm për verime dhe pushime atë vit amerikanët kanë shpenzuar 30 miliardë dollarë, gati sa të ardhurat e tërësishme kombëtare të Indisë 300 milionëshe. Dy të pestat e të gjitha të mirave materiale në SHBA i dedikohen luksit. Dikush llogariti se vendet e pasura, që përbëjnë 1/3 e botës, shpenzojnë 15 miliardë dollarë në vjet për kozmetikë. Në këto vende niveli i jetesës është pesë herë më i lartë se më 1800, kurse pas 60 vitesh do të jetë pesë herë më i lartë se sot. Etj.
Pas këtij vizioni optimist mund të pyesim: a do të thotë se ajo jetesë do të jetë edhe pesë herë më e plotë, më e lumtur, më humane? - Përgjigjja është një jo vendimtare.


Në vendin më të pasur të botës, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në vit bëhen rreth 5 milionë delikte të rënda, kurse shtimi i veprave të rrezikshme penale për periudhën prej 1960-1970 gati 14 herë ia tejshkon shtimit të popullsisë (178% ndaj 13%). Në këtë vend, më 1964 për çdo 12 sekonda ngjan nga një krim, gati për çdo orë nga një vrasje, për çdo 25 minuta një dhunim, çdo 5 minuta sulm hajdutësh, kurse për çdo minutë vjedhja e veturave (të dhënat nga raporti vjetor i FBI-së).

Tendenca veçanërisht brengos: në SHBA në 100.000 banorë më 1951 vinin 3,1 vrasje,më 1960 - 5 vrasje, kurse që më 1967 - 9 vrasje. Në Gjermaninë Perëndimore më 1966 janë regjistruar rreth dy milionë vepra penale, më 1970 ky numër u ngjit në 2,413.000. Në Angli numri i vrasjeve me qëllim u rrit për 35% në dekadën e fundit, në Skoci deliktet e dhunës shënuan rritje për 100%. Prej 1962 - 1970 numri i vrasjeve në Kanada u dyfishua (saktësisht: 98,2% me ç’rast një ndikim evident, por jo vendimtar, pati edhe anulimi i dënimit me vdekje më 1962). Në disa incizime të fundit të opinionit publik francezët në krye të listës së brengave të veta të përditshme vunë frikën nga dhuna. Vetëm numri i vjedhjeve gjatë 10 vjetve (1966-1976) në Francë shënoi rritje prej 177% (të dhënat zyrtare të qeverisë frënge). Në dekadën 1969-1978 numri i veprave kriminale të të gjitha llojeve në Belgjikë u dyfishua. Etj.



Në Kongresin VII Ndërkombëtar të Kriminologëve në Beograd (shtator 1973) u konstatua njëzërit se çasti i tanishëm në botë karakterizohet nga “rritja marramendëse e kriminalitetit në të gjitha meridianet”. Duke shpjeguar shkaqet e kësaj gjendjeje, kriminologët amerikanë konstatojnë të dëshpëruar se planeti ynë është “oqean i delikuencës” se të gjithë njerëzit pak a shumë janë delikuentë dhe se shtegdalja nuk shihet.

Në raportin Rreth situatës në botë, 1970 të publikuar nga OKB thuhet se në një vend shumë të zhvilluar industrial (emri i vendit nuk përmendet) numri i personave nën 20 vjeç me të cilët policia ka pasur punë tregon rritje nga 1 milion më 1955 në 2,4 milionë më 1965.
Sekretari i përgjithshëm i OKB në një raport thekson: “Disa nga vendet më të zhvilluara më së rëndi goditen nga kriminaliteti... Përkundër progresit material jeta njerëzore asnjëherë s’ka qenë më e pasigurt se sot. Kriminaliteti me trajtat e ndryshme të dhunës personale a publike, vjedhja, mashtrimi, tradhtia, korrupsioni dhe plaçkitja e organizuar, paraqet çmimin serioz të mënyrës së sotme të jetës dhe kundërshpërblimin e shtrenjtë për progres.” (Parandalimi dhe zhdukja e kriminalitetit; në fund të 1972-tës).

Hulumtimet që bëri psikiatri sovjetik N. Hodakov dëshmuan ekspansionin e tmerrshëm të alkoolit pas Luftës së Dytë Botërore, veçanërisht ndër vendet e civilizuara. Shitja e alkoolit në botë ndërmjet viteve 1940-60 u dyfishua, gjer më 1965 u rrit për 2,8 herë, më 1970 për 4,3, kurse më 1973 - 5,5 herë. Dukuri më vete është depërtimi i alkoolizmit te gratë dhe të rinjtë. Sipas të dhënave të Organizatës bamirëse britanike “Ndihma e ofruar”, në Angli ka mbi 400.000 alkoolikë notornë, prej të cilëve mbi 80.000 gra (1973). Çdo e dyta nga ato më vonë bëhet paciente e ndonjë spitali psikiatrik, kurse çdo e treta është kandidat për vetëvrasje. Sipas konsumit të alkoolit për krye të banorëve në Evropë Franca është në vend të parë, e pason Italia dhe BRSS. Sipas vdekshmërisë nga alkooli në krye të listës botërore gjendet Berlini Perëndimor (me 44,3 persona të vdekur në 100.000 banorë), pasojnë Franca me 35 e Austria me 30(1971).

Në shekullin tonë alkoolizmi është bërë para së gjithash problem i mjediseve të pasura dhe të arsimuara. Nëse alkooli (a narkotiku) është strehim dhe njëri nga mekanizmat mbrojtës, ç’strehë kërkojnë dhe prej kujt ikin të pasurit dhe të arsimuarit? Dikur alkoolizmin e ndërlidhnim me varfërinë dhe prapambetjen dhe shpresonim. Tani dilema është e plotë: “Nga shkaqet që mund të vërtetohen e të emërtohen vështirë, simptomet e këtyre ligësive shoqërore shfaqen më së hapuri në Suedi se kudo qoftë tjetër”, shkruan një ekspert suedez për këto çështje. E ballafaquar me faktin se çdo i dhjeti suedez, burrë a grua, vuan nga alkoolizmi kronik, qeveria suedeze mori masa të rritjes së shkallëzuar e drastike të tatimit të pijeve alkoolike, porse efekti është minimal.

Edhe vërshimi brutal i pornografisë kohëve të fundit pa dyshim bazohet në rrënjë të njëjta. Vendet më të civilizuara - Franca, Danimarka, RF Gjermane - edhe këtu prijnë. Më 1975 porno-filmat përbënin më tepër se gjysmën e repertorit të të gjitha kinemave frënge. Vetëm në Paris 250 salla janë specializuar për këtë zhanër. Punëtorët publikë janë të shqetësuar. Psikiatri i njohur profesori Blanchar përpiqet të shpjegojë dukurinë: “Ideologjia sunduese gjithnjë e më tepër ndrydh personalitetin, e orienton njeriun kah puna automatike sipas formulës: gjumi-metroja-puna që, dorën në zemër, garanton njëfarë standardi, por e privon njeriun nga përjetimet dhe emotiviteti. Çdo gjë përgatitet që më parë, madje edhe pushimet vjetore janë të organizuara dhe zhvillohen sipas planit, në të cilin pjesëmarrësit s’mund të ndryshojnë asgjë... Me këtë rast shumica ndien nevojë instinktive të ikin nga vetja dhe të përjetojnë diçka tjetër sipërfaqësisht. Ajo nevojë u shpërdor përmes porno-filmave”.


Madje edhe lojërat e lotarisë përjetojnë “progresin” e vet në civilizim. Edhe ato ndjekin ecurinë e përgjithshme të veseve, bashkë me alkoolizmin, pornografinë, kiçin, shundin e me të padëshiruarat e tjera. Metropolet më të mëdha të bixhozit në botë gjenden në regjionet e civilizimit kulmor: Dovil, Monte Karlo, Makao, Las Vegas. Në Atlantic City po ndërtohet “tempulli” i bixhozit, vetëm njëra sallë e të cilit do të pranojë 6.000 lojtarë. Të dhënat flasin se francezët më 1965 shpenzuan 115 miliardë franka në lojëra fati, kurse amerikanët më 1977 15 miliardë dollarë (të dhënat e qeverisë amerikane). Çdo i treti hungarez merr pjesë në lojën loto. Përpjestimisht interesim më të madh për lojërat e fatit sipas mjeteve të deponuara për krye të banorëve, gjejmë në Suedi, pastaj vijnë Izraeli e Danimarka - linja që me ndonjë shmangie të vogël përputhet me linjën e shkallës së civilizimit.

Sipas të dhënave zyrtare të policisë së New Yorkut, më 1963 ky qytet kishte të evidentuar mbi 23.000 të rinj që përdornin heroinën dhe narkotikë të tjerë të fortë, por llogaritet se ai numër mund të jetë mbi 100 mijë. Në Kolegjin Hanter të N.Y. u zbulua se më shumë se gjysma e studentëve përdorin marihuanën, e cila rëndom paraqet hapin e parë kah narkotikët e fortë. Shi në vendet e prosperitetit e të kamjes pas Luftës së Dytë Botërore u shfaq brezi i ri i pikëlluar, që zakonisht ka çdo gjë, por nuk dëshiron asgjë. Këtu hyjnë bitnikët ose i a.q. “brezi i mundur”, që predikojnë filozofinë e absurdit; tinejxherët, - të miturit, të prirë nga kriminaliteti dhe, së fundi, hipikët, që përçmojnë realitetin, përqeshin çdo rend dhe rregull dhe virtytet e tyre përhapen si epidemi në të gjitha qytetet e mëdha të botës.

Është krejt gabim, duke u nisur nga parullat dhe manifestimet e jashtme, rebelimin e rinisë në Amerikë ose në Francë (1968) ta karakterizosh politik a ideologjik. Rebelimi ishte moral, në Amerikë kundër të a.q. “Amerikë e organizuar”, kundër “estabilishmentit”, në Francë kundër “strukturave” të saj, në të dy rastet kundër aspekteve të caktuara të civilizimit. (Ugo La Malfa: Ishte kjo rezistencë ndaj etikës konsumuese të shoqërisë industriale). Pa e shpjeguar dot këtë rebelim midis kamjes, e quajtën “rebelimi pa arsye” (“rebelimi iracional i rinisë” - A. Malraux) dhe është i këtillë nëse abstragohet aspekti moral i çështjes.
Arthur Milleri, njohës me kompetencë i Amerikës bashkëkohore, duke folë për çështjen e delikuencës së të rinjve, shpjegon: ua zë frymën mërzia... Të zvarritesh përreth dhe të mos presësh asgjë përgjason me vdekjen... Çështja e delikuencës së rinisë s’është vetëm çështje e qyteteve të mëdha, por edhe e meseve fshatare; jo vetëm e kapitalizmit, por edhe e socializmit; nuk kufizohet vetëm me skamje, por aty ka pjesë edhe kamja; s’është çështje vetëm racore a vetëm e emigracionit më të ri ose çështje e pastër amerikane. Unë besoj se në formën e vet të sotme, ajo është produkt i teknologjisë e cila rrënon vetë koncepcionin e njeriut si vlerë më vete... Shkurt, u zhduk shpirti. Mbase brutaliteti i dy luftërave e dëboi nga toka... Ose vetë procesi teknologjik e shtrydhi nga shpirti njerëzor... Shumë njerëz rrallë komunikojnë me të tjerët, përveç si blerës me shitës, si punëtor me shefin, si të pasur me të varfër dhe anasjelltas - shkurt, si faktorë me të cilët në një mënyrë manipulohet, por jo si personalitete esencialisht me vlerë.”(51)

Si të shpjegohet fakti se numri i vetëvrasjeve dhe i sëmundjeve psikike rri në përpjesëtim të drejtë me nivelin e civilizimit? “Nga aspekti psikologjik është tejet me interes fakti se njerëzit bëhen gjithnjë e më të pakënaqur sa më mirë ta kenë” - ankohet një psikolog amerikan. Ky fenomen që manifestohet sidomos në vendet e zhvilluara pa probleme klasike sociale, lëkund vetë themelet mbi të cilat mbështetet besimi në progres.

Në SHBA në çdo një mijë njerëz katër gjenden në klinikat psikiatrike (në shtetin New York ai numër është 5,5). Më tepër se gjysmën e shtretërve në të gjitha spitalet e SHBA-ve i zënë të sëmurët mentalë, Hollywoodi është qyteti që përpjestimisht ka më shumë psikiatër në botë. Sipas informatës zyrtare të Shërbimit Amerikan për Shëndetësi (1968) çdo i pesti amerikan ka përjetuar krizë nervore ose ka ardhur buzë saj. Ky përfundim bazohet në lëndën e pakontestueshme argumentuese në të cilën të anketuarit qenë zgjedhë në atë mënyrë që të përfaqësojnë 111 milionë amerikanë të rritur ndërmjet moshës 19 e 79 vjeç.”(52)

Rekordin dëshpërues të numrit të vetëvrasësve, të dehurve dhe të sëmurëve mentalë e mban Suedia që njëkohësisht mban vendin e parë në shkallën botërore të të ardhurave kombëtare, të shkrim-leximit, të zënies me punë dhe të sigurimit social. Më 1967 u shënuan 1.702 raste të vetëvrasjes, 9% më shumë se më 1966 dhe 30% më shumë se më 1960. Organizata Botërore e Shëndetësisë në Gjenevë shpalli më 1968 rang-listën e vendeve sipas numrit të vetëvrasjeve. Atë vit tetë vendet e para i mbanin: RFGJ, Austria, Kanadaja, Danimarka, Finlanda, Hungaria, Suedia dhe Zvicra. Në këto tetë vende vetëvrasja është shkaku i tretë i vdekjes së njerëzve prej 15 deri 45 vjeç (pas sëmundjeve të zemrës dhe kancerit). Në raportin e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (1970) preras pohohet se ky fenomen është “paralel me industrializimin, procesin e urbanizimit dhe zvogëlimin e anëtarëve të familjes.” Në të njëjtin raport gjendet edhe ky konstatim: “Në Finlandë shkallës së lartë të vetëvrasjeve i rri në mënyrë adekuate përqindja e lartë e sëmundjeve depresive, e alkoolizmit dhe e dhunës”. Nëse këtë dukuri e vështrojmë brenda kufijve të një vendi a të një mjedisi, do të pikasim se ajo rritet me zhvillimin, përkatësisht me arsimimin. Në Slloveni (shkrim-leximi 98%) në 100.000 banorë vijnë 25,8 vetëvrasje, në Kosovë (shkrim-leximi 56%) vetëm 3,4%, pra raporti është 7:1 (gjendja më 1967). Numri i vetëvrasjeve në universitetet britanike është 3 deri 6 herë më i lartë se mesatarja kombëtare, kurse numri i vetëvrasjeve në Universitetin e Cambridgeit është madje dhjetë herë më i lartë se ndër të rinjtë e moshës përkatëse në tërë popullsinë britanike (të dhënat nga Die Zeit). Hulumtimet që bëri në këtë drejtim dr. Antony Rail, shefi i shërbimit shëndetësor të Universitetit Sax, dëshmuan se nuk është fjala për halle materiale, sepse të gjithë studentët anglezë janë fëmijë të prindërve të pasur ose marrin bursa nga shteti.

Do të ishte plotësisht e gabueshme dhe e padrejtë sikur të përfundonim se këto dukuri janë karakteristike vetëm për civilizimin perëndimor. Është fjala për fenomenet dhe ligjshmëritë që janë shprehje të vetë natyrës së civilizimit. Ajo që u tha këtu për Shtetet e Bashkuara, për Gjermaninë, për Anglinë ose për Suedinë, në mënyrë përkatëse vlen edhe për Japoninë në anën tjetër të botës dhe në një rreth fare tjetër kulturor (Shih rreth kësaj: Anasaki, Kriza e kulturës japoneze). Është fjala për fenomenin që, varësisht prej kushteve, mund të pësojë modifikime të caktuara, por nuk vie në dyshim tendenca kryesore. Dallimet e caktuara në rastin e Japonisë rrjedhin nga rezistenca dhe rrënjosja e traditave kulturore japoneze dhe nga qëndrueshmëria e familjes japoneze.

Është vështirë të përcaktohen të gjitha shkaqet e dukurive për të cilat është fjala. Megjithatë, problemi i përhapjes së drogës dhe narkotikëve te të rinjtë hulumtuesit gjithnjë e më tepër i shpie drejt shtëpisë prindore. Psikiatri jugosllav dr. Vladeta Jerotic shkruan: “Mjedisi i dekompozuar familjar ose familja e shkatërruar tërësisht që e orienton individin e ri kah zhvillimi neurotik e drejton vetvetiu edhe për të kërkuar mekanizmat e gabueshme të mbrojtjes nga kjo neurozë... Shpërbërja e bashkësisë patriarkale dhe e vatrës familjare, që është tipar i përgjithshëm sot në botë, kontribuon klimën e brendshme të pakënaqësisë që pastaj ka dy dalje në botën e jashtme: si mllef dhe revoltë, ose si gjendje pasive, rezignante dhe apatike e krijuar me marrjen e drogës” (NIN, 9.II.1969).
Roger Rawel, drejtor i Qendrës për Hulumtime Sociologjike në Harvard, para pak kohe propozoi që pranë Senatit amerikan të formohet komiteti i veçantë për studimin e ndikimit të teknologjisë tek njeriu dhe shoqëria. “Falë kushteve bashkëkohore, jeta e njeriut do të zgjatet për afro tri dekada, mirëpo kjo do të jetë jetë e mërzitshme dhe e zbrazët” - deklaroi ai.

Përkundër pikëvështrimit materialist, civilizimi dhe konfori nuk i përgjigjen natyrës njerëzore. Dallimet sociale, marrë në përgjithësi, janë më të mëdha në vendet katolike sesa në vendet protestante. Ndryshimet në të hyrat p.sh. në Francë janë dy herë më të mëdha se në Angli dhe në Gjermaninë Perëndimore, ndërkaq tri herë më të mëdha se në Holandë. Numri i sëmundjeve mentale dhe i vetëvrasjeve dëfton situatë të kundërt. “Materiali” prej të cilit përbëhet njeriu s’është ai, ose s’është vetëm ai në të cilin besonte shkenca dhe biologjia evolucioniste e shekullit XIX. Thjesht, njeriut nuk i është dhënë të jetojë vetëm me shqisa. “Dëshira e paplotësuar krijon dhembjen, kurse e plotësuara ngopjen” (Schopenhauer) Konfori dhe bashkë me të i ndërlidhur mentaliteti konsumues gjithandej dobësojnë (ose madje heqin) mbështetjen jo vetëm te religjioni, por edhe te cilido qoftë sistem tjetër i vlerave.(53)

Duke qenë larg asaj që kuptimi i jetës sonë të jetë civilizimi, ai do të ishte më parë pjesë e absurdit të ekzistencës sonë.
Pamundësia e zgjedhjes, ky tipar fatal i civilizimit, nuk vërehet askund tjetër aq qartë sa në pafuqinë për t’u ndalur prodhimi i mjeteve për zhdukje masive ose ritmi tmerrues me të cilin pikërisht pjesa e civilizuar e njerëzimit shkatërron kushtet natyrore të jetës në mjedisin e vet. Kjo është përleshje e mekanikës dhe organikes, e artificiales dhe natyrores si parim në jetën e njeriut.
Para invazionit të civilizimit fronti i pyjeve në Brazil çdo vit tërhiqet 10 deri 15 km. Hapësirat e pasurisë së gjelbër i pushton shkretëtira. Më tepër se 80% të ujërave të ëmbël në SHBA janë ndotur nga mbeturinat industriale. Tymi i shkritores së madhe të bakrit në Ductown (shteti Tennessee), tokën e dikurshme të plleshme e shndërroi në shkretëtirë prej 20.000 hektarësh. Koncentrimi i acideve të bakrit dhe i blozës në mjegullën e Londrës më 1952 mbyti 4.000 veta vetëm brenda një dite... Tymtarët e fabrikave dhe automobilat në SHBA për çdo vit në atmosferë hedhin 23 milionë tonë të materieve të ndryshme të dëmshme. Në Francë vetëm termoelektranat më 1960 hodhën në ajër 114 mijë tonë të gazit sulfurik dhe mbi 82 milionë tonë të hirit. Më 1968 këta numra u dyfishuan edhe përkundër një vargu masash mbrojtëse. Në çdo qytet në Ruhr brenda vitit bien rreth 27 tonë të pluhurit industrial. Në SHBA-të në qytetet mbi të cilat formohen retë nga mjegulla dhe tymi - smogu, vdekshmëria nga kanceri i mushkërive për 20 vjetët e fundit është rritur 50 herë. Në Angli dhe në Zvicër për 50 vjetët e fundit - 40 herë.
Me rastin e një hulumtimi në Tokio, në udhëkryqin e madh të komunikacionit Janaga, në gjakun e 40 prej 49 kalimtarëve të kontrolluar u gjet 2 deri 7 herë më tepër plumb nga normalja. Burimi kryesor: gazrat e automjeteve. Që kur u zbulua, automobili mbyti më shumë njerëz nga të gjitha viktimat e luftave të këtij shekulli (këtë të dhënë e deklaroi eksperti amerikan për autostrada Norbert Timan në Konferencën Ndërkombëtare për Sigurim në Rrugë, Paris, 1976), etj., etj. Si të shpëtojmë nga ky “progres”?

Brenda civilizimit, pa dalë nga ai, nuk shihen kurrfarë forcash që do t’u kundërvihen të gjitha këtyre dukurive. Për më tepër, në shkallën e vlerave që civilizimi njeh, nuk gjendet asnjë argument për t’u theksuar kundër vërshimit të shundit, pornografisë, alkoolit. Kjo është po ajo ndjenjë e pafuqisë dhe e rezignimit që ndihet në qëndrimin e kriminologëve amerikanë para ardhjes së baticës së kriminalitetit. Në të vërtetë, kjo është pafuqia e shkencës kundër ligësive, të cilat përveç dimensionit shoqëror kanë edhe atë moral. Mohimi i civilizimit s’është i mundshëm nga vetë ai, por nga jashtë, pra nga kultura. Edukata religjioze-etike dhe familja paraqesin sheshazi shtegdalje. Mirëpo, as shkenca s’mund të strehohet te religjioni, as civilizimi të kthehet te familja klasike. Nga aspekti i civilizimit, rrethi është mbyllur.



Shenime

51) S’ka dyshim se televizioni edhe këtu dha kontributin e vet dëshpërues. Duke informuar opinionin britanik për rezultatet e studimit gjashtëvjeçar në temën se a e nxit dhunën në jetë dhuna në televizion (hulumtimi qe mbaruar më 1977), William Belson deklaroi se përgjigjja është patjetër afirmative. Dikush llogariti se fëmija mesatar amerikan, para se të kryejë shkollën e mesme, sheh në televizion 18.000 vrasje.

52) Dhjetë vjet më vonë komisioni i veçantë për shëndetësi mentale, formuar me vendimin e kryetarit të SHBA, në raportin e vet (shtator, 1977) do të përfundojë se problemet e këtij lloji tek amerikanët janë “më keq” se ç’mendohej më parë dhe më së paku 1/4 e banorëve vuan nga pasojat e trandjeve serioze emocionale. Kurse nga studimi që përgatiti Instituti Kombëtar për Shëndetësi Mentale (1977) del se vetëm gjatë vitit 1976 mbi 31,9 milionë amerikanë i qenë nënshtruar mjekimit nga çrregullimet mentale të këtij a të atij lloji; se 8 nga 54 milionë fëmijë amerikanë kanë nevojë për ndihmë për shkak të çrregullimeve psikologjike; se së paku 10 milionë njerëz kanë probleme lidhur me alkoolizmin dhe se numri i narkomanëve që shfrytëzojnë heroinë tejkalon shifrën 500.000.


53)“Ti bëre që këta dhe paraardhësit e tyre të kënaqen ndaj harruan të Të kujtojnë...” (Kur’ani, 25/18).

[forum126]

Pesimizmi i teatrit


Veçanërisht është simptomatike kur nga regjionet e pasura dhe të zhvilluara të botës arrin filozofia ogurzezë (Ibzen, Heidegger, Majler, Pinter, Backett, Markuze, O’Neil, Bergman, A. Camus, Antonioni, etj.). Diç më tepër optimizëm ende gjendet te shkencëtarët, të cilët kryesisht merren me pamjen e jashtme të gjërave. Mendimtarët dhe artistët janë të shqetësuar. Sidomos këta të fundit.
Marrë sipërfaqësisht, duket sikur pesimizmi fillon kur shkrim-leximi i përfshin të gjithë, kur bëhet sigurimi social dhe kur arrihen 1.000 dollarë të ardhura nacionale për banor. Filozofia skandinave e fundit të shekullit XIX dhe e fillimit të shekullit XX ka një pesimizëm të theksuar. Sipas saj fati njerëzor është tragjik patjetër, kurse terri dhe hiçi janë rezultatet finale të përpjekjeve njerëzore për t’u gjetur shtegu. Kjo filozofi mbiu që në fillim të këtij shekulli aty ku s’kishte më analfabetë dhe përderisa pjesa jugore e Evropës ende kënaqej me “injorancën e bekuar” (më 1906 Bullgaria dhe Serbia kishin 70% analfabetë, Italia 48%, Spanja 63%, Hungaria 43%, Austria 39% etj.). Jemi para sprovës të pyesim se a mos ndërmjet sigurimit social suedez, tani më të përsosurit në botë, dhe ndjenjës së dëshpërimit e të përhumbjes ka ndonjë lidhje. A thua ndjenja e sigurisë materiale lind ndjenjën e përhumbjes shpirtërore?

Përkundër dinamikës së jashtme iluzore, në të vërtetë dinamikës së jetës shoqërore e politike, civilizimi karakterizohet me ritmin e ngadalësuar të brendshëm të jetesës. Dramat e absurdit janë pamje besnike të jetës së njerëzve në shoqëritë më të zhvilluara bashkëkohore. Konfori është dukja e jashtme e jetës në civilizim, kurse absurdi dukja e brendshme, me dialektikën - sa më tepër konfor e kamje, aq më shumë ndjenjë absurdi i dezorientimi. Anasjelltas, shoqëritë primitive mund të jenë të varfëra e të tronditura nga dallimet e mëdha sociale, mirëpo të gjitha dëshmitë që kemi për to flasin për ndjenjat e forta e të qarta me të cilat është ngjyrosur jeta e tyre. Veçanërisht folklori, “literatura e shoqërisë primitive”, na paraqet forcën e jashtëzakonshme të jetës dhe plotësinë e ndjenjave të njeriut primitiv. Ndjenjën e përhumbjes e të absurdit nuk e njeh kjo shoqëri e varfër.(54)

Bota e civilizuar vetëm në skenën e teatrit zbulon “tragjedinë e vet njerëzore”. Optimizëm ka ende në komeditë e lira e në melodramat filmike të demoduara. Pjesët serioze i përshkon pesimizmi. Teatri nga civilizimi vazhdimisht heq oreolin e përsosmërisë, të cilin shkenca rishtas e vëndon. Shkenca gjithnjë brutalisht i imponon të dhënat e veta për bollëkun e prodhimeve, me indeksat e produktivitetit masiv, të energjisë e të fuqisë njerëzore, të varfërisë intelektuale e morale, të dhunës, të besialitetit e të absurdit. Në një botë të begatë, midis tërë pasurisë e fuqisë, teatri thuaja pa përjashtim zbulon njeriun agresiv, të rrëmbyer nga veset, të pafuqishëm.
Poetët janë antenat e ndieshme të njerëzimit. Duke gjykuar sipas drojës dhe dyshimeve të tyre, bota nuk ecën drejt humanizmit, por drejt dehumanizimit e tjetërsimit të hapur.

Më 1971 bëri vetëvrasje Josunarij Kavabata, shkrimtari japonez, fitues i Çmimit Nobël për letërsi (1968) dhe njëri nga personalitetet më të shquara të letërsisë së sotme botërore. Para tij, më 1969 njësoi i dha fund jetës romancieri tjetër i madh japonez Jukij Mishima. Prej vitit 1895 trembëdhjetë shkrimtarët japonezë përfunduan jetën me vetëvrasje. Ndër ta është edhe autori i famshëm i Rashomonit Rjunosuku Agutagava (u vra më 1927). Kjo “tragjedi në vazhdime” e kulturës japoneze që zgjat 70 vjet koincidon depërtimin e civilizimit perëndimor dhe të botëkuptimeve materialiste në kulturën tradicionale të Japonisë. Çfarëdo që të jetë, civilizimi për shkrimtarët e tragjedive dhe për poetët do të ketë përherë fytyrë jonjerëzore dhe do ta kërcënojë humanitetin. Një vit para vdekjes Kavabata shkroi: “Njerëzit nga njëri-tjetri janë ndarë me mur betoni, që pengon çdo rrjedhë të dashurisë. Natyra gulçitet në emër të zhvillimit”: Në romanin Toka e borës (1937) në qendër të meditimeve të veta Kavabata vë temën e vetmisë dhe të tjetërsimit të njeriut në botën bashkëkohore.

Të gjithë përfaqësuesit e mëdhenj të kulturës njësoj e shohin këtë mossukses dhe dështim të njeriut në civilizim. André Malraux pyet se çfarë ishte rezultati përfundimtar i shpresës dhe i optimizmit të shekullit XIX, ndaj përgjigjet: “Kjo është Evropa e shkretuar dhe e gjakosur, që s’është më e shkretuar dhe më e gjakosur se shembëlltyra e njeriut të cilën shpresonte se do ta krijojë” (në konferencën e UNESCO-s, 1946). Pamja e njëjtë iu fanit edhe Paul Valérysë menjëherë pas Luftës së Parë Botërore. Më 1919 ai shkruan: “Ekziston iluzioni i humbur i një kulture evropiane dhe argumenti i pafuqisë së njohjes të shpëtojë çfarëdo qoftë, ekziston shkenca e goditur për vdekje në ambiciet e saja morale dhe sikur e shndërruar nga egërsia e aplikimeve të veta; ekziston idealizmi që ngadhënjeu rëndë, i thërrmuar deri në fund, përgjegjës për ëndrrat e veta; realizmi i zhgënjyer, i mundur, i bërë pluhur nga barra e krimeve dhe e gabimeve; babëzia dhe vetëmohimi njësoj të përqeshur, besimet e përziera nëpër kohë, kryqi kundër kryqit, gjysmëhëna kundër gjysmëhënës; ekzistojnë edhe skeptikët edhe vetë të befasuar në vorbullën e ngjarjeve aq të rrufeshme, aq të ashpra, aq tronditëse, që luajnë me mendimet tona si macja me miun; skeptikët humbasin dyshimet e veta, rishtas i gjejnë, përsëri i humbasin, dhe nuk e dinë se më shumë shërbehen me kthesat e shpirtit të vet”:


Nihilizmi dhe filozofia e absurdit janë frytet e pjesës më të pasur e më të civilizuar të botës. Kjo filozofi flet për “paperspektivën e botës”, për “individin e shtresuar e të çintegruar psikikisht”, për “botën e heshtjes shurdhmemece”, etj. S’është kjo kurrsesi filozofi helmuese, siç e quajnë disa. Në të vërtetë, ajo është shumë e thellë dhe edukuese. Ajo është shprehje e rezistencës së njeriut, e kundërshtimit të njeriut ndaj një bote që zhvillohet dhe rritet përkundër përfytyrimeve rreth saj. Ky është rebelimi i njeriut kundër botës njëdimensionale të civilizimit (A. Camus: Njeriu i revoltuar dhe H. Markuze: Njeriu i një dimensioni). Nga ky aspekt disa nihilizmin modern e morën si një formë të religjionit dhe, siç do të shohim, jo pa arsye. Të dytë paraqesin mohimin e materializmit dhe me nocion të njëjtë e qortojnë këtë botë. Të dytë kanë të përbashkët atë ankth të stërlashtë, atë shikim përtej varrit, atë kërkim dëshpërues të daljes nga një botë tek njeriu e ndien veten të huaj (A. Camus: I huaji). Dallojnë në faktin se nihilizmi nuk e gjen atë dalje, ndërkaq religjioni konsideron se e ka gjetur.

Mossuksesi i civilizimit që me shkencën e vet, fuqinë dhe pasurinë të zgjidhë çështjen e lumturisë njerëzore, kur të kuptohet njëherë e të pranohet, do të bëjë përshtypje të madhe psikologjike te njerëzimi. Ky do të jetë fillimi i zgjimit dhe i rishqyrtimit të disa botëkuptimeve tona elementare e të pranuara nga të gjithë. Ndër paragjykimet e para që do të goditen do të jetë paragjykimi i shkencës për njeriun. Sepse, në qoftë se shkenca nuk e zgjidh çështjen e lumturisë njerëzore, atëbotë vizioni religjioz për origjinën e njeriut është i vërtetë, kurse ai shkencor i gënjeshtërt. Mundësi të tretë s’ka.


Shenime

54) Anketa e Galupit Mendimi i tërë njerëzimit më 1976 tregoi se, për ndryshim nga skepsa e banorëve të vendeve të zhvilluara, popujt e varfër të Amerikës së Jugut dhe Afrikës shikojnë me optimizëm ardhmërinë.

[forum126]

Nihilizmi


T’i kthehemi edhe një herë temës për pikëprerjet ndërmjet nihilizmit dhe religjionit. Është fjala për faktin që nihilizmin bashkëkohor e shfaq si formë të religjionit në civilizim.

Nihilizmi s’është mohim i Zotit, porse protestë përse nuk ka Zot ose - si te Backetti - protestë përse s’ka njeri, përse njeriu s’është i mundshëm, përse s’është i realizueshëm në kushtet e ekzistencës. Ndërkaq ky qëndrim implikon, jo përfytyrimin shkencor, porse religjioz të njeriut dhe të botës. Siç e kupton shkenca, njeriu është i mundshëm dhe i realizueshëm. Mirëpo “çdo gjë përfundimtare është jonjerëzore”. Fjalia e njohur e Sartreit se “njeriu është synim i kotë” është religjioze edhe për nga kumbimi edhe për nga kuptimi. Sepse në materializëm nuk ka as synime, as kotësi, nuk ka kotësi meqë s’ka synime. Duke e flakur qëllimin si një kuptim më të lartë të fjalës, materializmi u lirua nga rreziku i absurdit dhe i kotësisë. Bota dhe njeriu në të kanë cak praktik, kanë funksion, qoftë ky edhe zoologjik. Pohimi se njeriu është pasion i kotë përfshinë vetëdijën se njeriu dhe bota s’janë të një rrafshi. Me një qëndrim të këtillë të njëjtë radikal ndaj botës ka filluar çdo religjion. Kotësia e Sartreit ose absurdi i Camus supozojnë kërkimin e qëllimit e të kuptimit, kërkim që - për ndryshim nga religjioni - përfundon me mossukses. Ky kërkim është religjioz, sepse është flakje e qëllimit tokësor të jetës njerëzore, flakje e funksionit. Çdo kërkim i Zotit është religjion. Por çdo kërkim s’është edhe zbulim. Nihilizmi është zhgënjim, jo për shkak të botës e të rendit, por sepse në gjithësi nuk ka Zot. Është çdo gjë e kotë dhe absurde, nëse njeriu vdes përgjithmonë (krahaso: Kur’ani, 23/115). Filozofia e absurdit tekstualisht nuk flet për religjionin, por e thotë qartë bindjen se njeriu dhe bota nuk u bënë mbi kritere të njëjta. Ajo shpreh atë lloj ankthi, që ndër të gjitha etapat, përjashto konkludimin përfundimtar, është religjioz. Edhe për nihilizmin, edhe për religjionin njeriu është i huaj në këtë botë, për nihilistët i huaj që ka mbaruar pa shpresë, për religjionin me shpresën e shpëtimit (“shpëtimi” i fjalorit të religjionit).


Mendimet e A. Camus mund të kuptohen vetëm si mendime të besimtarit të zhgënjyer: “Në një botë në të cilën zhduket sakaq iluzioni dhe dritat, njeriu ndjehet si i huaj. Ky është dëbim pa dalje, duke qenë se aty nuk ruhen kujtimet e vatrës së humbur, as shpresat se më në fund do të arrihet në ndonjë tokë të premtuar”. Ose: “Sikur të isha dru në mes drunjsh... kjo jetë do të kishte kuptim, ose, më mirë, kjo çështje nuk do të shtrohej, meqë unë do të përbëja pjesën e kësaj bote. Do të isha kjo botë, të cilës tani i kundërvihem me tërë vetëdijën time”... “Çdo gjë është e lejuar meqë Zoti nuk ekziston dhe meqë njeriu vdes”. Etj. Ky konstatim i fundit s’ka të bëjë fare me ateizmin sipër-faqësor dhe të bindur të mendimtarëve racionalistë. Përkundrazi, ai më shumë është nëmë e heshtur e një shpirti të lodhur duke kërkuar Zotin, pa mundur ta gjejë. Ky është “ateizëm nga dëshpërimi”.

Për çështjen e lirisë morale ekzistencializmi ka të njëjtin qëndrim sikur religjioni. Shkrimtarja frënge Simone de Bouvoire shkruan: “Në fillim njeriu s’është asgjë, e ka në dorë të bëhet i mirë ose i keq, sipas asaj se a e pranon lirinë apo e refuzon... Qëllimet e veta liria i parashtron në mënyrë absolute dhe s’ka asnjë forcë të jashtme, qoftë kjo dhe vdekja, që të jetë në gjendje të shkatërrojë atë që ajo ka themeluar... Nëse loja e panisur s’është e humbur, as e fituar, është e nevojshme të luftohet e të rrezikohet çast për çast” (L’existentialisme et la Sagesse des Nations). Madje edhe dualiteti sartreian i qenies (être en soi dhe être pour soi - “qenie më vete” dhe “qenie për vete”) është qartas mohim i materializmit.(55) Vetëm emërtimet janë të reja, esenca është e vjetër dhe mund të identifikohet lehtë.

Hipikët në një farë kuptimi janë vazhdim i ekzistencializmit, shprehja e tij praktike, aplikimi i tij. Protesta e hipikëve kundër progresit - pa marrë parasysh formën ekstreme dhe absurde që mori - është merita më e madhe e kësaj lëvizjeje, e cila e bën fenomen autentik të kohës sonë. Ndërkaq mohimi i progresit mund t’i ketë rrënjët vetëm në një filozofi e cila, së paku në premisat e veta themelore, është religjioze.
Kur kritikohet civilizimi, nuk kërkohet që të flaket. Edhe sikur të donim, civilizimi nuk mund të flaket. Ajo që duhet bërë dhe që mund të bëhet është të rrënohet miti për të. Rrënimi i këtij miti është kusht për humanizimin e mëtejmë të botës dhe detyra më e madhe e kulturës.


SHenime

55) Ose pranimi i tij i vetëdijes: “Tërë ajo që ndodh në vetëdije s’mund të shpjegohet me asgjë jashtë saj, por vetëm brenda vetë vetëdijes” (J. P. Sartre: Esquisse d’une Theorie des emotions”). Dhe ç’të thuhet për Huis Clos, për këtë dramë që na mëson se çdo gjë që ekziston njëmend, ekziston vetëm si raport ndërmjet njeriut e njeriut. Vetëm emërtimet janë të reja, esenca është e vjetër dhe mund të identifikohet lehtë.

[forum126]

3. Fenomeni i artit


�� Arti dhe shkenca
�� Arti dhe religjioni
�� Arti dhe ateizmi (arti në BRSS)
�� Bota konkrete e artit (qasje artistike dhe sociologjike)
�� Personazhi dhe personaliteti (drama e personazhit njerëzor)
�� Artisti dhe vepra e tij
�� Stili dhe funksioni
�� Arti dhe kritika (mossuksesi i kritikës)