Përkthimi, ç'është ai ?

[Pasiqe]

Nejse mua filozofet s'me kane pelqyer ndonjehere. Po le te themi qe i ve baraz me psikologet dhe sociologet. Kane shpikur krijimin e vendeve te punes se ndermarrjes se granteve.

Derisa me munde ne tavell, ti mund t'i besh te gjitha, sidomos per faktin qe ke per profesion te gjesh xhevahire. Cumming eshte i varfer, mua asnjehere s'me ka terhequr, megjithate, provoje; Frosti eshte sfida e vertete.

Gjithsesi nese do perkthesh ne shqip, rendesi ka te dish shkelqyeshem shqipen e te kesh pasuri leksiku ne shqip. Kuteli eshte bibla nese do te jesh absolut ne gjuhe letrare, Naimi ndihmon shume, Cajupi te jep energji, Zyko Kamberi eshte rifreskues, De Rada e Serembja te karikojne. Po ia fute si Fishta, s'te kupton njeri, per fat te keq (pervec shkodranes, kuptohet).

[oiseau en vol]

Ah sa keq, Zombie ! E pra, filozofia eshte mema e shkencave. E çuditshme por e vertete ! Filozofia ka lindur nga habia, nga pyetja "Pse ?" Megjithate, mjafton nje reference e mire dhe ti do dashuroheshe pas saj. Jam i bindur per kete, aq me teper qe t'i kam lakmi njohurite e tua te latinishtes

Kurse per perkthimet, ne poezi nuk ngaterrohem une, lexoj per veten time, per ndonje mik a mikeshe, por vetem kaq.

Dhe per autoret qe me rekomandon, besoj qe me heren e pare qe te jem ne shtepi, do kerkoj t'i gjej e ti shoh mire.

Sidoqofte, per t'i vajtur deri ne fund idese sime, do mundohem te gjej ne frengjisht nje liber qe eshte perkthyer ne shqip (qe e kam ketu) dhe t'ju ve para syve tuaj çudirat e perkthimeve pa asnje bosht. Dhe nuk e kam aq per perdorimin e fjaleve te huaja sesa e kam per shtremberimin dhe mosperdorimin e mire te gjuhes shqipe.

ps : Manulaki, a mund te na e sqarosh me mire ate punen e perkthimit dhe rikrijimit ?

Ju pershendes.

[Manulaki]

Pse m'u merzit cupka!!!

Perkthim = Rikrijim.
OK, po flas per perkthim veprash letrare dhe artistike. (Jo vepra shkencash te sakta - ne kuptimin gjuhesor te pakten - mjekesi/psikologji/fizike...etj)
Dhe sic e thashe me siper nuk behet fjale te njohesh gjuhen qe perdoret per perkthim, por nevojitet thellesisht njohja e gjuhes qe perkthehet. Nese nuk e njeh ne thellesi anglishten, frengjishten...me the e te thashe, nuk ke si te besh perkthim te sakte as letrar e as fjale per fjale ne shqip.

Te rikrijosh do te thote te gatuash te njejten gje, me te njejtet perberes (fjalet ne kete rast dhe shprehjet) ashtu si e ka gatuar shefi i kuzhines.

Une i kam zili greket per fanatizmin qe ata shprehin ndaj gjuhes se tyre. Ata kane fjale per "kompjuter" "Celular"... shume fjale te perdorimit te tanishem, qe ata i kane nxjerre nga gjuha e tyre pa dashur te kopjojne gjuhet e tjera. Psh. pse ne shqip te mos quhet celulari "levizes" -e njejta fjale si ne greqisht-ama, eshte shqip, nuk eshte as anglisht, as italisht, as me the e as te thashe.
Ky eshte rikrijim, njohja e thelle dhe perdorimi i thelle.
Psh. Nese Shekspiri do shkruante ne 5 gjuhe, si do te tingellonte? Kjo eshte detyra e perkthyesit, ta beje shkruesin te shkruaje ne gjuhe te ndryshme.

[Pasiqe]

Perkthyesit me te mire nga frengjishtja jane Klio Evangjeli dhe Vedat Kokona. Keta kishin jetuar ne France dhe ishin praktikisht dygjuhesh. Isuf Vrioni edhe ai i mire ishte (ndoshta me i miri), po c'e do u mor vetem me veprat e Enverit dhe s'beri gje perkthime ne letersi. Keta te socmit, nuk i di si jane.

Ndoshta dikur ishin filozofet zoterues te shkencave. Tani filozofet s'dine gje. Blez Paskali zbuloi zgidhjet e ekuacioneve diferenciale (pa e ditur qe Njutoni po bente po ate pune), mundohej te bashkonte hugenotet me katoliket dhe bente filozofin e te jesh mos jesh ne te njejten kohe. Keta te socmit, pervec filozofise s'dine asnje shkence tjeter. Shume specializim e teper filozofe: u be i lire cmimi i letres, bile tani eshte gratis fare sepse eshte elektronik.

Le qe pastaj qe 2000 vjet perpara Dionisi tha i deshperuar qe cdo gje eshte thene, dhe atij s'i kishte mbetur gje tjeter te zgjuar per te nxjerre nga goja. Kur e dhe Dionisi, mua c'me duhet te bej filozofi? Do mundohem te nxjerr sa me shume USD, se ato te pakten i prek me dore.

[Cupke_pe_Korce]

Pse m'u merzit cupka!!!

Cupka e merzitur? Je ne vete ti? Po forumi yne eshte estrade fare moj, ti thua u merzitkam. Ahhh, te shkreten, c'te bej qe e kam thyer lapsin se do kisha ujdisur nje kryeveper qe te me kish vajtur nami ne anadoll te me kish vajtur.

Shif nje cike shif: ky miku ketu me lart, fillimisht na kerkon sugjerime per perkthimin, dhe kur ne te gjoret ja japim, ketij nuk i ardhka me terezi -- me vjen keq ta them, por parapelqej te besoj ata qe kam cituar me lart sesa ty...Parapelqej te degjoj vete gjermanet (dhe cilet madje !) sesa dike qe i ka pare ata ne TV duke bere lufte me partizanet. Tani o milet, a nuk me thoni, perse e ka hapur ky kete temen? Nga njera ane na dashka sugjerime, dhe nga ana tjeter s'na preferoka sugjerimet. Tani ma thoni, ka komedi shekspiriane t'ja kaloje kesaj? Mdememek, degjoni ketu o dallkauke, se ku dini gje yve. Po si tha ai loloja tek "Nata e Dymbedhjete" ne mos gaboj: me mire nje budalla i mencur, sesa nje i mencur budalla. Thuaj pastaj qe forumi nuk eshte plot me karaktere.
Edhe kur te thuash se komedia ka mbaruare, del ne skene zombie e na mban konference mbi bilancet nderkombetare. Hajde dialog hajde. Tepke si kjo komshija ime (qe s'flet anglisht fare) kur me llafoset me ate amerikanen per karshi. Kjo ja fut shqip, ajo anglisht edhe te dyja okej okej.
Oh, I don't just love people, I adore them! Jane art i gjalle.

Jo po thuaj po deshe qe e kam gabim

[oiseau en vol]

Ah moj Çupke, po pse aman je kaq e serte ? Dhe e serte, nuk e perdor kete si term per te treguar "ironine" e per rrjedhoje "inteligjencen", por thjesht ti inatosesh me mendte e tua.

Pa hidhi nje sy si me drejtohesh ti : jo po fluturoj me presh ne sqep e jo po s'merrkam vesh etj. etj. Nuk e mora vesh ç'hynte preshi e sqepi e veshi im qe nuk merr vesh... Ja te te citoj :

Mjaft me citove gjermanet se gjermanishten nuk e lulezuan perkthimet, por filozofet, shkrimtaret, poetet, politikanet origjinale qe atij vendi nuk i kane munguar kurre.

Tani me thuaj, shprehe ndonje ide ketu, dhe ndonje argument, apo thjesht gjete rastin te urdherosh dike 6 mije km larg ? Eshte e qarte qe une do te lexoja Goethe, Schlegel e Schleichermaier ne lidhje me keto pune sesa ty Çupke. Dhe gabohesh perseri kur thua qe une po kerkoja sugjerime. Asnjehere nuk kam kerkuar nje gje te tille. Keto e kane vendin tek forumi "Ndihmoni njeri-tjetrin" e jo ketu ku une mendova thjesht te thonim çka mendonim, dhe mundesisht ta mbeshtesnim ne diçka e jo keshtu kot ne ajer.

Ty te eshte mbushur mendja qe une shkruaj ketu gjoja per te treguar naltmadhnine time (aluzion i kendshem ndaj mbretit Zog), por nuk eshte ashtu. Nqs nuk i merr postet e mia si sulme personale, do te shohesh qe qellimi im eshte tjeterkund. Shoh si qendrojne te tjeret ne lidhje me çka mendoj dhe nga kjo saktesoj qendrimin tim. Mua nuk me prekin as nata e 12-te, as kembana e 13-te dhe as oborri i Luigjit XIV. Ajo çka ti projekton tek mua mund te kete fare mire formen e nje loloje, por ka shume mundesi qe ky objekt nuk ekziston ne kete bote. Zgjohu Çupke, hapi syte, bota nuk ka vetem njerez qe ta duan te keqen, ka dhe qe ta duan te miren, ka dhe asnjanes.

Fjala jote ze me shume vend kur flet pa paragjykime. Ti do te thuash qe je anonime dhe aq te ben nese fjala jote ka peshe apo jo. Ashtu eshte, por e hedh qe e hedh shishen e mesazhit ne det, pse te shkruash nje mesazh qe tjetrit ia neverit dhe shishen qe e gjeti ? Pse te mos shkruash diçka qe te beje qe shishja te jete aty dhe ne te njejten kohe te mos ndihet fare prania e saj ?

Mire Çupke, mendimet mbi perkthimin mund t'i kesh te shumeanshme, do te donim te dinim dhe me shume nese ka akoma diçka per te ditur.

Te pershendes

[Cupke_pe_Korce]

E di, shpesh here i them vetes: "C'fare ben moj teveqele qe mbete ne forum duke bere derr derr derr" dhe nuk e gjej dot pergjigjen. Kam frike se, kur vjen puna per te ballafaquar idete, njeriu meson me shume (rreth njeriut!) nga guaket sesa nga skolaret. Por ajo qe kam frike me shume eshte se, zgjuarsia i perngjan nje ylli qe vdes ne nje supernova, ndersa guaksia i perngjan asaj vrimes se zeze qe thith brenda gjithcka. Kjo me mahnit pa mase! Meqe me kujtove punen e shishes, a te te them edhe nje histori tjeter e ti veme kapak kesaj pune?

Kur sir Christopher Wren ndertoi Katedralen e Shen Pjetrit (Anglia e shek. 17-te) Mbreteresha Anne, pasi kish bere nje shetitje rreth e rrotull nderteses krah per krah me arkitektin ne fjale, e cileson ate si: awful, artificial, and amusing. Wren i bie nder gjunje mbretereshes pas gjithe atyre komplimenteve. Asokohe, awful nuk kish kuptimin qe ka sot bad = e keqe por awe inspiring = qe ndjell frymezim hyjnor. Artificial nuk kish kuptimin qe ka sot, dmth artificiale, por artful = artistike, ndersa amusing, qe ne gjuhen e sotme do te thote argetuese, kish kuptimin pleasing to the senses/evoking pleasure = qe ndjell ndjenja kenaqesie. Pra, duke qene se gjuha ndryshon edhe brenda per brenda vetes (nepermjet ndryshimit e elementeve) kur njerezia do te gjejne ate mesazhin tim brenda shishes (ketu e tre shekuj me vone) ai nuk do te lexoje me "zogu largpames" por "syri magjik." E pra, une nuk po ndryshoj asnje gje nga ato qe kam shkruar nga deshira e mire qe pas 300 vjetesh te te bej magjik. (folur kjo jo nga froni i mbretereshes se anglise por nga ai i mendjes sime!)

te pershendes gjithashtu

ps. Per inatosjet e mia, mos u merzit se nuk jane te tilla edhe pse ty te duken ashtu. E them kete se e njoh veten me mire sec me njeh ti mua (dhe jam ca si e cuditshme: miqte e mi me te mire jane ata qe me ngrene nervat, dhe eshte pikerisht kjo qe na ka bere miq qysh heren e pare. Vertet qe nervat i kam te ngritura por ahhh...per ke thuaj )
You...you are amusing.

pss. Heidegger-it ja ke degjuar llafne? "Ajo qe eshte folur s'mund te jete kurre, dhe ne asnje gjuhe, ajo qe eshte thene." Ose Wittgenstein kur thoshte: "Jo qe zogu eshte, por qe ai eshte - kjo eshte mistike." Ja edhe kokat e fillozofise renkan dakort me mua. C'deshe tjeter ti?
Ciao!

[oiseau en vol]

Fjala është folëse. Ç’bëhet me të folurit e saj ? Ku gjendet një i folur i tillë ? A nuk do të jetë kjo aty ku ka qenë folur ? Aty në fakt të folurit është kryer. Ku ka qenë folur, të folurit qëndron nën strehë. Ku ka qenë folur, fjala përmbledh mënyrën me të cilën ajo vazhdon për t’u shpalosur, dhe atë e cila vazhdon për t’u shpalosur nisur nga ajo – të përhershmen e shpalosjes së saj : qenien e saj. Por zakonisht dhe tepër shpesh ajo që ka qenë folur n’a takon vetëm siç ajo që është e shkuar (e rrjedhur) në një fjalë.
Nëse për rrjedhojë neve n’a duhet për të kërkuar të folurit e fjalës ku ka qenë folur, ne do të bëjmë mirë, përkundrazi, për të gjetur diçka ku të jetë folur pastërtisht. E folura në gjendje të pastër është e tillë që në të përsosmëria e të folurit – ajo që i takon së folurës – nga vetvetja kthehet përkryerje në fillestare. E folura në gjendje të pastër është Poema. Le t’a lëmë këtë pohim tani për tani në lakuriqësinë e vet. Ne e kemi të drejtën për këtë, me kushtin për t’ia arritur të dëgjojmë, në një poemë, të folurën në gjendje të pastër. Por cilës poemë do t’i kërkojmë ne për t’u adresuar ndaj nesh ? Këtu ne jemi të detyruar për të zgjedhur – megjithatë kjo zgjedhje nuk është arbitrare. Kush e ruan këtë zgjedhje nga arbitrarja ? Këtë e ruan ajo e cila tashmë mendohet dhe destinohet ndaj nesh si shpalosja e veçantë e fjalës sapoqë ne mendojmë duke ndjekur sesi flet vetë fjala. Sipas kësaj lidhje, le të zgjedhim si të folur në gjendje të pastër një poemë e cila më shumë se të tjerat mundet, në hapat tonë të parë, të n’a ndihmojë për të provuar atë çka e cila, në lidhjen e shpalosjes së veçantë të fjalës, lidh dhe rilidh. Le t’a dëgjojmë këtë të folur. Poema mban titullin :


Dhe ketu po e nderpres vazhdimin, po e le mister poemen aq te bukur dhe te ndjere te komentuar nga autori i ketyre rreshtave me lart. Per nga bukuria e imazheve, kjo poeme eshte nga me te thjeshtat dhe te bukurat qe mund te kem lexuar dhe perpire fare.

E solla kete copez per te vleresuar autorin dhe perkthyesin . Si dhe per ta pare Çupka ç'behet me fjalen. Ka dhe më, por tretja duhet te jete e ngadalte, perndryshe trashemi. Si thoni, keni ndjere diçka te tille me perpara ? Mendohuni, mendohuni, por mos me thoni qe nje cope buke me marmalate eshte ku e ku me e mire...

Kalofshi mire te gjithe

[oiseau en vol]

Filozofi francez Marc Crépon, ne revisten filozofike "Revue germanique internationale", 21/2004, f. 72-73, shprehet keshtu ne lidhje me perkthimin :

(…) Të përkthesh, por dhe të jesh i përballur me përkthime (të lexosh përkthime), kjo është të kesh një përvojë të gjuhës tënde e cila kthen të pamundshme mbylljen në një kulturë të përcaktuar, kjo është ta veçosh përvojën dhe praktikën e gjuhës – por dhe kënaqësinë e marrë nga gjuha(ët) – nga çdo ndjenjë përkatësie. Ajo çka vjen tek gjuha, ajo çka më vjen në gjuhën më vjen nga gjetkë. Aq sa të thuash që përkthimi kryen një shpërvetësim të vërtetë të gjuhës sime (sonë) – ai e shpie atë drejt një komuniteti që nuk është më vetëm ai i bashkëfolësve të mi. Ai më afron me ato që flasin gjuhë të tjera (gjuhët e përkthyera), njëlloj siç ajo çka përkthehet nga gjuha e tyre në gjuhën time i afron ato ndaj meje dhe bën që kjo gjuhë nuk është më krejtësisht, ose të paktën nuk është më ekskluzivisht e imja. Ajo çka mjegullohet këtu me përkthimin është karta e simes dhe së tyres. Gjithashtu dhe ëndrra e një përvetësimi (e një zotërimi dhe mjeshtërimi të gjuhës sime si « gjuhë amtare »). Unë nuk mund të jem zot i gjuhës sime, unë nuk mund ta zotëroj kurrë atë, sapo që unë nuk jam zot i asaj çka e cila, nëpërmjet përkthimit, rrezikon t’i mbërrijë asaj nga çasti në çast.

Por gjithashtu, teoria benjaminiane (Walter Benjamin 1892-1940, filozof dhe shkrimtar gjerman – shënimi im, OeV) e përkthimit na mëson që asnjë gjuhë nuk është e vetëmjaftueshme. Ajo na thotë madje që kjo nuk ka ndodhur kurrë. Ajo na dërgon tek një « gjithmonë », « gjithmonë-ja » e përkthimit, pasoja e parë e të cilit është që ai kthen të kotë çdo kërkim të një origjine të hamendësuar. Gjuhat kanë jetuar gjithmonë nga përkthimi dhe nëpërmjet atij. Ky përkthim nuk iu ka ardhur atyre a posteriori (si një mjerim apo një pasurim), kur ato ishin të formuara tashmë. Ai është më tepër ligji i ardhmërisë së tyre. Ajo çka bën madhështinë e një gjuhe (me supozimin që kjo shprehje të ketë një kuptim), nuk është as lashtësia as origjina e saj, dhe as që ajo të jetë e ngjashme me këtë apo atë gjuhë e cila do të ishte objekt i një mbivlerësimi problematik (greqishtja, latinishtja, sanskritishtja), por është kjo që ajo ka mbetur (dhe mbetet akoma) e gatshme për përkthimin – dhe që falë këtij përkthimi, ka përkthim në të dyja kahet. Çdo gjuhë është pra e varur nga ajo çka përkthehet në të dhe nisur nga ajo, në të tjerat, sepse vetëm atëherë është kjo që ajo bën shenjë drejt asaj gjuhe të kulluar ende të paarritshme (dhe krejtësisht hipotetike) e cila nuk është asgjë tjetër përveçse një gjuhë plotësisht e shpërvetësuar, një gjuhë e cila, ngaqë ajo nuk do të ishte pronë e askujt, do të ishte e përbashkët për të gjithë – një gjuhë e premtuar. (…)


Duhet shtuar qe ai nenkupton si perkthimin ndermjet gjuheve ashtu dhe perkthimin ndermjet kulturave. Por ideja eshte e qarte. Nje gjuhe e cila dhe ne te cilen nuk perkthehet eshte nje gjuhe qe nuk mund te kuptohet. Kerkimi i origjinave te gjuhes mund te jete me shume dobi ne fusha te tjera, por asnje gjuhe nuk mund te pretendoje pastertine e vet. Ne jemi pak a shume bij gjuhesh te perkthyera.

Si perfundim, kisha dhe nje pyetje per Manulakin, nqs i bie rruga kendej dhe nqs ndalet dy minuta :

Ti the qe e ke shkruar romanin ne shqip e pastaj e ke perkthyer vete ne anglisht. Se pari, urime per kete se eshte diçka vertete fisnike Me pas, do te doja te dija qendrimin tend ne lidhje me çka ke shprehur me lart :

Nqs ti i rri besnike gjuhes se perkthimit dhe jo asaj te perkthyer, atehere a nuk duhet te nxjerrim perfundimin qe ne fakt ti ke shkruar dy romane, me histori te njejte, kuptohet, por njeri tingellon sikur zhvillohet ne Shqiperi e tjetri sikur zhvillohet ne USA ? E kam fjalen, a pati shkembim kulturash dhe gjuhesh ne kete perkthim ?

Dhe me gjere, pse gjithe ky etnocentrizem i tepruar, kur e dime shume mire qe sapo ne bisedojme me dike dhe nxjerrim nje fjale, ne jemi tashme te perkthyer ? A nuk duhet lene me mire te kryhet ky shkembim ne nje menyre sa me te pasur dhe pjellore, qe anglishtja te perfitoje nga shqipja dhe shqipja nga anglishtja ?

Te pershendes, Manulaki, dhe dil me shpesh se na behet qejfi

[Manulaki]

...
Si perfundim, kisha dhe nje pyetje per Manulakin, nqs i bie rruga kendej dhe nqs ndalet dy minuta :
Ti the qe e ke shkruar romanin ne shqip e pastaj e ke perkthyer vete ne anglisht. Se pari, urime per kete se eshte diçka vertete fisnike Me pas, do te doja te dija qendrimin tend ne lidhje me çka ke shprehur me lart :
Nqs ti i rri besnike gjuhes se perkthimit dhe jo asaj te perkthyer, atehere a nuk duhet te nxjerrim perfundimin qe ne fakt ti ke shkruar dy romane, me histori te njejte, kuptohet, por njeri tingellon sikur zhvillohet ne Shqiperi e tjetri sikur zhvillohet ne USA ? E kam fjalen, a pati shkembim kulturash dhe gjuhesh ne kete perkthim ?
Dhe me gjere, pse gjithe ky etnocentrizem i tepruar, kur e dime shume mire qe sapo ne bisedojme me dike dhe nxjerrim nje fjale, ne jemi tashme te perkthyer ? A nuk duhet lene me mire te kryhet ky shkembim ne nje menyre sa me te pasur dhe pjellore, qe anglishtja te perfitoje nga shqipja dhe shqipja nga anglishtja ?
Te pershendes, Manulaki, dhe dil me shpesh se na behet qejfi

Une nuk shkrova dy romane. Une shkrova nje ne dy gjuhe (nese s'e kuptove dmth )
Patjeter qe u be shkembim kulturash, patjeter qe zbulova thellesi gjuhesore dhe letrare ne te dyja gjuhet, ajo qe mua me dha kenaqesine me te madhe ishte pikerisht kjo gje.
Por perkthimi sic e theksova dhe me siper nuk beri qe te humbiste vlerat njera apo tjetra gjuhe, perkunderazi zbuloi vlera te te dyja gjuheve, dhe as me beri mua besnike te njeres dhe tradhetare te tjetres. Nese fjala "breathtaking" s'gjen ate force qe ka ne Anglisht ne fjalen shqip "fryme-marrese" atehere do te ishte tradheti e shqipes nese une nuk gjeja pikerisht fjalen me te njejten force qe ne kete rast mund te ishte "marramendese" (ne anglisht nuk thuhet mindtaking)
Besnikeria nuk eshte ne gjetjen fjale per fjale nga nje gjuhe ne nje tjeter por ne gjetjen kuptim per kuptim nga nje gjuhe ne nje tjeter.