Dardani apo Kosovë

[DardanG]

T`i që i thua vehtës "kryeplak" bazohesh fort në toponimet dhe këshillon për ta hapur hartën e Kosovës! Po kush e përpiloi atë hartë more kryeplak?! Po kush i vuri ata emëra toponime more kryeplak?!. Në hartën që do ta hapemi në nuk e sheh Hanin e Elezit por Gjeneral Jankoviqin!. Nuk e sheh "Ujmirin" por "Dobra Vodën"! Nuk e sheh "Murgën" por "Cerovik"... Nuk e sheh "Tedel" por "Vrello", nuk e sheh Katundi i Ri, por "Novosello"...
Të gjitha këto toponime janë të vëna posacerisht pas vitit 1912 dhe nga kush dihet!
Ke plotësisht të drejt kur thua se etimologjia kërkon argumente të shkruara. Pajtohem edhe unë se kjo është pikë e dobtë e shkencës sonë, na janë pakësuar shumë argumentet e shkruara në këtë fushë sidomos gjatë sundimit turk në këto troje. Turqit i shkatërruan kishat, të cilat mbanin dokumentacion të bollshëm për jetën, toponimet, vendbanimet dhe në vend të tyre ndërtoi xhami dhe banorët vëndës, pra shqipptarët, në mënhyra të ndryshme i konvertoi në besimin e pushtuesit... Shumëcka humbi për afro pesë shekuj. Serbët nuk e patën dhe aq vështirë pastaj ta vazhdojnë lojën e tyre pas turqve. Thjeshtë turqit ishin ata që zhdukën cdo shkrim nepër objektet fetare, të cilat ishin arkiva të kohës. Turqit ishin ata që i këputën "rrënjët" dhe shqiptar
ët i lanë një trung me pak "rrënjë"!
Kam lexuar nga etimologët, gjuhtarët të thonë se pushtuesi arriti t´i sllavizoi vetëm pjesërisht toponimet e vendbanimeve por edhe të majave më të larta të pyjeve pa arritur të sllavizoi gjithëcka. Një bjeshkë e alpeve shqiptare zyrtarisht( sllavisht) quhet Sejnovë, për të cilën mendohet se është emërtim me prejardhje sllave, porse populli i thotë edhe Lugu i Shpellës ndërsa në atë bjeshkë mikrotoponimet frymojnë tërësisht shqip dhe vetëm shqip:" gurrat e bardha", Fusha e Madhe, Bria e Madhe dhe Bria e Vogël, Fusha e Gilit, Lugu i Shtjerrave. Kodra fshise " Qafa e Dasmorëve... Pastaj, mos vallë mendon se qytetet më të vjetëra shqiptare në territorin e Kosovës, si Prizreni, Peja, Gjakova, Prishtina....mbajnë emëra sllav...
Sec mu kujtua për dreq fillimi i ndërtimit të një fabrike në Pejë, atje nga vitet e 90 ta dhe në themelet e saj u gjetën gjurmë të fuqishme arkeologjike të ilirëve Dardan. Aekeologët "fantazma"shqiptarë dhe shumë intelektual shqiptar poashtu " fantazma" e ngritën e zërin e tyre për tu mos u prekur ai truall arkeologjik, porse Beogradi bëri "mirë" dhe i realizoi planet e tija për ta groposur një dëshmi më shumë për pranin ilire dhe trashëgimin iliro-shqiptare edhe në zonën e Rrafshit të Dukagjinit. Këtë të fundit e thashë sa për ta bërë cejfin ty ore (krye)plak!

[Hyllien]

vetem pisat e idiotat ldkist projugosllav mundohen shqipetaret e Kosoves ti dallojne prej shqipetareve tjere,se gjate kohes se titos me mire kan jetuar shqipetaret nen regjimin e titos se shqipetaret nen regjimin e hoxhes,e si pasoj e kesaj keta nostalgjik te titos e rugoves bejne politike kombperqarese kane shpik komb inekzistent kosovar,gjoja tash na qenkemi dardan e jo ilir,keta neser do te shpikin qe edhe Skenderbeu dhe nenaTerez jane dardhar e jo shqiptarvetem titistat e rugovistat ne Kosove e mbajne veten kosovar dhe dita dites jane me pak,flamuri dardan qe ishte nje psikopatie e radhes te pisit te ngordhur rugov nuk ka asnje vlefte dhe askush nuk e perkrah,te kenaq vikendi ne Kosove kur neper dasma valon flamuri shqiptar,dhe dardanet fakt qe jane fis ilir dhe skane lidhje me krishterimin ortodoks,se dardanet kan ekzistuar para 2500 viteve e ne ate kohe kush ska dite se kush eshte krishti as muhameti.

Meso shqip ne rradhe te pare ose mundohu t'i lidhesh fjalet ne nje menyre te kuptueshme. Nuk e besoj se ketu ka ndermend njeri te ndaj shqiptare nga dardane, sepse fundia edhe shqiptare nga kosovare do quhej ndarje, madje ka ndarje me te madhe se ta quash nje person kosovar qe eshte emertim SLLAV apo TURK(esht hap nje teme ketu rreth ketij emertimi dhe me sa duket nuk ekziston ndonje teori bindese rreth te qenurit shqiptar te ketij emertimi). Me duket se ai qe po mundohet t'i ndaje njerezit je ti, qe i kategorizon ne regjim titist dhe enverist. Eshte mese e sakte qe nen regjimin enverist shqiptaret e shqiperise kan vujt jashtmase, megjithate cfare iku iku te atyre 50 viteve skandalesh.
Sa per orthodhoksine krishterimin a ku di une te Dardanise, ky esht fakt. Dardania ka qene Katolike. Kete ta tregojne vete themelet e kishave, tjeter gje qe atje shumica jane konvertuar nre kohe te osmaneve.

[shkendijasi]

Dardani amaneti i president Rugeves duhet me u cu ne vend

[Legjioni]

kur ti beni kufijt e dardanise komplet.
ateher do te quhet Dardani,
Dardania e sotm eshte e cunguar ??

[Sabriu]

RRETH EMËRTIMEVE KOSOVA, METOHIA, DARDANIA



4 prill 2006

Dr. Skënder GASHI - Vjenë (Austri)


Në hapësirën gjuhësore të shqipes, në Kosovë e në Maqedoni, ka 4 vendbanime, emrat e të cilave kanë dalë nga varianti sllav kos i emrit të shpendit mullenjë/mëllenjë, mullizezë zool. Merops apiaster. Në këtë pjesë të këtij punimi nuk do të trajtohet gjerësisht etimologjia e pakontestueshme sllave e kësaj fjale. Megjithatë, e do puna të thuhet shkurtazi se për fjalën kos të sllavishtes besohet se është me prejrdhje sllave dhe se dëshmohet në sllavishten e vj. si kosъ, rus. kosъ, çek. e pol. kos .

Prejardhja e kësaj fjale konsiderohet për e errët. Në gjuhët sllave të jugut kjo fjalë gjallon në trajtat kos, kosovac, kosovica dhe kosović. Fjala kos e emërton shpendin „merula merula”; trajtë deminutive e kësaj është kosov, përkatësisht kosovac e kosović që shënojnë të voglin e mëllenjës „pullus merulae”, përkatësisht zogëzën e mëllenjës si edhe mëllenjën e bardhë „Turdus iliacus”.

Është për t’u vërejtur se toponimet (Kosovo- zgjerim i mbiemrit, përkatësisht gjinorja kosov nga kos) që janë sajuar nga emri i këtij shpendi, emërtojnë gjithandej kryesisht lugina dhe rrjedha uji apo vedbanime të ngritura buzë rrjedhash të ujit. Katunde me emrin e këtij shpendi ka: në rrethin e Banjallukës (: Kosovo); në rrethina të Požega -s në Sllavoni (: Kosovac); në Dalmaci (: Kosovo polje) dhe në rrethina të Jagodinës në Serbi (: Mirkovo Kosovo).[1]

Nga shembujt e sjellur më lart sikur lejohet paravendimi se edhe në rastin e Kosovo Polje për emrin e Fushës ku u zhvillua beteja e vitit 1389 mund të kemi të bëjmë me një përkthim sllav të një emri në krye të herës shqip gjë që e dëshmon rrethana se në antroponiminë e vajzave të hapësirës së Dardanisë në periudhën romake është dëshmuar dendur emri personal Merula „mëllenjë” dhe rrethana tjetër që fjala sllave kos për këtë shpend nuk ka hyrë në gjuhën shqipe. Së këndejmi edhe ky mund të merret për emërtim të imponuar nga administrata e pushtuesve serbë të shek. 12.

Në këtë punim do të gjurmohet çështja se çfarë vendesh: katunde, qytet apo regjion të Kosovës së sotme ishin emërtuar me këtë fjalë të gurrave sllave. Në këtë kontekst mund të thuhet me plotë gojë se në asnjërën nga shkresa të sundimtarëve serbë të shek. 13 dhe në asnjërën nga katër krisobulat e njohura të kishës serbe të shek. 14 që kanë të bëjnë me pjesë të hapësirës së sotme të Kosovës nuk ka ndonjë dëshmi të ekzistimit të ndonjë regjioni apo vendbanimi të quajtur Kosova.

Dëshmitë më të vjetra në të cilat ndeshen vendbanime që mbajnë kësi emri gjenden në një regjistër i borxhlinjve të qytetarëve të Novoberës e të katundeve përreth i vitit 1438; në 3 defterë turko - osmanë të shek. 15: Defteri i regjistrimit të kryefamiliarëve të vilajetit nën zotërimin e vazalit Vuk Branković të vitit 1455; Defteri i regjistrimit të kryefamiliarëve të hapësirës që sot e zë shteti i Maqedonisë i vitit 1467 - 1468 dhe Defteri i regjistrimit të kazasë së Novoberdës të fundshekullit 15, ndoshta më 1498/’99.

Kështu, më 1455 dëshmohet një katund Kosovci - një vendbanim që gjendej në një timar me dy katundet e zhdukura: Starubica e Vërtipras të krahinës së Llapit. Edhe në vetë defterët e regjistrimeve më 1455, 1477 e 1487 katundi Starubica përmendet me të njëjtin emër, por deri më tani nuk është identifikuar në terren.

Për katundin ende të paidentifikuar Vërtipras, që më 1455 kishte 7 shtëpi, në defter është shënuar që më 1477 se ishte i shkretëruar; se tokën e tij e punonin banorët e katundit Starubica dhe se i takonte Llapit. Se vendbanimi Kosovci „banorët e vendit Kosova” ishte me të vërtetë në regjionin e Llapit e dëshmon edhe rrethana se një katund Kosofc,[2] përkatësisht Kosovce,[3] që poashtu i takonte nahijes së Llapit, dëshmohet edhe në regjistrimin e kyrefamiliarëve në vitet 1566 - 1574. Duket se po me këtë katund ka të bëjë edhe emri Kosovc, i një katundi me 19 shtëpi, 9 beqarë 1 e vejë, për të cilin I. Rexha[4] nuk thotë gjë për vendndodhjen e tij, konsideron porse se i përkishte krahinës së Gallapit. Ka mjaft arësye të besohet se këtu kemi të bëjmë me katundin Kosovicë të kësaj krahine (sh. më poshtë).

Së këndejmi ka shumë arësye të besohet se katundi Kosovci „banorët e katundit Kosova” i vitit 1455 ishte në krahinën e Llapit.[5] Sado që në rergjistrimin e v.1477 ky emër na qenka shënuar në trajtën Košovci, nuk ka arësye të dyshohet se trajta e kryeherëshme e këtij emri ishte Kosovci. Këtë e tregojnë 2 toponimet e tjera: njëri në regjionin e Gallapit e tjeri në krahinën e Kërçovës (sh. më poshtë). Ky emër është zgjerim me prapashtesën sllave -ovci i emrit Kosov(a / o) dhe i emërton banorët e një vendi të quajtur Kosov(a/o).

Një emër tjetër i këtij formanti është edhe emri Kosovicë i katundit të rrethinave të Novoberdës, përkatësisht një lagje e katundit të sotëm Strezovc. Ky katund përmendet - për aqë sa dimë deri sot - për herë të parë në Librin e borxhlinjëve të tregtarit raguzas Michael de Luchari të vitit 1438 si Chosouiza[6] (lexo Kosovica) dhe në fundshekullin 15 në trajtën Kosoviça përkatësisht Kosovica.[7] Një dëshmi tjetër e emrit të këtij katundi rrjedh nga vitet 1566 - 1574 kur dëshmohet në trajtën Kosovic dhe tregohet se aty kishte edhe një manastir me emrin Kovaç.[8]

Ky emër është formuar nga zgjerimi i emrit sllav tö shpendit kos „mëllenjë” me prapashtesën sllave të zvogëlisë -ica dhe i emërton mbase banorët e një vendi i cili mund ta ketë marrë emrin nga emri sllav kos i shpendit „mëllenj,ë -a”

Këtu do të binte edhe dëshmia e gjysmës së dytë të shek. 15 e novoberdasit Martino Segano. Ky kishte qenë një kohë famullitar vendës në qytetin e Novberdës, ndërsa në vitin 1474 jetonte në Padovë, ku i dërgoheshin me një ndërmjetës raguzas 100 duketë.[9] Ky kishte qenë edhe ipeshkëv i Ulqinit. Vdiq në vitin 1485. Në një shkrim të gjatë të tijin me karakter gjeografik kushtuar vendlindjes së vet Novoberdës,[10] ky po e përmendka një luginë të quajtur Kosovica, nëpër të cilën po kaluaka lumi Llap (!) që po arrika deri në Fushë të Kosovës, „që është e njohur për beteja midis popujsh të ndryshëm”. Në njërën anë të kësaj lugine është, sipas Seganos, Prishtina e cila, për shkak të pasurive të saj, është çmuar shumë nga sundimtarët serbë dhe në anën tjetër është Novoberda, vendlindja e autorit, të cilën ky për pasurinë e saj me argjend e me metale të tjera e lavdëron me fjalë të zgjedhura”.[11]

Unë nuk e kam parë librin e Seganos, por më duket fort e pabesueshme që një i lindur e i rritur në Novoberdë ta ketë njohur aq keq rrethinën e qytetit të tij të lindjes sa të pohojë se nëpër Kosovicë (katundi i sotëm Kosovicë afër minierës së magnezitit në Strezovc, nëpër të cilin kalon lumi Krivareka që derdhet në lumin Morava) po kaluaka lumi i quajtur Llap. Mua më duket se njoftimi i Seganos mund të mos jetë bartur në mënyrë korrekte prandaj edhe vështirë se mund të jetë dëshmi për ekzistimin e ndonjë mikroregjioni të mirëfilltë të quajtur Kosova apo për ekzistimin e ndonjë vendbanimi të madh, porse që tregon se kishte një luginë e quajtur Kosovica.

Autorit (të panënshkruar ) serb të punimit për Kosovën gjatë mesjetës, ia ka anda të besojë se emri i luginës Kosovica, e përmendur nga novoberdasi Segano, po u ruajka në emrin e mikroregjionit Malo Kosovo[12] „Kosova e Vogël” përreth qytetit të Podievës, të quajtur kështu vetëm nga administrata e nga antropogjeografë serbë, jo porse edhe nga popullsia vendëse shqiptare. Identifikimi i emrit Kosovica të Seganos me „Malo Kosovo” është i vështirë për t’u pranuar sepse në këtë pjesë të Kosovës nuk ka as ndonjë emër vendi apo vendbanimi Kosovicë dhe as tradita popullore nuk njeh ndonjë mikroregjion të quajtur „Malo Kosovo”, emri i të cilit është padyshim emër librar, modern, me prapavijë historike, përkatësisht politike. Me qëllim „përjetësmi” të një emri të paqenë, administrata serbe Malo Kosovo e quajti stacionin hekurudhor të katundit Lluzhan të Podievës.

Për një luginë Kosovica dinte në shek. 16 edhe Petančić (lat. Petantius). Në udhëpërshkrimin e tij ky thoshte se „Po u lëshua pak në të majtë udha që shpie për në Procopia (Prokuplje) e për Nisum (Nish), jo largë shtrihet lugina Kosovica përmes së cilës rrjedh lumi Llap.”[13]

I kësaj kategorie mund të jetë edhe emri Kosino, mbase i katundit Kosinë të komunës së Ferizajt. Sipas rendit të evidentimit në Defter, ky katund përmendet bashkë me katundet e sotme Busi (lagje e Mramorit); katundit Xhulkova (sot Kilkovë) midis Mramorit e Marecit dhe katundit sot të panjohur Bojkovci, por për të cilin në defter është shënuar se i takonte nahijes së Moravës. Po i besuam këtij rendi do të mund të mendohej se emri Kosino do të jetë variant i emrit Kosovicë të Strezovcit. Megjithatë, nuk mund të përjashtohet mundësia se më parë kemi të bëjmë me katundin e sotëm Kosinë të Ferizajt, sepse në këtë burim përmendet në vazhdim edhe katundi i njohur Zborc i Ferizajt.[14] Këtu kemi të bëjmë me zgjerimin përmes prapashtesës sllave -ino të emrit sllav kos të mëllenjës.

Pothuaj se e kësaj kohe është edhe dëshmia që gjendet në përkthimin sllavisht nga V. Jagić të jetëshkrimit të Stefan Llazarević-it - të shkruar greqisht nga Konstantin Filozofi në shek. 15, kur në kontekstin e Betejës së Kosovës, përkatësisht të betejës së zhvilluar në fushën që sot quhet Gazimestan, përmendet dy herë një vend i quajtur Kosova: Na mĕstĕ* naricajemĕmь Kosovĕ „Në vendin e quajtur Kosovë” dhe Prišьlь bo na Kosovo[15] „do të arrinin në Kosovë”.
Së fundi, të së njëjtës prerjardhje janë edhe: emri Kosovo i një katundi në krahinën Poreçe të nahijes së Kërçovës dhe emri Kosovo i katundit, të quajtur ndryshe Dushica me 5 shtëpi - katund i zhdukur i cili sigurisht ishte në lokalitetin homonim midis katundeve Bakoviq e Laskarce në jugperëndim të Shkupit, që përmenden në defterin e regjistrimit të kryefamiliarëve të viteve 1467 - 1468[16] dhe ka të bëjë me katundin e sotëm homonim në krahinën Poreçe të Kërçovës (Maqedoni). Te ky emër i katundit, siç e tregon trajta e gjinores sllave me prapashtesën -ovo, kemi të bëjmë me pjesën bazë kos- të një emri dypjesësh të padëshmuar të vendit.

Nga emrat që u sollën më lart shihet qartazi se as në dokumentacionin kishëtar serb e as në defterë të hollësishëm osmanë të regjistrimit të kryefamiliarëve e të pronave të shekujve 14 - 16 nuk dëshmohet as ndonjë regjion e as ndonjë qytet, kështjellë, famulli, ipeshkëvi e aqë më pak ndonjë regjion i quajtur Kosova, prej nga do të dilte ndonjë nocion administrativ, shtetëror apo kishëtar Kosova, për ta shenjuar me të një pjesë apo gjithë territorin që sot e ngërthen më vete shteti në formim i Kosovës.

Është katërcipërisht e qartë se edhe ndarja administrative serbe e Kosovës së pushtuar në shek. 12 mbështetet në ndarje regjionale njësish të vogla administrative ashtu sikundër mbase e kishte gjetur kur këtë vend e pushtoi principata serbe e Rashës. Ndarja më e vjetër bazohej në organizimin territoral të pronija -ve bizantine përkatësisht feudeve të proniarëve, bujarëve vendës shqiptarë apo sish të serbizuar. Serbët e ngulitur me dhunë nuk kishin ndonjë emër as për territorin e gjithë Kosovës së sotme, të cilin nga Bizanti e pushtoi më 1198 konti i Madh serb Stepan Nemanja dhe kjo ishte për të grčьska zemlja,[17] e as për ndonjë mikroregjion të saj. Po të kishte ndonjë krahinëz apo qendër urbane të quajtur Kosova midis Prishtinës, Podievës e Vushtrrisë nuk do të kishte nevojë që në vend të saj të përmendej vetëm Llapi si lum e si regjion.

Kjo shihet mirë në këtë burim në të cilin thuhet se konti Nemanja e kishte pushtuar „Lab s Lipljanjem”,[18] përkatësisht krahinën deri tek Lapia e Llabi e cila quhet Rasa,[19] që tregon shumë qartë se këtu kemi të bëjmë me një krahinëz të paemër, përkatësisht që nuk quhet pra Kosovo, e cila atëherë përfundonte aty ku fillon krahina e Llapit dhe lumi Llap, sado që ka një mendim se nën Lapia duhet kuptuar regjioni përreth qytetit të Lypianit. Ky paravendim është pak i besueshëm sa kohë që dihet se në literaturën kishëtare, sidomos në atë të Perëndimit, Lypiani ishte identifikuar me Ulpianën antike, përkatësisht me rrethinën e Prishtinës, ndërsa vetë Lypiani i sotëm - si qendër kishëtare bizantine - njihej nga administrata bizantine si Lypenion.

E gjithë kjo që u tha më lart do të ishte në rregull nëse mund të sqarohet përse në versionin e përgatitur për botim të Kronikës së priftit të Duklës nga V. Mošin nën Lapia nënkuptohet Liqeni i Labeatëve përkatësisht Liqeni i Shkodrës e jo lumi Llap i Kosovës.[20] Me emër krahine kemi të bëjmë, në po këtë burim, në vendin në dokument në të cilin konti Nemnja tregon se nga toka e arbanasëve „shqiptarëve” përkatësisht të principatës së Arbërit, e kishte pushtuar regjionin e Pultit, asokohe bizantin: „odь Arbanasь Pilot”.[21]

Është fakt i pamohueshëm se administrata kishëtare serbe e shek. 13 - 15 i përdorte emrat që i kishte përkthyer, përkatësisht që i kishte serbizuar, prandaj edhe që i njihte të krahinëzave. Kisha serbe dinte për krahinëzat që ajo i quante: Patkovo (nga emri Patkovo i katundit doli më vonë emri Patkovo i krahinëzës e cila gjatë pushtimit turk e mori emrin Has, porse që gjatë shekullit XVII gjëllinte mbase edhe në popull, edhe emri shqip Shulla), Hvosno* - nga një emër, i padëshmuar nëpër dokumente, *Hosnon[22] i periudhës bizantine (rrethina e Pejës) dhe Kosterc (rrethi i Prizrenit) e Podrime, për të cilat në këtë burim thuhet se St. Nemanja „i pushtoi nga grekët”.[23] Këtu bie edhe emri i krahinëzës Dërzhkovina për Drenicën e sotme, krahinëzën Kujavça përgjatë lumit homonim kah Suhogerlla etj.

Kjo don të thotë se pushtuesit serbë e gjetën territorin e sotëm të Kosovës ose me emrin e vjetër të saj Dardania, ose fare të paemër. Mundësia e dytë më duket fort e pabesueshme sepse do të ishte vështirë të sqarohej përse në vetë shkrimet kishëtare serbe, përkatësisht në jetëshkrime e në gjenealogji të sundimtarëve serbë pikërisht për atë pjesë të Kosovës së sotme ku ardhësit serbë e vendosën selinë e tyre kishëtare u përdorën emrat e vendeve Vendi i Dardanëve dhe Dardania. Këta emra ndeshen psh. në jetëshkrimin e Stefan Uroš Milutin -it, kur po përshkruheshin ngjarjet e vitit 1270, ku e kur thuhet se: „Milutin -i mbret i Banjskës i barti selitë në Dardani nën Malin Shar të quajtur Prizren”.[24]

Po në këtë kontekst emri Dardania përmendet edhe kur po shkruhej rreth vendosjes së selisë së kishës serbe në Pejë, përkatësisht në „trevat dardane”.[25] Me emrin e vjetër Kosovën e njihte edhe humanisti raguzas Alovsius Cervinus Tubero i cili në veprën e vet të botuar më 1603 në Fankfurt, kur po shkruante për Betejën në Fushë të Kosovës (të vitit 1389) tregonte se në atë betejë kishin marrë pjesë dardanët, ilirët dhe maqedonasit,[26] përkatësisht „luftëtarë nga dardanët e Shqipëisë”.[27] Në një kronikë greke të shek. 16, autor i së cilës është Jeraks -i, logotheti i madh i Patrikanës ekumenike të Stambollit, është shënuar se në Betejën e Kosovës morën pjesë arkontë nga Arvanitia,(= Shqipëria) nga viset që quhen Dardania (=Kosova) etj.[28]

Kjo rrethanë nuk është, sipas Prof. Kristo Frashërit,[29] aspak e çuditshme sepse vetëm tri vite më vonë se kronisti grek Jeraks, edhe edhe kronisti frëng Philip Mesiere shkruante në një letër të tij* se Beteja e Kosovës u zhvillua në „es patrice d’Albanie”, përkatësisht „në viset e Shqipërisë”. Nëse mund t'i besohet J. Osmanit,[30]Fusha në të cilën u zhvillua beteja midis koalicionit të të krishterëve dhe ushtrisë osmane qenka quajtur, sipas historianit britanik J. Swire, (Albania, London, 1929, 8 Mbi Ilirët dhe Ilirinë. pa nr. të faqes) „Campi Dardanici” „Fushat e Dardanëve” (?)

Përveç kësaj, nga vetë burimet shkrimore serbe mësohet se administrata e Republikës së Vendikut edhe para shek. 12 e përdorte nocionin Ilirik. Kjo shihet qartë nga konteksti: „Nga regjionet serbe, në tregje të huaja lënda e drurit eksportohej kryesisht përmes Drinit nga Shqipëria e Veriut, përmes Bunës nga Zeta dhe përmes Neretvës nga Zahumi. Marini pohon me ngulm se venedikasit nga Dalmacia dhe nga „Iliriku eksportonin dru për ndërtimin e shtëpive. Kemi një dëshmi të vitit 1373 përkitazi me eksportimin e drurit nga Shqipëria.

Karl Topia i nadaloi barkat e Andrija dhe Graton Dandul-it, sepse këta nuk e kishin paguar doganën për drutë e ngarkuara në ato barka”.[31] Për ata që mund të thonë se përmendja e emrit Dardania mund të jetë rezultat i modës mesjetare për t’i përdorur emrat antikë, po shtoj vetëm se në shkrimet kishëtare serbe nuk ndeshet asnjëherë emri Mizia, me të cilin, në kuadër të „modës mesjetare” të periudhës së Humanizmit e të Renesansës europerëndimore, dijetarë e shkrues mesjetarë të Perëndimit e quanin herë pas here krijesën shtetërore të Serbisë.

Ndryshe qëndron puna me të huajët. Kështu, në një letër të perandorit Friedrich I Barbarossa drejtuar mbretit të Egjyptit, Saladinit, në kohën e kryqëzatës së dytë thuhet në vitin 1187 se „Ti do ta përjetosh mllefin e Teutonëve, të cilët edhe në kohë të paqes i rrëmbejnë armët. Ti do t’i njohësh banorët e Rheinland-it dhe rininë e Istrisë, që cilëve s’u është parë shpina në asnjë betejë; bavarët shatmëdhenj si pirguj, Schwab-ët krenarë e dinakë, Frankët e kujdesshëm, Sasët që luajnë me shpatat e tyre, Tyringenët, Westfal-ët ... malësorët e shkathtë të Alpeve ... Bohemiasit, që dinë të vdesin përflakshëm, Polakët që janë më të egjër se shtazët e pyllit, Austriakët, Istrët, Ilirët, Toskanët, Venecianët, Pizasit...”[32] kur për ilirë mbaheshin, pas gjithë gjasësh, dalmatët.

Për rezultat të modës mund të merret edhe emri parasllav Moesia për shtetin e Rashkës. Një shembull konkret për këtë e gjejmë psh. në një shkresë që ka të bëjë me qytetin mesjetar të Novobedës i cili, deri në fillim të shekullit 16, ishte një koloni e rëndësishme e sasëve. Në këtë shkresë është shënuar: „Novomontana civitias, Germanorum coloniie principio namque Saxones in Mysiae partibus metalla et argendi materiam reeperere ...”,[33] përkatësisht „Qyteti Novomontana, fillimisht një koloni e germanëve, sepse sasët gjetën në pjesë të Mizisë metal e argjend”.

Këtë fenomen e ndeshim psh edhe tek një kont me mbiemrin Branković, i cili duke u paraqitur për kinse pasardhës i dinastisë së Branković -ëve të mirëfilltë të shek. 14 - 15 u shkruante letra kryesisht diplomatëve rusë se çfarë hapësire do të duhej të zinte shteti i ardhshëm i Serbisë. Në një kësi letre të vitit 1690 ky shkruante se brenda atij shteti duhej të hynin edhe Jusitiniania përkatësisht hapësira e Kosovës dhe e Maqedonisë, Iliria (Kroacia) dhe vetë nënshkrante „Georgie despot Prvo Justinianskog otačastvii, i vasoi Sloveno - Srbskio Ilirii i Misiam i proč”.[34]

Ka edhe raste kur një krahinë a krahinëz kinse na e paska marrë emrin (edhe) nga ndonjë qytet. Kështu, ka një supozim se krahina që më vonë u quajt Metohia e paska marrë emrin nga një qytet që qenka quajtur Metoja ose Metuja që po u përmendka gjatë shek. XIX, si një mbishtresë toponimike mbi emrin Hosnon të dëshmuar ndër shkrime bizantine, ndërsa në ato sllave si Hvosno e i ripërtrirë pas Luftërave Ballkanike; Krahina Dukagjin u quajt kështu mbase nga një qytet të cilin Frang Bardhi e përmendte më 1636 si Gjytetja e Re ose Dukagjina,[35] të cilin kujtoj se duhet kërkuar në anë të Gjakovës; krahina Altin ili u quajt sipas emrit parasllav të Bjeshkëve të Junikut; krahina Opoja qenka quajtur kështu[36] sipas një qyteti të padëshmuar *Opola (emri i të cilit po rrjedhka nga një polis e greqishtes sic!) e të cilin Jastrebov e lokalizonte në territor të katundit të sotëm Kuklibeg të kësaj ane; emri Izmornik i krahinës së Moravës së Poshtme është zgjerim i funksionit të emrit në përmasë regjioni nga emri i qytetit apo qendrës regjionale kishëtare të periudhës bizantine Preamoron, të përmendur me 1019 në një krisobulë të carit bizantin Vasilit II[37] e ndonjë tjetër.

Pra, për të dalur një emër regjioni Kosova, do të duhej që serbët ta kishin gjetur ndonjë qytet, castrum kështjellë, municipium apo statio të periudhës romake, romane apo bizantine që do ta mbante një emër i cili, kur të përkthehej në serbisht (siç e kanë zakon sidomos sllavët e Jugut), të dlite një emër regjioni Kosovo, ose do të duhej që pushtuesit serbë ta kishin ngritur vetë një qytet dhe ta kishin pagëzuar Kosovo.

Në rastin tonë (shih më poshtë) nuk ndodhi as njëra e as tjetra. Bile, ngritja nga serbët e ndonjë qyteti në Kosovën e pushtuar as që mund të merret me mend aqë më parë pse në shkrime të karakterit gjenealogjik, biografik mësohet se Stefan Nemanja ka rrënuar qytete të „grekëve”. Nemanja e paska marrë pushtetin „në shtetin serb”*, kështu thuhet në shkrime të kësaj natyre, vitin e 24 të sundimit të Mihail Komnenit; se i vëllai i tij Miroslavi kishte qenë knez në shtetin e Zahumit** dhe se Dalmacinë e mbanin „Grekët”. Pikërisht në këtë kohë 12 bujarë të mëdhenj (serbë) e paskan nisur përndjekjen e bullgarëve e të grekëve dhe i rrënuan qytetet e tyre”.[38]

Shënimi tjetër, i cili rrjedh nga shek. 15, dëshmon se një pjesë e Rrafshit të Kosovës ishte në mesjetë e mbuluar me pyje, sepse për të shkuar nga Prishtina për në Vushtrri tregtarët (mbase jo vetëm raguzas) duhej të kalonin nëpër pyje ose shkorrete, përkatësisht nëpër boschi di Cossova.[39] Duket se vetë gjenitivi (di Cossova) i emrit Kosova në këtë njoftim lë të kuptohet se këtu vërtetë kemi të bëjmë me emër të një regjioni ose të një pjese të tij të quajtur Kosova dhe jo me ndonjë qytet.

Nga këto dy burime rezulton se as në luginën e Llapit e as në hapësirën nga Prishtina deri në Vushtrri nuk kishte ndonjë qytet Kosova. Sigurisht që, po të kishte ndonjë qytet të quajtur kështu, këtë do të duhej ta dinte kosovari Segano aq më parë kur ky e përmend një luginëz të quajtur Kosovica afër Podievës, jo porse një qytet që do të quhej Kosova.

Përveç kësaj, sikur midis Prishtinës, Vushtrrisë e (edhe) Podievës të kishte pasur ndonjë qytet Kosova sigurisht që tregtarët raguzas nuk do të kishin pasur nevojë që, për të shkuar nga Prishtina në Vushtrri, të kalonin nëpër pyje e shkorrete, përkatësisht vështirë se do të mbetej pa u pas përmendur edhe në dokumente të Repubikës së Raguzës apo edhe të asaj të Venedikut. Përveç kësaj, sikur të kishte pasur ndonjë qytet të quajtur Kosova, sigurisht që sundimtarët serbë do ta bënin për seli të tyren, qoftë edhe të përkohëshme, siç e bënë herë pas here psh. edhe Prishtinën, Bellosicën dhe Krushevcin, i cili sot bie në të ashtuquajturën Serbi e Jugut.

Kjo don të thotë, në vija më të largëta, se ndonjë qytet Kosova nuk ekzistonte së pakut as në kohën e pushtimit serb të hapësirës së Kosovës së sotme në shek. 12. Nga ana tjetër nëpër shkrime të shek. 15 - 17 nuk ka ndonjë shënim se u ndërtua ndonjë qytet, fortifikatë apo kështjellë e quajtur Kosova. Mbetet e vështirë të besohet ekzistenca e një qyteti Kosova i papërmendur kurrnjëherë më parë deri në shek. 17 dhe, njëkohësisht, i zhdukur po gjatë atij shekulli.

Megjithatë, ka bukur shumë shkrime që e kanë për objekt trajtimi vendndodhjen e një qyteti, për mendimin tim të supozuar, të quajtur Kosova, sepse për ekzistimin e një qyteti të quajtur Kosova paska të dhëna që nga shek. 17 e njëkohësisht edhe mendime të ndryshme mbi vendndodhjen e tij.

Me çështjen e ubikimit e të identifikimit të një qyteti të zhdukur Kosova, i cili në veprën e Haxhi Kallfës - gjeografit turk të gjysmës se dytë të shek. XVII -cilësohej për kadillëk, u muarrën disa dijetarë të historisë. Kështu, Stojan Novaković (për mendimin tim me të drejtë) e mohonte plotësisht ekzistimin e këtij qyteti, qoftë si vendbanim qoftë edhe si kadillëk Kosova dhe e identifikonte këtë me Janjevën e sotme duke e pasur për mbështëtje rrethanën se gjeografi turk thoshte se popullata e këtij qytetthi ishte kryesisht minatore. Së këndejmi, Novaković kujtonte se qyteti i imagjinuar Kosova s'është tjetër veçse Janjeva vetë. Mirëpo, Skender Rizaj, i mbërthyer nga ideja e ekzistimit domosdo të një qyteti të quajtur Kosova, për njërin ndër argumente në të mirë të tezës së tij mbështetet tek „fakti” se H. Kallfa nuk po i përmendka rastësisht njërin pas tjetrit të dy qytetet: Janjevën e Kosovën. [40]

Edhe Johann Georg von Hahn ishte marrë me çështjen e ubikimit të këtij qyteti. Për lokalizimin e këtij qyteti Hahn mbështetej në një gojëdhanë që e kishte shënuar edhe gjeografi turk, sipas së cilës gurët që janë afër kishës, së cilësuar e Vjetër, në Janjevë qenkan sjellur nga gërmadhat e një qyteti që ndodhej nja një orë udhë këmbë në jug të Janjevës - vend që po e quajkan Basilovica dhe u gjendka buzë lumit Koznica*. Së këndejmi Johann Georg von Hahn propozonte që qyteti Kosova duhet kërkuar në këto anë, respektivisht një orë udhë larg në jug të Janjevës. Në të mirë të ubikimit këtu të lokalitetit të zhdukur Kosova, Hahn e merrte edhe përshkrimin tjetër të Haxhi Kallfës, sipas të cilit „kur vihet nga Kaçaniku, ky qytet pa mure gjendet në të sosur të luginës” - përshkrim ky që po u përputhka me atë të rrafshinës së rrumbullakët të rrethuar në të dy anët me kodrina.[41]

Rrethana se gjatë shek. 17 ekzistonin, përveç Janjevës, edhe qendra të tjera xehetare përbrenda kadillëkut të Prishtinës si dhe përshkrimi i Haxhi Kallfës dhe përpjekjet e Hahn -it për identifikimin, bashkë me praninë e galerive horizontale e vërtikale në këtë anë, në afërsi të Kishnicës, i mjaftonin S. Rizajt për ta mbrojtur mendimin se vërtetë ekzistonte një qytet i quajtur Kosova dhe se emri i tij qenka shtrirë më pastaj mbi gjithë krahinën rrafshinore të kësaj ane, porse vetë nuk shfaqte atëherë ndonjë mendim të prerë se ku do të duhej të ishte ai qytetth.

Në të mirë të vendndodhjes së qytetit Kosova në rrethina të Janjevës do të shkonte edhe njoftimi që përmbahet në një relacion të kryeipeshkëvit të ipeshkëvisë se Shkupit, Don Mihal Sumës, dërguar Kongregacionit më 1632, lidhur me vizitën në dioçezën e Janjevës. Sipas ketij raporti, vendbanimi Kosova i përkiste famullisë së Janjevës.[42] Kështu do të formohej bindja se kjo e dhënë po mjaftuaka për ta lokalizuar qytetin e kontestueshëm Kosova në rrethina të Janjevës, më përafërsisht te vendi Bazilovica të periferisë së Janjevës - ashtu siç e propozonte Johann Georg von Hahn. Ky lokalizim do të bëhej aqë më i pranueshëm sikur të kishte arësye të shtihej në punë shënimi i Haxhi Kallfës sipas se cilit popullata e qytetit Kosova ishte kryesisht minatore.

Me çështjen e ubikimit të këtij qyteti ishte marrë më heret edhe antropogjeografi serb A. Urošević. Përkundër mendimeve që u paraqitën më lart, Urošević, duke e pasur edhe ky për mbështëtje përshkrimin e Haxhi Kallfës, kujtonte se kadillëku Kosova, i cili, sipas H. Kallfës, qenka quajtur ndryshe edhe Pallashima, do të duhej kërkuar në anë të Ferizajt. Në të vërtëtë, Urošević kujtonte se rrethana që në periferi të Ferizajt është katundi i quajtur Varosh - vetë emri i të cilit po e dëshmuaka ekzistimin e një qyteti apo të një qytetthi - dhe identifikimi i drejtë i Pallashima me katundin e sotëm Pleshinë, që s’është shumë largë nga Ferizaj, bëjnë që qyteti, respektivisht kadillëku Kosova të kërkohet në rrethina të Ferizajt, më përafërsisht në katundin e sotëm Pleshinë, meqë Urošević qytetin e zhdukur e merr më shumë si të jetë quajtur Pallashima.[43]


Duke e pasur për mbështëtje rrethanën se në periferi të Prishtinës, në Kizhnicë e në Prelinë, qenkan gjetur galeri të vjetra, të cilësuara për mesjetare, S. Rizaj,[44] kujtonte se këto na qenkan indicje se këndej ekzistonte një vendbanim xehetarësh i cili, sipas këtij, mund të lokalizohej në vendin Kosoviq, për të cilin edhe paska shënime se ishte një repart minere. Mua më duket se S. Rizaj do ta ketë ngatërruar emrin Kosoviq që, në të vërtetë, ka të bëjë me katundin Kosovicë, lagje e katundit - minierës së Strezovcit, me emrin Kosova të qytetit të supozuar, i cili s'mund të ketë kurrfarë lidhje (përveç asaj etimologjike) me Kosovicën e Strezovcit, të dëshmuar shumë kohë para qytetit të pandehur Kosova.

S. Rizaj e shtronte pastaj mendimin, sipas të cilit, në mbështëtje të rrethanës se gjeografi turk Haxhi Kallfa s'ishte mjaft i qartë kur fliste përkitazi me kadillëkun Kosova, të cilin ky e vendoste midis Prishtinës e Kurshumlisë dhe thoshte se e quajnë edhe Pallashima, paska vend t'i dilet zot mendimit se Pallashima s'është tjetër veçse katundi Bellosicë i sotëm në vendburimin e lumit Llap, prandaj e lejon mundësinë që vendbanimi Kosova të jetë katundi i sotëm Bellosicë i krahinës së Llapit.

Çështjes së identifikimit rishtas të këtij qyteti S. Rizaj iu rikthye në vitin 2004,[45] për ta shfaqur mendimin e prerë se „ ... qyteti Kosova gjendej në krye të lumit Allb (Llab) të Allbanikut, kurse Podujeva është trashigimtarja e qytetit Kosova, sepse kjo gjendet në luginën e lumit Lab (Alb) të Allbanikut (Allbanisë)”.[46] Ky autor sjell në versionin më të ri të identifikimit të tij të këtij qyteti dëshmi për përmendjen, përkatësisht për ekzistimin e një qyteti Kosova.

Kështu, S. Rizaj na mëson se lokaliteti xhetar Kosova po u dëshmuaka, sipas një dijetari gjerman[47] në defterin osman të regjistrimit të kryefamiliarëve të vitit 1498, ndërsa duke u mbështetur në burimet kartografike të botuara nga M. Carrabregu, sjell edhe dëshmi të fundit të shek. 15 kur ky vend po u përmendka si Cassova; më 1507 si Cascova dhe më 1548 si Cossovia.[48] Sipas këtij interpretimi do të rezultonte se qyteti Kosova qenka në të vërtetë qyteti mesjetar i njohur me emrin Belosica e, në vija më të largëta, mbase edhe me emrin e dëshmuar në lokativin serb u Vrьhlabi - i shkruar edhe si Vrьhь - Labь.[49] (sh. më poshtë).

Ka shumë arësye të besohet se vendi Belasnica që më 1566 - 1574 ishte qendër e nahijes homonime[50] ka të bëjë me vendbanimin e njohur sot me emrin Bellosica. Sikur në këtë vend të ekzistonte një qytet Kosova, sigurisht që nuk do të kishte nevojë që qendra e nahijes të quhej në emër të një mali, përkatësisht miniere Bellosica e cila gjatë kohës së sundimit serb është quajtur edhe Vërhllab.

Me këtë emër ky vend përmendet në një kartë të mbretit serb Milutin të vitit 1302, përmes së cilës ky u jepte beneficione tregtarëve raguzas. Vetë tematika e shkresës (raportet me Republikën e Raguzës) do të tregonte se këtu kemi të bëjmë me një vendbanim - minierë që s'ka si të mos ketë të bëjë me vendbanimin, përkatësisht me minierën e njohur më vonë me emrin Bellosica.[51] Për si koloni e këtillë, që nëkupton pra edhe praninë domosdo të minatorëve sasë e të tregtarëve raguzas bashkë me gjyqtarë e me një konzul, ky vend përmendet për herë të parë në vitin 1423. Në këtë qytet raguzasit instaluan më 8 korrik të vitit 1424 një konzulatë të përkohëshme të tyre. Se Bellosica ishte qendër me rëndësi, së pakut sa edhe Trepça, e dëshmon rrethana se në krye të këtij qyteti kishte në vitin 1426 një qefali.127

Karakterin prej një vendbanimi minierë të Bellosicës e tregon rrethana se në vitin 1438 përmendet psh. ndër borxhlinjtë të tregtarit raguzas Michael de Luchari edhe njëfarë „Milos Chratovac foxer in Bilasiza”114 që ishte minator në minierën e Bellosicës. Gjykuar mbi bazën e mbiemrit të tij rezulton se ky nuk ishte kosovar, porse një i ardhur nga Kratova. Përveç kësaj edhe përroi, vendburimi i lumit Llap qenka quajtur *Lumi i minatorëve dhe një udhë e prishur që në drejtim të jugut shpie për në Trepçe qenka quajtur *Udha e minatorëve.115

Se ky vend do të ketë qenë një minierë-qytet do ta dëshmonte rrethana se edhe ky, si edhe psh. Novoberda, Janjeva e qytete të tjera, ishte i ndarë në mahallë: khs. mahallët Pop Cvetko e Pop Damajan të dëshmuara në defterin e viteve 1566 - 1574 që e vulos paravendimin se në këtë vend ka pasur një koloni sasësh e raguzasish. Duket se kjo minierë nuk do ta ketë humbur rëndësinë e vet deri vonë, sepse ndonjëri nga udhëpërshkrues italianë të shek. 16 e 17. e quante këtë vendbanim ende „Montana dell’ argento”, [52] kurrnjëherë porse nuk është thënë se ky qytet do të jetë quajtur Kosova. Ndryshe, vetë vendi Bellosica si qendër administrative e nahijes, që përfshinte 32 katunde, me emrin homonim dëshmohet po në shek. 16.[53]

Se Bellosica kishte qenë, si vazhduese e një rregullimi paraosman, qendër administrative për disa katunde malore të vendburimit të lumit Llap do ta tregonte edhe rretana se në shek. 18[54] një krahinëz (e cila përfshinte më vete katundet e sotme Tërnovicë, Marincë, Murgull, Brecë, Sylevicë, Pakashticë, Pollatë, Dvorishtë, Besolicë (= Bellosica e sotme?), Tërmkë e Sllatinë) e mbante emrin Vërhovina. E gjithë kjo do të ishte e pranueshme sikur të mund të dëshmohej se emri Vërhllab u zëvendësua më vonë me emrin Bellosica ose se emri Vërhlab është vetëm një emër librar, deskriptiv për vendbanimin me emrin e kryehershëm Bellosica. Mirëpo, edhe sikur të ishte kështu, mbetet e vështirë për t'u besuar se për një të vetmin vend do të jenë përdorur tri emërtime: Vërhllab, Bellosica, Kosovo.

Këtë dilemë S. Rizaj e „zgjidh” në stilin e vet duke supozuar se „këto dy emërtime - Kosova dhe Bellasica - ishin sinonime, (gjë që) na dëshmojnë shtatë fermane nga gjysma e dytë e shekullit XVI ... ” të lëshuara midis viteve 1570 - 1595.[55] Këto të dhëna që i sjell S. Rizaj tregojnë se kishte një vendbanim-minierë të quajtur Bellosica, por nuk tregojnë se për emër të kryehershëm apo për emër të dytë ky vend do ta kishte emrin Kosova. Varianti Kosova për Bellosicë i dhënë (në kllapa) nga autori në përkthimin shqip të Kanunnames së Bellosicës[56] të vitit 1488 sjell më shumë huti se sa sqarim.

Unë nuk mund ta kuptoj përse mund të flitet për një sinonimi të dy emrave krejt të ndryshëm që emërtojnë vendbanime të ndryshme. Sikur qyteti-minierë i Bellosicës të ishte sinonim i emrit Kosova nuk do të kishte pasur nevojë të regjistrohej gjithmonë me emrn e vet pa u pas sqaruar kurrnjëherë se ky vend quhej edhe Kosova. Le të përkujtojmë se emri i këtij vedbanimi përmendet më 1428 - 1429 në trajtën Belasica, përkatësisht në lokativin serb konь Belasice;[57] në gjysmën e parë të shek. 15 përkatësisht më 1438 në ratën Bilasiza[58] (lexo Blasica) dhe në një dokment raguzas të vitit 1630 në trajtat Bielasiza e Bolasica[59]

Një gjë e sigurt në këtë mes është rrethana se identifikimi i hershëm i S. Rizajt i qytetit Kosova, respektivisht i emrit Pallashima me katundin Bellosicë të Llapit nuk mund të qëndrojë, sado që ky identifikim ka për mbështetje të dhëna nga Haxhi Kallfa i cili thoshte se kadillëku (për S. Rizajn: qyteti) Kosova ndodhej në rrugën midis Prishtinës e Kushumlisë. Kjo në rend të parë pse emri i shënuar nga Kallfa si Pallashima mund të identifikohet më lehtë me emrin Pleshina të katundit të Ferizajt e jo me katundin e sotëm Bellosicë të Llapit, sepse ka shumë gjasë që varianti Bellosicë të jetë mbishtresë e emrit të zhdukur Vërhllab të shek. 14.

Përveç kësaj, njoftimi i Haxhi Kallfës, i marrë shkëputur nga pjesa tjetër e tekstit, flet më shumë në të mirë të ubikimit të vendbanimit midis katundeve Besi e Lluzhan. Fundja, në të mirë të identifikimit të propozuar nga ky vetë, S. Rizaj e sjell një shënim nga burime angleze, sipas të cilit „Kosova, qytet në Rumeli, gjendej 7 mila ... në verilindje të Prishtinës ... ”,[60] gjë që, përsëri, do të shkonte në të mirë të ubikimit të qytetit të supozuar, të paqenë në rrethina të Podievës.

Ekzistimin e një mikroregjioni, qyteti (?) apo të një vendbanimi më të vogël të quajtur Kosova që nuk do të ketë qenë larg nga Prishtina, do ta dëshmonte ndoshta edhe ruajtja deri në ditë tonat e mbiemrit Kosova, kryesisht ndër banorë të Prishtinës - që është mbase një atribut çfare e mbajnë rëndom ardhësit. Kështu, si edhe mbiemri Pustina që e ruan më vete një variant të shek. 17 të emrit të qytetit Prishtina, ose mbiemri Glloboderi që e ruan emrin më të vjetër (të dëshmuar në gjysmën I të shek. 15) të Obiliqit të sotëm e të tjera raste, mbiemrin Kosova e kanë mbase ata që në Prishtinë do kenë zënë vend si ardhës nga ndonjë mikroregjion apo katund të quajtur Kosova.

Çështja e ubikimit të këtij qyteti, sa u pa nga mendimet e shfaqura nga të tjerë, mbetet pezull. Për mendimin tim bile mund edhe të mos ketë pasur ndonjëherë një qytet konkret Kosova. Më parë kemi të bëjmë me bartjen e emrit të mikroregjionit Kosova mbi vendbaime të tjera si : Janjeva, Bellosica, Podieva, se sa me një vendbanim konkret e aqë më pak ndonjë qytet të quajtur Kosova. Unë mendoj se besimi për ekzistimin e një qyteti Kosova është më shumë besim e mbështetje verbërisht mbi të thëna të të huajëve të cilat jo domosdo, sidomos kur kemi të bëjmë me udhëpërshkrime, edhe duhet të jenë absolutisht të besueshme. Nuk e di si do të mund të sqarohej zhdukja e një qyteti në shek. 17 pa pas lënë gjurmë në kujtesën kolektive të shqiptarëve dhe pa u pas shënuar asnjëherë në ndonjë dokument relevant.

Pa pretendime se do ta zgjidh njëherë e mirë çështjen e ubikimit të qytetit të pandehur Kosova, do të përpiqem të inkuadrohem në këtë problem, për të hedhur pak dritë mbi këtë çështje, qoftë edhe vetëm për ta nxitur rishtrimin e çshtjes nëse kishte një qytet të quajtur Kosova.

Në këtë mes do thënë së pari se është e pakontestueshme se një vend, një katund që mbante emër homonim me emrin e Kosovës ndodhej në rrethina të Vushtrrisë. Jo larg këtij qyteti antik (Vicianum), mesjetar e të sotëm shtrihet Fusha e Kosovës, përkatësisht Gazimestani, vendi i Betejës së vitit 1389. Më 1455 për në këtë hapësirë dëshmohet edhe katundi Kosovci (sh. më lart), emri i të cilit mund t’i ketë shënuar banorët që jetojnë në apo që kanë ardhur nga një vend i quajtur Kosova. Në pozicion të tillë e lokalizon vendbanimin Kosova autori i një harte gjermane të shek. 18.

Sipas një harte tjetër, vendbanimi Kosova (i shënuar këtu si Kosovo) ndodhej pikërisht në mes të rrugës Prishtinë - Podievë, aty dikund midis katundeve të sotme Besi e Lluzhan. Është dëshmuar nga historianë të lashtësisë e nga arkeologë se në këtë hapësirë, po shënojmë vetëm sa për ilustrim, ndodheshin kështjella e përmendur në shek. VI të erës sonë nga Prokopi. (De aedificis IV, 4) e quajtur Besiana dhe statio antike Vendenis / Vindenis - që kanë të bëjnë me katundet e sotme Besi dhe Gllamnik/Gllamnikë të rrethinave të Podievës. Sikur të kishte pasur një qytet apo kështjellë tjetër në trekëndëshin Prishtinë - Podievë - Vushtrri kujtimi për të do të ruhej së pakut në mikrotoponime si Gjyteti ose Gradina.

Në këtë hapësirë nuk ndodhi as fenomeni i konstauar nga K. Jireček-u sips të cilit „Duke qenë të ardhur, sllavët nuk deshtën t’i vazhdojnë, në disa raste, emrat e vjetër por i riemërtuan emrat e qyteteve antike. Kështu ndodhi psh. edhe me emrin e qytetit parasallav Byllis në lindjen të Vlorës, të cilin sllavët pushtues e quajtën thjesht Gradьcь, gërmadhat e të cilit ndodhen afër katundit të sotëm Gradec të Vlorës”.[61]

E vetmja dëshmi e tërthortë për ekzistimin e ndonjë kështjelle në regjionin e Llapit, më afër Bellosicës është emri Pollatë i katundit që nuk është larg nga Bellosica. Dihet porse që polatь e kishte në serbishten mesjetare kuptimin „pallat”, përkatësisht „rezidencë” e Bellosica edhe dëshmohet të ketë qenë së pakut një herë rezidencë e sundimtarit serb Milutin (sh. më lart). Këtu bën të shtohet edhe dëshmimi i një vendi, që i bartur në një rekonstruksion të një harte të vitit 1546 të M. Gastaldi-t, të quajtur Cascoua e Casove (!!!), ndërsa në një rekonstruksionin e v. 1560 mbase të po kësaj harte të Gastaldi -t qenka shënuar si Scascoua. [62]

Një gjë që menjëherë bie në sy nga këto dy harta është rrethana që vendi i quajtur Cascoua, Casove Scascoua është lokalizuar nga kartografi midis vendeve M(onte) Argenato (sic!) e Vendenis, përkatësisht midis malit (të quajtur nga udhëpërshkrues e kartografë të mesjetës së vonë „Montana dell’ argento”[63]), përkatësisht kolonisë raguzase - sase të Bellosicës dhe katundit të sotëm Gllamnik për në territor të të cilit paravendohet të ketë qenë statio romake Venedenis /Vindenis. Pozita në të cilën Gastaldi e vendos vendin e mësipërm, i përgjigjet plotësisht rrafshinës brenda trekëndëshit Podievë - Prishtinë - Vushtrri.

Këtu kemi të bëjmë, sipas mendimit tim, me zgjerimin në shek. 17 të emrit të katundit Kosovci (të dëshmuar më 1455) i cili në mos e pastë shënuar pikërisht Fushën ku u zhvillua Beteja midis koalicionit të principatave të krishtera (kryesisht katolike) të Europës Juglindore dhe ushtrisë osmane, do të ketë qenë krejt afër kësaj Fushe dhe që do të ketë shënuar një rryp toke rrafshinore midis Prishtinës, Podievës dhe Graçanicës e Vushtrisë e deri në Zveçan.

Burimet që e dëshmojnë këtë të vërtetë janë të shumta e kryesisht kartografike të shekujve 17-18. Këtë rryp toke e gjejmë të përmendur në trajtat: Pianura di Cosouo ot Campus Merula „Fusha e Kosovës ose Fusha e mëllenjave” (më 1689); Cossauo (më 1750), Campus Merlinus „Fusha e mëllenjave“ (më 1775); Cassovo oder Amsel Feld „Kosova ose Fusha e mëllenjave” (më 1793 dhe më 1788); Kosovo Polie „Fusha e Kosovës“ (shek. 18); Kossypjopédion „Fusha e mëllenjave” (1840) khs. greq. κόσσυφος κότσυφaς „mëllenjë e zezë” etj.

E këtillë del gjendja edhe nëpër shkrime serbe të shek. XVIII (përkatësisht të vitit 1737) të cilat kanë të bëjnë ekskluzivisht me Betejën në Fushën Kosovës. Sipas këtyre shkrimeve, në mikroregjionin Kosova binin, midis të tjerash, edhe qyteti Zveçan „qyteti Zveçan në Fushë të Kosovës”, Graçanica „Në Graçanicë në Kosovë”, Prishtina „Në Prishtinë në Kosovë”; Lypiani „Në Lypian në Kosovë e në Sitnicë” dhe lumi Sitnica „Sitnica në Kosovë”.[64]

Në këtë frymë duhet parë edhe rrethana që as në relacione kishëtare të Vatikanit, që janë të shek. 16 - 18 nuk flitet për ndonjë qytet Kosova, por për një fushë që e mban atributin e Kosovës. Kështu, në një dorëshkrim të viteve 1599/60 të një udhëpërshkruesi anonim është shënuar se „Më 3 korrik u nisëm dhe arritëm në një vend që quhej Vila Nigra (SG: Carraleva e sotme apo katundi Negrovc i Drenicës ?) … Lugina është e rrethuar nga të gjitha anët me kodra. … Këtu ujërat rrjedhin në veri, megjithëse gjer atëherë kanë rrjedhur në jugperëndim …

Pastaj u nisëm rrugës juglindore dhe kaluam fushën e mrekullusme që quhej Kosovë, e gjatë mbi 30 milja, kurse e gjerë më se 12 milja. Fusha është e punuar dhe e pasur me ujëra, që rrjedhin në mënyrë të këndshme prej maleve … ”,[65] ndërsa në një relacion të Marin Bicit -arqipeshkvit të Tivarit, të vitit 1610 del të shkruhet se në të udhëtuar nga Prizreni „tue na udhëheqë shëndosh jashta atyne pyjeve në Fushën e Kosovës. Kjo asht nji fushë e bukur me ma shumë se 80 mil gjatësi e 20 gjanësi, e famëshme për luftimet e zhvillueme me turqit prej Janko vojvodës* dhe për rasën e vendimit që mori Milosh Kobiliqi ...”.[66]

Nga sa u tha më lart lejohet t`i dilet zot mendimit se emri Kosovë - që në krye të herës do ta ketë emërtuar vetëm një mikroregjion midis qyteteve të sotme të Prishtinës, Vushtrrisë e të Podievës - ka dalë nga emri i ndonjë vendbanimi të quajtur Kosovci përkatësisht Kosova. Ky vendbanim, siç na e tregon emri i dëshmuar i katundit Kosovci më 1455, që nuk duhet të jetë domosdo dëshmia më e vjetër, ishte në kahinën e Llapit, ndoshta jo larg nga fusha që i takonte atij katundi e në të cilën ishte zhvilluar Beteja midis forcave të koalicionit të të krishterëve ballkanas e europerëndimorë dhe të ushtrisë osmane, e njohur në histori me emrin Beteja e Kosovës.

Gjithashtu ka shumë arësye të besohet se në përhapjen e këtij emri ka luajtur një rol edhe folklori serb i shekujve 17 - 18, këngët për betejën e mitizuar të vitit 1389 që u zhvillua në këtë fushë apo që, sipas mendimit të historianit serb,[67] përhapjes së këtij emri i paska ndihmuar administrata turke me të formuar të vilajetit të Kosovës.

Se në emrin Kosova të një pjese të hapësirës që sot e përbën Dardaninë e cunguar parasllave kemi të bëjmë me zgjerimin e emrit të një vendbanimi do ta tregonte mbase edhe ekzistimi edhe sot e gjithë ditën i mikrotoponimit *Rrafshi i Kosovës i shënuar serbisht si Kosovski ravan, rrafsh në bjeshkën e Ruselisë që i takon katundit Sigë të komunës së Gjakovës.[68]

Në dritën e kësaj që u tha më lart duket se këmbëngulja ortodokse e „shkencës” së politizuar serbe që territorin e quajtur sot Kosovë ta quajë Kosovo i Metohija është synim sa tendencioz aqë edhe i pambështetur, sidomos për sa i bie ndajshtesës Metohija. Kjo e fundit nuk është dëshmuar ndonjëherë për emër të regjionit që shqiptarët e quajnë Rrafsh i Dukagjinit. Emri Metohija iu vu kësaj krahine pas pushtimit më 1912 të Kosovës nga Serbia. Kështu e quajti për kohë të gjatë administrata serbe edhe stacionin hekurudhor të Klinës.

Për gjuhëtarët ballkanologë është e njohur se emri Metohija është sajuar nga fjala greke μετοχή përkatësisht μετέχω që, si term kishëtar e administrativ bizantin në serbishten mesjetare, kishëtare e kishte kuptimin „bashhkësi, pronë e përbashkët; tokë, pronë e manastirit që murgjët e punonin bashkarisht”.[69]

Me një term kishëtar, gjeografik grek që ka hyrë në serbishten kishëtare do të mund të emërtoheshin shumë katunde e regjione, përkatësisht aqë feude, vende e vendbanime të veçanta sa kishte edhe manastire e metohi, feude të tyre. Sipas kësaj logjike, do të duhej psh. që edhe territori që i përkiste metohut, feudit të Deçanit të quhet Metohi.

Ky nuk u quajt kështu as nga kisha serbe e shek. 14 sepse kjo e njihte këtë regjion me emrin e vjetër, parasllav Altin; Këtë na e dëshmon mbase mjaft mirë kuptimi „pronë e kishës” i fjalës metohi që e gjejmë në një dokument të hartuar midis viteve 1309 - 1313 nga mbreti serb Milutin ku thuhet se ky ia falte pirgut të vet në Malin e Shenjt manastirin e shën Nikitës në rrethina të Shkupit si dhe disa manastire e kisha të territorit të sotëm të Kosovës: khs.: „Dhe në Prizren Kishën e Shmitrit me të gjitha metohitë („pronat”) e me njerëzit (e saj) në Prizren. Manastirin e Shmitrit në Bilushë bashkë me katundin e me lagjet e tij dhe me të gjitha të drejtat e tij.”[70]

As në Krisobulat e Deçanit të viteve 1330 nuk është nryshe. Kur po përcaktohshin detyrimet e deçanasve që jetonin jashtë mureve (të manastirit?) dhe të banorëve të lagjeve të tij (çfare ishin katundet e sotme Lëbushë, Beleg dhe lagjja me emrin e zhdukur Bohoriq),[71] thuhet ndër të tjera se ata duhet „të korrin nga një duek nga çdo lloj drithi e nga të korrat... ditën e kremtes të vinë me peshqeshe dhe të ulen nën tryezën e çelnikut. ndërsa lagjet (e Deçanit) të korrin si edhe metohitë e tjera”[72].

Nga citati i mësipërm shihet mjaft qartazi se termi bizantin metohia kishte të bënte me një metohi që më 1330 përfshinte më vete vetëm Deçanin me tri lagjet e tij të atëhershme. Në këtë dokument e në këtë kohë me fjalën metohi nuk nënkuptohej i gjithë feudi i manastirit të Deçanit, përkatësisht të gjitha pronat e tij, sado që, sipas një llogarie të A. Budës, [73] manastiri kishte përvetësuar në ndërkohë shumë toka buke, bjeshkë e kullota përkatësisht 151 katunde e 18 bjeshkë me rreth 20 000 hektarë e me 15 550 banorë, porse për si metohi, në këtë dokument janë shënuar shprehimisht vetëm Deçani me tri lagjet e tij të atëherëshme. Një metohi më vete përbënin edhe pronat e katundit Dobrushtë afër Zhurit të Prizrenit që përmendet në një kartëdhuratë të sundimtarit serb S. Dušan të vitit 1355. Në atë shkresë thuhet ndër të tjera: „Dhe nga metohia e Dobrushtës të jenë 3 vojnikë ... (SG: midis tyre edhe) Gin Beli ”.[74]

Sado që nuk sjell dëshmi të dokumentimit, C. Jireček tregon se pronat e manastirit të Hilandarit ndaheshin në grupe, të cilat njëkohësisht quheshin edhe metohi si psh. katundet në lindje të Pejës e përbënin „Metohinë e Krushevcit” me qendër katundin Krushevc në vendderdhjen e lumenjve të Drinit të Bardhë e atij të Klinës; ndërsa katundet në rrafshinën e Prizrenit e përbënin „Metohinë e Hoçës” me qendër në Hoçën e Epërme e të Poshtme në lindje të Gjakovës. [75]

Metohi do të duhej të quheshin edhe pronat e Manastirit të shenjtorëve Mëhill e Gabriel të Prizrenit. Ky regjion nuk u quajt nga kisha serbe Metohi, porse njihej përgjithësisht me emrin Pilot, një variant sllav i emrit të vjetër të Pultit, lat. mesjetare Polatum. As Drenica nuk u quajt Metohi, sado që aty ishte e është manastiri i Deviçit i cili do të ketë pasur prona, metohi të vetat. Kjo ndodhi pse regjioni i Drenicës e kishte emrin e vet Drenica që në shek. 14. Pronat, metohet e manastireve të Graçanicës e të Banjskës nuk morën kurrfarë emërtimesh të veçanta, përkatësisht as këto nuk u quajtën Metohija.

Në asnjë dokument kishëtar serb nuk ka ndnjë vend, apo regjion të quajtur Metohija. Kjo për shkak se ndarja territoriale e Kosovës në krahinëza (shih më lart) ishte kryer para se fjala greke të kishte hyrë në shqipen e në serbishten, përkatësisht para pushtimit në shek. 12 të Kosovës nga shteti serb i Rashës. Unë kujtoj se gjithë këto të dhëna e tregojnë tendenciozitetin dhe karakterin politik të emërtimit të imponuar Metohija, përafërsisht ashtu siç vepron Komisioni i Stanardizimit të toponimeve i cili vendin Leposaviq e pagëzoi me emrin Albanik pse njëherë dhe, vetëm një herë, një dijetar francez paska thënë se Beteja e Kosovës qenka zhvilluar rrënzë maleve të quajtura Albanik.

Më është mbushur menda se kryeneçia e kishës dhe e politikës aktuale serbe që a përdor termin Metohija ka të bëjë ndoshta me synimin që ta dëshmojë përkatësinë e Kosovës sferës ortodokse serbe. Në vija më të largëta kjo tendencë mund të lidhet edhe me synimin që shqiptarët, duke qenë sot të besimit islam, të paraqiten për si mish dhie në Europë ndërsa serbët si vazhdues e mbrojtës të krishterimit ortodoks, që nga shek. 12, në këtë hapësirë.

Së fundi është mirë të shtohet se termi grek μετέχω ka hyrë edhe në shqipen, më konkretisht pikërisht në të folmen e regjionit të Llapit ku jo vetëm ekziston kaundi i quajtur Metehia, i dëshmuar që më 1455,[76] dhe më 1566 -1574 në të dyja burimet në trajtën Metohija,[77] porse kjo fjalë është edhe pjesë e leksikut aktiv të shqipes dhe i ka atje dy kuptime 1. „kufi” dhe 2. „territori i një katundi”. Bile, në kontekstin e emërtimit arbitrar Metohija për Rrafshin e Dukagjinit, duhet përmendur se katundi Metehi,-a ndodhet pra në atë zonë për ku është dëshmuar katundi i paidentifikuar Kosovci i vitit 1455 (shih më lart) e madje edhe i një selie të sundimtarëve lokalë serbë, siç do ta tregonte varianti Pollatë i emrit të një katundi të kësaj krahine.

Jo krejt shkëputur nga ç’u tha më lart, e konsideroj për kuptimplote vërejtjen që nestorit tonë të gjuhësisë prof. E. Çabejt përkatësisht tezës së mbrojtur me kompetencë nga ky të autoktonisë së shqiptarëve në hapësirën e sotme etnolinguistike të shqiparëve me pikërisht Dadaninë si vend i formimit të gjuhës shqipe dhe mbi bazën e toponimeve të para pushtimit romak të kësaj hapësre ia bënte Wolfgang Zeitler,[78] i cili thoshte se „E vetmja dëshmi bindëse që toponomastika do të mund ta sillte për autoktoninë do të ishte sjellja e dëshmive të një emri të protoshqipes, i cili do të jetë marrë nga romakët dhe që përsëri do t’i jetë kthyer gjuhës së vendit”- sikundër mund të ketë ndodhur psh. (përsëri sipas Zeitler) me emrin Mat të lumit, nga fjala shqipe mat „buzë lumi”, të cilin romakët e morën si Mathis (fluvius), por që emri Mat,-i vazhdoi në popull deri në ditë tonat.

Po ky fenomen, sipas mendimit tim, do t’i ketë përfshirë edhe emrat Ulcinium - Ulqin; Ulciana - Ulpiana të formuara nga fjala ilire ulk e ruajtur edhe në shqipen po si ulk, ujk; Dimal, i dëshmuar në një mbishkrim mbi një tullë në trajtën Dimalitan i zbërthyeshëm me fjalët shqipe di, dy dhe mal e i ruajtur edhe sot si Dimal. Këtu do të mund të inkuadroheshin, vetëm sa për ilustrim të korrektësisë së sqarimeve etimologjike të toponimeve, edhe mikrotoponimet Shkodra, Tarabosh, Drishtëza (ky i fundit në katundin Petreshticë të Drenicës)[79] që i kam shënuar vetë nëpër Kosovë para më shumë se 30 vitesh. Po shkuam gjurmëve të këtij postulati, do të ishte shumë i arsyeshëm rikthimi institucional i emrit Dardania për Republikën e Kosovës, sepse edhe këtu e kemi po atë fenomen si edhe tek emri Mat i lumit. Presidenti filolog i Kosovës Dr. Ibrahim Rugova i dha emrit të kryehershëm shqip (Dardania) të Kosovës gjak të ri; e lansoi këtë emër (njëherë) si dubletë të emrit Kosova duke e vënë këtë emër edhe në flamurin (e quajtur vetëm në gjuhën e diplomacisë si flamur „i presidentit” [të cilit disa „patriotë” të kuq kosovarë ia dhanë zjarrin dhe e poshtëruan], por që do të duhej të ishte, dhe shpresoj se do të jetë, flamuri i shtetit sovran të Kosovës.

Përveç të drejtës historike të rehabilitimit qëe ka emri i kryehershëm, rikthimi institucional i emrit Dardania për Kosovën e ka edhe mbështetjen filologjike, etimologjike. Kjo sepse edhe sqarimi më i besueshëm deri tani i emrit Dardania, që nuk është kontestuar kurrë ndonjëherë madje as edhe nga pala kundërshtare e prejardhjes dardane, ilire të kosovarve, është, sikundër dihet, tek fjala e shqipes dardhë,-a përkatësisht ai sipas të cilit emri Dardania e ka kuptimin „Vend i Dardhave”.

Edhe këtë emër pushtuesit romakë e gjetën në vend, e përdorën dhe ua lanë përsëri vendësve në trashëgim. Fundja, emri Dardania është përdorur edhe në vetë shkrimet kishëtare serbe. (sh. më lart).

[DardanG]

Dhe tani ju kuqalosh, si "patriot" që jeni vazhdoni dhe luftoni për toponimin Kosovë dhe vazhdoni dhe kundërshtoni të kaluarën dhe emrin tonë "Dardan "dhe "Dardani", dhe vazhdoni( tani keni edhe "argumenta" që ta luftoni edhe më fort Flamurin me simbol të Dardanisë!
Dhe tani "kryeplak" shkencëtari erdhi, dhe shkëncëtarët doje të dalin përball teje dhe provo tani "kundërargumentet" tua!
Por unë, jam i bindur se Dr. Skender Gashi nuk erdhi për tu matur me askë, por ai erdhi me eseum shkencor të tij:"Rreth emertimeve Kosova. Metohia dhe Dardania", për të hedhur dritë me të dhëna shkencore rreth temës që diskutonim në Forum. Dhe ne kishim nevojë për këto argumente.
Për këtë duhet ti jemi mirënjohës të gjithë.

[Sabriu]

Argumente shtesë rreth emërtimeve Kosova,Metohia,Dardania


[1] sipas Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika V, JAZU, Zagreb 1898 - 1903, fq. 367.
[2] khs. Selami Pulaha, Popullsia ..., fq. 704.
[3] khs. Muhamet Tërnava, Popullsia e Kosovës gjatë shekujve 14 - 16, Prishtinë, 1995, fq. 78.
[4] Prof. Dr. Iljaz Rexha, Disa vendbanime mesjetare të Kosovës ..., fq. 63.
[5] khs. Oblast Brankovića, ..., fq. 295, 296.
[6] Khs. M. Dinić, Iz Dubrovačkog Arhiva I, fq. 28, 29.
[7] khs. I. Rexha, Regjistrimi …, fq. 82.
[8] Prof. Dr. Iljaz Rexha, Disa vendbanime mesjetare të Kosovës ..., fq. 38.
[9] khs. Mih. Dinić, Za istioriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, I, Beograd, 1955, fq. 7.
[10] Shkrimi i tij është botuar vëllim më vete me titullin Martino Segano di Novo Berdo vescovo di Dulcigno. Un umanista serbodalmata del tardo Quattrocento. Vita e opere; Roma 1981 nën përkujdesjen e botuesit A. Pertusi.
[11] Cituar sipas N.N. Kosovo und Metochien im Mittelater, në librin Kosovo und Metochien in der serbischen Geschichte, Lausanne, 1989, (Grup autorësh: Radovan Samardžić, Sima M. Ćirković, Olga Zirojević, Radmila Tričković, Dušan T. Bataković, Veselin Đuretić, Kosta Čavoški, Atanasije Jevtić) fq. 23.
[12] Poaty, fq. 25.
[13] sipas Rjecnik hrvatskoga ili srpskoga jezika V, JAZU, Zagreb 1898 – 1903, fq. 367. Këtu thuhet edhe se „gjurmë të emrit Kosovica nuk ka as tek autorët e vjetër e as tek ata bashkëkohorë.”.
[14] khs. Oblast Brankovića ..., fq. 169 -171.
* Fjala mĕsto e ka në serbishten mesjetare ndonjëherë edhe kuptimin e „treg, shesh” përkatësisht qytezë, pjesë jashtë mureve të qytetit „varosh”.
[15] sh. punimin e tij Život Stefana Lazarevića, në Glasnik Srpskog Učenog Društva XLII, 1875, fq. 261, 281.
[16] sh. Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod …, fq. 251, 559, referenca 32.
[17] F. Miklosich, Monumenta serbica ..., fq. 4.
[18] Poai, poaty, fq. 4.
[19] khs.: Relja Novaković: O granicama Srbije i srpske države u X veku, Zbornik folozofskog fakulteta 11/ Beograd, fq. 155: „ ... plagaam usque ad Lapiam et lab, quam Rassam vocavit”
[20] khs. tekstin origjinal të priftit të Duklës: „Surbiam (lexo Serbiam) autem, quae et Transmonana dicitur, in duas divisit provincias: unam a magno flumine Drina contra occidenem plagam usque ad montem Pini, quam et Bosnam vocavit, alteram vero ab eodem flumine Drina contra orientalem plagiam usque ad Lapiam et [ad paludem Labeatidem], quam Rassam vocavit” dhe përkthimin shqip mbi bazën e përkthimit kroat „Serbinë, nga ana tjetër, e cila quhet edhe Zagorje, e ndanë në dy regjione: njërin nga lumi madh i Drinës në drejtim të perëndimit e deri tek mali Pina (Borove), të cilin e quan edhe Bosne, ndërsa tjetrin po nga lumi i Drinës në drejtim të lindjes e deri tek Lapia (Laba) dhe Liqeni i Labias (Liqeni i Shkodrës), të cilin e quan Rashka.” sipas V. Mošin, Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb, 1950, fq. 55.
[21] khs. F. Miklosich, Monumenta serbica ..., fq. 4; khs. edhe Pamatky drevniho pisemnctivi jihoslovanov, Dil predechazi serbal i vydal Pavel Josef Šafarik, v Praze, 1873, fq. 3.
* i shënuar ndonjëherë edhe si Fosno.
[22] Çështje më vete mbetet ajo nëse me të vërtetë ekzistonte ndonjë qytet i quajtur Hosnon aqë sa edhe, sikur të ekzistonte, cili qytet parabizantin do të mund të jetë quajtur kështu dhe çfarë i lidh etimologjikisht emrin e supozuar Hosnon me emrin e përdorur Hvosno nga serbët. Në këtë mes do të duhej dëshmuar nëse, sikundër thotë I. Jastrebov:[ Podaci za istoriju crkve u Staroj Srbiji, Glasnik Srpskog Učenog Drustva XLII, Beograd 1875, fq. 362, referenca 1] mund të pranohet mendimi se „në ipeshkëvinë (autori e përdor fjalën dioklitija) e Hvosnos, sikundër thotë hartuesi i jetëskrimit të Pjetrit të Korishës: Ipeshkëvisë së Hvosnos i takonin në kohë të lashta të gjitha viset ku sot ndodhet manastiri i Deviçit, të cilat u takojnë bajraqeve të Ostrozubit e të Drenicës. A mos ka ndodhur kështu sepse të gjitha këto vende janë të mbuluara me dru lisi? sepse në çekishten, siç më duket, Hvosna don të thotë Dubovika” SG.: „Lisnajë”
[23] sh. I. Jastrebov, Stara Serbija i Arbanija,…, fq. 71.
[24] khs. Ljub. Stojanović, Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Beograd 1883 fq. 57: „prijetь kralĕvьstvo (ose: vьkrali se) Stefanь peti,, Ourošь vьtorьї Milutinь kralь banьskыe. Prenese stolĕ vь Dardaniju podь Šarь planinou zovimi Prizrĕnь ... ” dhe versionin e redaktuar po nga Lj. Stojanović në Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, në Zbornik za istoriju, jezik i književnost srpskog naroda, vëll. XVI, SKA, Sremski Karlovci 1927, fq. 195: „Malo bьistь, priimi kralĕvstvo; Milutinь, Stefanь Urošь vtori. Prenese stolĕ u Dardaniju podь Šarь'planinou, zovomi Prizrenь, i carstvova 48 letь”
[25] khs. Lj. Stojanović në Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, në Zornik za istoriju, jezik i književnost srpskog naroda, vëll. XVI, SKA, Sremski Karlovci 1927, fq. 194: «posležde i hramь vaznesenie gospodne vtori arhiepiskopiju, prenese stolicu u Dardanske predele va ždrelo hvostanskoe Pećь».
[26] Sipas Luan Malltezi: Mbi pjesëmarrjen e shqiptarëve të Kosovës në betejën e vitit 1389 dhe përkatësinë etnike shqiptare të Milosh Kopiliqit, në Beteja e Kosovës 1389 (Përmbledhje studimesh), Tiranë, 2005, fq. 87.
[27] Sh. Luan Malltezi , Mbi jesëmarrjen ..., fq. 88.
[28] Sipas Kristo Frashëri: Kush është Musa Arbanasi? në Beteja e Kosovës 1389 (Përmbledhje studimesh), Tiranë, 2005, fq.148.
[29] sh. Kush është Musa Arbanasi ? ..., fq. 118.
* të botuar nga S. Ljubičić. K. Frashëri nuk jep shënime për vendin e për vitin e botimit të këtij njoftimi.
[30] Në vëllimin 1: Prishtina, Kastrioti dhe Fushë-Kosova, Prishtinë, 2003, fq. 177 të projektit të tij madhor, deri tani, në trembëdhjetë vëllime në të cilin ka aqë shumë pasaktësi në bartjen, përkatësisht citimin e burimeve të shfrytëzuara nga ai, sa që lexuesit të etshëm për dije të pranueshme ia diktojnë një rezervë të madhe, për të mos thënë se shumë nga të dhënat e sjellura prej burimesh të ndryshme nga autori i këtij projekti do të duhej t’i verifikonte vetë edhe një herë. Ky na e sjell psh. emrin, të shkruar gabimisht, si Campi Dardanci (sic !)
[31] Čed. Mijatović, Studije za istoriju srpske trgovine ..., fq. 197.
[32] Robert Payne, Die Kreuzzüge, Zweihundert Jahre Kampf um das Heilige Grab, Patmos Verlag, GmbH & Co. KG; Albatros Verlag, Düsseldorf, 2001, fq. 227.
[33] K. Jireček, Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem veku, Zbornik Konstantina Jirečeka I; Belgrad 1957, fq. 71, referenca 89
[34] khs. Südost - Forschungen, Bd. XXII, München, 1973, fq. 317, 322.
[35] khs. Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore e të Mesme gjatë shekujve XVII - XVIII, Tiranë, 1963.
[36] sipas Jastrebov: Stara Serbija i Arbanija, Beograd, 1904, fq. 71.
[37] khs. Stojan Novaković: Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka, Hrisovulje cara Vasilija II od 1019 i 1020 god. , Zasebice štampano iz Glasnika LXXVI SKA, Beograd 1908. fq. 46.
* në origjinal: «u srpskoj zemlji».
** në origjinal:: „u zahumskoj zemlji”. Ky regjion ka të bëjë me Hercegovinën e sotme.
[38] khs. Ljub. Stojanović, Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Beograd 1883, fq. 18.
[39] Poaty, fq. 24.
[40] sh. Političko - upravni sistem na Kosovu i Metohiji od XV do XVII veka, Gjurmime Albanologjike, 2/1965.
* Koznica quhen malet e thata midis lagjes Vitia të Marecit dhe katundit Mramuer mespërmes të cilave kalon Reka e Marecit, e quajtur nga antropogjeopgrafë serbë Kriva Reka.
[41] sipas Atanasije Urošević, Uroševac, Varošica na Kosovu, Glasnik Skopskog Naučnog Društva, XV- XVI, 1936, fq. 265-266.
[42] sh. Jovan Radonić, Rimska kurija i južnoslovenske zemlje, ..., fq. 560.
[43] sh. Atanasije Urošević, poaty.
[44] sh. Političko-upravni sistem na Kosovu i Metohiji od XV do XVII veka, Gjurmime Albanologjike, 2/1965, fq. 302.
[45] në punimin e tij Allbaniku (Llabi)- Kosova – Podujeva (shek. XIII-të (1389) në VJETAR XXIX - XXX, i Arkivit të Kosovës, Prishtinë, 2003.
[46] Poaty, fq. 162, referenca 13.
[47] Ky e citon autorin gjerman R. Anhegger, Beiträge zur Geschichte des Bergbaus im osmanischen Reich I, Europäisches Türkei, Bd. I., 1943 - 1945, Istanbul - Zürich - New York, fq. 59.
[48] Allbaniku (Llabi)- Kosova ..., fq. 175.
[49] Zakonski spomenici, 163, 813.
[50] sh. S. Pulaha, Popullsia ..., fq. 703.
[51] Më gjerësisht për këtë khs. J. Drançolli, Raguzanët në Kosovë .., fq. 59.
127 J. Drançolli, Raguzanët në Kosovë …, fq. 59.
114 khs. te M. Dinić, Iz Dubrovačkog Arhiva I, fq. 58.
115 khs. : „Der Quellenbach des Lab oberhalb Belosica heißt noch immer Rupnička reka „der Fluß der Grubenarbeiter”; ein alter verfallener Weg südwärts nach Trepča Rupnički put „der Weg der Grubenarbeiter” [autori citon Evans, Antiquarian reserches in Illyricum III-IV, 70] sh. Constantin Jireček: Staat und Gesellschaft im mittelalterlichen Serbien, Studien zur Kulturgschichte des 13 – 15 Jahrhunderts, III, Denkschriften des Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Philosophisch- Historische Klasse, Band LVI, Wien 1912, fq. 45.; khs. edhe J. Drançolli, Raguzanët në Kosovë ..., fq. 63.
[52] K. Jireček, Trgovački drumovi i rudnici ..., 286; 258.
[53] khs. S. Pulaha, Popullsia …, fq. 703 dhe Prof. Dr. Iljaz Rexha, Disa vendbanime mesjetare të Kosovës ..., fq. 52.
[54] sipas Gliša Elezović, Rečnik kosovsko - metohijskog dijalekta, I, fq. 88.
[55] S. Rizaj, poaty, fq. 175.
[56] Poaty, fq. 181 - 188.
[57] khs. St. Novaković, Zakonski spomenici ..., fq. 325.
[58] khs. M. Dinić. Iz Dubrovačkogg Arhiva I, fq. 66.
[59] sh. Fond Branimira Truhelke, Državni Arhiv Dubrovnika: Është një listë e borxhlnjëve kosovarë të një tregtari raguzas të vitit 1630 ?.
[60] Poaty, fq. 177.
[61] sipas Konstantin Jireček, Shkodra e krahina e saj në mesjetë, në Vëzhgime iliro - shqiptare, Shkodër, 2004, fq. 68 - 69.
[62] E cila është shtuar në fund të punimit të disertacionit të Mr. Begzad Baliut: Onomastika e Gallapit, Prishtinë 2004, fq. 277 - 278 (dorëshkrim)
[63] khs. psh. K. Jireček, Trgovački drumovi i rudnici ..., fq. 286; 258
[64] sh. Ljub. Stojanović, Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Beograd -Sremski Karlovci, 1927, fq. 47, 58, 62, 78, 91 : „”grad Zvečan na polju Kosovu...; „... u Gračanici na Kosovu ...” „... u Prištino na Kosovu...”; „Sitnica na Kosovu”; Gradь Lipljanь na Kosovou i Sitnicou”. Këtu bie edhe dëshmia në versionin zagrebas të jetëshkrimit të knez Lazarit, në të cilin thuhet se „vdiq knezi i shenjt Lazar në Kosovë, në muajin qershor …” „pogibĕ knezь Lazarь na Kosovou meseca їunїa”.
[65] cit. sipas Dr. Jusuf Osmani: Vendbanimet e Kosovës 9 (Ferizaj, Shtimja dhe Shtërpca), Prishtinë 2004, fq. 64.
* Është fjala për princin hungarez Janosh Huniadi.
[66] Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore e të Mesme në shekullin XVII, Tiranë, 1963, I, fq. 173.
[67] Grup autorësh: Kosovo und Metochien im Mittelater, në librin Kosovo und Metochien in der serbischen Geschichte, Lausanne, 1989, fq. 25.
[68] Të cilin në terren e ka shënuar Mileta Bukumirović, Onomastika Prekoruplja II, Onomatološki prillozi III, SANU. Beograd 1982 , fq. 328.
[69] khs. Max Vasmer, Die griechischen Elemente im serbokroatischen, Berlin 1944, fq. 98.
[70] Ljub. Stojanović, Stari srpski hrisovulji, ..., fq.14. : I u Prizrěně crьkvь svetago Dimitrija sь metohijami i sь ljudmu u Prizrěně. Manastыrь u svetago Dimitrija u Biluši i sь selomь i sь zaselijami i sь vsěmi pravinami.” Mua nuk më është e qartë nëse këtu kemi të bëjmë me një përsëritje të padëshirueshme apo me dy manastire: njëri në qytetin e Prizrenit e tjetri në Bilushë.
[71] Njerëzit që jetonin ngjitur me oborin quheshin p r i d v o r c i, ndërsa vendibanimi i tyre Pridvorica. P r i d v o r c i -të Deçanit ishin më pak të ngarkuar se sa katundarët e tjerë të manastirit dhe kishin si të thuash disa të drejta të rezervuara; dtëve të kremteve ata uleshin menjëherë pas „tryezës së çelnikut” - sqaron Constantin Jireček: Staat und Gesellschaft im mittelalterlichen Serbien Studien zur Kulturgschichte des 13 – 15 Jahrhunderts, III, Denkschriften des Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Philosophisch- Historische Klasse, Band LVI, Wien 1912, fq. 32.
[72] khs. Dečanske hrisovulje ..., 71: „ I dĕčane pridvorci da ωrou po jednoi mьti vsakomou žitou i bĕdbou ... da prihode ωt prazdnicĕ s poklonomь da sedajo pod čel’nikovomь trьpєzomь. a zasel’ci da ωrou kako i druga metohija.”.
[73] khs. Shkrime Historike, 3, bot. Toena, Tiranë, 2002, fq. 117.
[74] „I otь dobrouštьke metohiє da sou monasitrou .s. voinikь na ime: Negomirь, Ginь Bєli, Vasilь... ” sh. St. Novaković, Zakonski spomenici ..., fq. 719.
[75] Staat und Gesellschaft im mittelalterlichen Serbien Studien zur Kulturgschichte des 13 - 15 Jahrhunderts, III, Denkschriften des Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Philosophisch- Historische Klasse, Band LVI, Wien 1912, fq. 37.
[76] khs Oblast Brankovića,..., fq. 300.
[77] sipas M. Tërnava, Popullsia e Kosovës gjatë shekujve 14 - 16, Prishtinë, 1995, fq. 78.
[78] khs. Das lateinische Erbe im Albanischen, në Zeitschrift für Balkanologie XIV, Wiesbaden 1978, f. 204.
[79] khs. punimin në bashkautorësi me kolegun tim Mehmet Halimi: Nga leksiku i pasivizuar i shqipes në të folmet popullore, Gjurmime albanologjike - Seria e shkencave filologjike, IV, Prishtinë, 1974, fq. 128.

[ZANOR]

po emri - kosmos qenka krijuar nga sllavet, mbase eshte rrenja - kos
gjithcka qe qenka me rrenjen - kos, qenka sllave? Studimi i siperm eshte nje mundi perfundi - per emrin - kosova. Kemi shume emertime: kosova, kosmos, kostarika, kosmetike etj. Tek emri - kosove, eshte vetem sufiksi thrrak - ovo.

Po emertimi - Llap, kah e paska prejardhjen...Llap, Gollap, Gallap, ku autori siellet rreth nje katundi - kosovc, ne Llap dhe fillim e mbarim fuqizon perardhjen e emrit - kosove, nga fjala ''e errte'' ''mullenje'' ardhur nga rusishtja. Ai s'pati nevoje te na bie gjithe ato burime sepse jane te ditura nga sllavet...''polaket si bisha mali''... ai beri ketu vetem nje permbledhje burimesh sllave asgje tjeter.

[zemrimi]

per sabriun ne se sbej gabim qe pyes ju jeni nga fshat apo qytet ikosoves{jo per ofendim por dua te pyes dicka lidhur me emrin e kosoves dhe origjinen qe mos te zgjatet me ky debat dhe te te bind]

[Sabriu]

Unë, Sabri Selmani, konstatoi : Mbani mendimet e juaja , ose ndryshoni ato. Kjo është
çështje e juaj. Une ç`punë kam në këtë mes? Megjithate nëse pas debatit në një
forum “nuk ndryshojmë asgjë” atëhere pse duhet debatuar?