Surealizmi Pezak

[Brari]

Peza, shembulli i përkryer i derdhjes së miteve në bronz e beton që të lejon të analizosh artin e veçanërisht skulpturën në angazhimin gjigantoman dhe mashtrues

Surealizmi Pezak


Maks Velo (shekulli)

Memorja Monumentale e Tiranës

Në një fshat afër Tiranës, në Pezë, është ngritur kompleksi më i madh skulptural e memorial i Artit të Realizmit Socialist, me pesë monumente. Në këtë fshat më 16.9.1942 u zhvillua një konferencë e gjithë grupeve politike e partive që ishin në Shqipëri në atë kohë.
Propaganda zyrtare komuniste thotë se ajo konferencë “...hodhi themelet e bashkimit kombëtar në luftë kundër pushtuesve...”. Atëhere mund të bëjmë pyetjen përse lufta A.N.Ç. u kthye në një luftë vëllavrasëse?
Për nder të saj është ngritur një lapidar ku elementi kryesor vertikal është një kolonë me yll dhe një pushkë gjigante. Më vonë u realizua dhe monumenti në bronz i Myslym Pezës, udhëheqës i forcave partizane të zonës. U ngrit dhe një memorial për dëshmorët e Brigadës XXII Sulmuese. Më pas në bronz u derdh një memorial skulpturor, që kulmon kompleksin e varrezave të dëshmorëve. Të katër këto vepra janë ngritur në një territor prej 5000 metër katrorë. Vepra e pestë është një skulpturë-sinjal ngritur në rrugën nacionale 6 km larg fshatit që shënon drejtimin për në Pezë. Nëse dëshiron të studiosh skulpturën e realizmit socialist në Shqipëri, mjafton të vizitosh këtë fshat -skulpturë. Këto vepra u ngritën për njëzet vjet nga viti 1965 deri më 1985. Këto vite shënojnë rënien e vazhdueshme të ekonomisë dhe veçanërisht varfërimin e fshatit socialist që e përjetuan edhe pezakët. Sa më shumë binte teposhtë ekonomia dhe sa më tepër izolohej vendi, aq më tepër shtoheshin monumentet.
Krahas monumenteve, me vetizolimin u ngritën një numër i pafund bunkerësh. Çuditërisht sot bunkerët janë pjesë e peizazhit, dhe janë lidhur e jetojnë bashkë me monumentet. Nuk njoh asnjë formë tjetër që përfaqëson atë epokë sa forma hermetikisht e përkryer e bunkerëve. Bunkerët janë forma më racionale, më shprehëse, më sugjestive dhe më e koncentruar që përfaqëson artistikisht dhe ushtarakisht çmendurinë e vetizolimit dhe glorifikimit të një sistemi kriminal që pretendonte se udhëhiqte botën. Të tre monumentet, ai i Dëshmorëve në bronz, i Brigadës XXII Sulmuese dhe ai në rrugën nacionale, kanë po ato karakteristika që ka gjithë skulptura e asaj kohe. Relievet e gdhendura janë si grafika në linoleum ose si vizatime me tush. Prej tyre dalin vargje figurash të plota ose deri në bust, kush më afër e kush më larg, që marshojnë, luftojnë ose parakalojnë. Elementet e tjerë janë pllakateske si yje pesëcepësh ose parulla: V.F.L.P. ose P.K.SH. ose Lavdi Pezës Heroike, ose Populli në këmbë, Partia në ballë etj..
Kuptohet se funksionet thjesht e pastër artistike largohen dhe pamundësohen dhe veprat marrin përsipër detyra dhe atribute që nuk kanë lidhje me artin. Nuk po shënoj autorët, sepse aty nuk ka individualitete. Bile më duket sikur vetë artistët e kërkonin këtë: depersonalizimin e tyre, ngritjen dhe formimin e një arti impersonal i cili i udhëheq. Kjo takohet vetëm në artin religjoz. Albanologu Robert Elsie në veprën “Historical Dictionary of Albania” citon Dritëro Agollin, kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe anëtarin e KQ të PPSH, i cili e përshkruan Shqipërinë si një vend i cili ka prodhuar më shumë heroizëm se drithë.
Mendoj se Lidhja e kryesuar nga D. Agolli kontribuoi shumë për këtë, edhe me këto monumente. Ajo ndihmoi që Shqipëria të afrohej realisht tek parulla e Hoxhës “Dhe bar do të hamë po nuk heqim dorë nga parimet”.
Në Pezë unë fillova të ha bar, realisht. Mblidhja rradhiqe dhe manaferra dhe i çoja në shtëpi se nga puna në brigadë nuk merrja as sa për të paguar autobuzin urban. Unë kryeja dënimin aty. Fshatarët e brigadës çdo ditë bukën e hanin me speca të fërguara.
Po citoj sërisht Elsie-n, i cili më poshtë shkruan: “Historia shqiptare gëlon nga mitet, të cilët kanë shërbyer për maskimin e komplekseve të inferioritetit të një populli të vogël e të pazhvilluar por, nga ana tjetër, gjithashtu i kanë ardhur në ndihmë për ta mbajtur popullin bashkuar në kohë krizash”.
Peza është shembulli i përkryer i derdhjes së miteve në bronz e beton, që të lejon të analizosh artin e veçanërisht skulpturën në këtë angazhim gjigantoman dhe mashtrues.
Peza është rast i veçantë jo vetëm në artin Shqiptar dhe Evropian por edhe atë Botëror prandaj duhet ruajtur e konservuar.

***
Derdhja ime në bronz, ishte proces i ngadalshëm, i gjatë, por i vetanalizueshëm.
Sa më shumë kalonin vitet, isha më pak njeri dhe më shumë bronz. Në fillim nuk e pranova, e refuzova dhe e luftova sa munda konvertimin. Por, për çudinë time, me kalimin e viteve, e pranova dhe prisja finalizimin e procesit, si një shenjtërim.
Çdo epokë ka mrekullitë e veta, kjo ishte një nga mrekullitë e epokës Socialiste.
Por kishe edhe mundësi zgjedhjeje: o të konvertoheshe në bronz dhe të ishe monument, o të konvertoheshe në beton dhe të ishe bunker.
Unë për vete zgjodha bronzin. Më mirë thashë, monument.
Ja si ndodhi.
Më kishin çuar në Pezë, për riedukim, sigurisht. Gjithmonë më thoshin se duhet të riedukohesha, nuk e di sepse, por me siguri bëja ndonjë të pabërë, që kisha nevojë për riedukim. Punoja në brigadën e Hysni Kolës. Brigada kishte më shumë gra dhe vajza, dhe ata pak burra e djem, që në mëngjes seku zhdukeshin, me detyra partie, e rinie, po punë me dorë nuk zinin. Punën e bënin gratë. Ato muaj kishim qilizëm. Belat ishin të mirë dhe i imi ishte njësoj si i grave, për çudi mezi më ngulej në tokë. Dhe toka ishte njëlloj. Ato i palosnin belat fap e fap, dhe unë mbesja mbrapa.
Norma ishte 120 m2, e unë nuk bëja dot as 30 m2 . Gratë e tejkalonin normën. Kur mblidheshim për drekën, ato hanin gjithmonë bukë me gjizë e speca, dhe mua më vinte rëndë se e kisha më të mirë. Atë ditë, mbas pune shkuam të shihnim monumentin që ishte vendosur. Do inaugurohej të nesërmen. Kur po afroheshim pashë se monumenti po vezullonte si një damar ari. U afruam me droje. Ishte madhështor. Ai shkëlqente dhe errësonte çdo gjë përreth. Të gjithë ishim të hutuar, të habitur dhe të lumtur. Dhe unë. Dalëngadalë na dukej sikur po shkëlqenim edhe ne, sikur ishim aq të fuqishëm dhe heroikë, sikur duhej të na adhuronin, si monumentin. Dalëngadalë me dukej sikur po kthehesha në bronz. Dhe kuptova menjëherë se Partia kishte të drejtë: ia vlen të vuash, por ama ja ku mund të ktheheshe në monument. Monument.

* * *
Kompleksi skulptural i Pezës është rast unikal në Evropë. Ai duhet ruajtur me kujdes.
Deri tani nuk ka pasur asnjë dëmtim. Por rreziku ekziston nëse do të ngelet rruga nacionale Pezë-Peqin. Kur të bëhet studimi dhe projektimi i rrugës, duhet pasur parasysh që e gjithë zona, por veçanërisht kompleksi skulptural duhen ruajtur dhe mbrojtur me një studim të veçantë urbanistik. Peza është një nga zonat më të bukura turistike rreth Tiranës akoma e pashfrytëzuar, dhe prandaj nga gabimet që kemi bërë, të nxjerrim mësime, dhe të krijojmë një park të vërtetë studimi dhe pushimi.


Somario
Funksionet thjesht e pastër artistike largohen dhe pamundësohen dhe veprat marrin përsipër detyra dhe atribute që nuk kanë lidhje me artin. Nuk po shënoj autorët, sepse aty nuk ka individualitete. Bile më duket sikur vetë artistët e kërkonin këtë: depersonalizimin e tyre, ngritjen dhe formimin e një arti impersonal i cili i udhëheq. Kjo takohet vetëm në artin religjioz.

“Historia shqiptare gëlon nga mitet, të cilët kanë shërbyer për maskimin e komplekseve të inferioritetit të një populli të vogël e të pazhvilluar por, nga ana tjetër, gjithashtu i kanë ardhur në ndihmë për ta mbajtur popullin bashkuar në kohë krizash”.





29/03/2006