Charles P. Baudelaire

[Xhuxhumaku]

Alket Çani me përkthyesit e Baudelaire... Nolin, Kadarenë, Tupen, Çollakun

VIOLETA MURATI


Gjithmonë ndodh një përputhje e çuditshme mes imagjinatës, kohës dhe ndjeshmërisë - për t’u gjetur në një ose nën lëkurë të tjetrit. Kur kjo “rënie dakord” me veten ka brenda revoltë, thyerje rregullash, një kreshpë krenarie që përmbushin gjithë qenien tënde duket se vjen koha për ta rrëfyer si një risi të pashmangshme mes një llave ku të gjithë kanë gjetur nxehtësinë e shpërthimeve vetjake. Nëse kjo ka ndodhur me poetin francez, Charles Baudelaire, në një kohë romantike dhe fuqie perandorake në poezi nga zëra si Hugo, Lamartine, Musset - padyshim përzgjedhja edhe në shqip e tyre, përpos asaj “gjetje vetjake” do të veçonte në këtë inspirim edhe përkthyesin Alket Çanin. Ka pak ditë që ky njohës i frëngjishtes ka sjellë në treg përmbledhjen poetike të Charles Baudelaire, të shoqëruar nga një ese të Paul Valery, një penë që kthen në laborator jo vetëm poetin në fjalë, por gjithë poezinë franceze.

Por, çfarë ka ndodhur më këtë përmbledhje poetike duhet shënuar si ngjarje krejtësisht modeste nga ana e përkthyesit. Çani, pasi na ka njohur në pasthënien e librit, me këtë ide të hershme të tij - për të përkthyer vëllimin e plotë të Baudelaire, “Les Fleurs du mal”, që nuk ia doli dot ta largonte nga mendja- i shoqëron poezitë e përzgjedhura dhe me përkthyes të tjerë, të dorës së parë nga frëngjishtja si Ismail Kadare me përkthimin e poezisë “Albatros”; Edmond Tupja për poezitë “Pargun ekzotik”, “Vajzës shend e verë”, “Bisedë”. “Lugati”, “Muzika” “Metamorfoza e vampirit” dhe “Perëndimi dielli romantik”; Arben Dedja për poezinë “Abeli dhe Kaini”, si dhe Romeo Çollaku për poezinë “Njeriu dhe deti”.

Në këtë shoqërim poetësh e përkthyesish padyshim që risku i mbetet “nivelit” të përkthimit, për ta parë krasimisht si gjuhë, dhe si rrekje skrupuloze e një Baudelaire origjinal. Të gjithë këta përkthyes të poetit të vështirë me dy mendje, në shpirt dhe në imagjinatë; padyshim i japin kësaj përmbledhje poetike leksionin më klasik të një përkthimi strikt, me një gjuhë poetike të adaptueshme për zërin vetjak që përfaqëson Baudelaire në letërsinë franceze. Ndoshta është arsyeja pse me të drejtë edhe në esenë e tij Paul Valery qysh në krye na lajmëron për një poet aq të përkthyer në gjuhët evropiane; si një rast i pashembullt në historinë e letërsisë frënge.

“Baudelaire më kishte tërhequr gjithmonë, herë më shumë e herë më pak, në kohë të ndryshme”, shkruan Çani në pasthënien e librit. Ndërsa ky poet ka ardhur më parë prej këtij përkthyesi duke u njohur nga shtypi periodik letrar Aleph e Mehr Licht, ku më parë janë botuar cikle poezish nga libri i famshëm.

Një arsye pse Baudelaire na vjen prej Çanit ka të bëjë pikërisht me këtë njohje të hershme me poetin francez, dhe një kontakti të vazhdueshëm ndjesor, instiktive në të njëjtën “vetjake” në sentiment. Është një lloj afrie me të shkuarën dhe të sotmen që nganjëherë përkthyesit pa lidhje me poetin nuk gjejnë gjuhën, por Çani duke i takuar një brezi që i drejtohet nxitjeve të impulsit, prishjes së rregullave të ngurta, dhe shkëputjes nga errësira - na tregon pikërisht lidhjen dhe joshjen prej artit të Baudelaire, “ku kufijtë mes së mirës dhe së keqes zhvendoseshin, një art që i bënte legjitime të gjitha prirjet e natyrshme dhe i flakte tej, si sentimentale apo morale, zgjedhat e opinionit. Më kishte joshur me ngjyrat e zymta e të larmishme, me forcën e revoltës, e sidomos, me zërin e tij origjinal që thërriste impulset më të fshehta të qenies, duke nxjerrë një konceptim të ri për artin nga misteri i analizuar mprehtësisht i gjërave të botës”.


04/09/2009

standart

[Xhuxhumaku]

Çani: Pse Baudelaire? Pas mërzisë, pas dashurisë... arratisja!


“... Parisi i Baudelaire ndryshe nga ai i Hugo-së, apo Siante Beuve, shfaqej si mbytës e ngazëllyes në lëkundjet e valëve popullore mbi një oqean të gurtë, e shkuara dhe e tashmja filtroheshin përmes gjysmerrësirës së udhëve apo dhomave të mbyllura; jeta e kryeqytetit zgjerohej e pasurohej nëpërmjet kujtimeve klasike vetjake; ishin të pranishëm sensi i mjerimit i përdëllimit, nevoja e kontaktit njerëzor, arti i të folurit nën zë. Njeriu bodlerian i turmës ishte një njeri që mërzitej dhe Mërzia përshkonte krejt faqet e librit. Nga të gjitha ndjesitë, mërzia, është më mizorja, më shkatërruesja e njëkohësisht, më krijuesja. Ajo e vret atë çka ekziston për t’i bërë vend një universi ireal ku rigjendet poezia. Shpeshherë kjo mërzi kishte nevojë për pretekste, si parfumi i një flakoni të zbrazët, kujtimi i një floknaje apo ishulli të largët, lëkundja e një anijeje... Mërzia ishte përherë e pranishme, duke e veshur gjithçka me një tis realiteti të ëndërrt.

Pas mërzisë, pas dashurisë që është arratisja më e zakontë, më zhgënjyesja e më përjetësisht e rifilluara, pas dramës së artit që përsërit dramën e dashurisë, ku poeti i përndjekur nga njerëzit, bëhet viktimë e fatit, kurba e itinerarit të tij arrin kulmin; i paaftë të arratiset e të jetojë brenda realitetit, poeti futet në një dëshpërim të thellë kur shkrihen të gjitha temat e mëparshme.

Në këtë dëshpërim ka një frikë që pranohet pa frikë edhe në format e saj më foshnjarake, si mbrëmja, vetmia, demoni, vdekja, dhe ndëshkimi; ka një kthim të ironisë, mizorisë, pesimizmit dhe gandizmit, sensualitetit dhe pakënaqësisë; ka një kalim nga fatkeqësia e individit te revolta kundër hiçit.

Baudelaire kishte realizuar çlirimin e artit nga vargonjtë e gjeratëhershëm, kishte krijuar modernitetin, një mënyrë të re të ndjeri, të drejtën për t’u mbështetur te burimet e huaja, ndjenin e revoltës, perspektivat e mbireales.

Me lulet e së keqes, Baudelaire shkroi të parën vepër të madhe ku u shfaq lirizmi në stadin e tij të kulluar, i zhveshur nga idetë e qarta e të dukshme, nga ndjenjat tradicionale dhe nga përshkrimet.

Siç thoshte Bachelard, ai ka folur “në prag të qenies”, duke përdorur mjeshtërisht lëndën e tij për ta përcjellë drejt e tek ne, ka përpunuar një rend përjashtimisht poetik, pa u kufizuar te dukjet apo tek e menjëhershmja dhe ka vazhduar eksplorimin e tokave të panjohura duke i prirë Mallarmesë në “shpjegimin orfeik të Tokës, që është e vetmja detyrë e poetit dhe loja letrare pas excellence”. Pas tij dhe falë tij, poezia “i shpërthen gjithë vargonjtë dhe ju pret aty ku nuk po e kërkonit” (Jacque Maritain). Shpjegimi që Baudelaire i ka dhënë artit të tij vepron sot edhe më fuqishëm se vetë ky art. Poezia e tij të ndërgjegjëson për karakterin jetëshkurtër të bukurisë dhe për domosdoshmërinë e të jetuarit të kohës tënde e për të qenë dëshmitar i saj.

Këto ishin disa prej arsyeve që këmbëngulën atëherë, duke e nxitur më tej atë ide të hershme që përmenda në fillim. Por me kalimin e kohës, kuptova (ose ngaqë s’kisha rrugë tjetër) se edhe një përzgjedhje e bërë me kujdes e përkushtim do të mund të jepte të qartë e të paprekur zërin e veçantë të poetit. Dhe nëse ky zë do të vijë i tillë edhe te lexuesi i shqipes, kjo do të ndodhë për meritat e Fan Nolit, Ismail Kadaresë dhe “Abatrosit” të tij, Edmod Tupes, Arben Dedjes dhe Romeo Çollakut, të cilët, me mirësi, më lejuan ta pasuroj këtë përmbledhje me përkthimet e tyre të vyera”.




04/09/2009

[Xhuxhumaku]

Baudelairei në dy mendje!

PAUL VALERY


Për herë të parë në shqip një përmbledhje e plotë poetike nga Charles Baudelaire, shoqëruar nga një ese e Paul Valery, mbajtur në konferencën e vitit 1929.

Është përkthyesi Alket Çani që e tregon poetin francez si një nga arsyet e tij të hershme për ta sjellë në shqip. Çfarë zhvendos vëmendjen në këtë vëllim është jo vetëm relacioni i poetit me përkthyesin, por dhe shoqërimi unikal, ku Fan Noli, Ismail Kadare, Edmond Tupja, Romeo Çollaku dhe Arben Dedja janë përfshirë në “turmën” poetike të përkthimeve bodleriane







Baudelaire është në kulm të lavdisë.

Vëllimi i vogël “Lulet e së keqes”, që nuk i kalon treqind faqe, baraspeshon në vlerësimin e letrarëve veprën më të famshme e më të mëdha. Ai është përkthyer në shumicën e gjuhëve evropiane; ky është një fakt mbi të cilin do të ndalem një çast, sepse besoj se ai është i pashembullt në historinë e letërsisë frënge. Poetët francezë, në përgjithësi, nuk janë shumë të njohur e të shijuar jashtë Francës. Na japin më lehtësisht avantazhin e prozës; por fuqia poetike na është pranuar me kursim dhe me vështirësi. Rregulli dhe përpikëria që sundojnë në gjuhën tonë që nga shekulli XVII, theksi ynë i veçantë, prozodia jonë strikte, shija që kemi për të thjeshtuar dhe qartësuar; frika ndaj teprimit dhe qesharakes, një lloj skrupulli në shprehje dhe prirja abstrakte e mendjes sonë na kanë bërë një poezi mjaft të ndryshme nga ajo e kombeve të tjerë, shpesh e paperceptueshme prej tyre. La Fontaine u duket i amshtë të huajve. Te Racine nuk hyjnë dot. Harmonitë e tij janë shumë të holla, synimi i tij tejet i kulluar; diskursi i tij tejet elegant e tejet i laryshuar, për t’u ndjerë prej atyre që nuk kanë për gjuhën tonë një njohje intime dhe origjinale. Edhe Victor Hugo-në e njohin jashtë France vetëm për romanet që ka bërë.

Por me Baudelaire-n, poezia franceze del më në fund nga kufijtë e kombit. Ajo lexohet në botë; imponohet, madje, si poezia e modernitetit; përfton imitimin, pjellon shumë mendje. Njerëz të tillë si Swinburne, Gabriele d’Annunzio, Stefan George, dëshmojnë mrekullisht ndikimin bodlerian jashtë Francës. Mund të them, pra, se nëse ka, përmes poetëve tanë, poetë më të mëdhenj e më fuqimisht të talentuar se Baudelaire nuk ka, ama, asnjë më të rëndësishëm se ai.

Ç’gjëje i detyrohet kjo rëndësi e veçantë? Si është e mundur që një qenie aq e veçantë, aq e larguar nga e zakonta si Baudelaire, mundi të krijojë një lëvizje kaq të zgjeruar? Ky nderim i madh postum, kjo pjellori shpirtërore, kjo lavdi që është në periudhën e saj më të lartë, duhet të varen jo vetëm nga vlera e tij si poet, por edhe nga disa rrethana të jashtëzakonshme. Është rrethanë e jashtëzakonshme që një inteligjencë kritike bashkohet me virtytin e poezisë. Baudelaire ia detyron këtë bashkim të rrallë një zbulimi thelbësor; ai kishte lindur i ndjeshëm dhe i përpiktë; kishte një ndjeshmëri, ekzigjenca e së cilës udhëhiqte drejt kërkimeve më delikate të formës; por këto dhunti do ta kishin bërë atë vetëm një rival të Gautier-it, apo një artist të shkëlqyer të Parnasit, nëse, nëpërmjet kureshtjes së mendjes, nuk do kishte pasur meritën të zbulonte në veprat e Edgar Poe-s një botë të re intelektuale. Demoni i mendjemprehtësisë, gjeniu i analizës dhe shpikësi i kombinimeve më të reja e më joshëse të logjikës me imagjinatën, të së mistershmes me njehsimin, psikologu i jashtëzakonshëm, inxhinieri letrar që thellon dhe përdor gjithë burimet e artit, i shfaqen te Edgar Poe dhe e mrekullojnë. Ato mori konceptesh origjinale dhe fjalësh të jashtëzakonta e magjepsin. Talenti i tij shndërrohet, fati i tij ndryshon mrekullisht.

Do t’u kthehem prapë, pak më vonë, pasojave të këtij takimi magjik mes dy mendjeve.

Por më duhet të marr parasysh tani një rrethanë të dytë të rëndësishme të formimit të Baudelaire.

Në kohën kur ai arrin moshën e burrit, romantizmi është në apogjeun e vet; një brez shpërthyes po zotëron perandorinë e Letërsisë: Lamartine, Hugo, Musset, Vigny janë zotat e çastit.

Le ta vëmë veten në situatën e një djaloshi që në vitin 1840 mbërrin në moshën e të shkruarit. Ai është ushqyer nga ata që instinkti i vet e komandon prerazi t’i rrëzojë nga froni. Ekzistenca e tij letrare, që ata e ndollën dhe ushqyen, që lavdia e tyre e nxiti, që veprat e tyre e cytën, varet pikërisht te mohimi, te përmbysja, te zëvendësimi i këtyre njerëzve që i duken se mbushin gjithë hapësirën e famës dhe i ndalojnë, dikush botën e formave, dikush atë të ndijimeve, një tjetër piktoresken, dikush tjetër thellësinë.

Çështja është të dallohesh me çdo çmim nga një bashkësi poetësh të mëdhenj, që janë mbledhur në mënyrë të jashtëzakonshme prej ndonjë rastësie, në të njëjtën epokë, të gjithë në fuqi të plotë.

Problemi i Baudelaire, mundej pra, - duhej pra - të shtrohej kështu: “të jesh një poet i madh, por të mos jesh as Lamartine, as Hugo, as Musset”. Nuk po them se ky problem ishte i vetëdijshëm, por ai ekzistonte medoemos te Baudelaire.

Kjo ishte kredoja e tij. Në lëmet e krijimit, që janë gjithashtu lëmet e krenarisë, domosdoshmëria e të qenit i dalluar është e pandashme nga vetë ekzistenca.

Në projektin e tij të parathënies së “Fleurs du Mal”, Baudelaire shkruan: “Poetë të famshëm i kishin ndarë mes tyre qysh kaherë provincat më të lulëzuara të lëmit poetik, etj. Unë do të bëj, pra, diçka tjetër...”. Si përfundim, ai është i shtyrë, është i detyruar nga gjendja e shpirtit dhe dhuntive të tij t’i kundërvihet sa më qartazi sistemit, ose mungesës së sistemit, që quhet romantizëm.

Nuk po e përcaktoj këtë term. Do duhet, për t’u përpjekur, të kesh humbur çdo ndjenjë përpikërie. Unë këtu po merrem vetëm me rimëkëmbjen e reaksioneve dhe intuitave më të mundshme të poetit tonë “në stadin e lindjes” kur ai përballet me letërsinë e kohës së tij. Baudelaire merr prej saj një përshtypje të caktuar që neve na lejohet, madje lehtësisht, ta rindërtojmë. Ne zotërojmë, në fakt, falë rrjedhës së kohës dhe shtjellimit të fundmë të ngjarjeve letrare, falë edhe Baudelaire, vetë, veprës së tij dhe fatmbarësisë së kësaj vepre, - një mjet të thjeshtë e të sigurt për të saktësuar nga pak idenë tonë detyrimisht të vagullt, dhe herë të pranuar e herë arbitrare, të romantizmit. Ky mjet synon vëzhgimin e asaj që ka ardhur pas romantizmit, që ka ardhur ta venitë, ta korrigjojë dhe kundërshtojë e, së fundi, ta zëvendësojë atë. Mjafton të marrim parasysh lëvizjet dhe veprat që janë prodhuar pas tij, kundër tij, dhe që ishin në mënyrë të pashmangshme, automatikisht, përgjigje të sakta ndaj asaj që ai ishte. Romantizmi i veshtuar kështu ishte, pra, ajo çka natyralizmi iu përgjigj flakë për fjalë, dhe ajo kundër së cilës u mblodh Parnasi; dhe kjo ishte po ashtu ajo që përcaktoi qëndrimin vetjak të Baudelaire. Qe ajo që ngjalli pothuajse njëkohësisht kundër tij dëshirën për përsosuri, - misticizmin e “artit për art”, - domosdoshmërinë e vëzhgimit dhe të ngulitjes jopersonale të gjërave; dëshira, me një fjalë, për një substancë më të fortë e për një formë më mjeshtërore e më të kulluar. Asgjë nuk mund të na vejë më qartë në dijeni për romantikët sesa tërësia e programeve dhe prirjeve të pasardhësve të tyre.

Ndoshta veset e romantizmit nuk janë tjetër veçse tepritë e pandashme të besimit në vetvete?... Adoleshenca e risive është mendjemadhe. Urtësia, përllogaritjet dhe, shkurt, përsosuria shfaqen veçse në momentin e ekonomisë së forcave.

Sidoqoftë, epoka e skrupujve fillon në kohën e rinisë së Baudelaire. Gautier-i tashmë proteston dhe reagon kundër dobësimit të gjendjes së formës, kundër varfërimit apo papastërtisë së ligjërimit. Përpjekjet e ndryshme të Sainte Beuve-t, të Flaubert-it, të Leconte de Lisle-t, do t’i kundërvihen lehtësisë së pasionuar, pathemelisë së stilit, vërshimit të marrëzive dhe tuhafërive... Parnasianë dhe realistë do të pranojnë të humbasin në dendësinë e dukshme, në brusni, në gojëtari, atë që do të fitojnë në thellësi, në vërtetësi, në cilësi teknike dhe intelektuale.

Do thosha, përmbledhtazi, se zëvendësimi i romantizmit nga këto “shkolla” të ndryshme mund të kuptohet si zëvendësimi i një aksioni spontan nga një aksion i medituar:

Vepra romantike, në përgjithësi, e mbart mjaft keq një lexim të ngadalësuare të kreshpëruar të qëndrueshmërive të një lexuesi të vështirë e të rafinuar:

Baudelaire ishte ky lexues. Baudelaire ka interesin më të madh - një interes jetësor - për të kapur, për të konstatuar, për t’i zmadhuar të gjitha dobësitë dhe mangësitë e romantizmit, të vëzhguara nga shumë afër në veprat dhe personat e njerëzve të tij më të mëdhenj.

Romantizmi është në apogjeun e tij, mund t’i thoshte ai vetes, pra, ai është i vdekshëm; dhe ka mundur t’i konsiderojë hyjtë dhe gjys-hyjtë e momentit, me atë sy që Talleyrand-i dhe Metternich-u, në vitin 1807, vështronin me çudi zotin e botës...

Baudelaire vështronte Viktor Hugo-në; nuk është e pamundur të hamendësojmë ç’mendonte ai për të. Hugo mbretëronte; ai kish fituar mbi Lamartine-n avantazhin e një materiali pafundësisht më të fuqishëm e më të përpiktë. Regjistri i gjerë i fjalëve, larmia e ritmeve, bollëku i imazheve të tij e dërrmonin çdo poezi rivale. Por vepra e tij shpeshherë u nënshtrohej vulgariteteve, përhumbej në elokuencë profetike dhe në apostrofa të pafundme. Ai spitullonte me turmën, dialogonte me Zotin. Thjeshtësia e filozofisë së tij, shpërpjesëtimi dhe inkoherenca e shtjellimeve, kontrasti i shpeshtë i mrekullive të detajit me brishtësinë e pretekstit dhe paqëndrueshmërinë e së tërës, gjithçka, së fundi, që mund ta trondiste dhe, pra, ta mësonte dhe orientonte drejt artit të tij vetjak të ardhshëm një vëzhgues të ri e të pamëshirshëm, Baudelaire i duhej ta shënonte në vetvete dhe të shplekste, prej admirimit që i impononin dhuntitë autoritare të Hugo-së, papastërtitë, pakujdesitë, pikat e prekshme të veprës së tij, - domethënë mundësitë e jetës dhe shanset e lavdisë që një artist aq i madh lejonte t’i vilje.

Nëse do të përdornim pak qesëndi dhe pak më tepër mendjehollësi se ç’duhet, do ishte shumë tunduese të përqasje poezinë e Victor Hugo-së me atë të Baudelaire, me synimin për ta konsideruar këtë të fundit tamam si plotësuese të së parës. Nuk po këmbëngul. Duket qartë që Baudelaire ka kërkuar atë që Victor Hugo nuk e kishte bërë; që abstenon nga gjithë efektet me të cilat Victor Hugo ishte i pathyeshëm; që iu kthye një prozodie më pak të lirë dhe skrupulozisht të larguar nga proza; që ndoqi dhe iu bashkua pothuajse gjithmonë prodhimit të sharmit të vazhduar, cilësi e paçmueshme dhe transcendente e disa poezive,- por cilësi që haset pak, dhe kjo pak, fort rrallë e kulluar, në veprën e pamat të Victor Hugo-së.



**

Në vargjet më të mira të Baudelaire, ka një kombinim mishi dhe fryme, një përzierje madhështie, ngrohtësie dhe pikëllimi, përjetësie dhe intimiteti, një bashkim shumë të rrallë të vullnetit me harmoninë, që i veçojnë qartazi nga vargjet parnasiane. Parnasi nuk ishte shumë i ëmbël për Baudelaire. Leconte de Lisle i qortonte shterpësinë. Ai harronte që pjelloria e vërtetë e një poeti nuk qëndron në numrin e vargjeve të tij, por shumë më tepër në shtrirjen e efekteve të tyre. Mund të gjykosh vetëm në rrjedhën e kohës. Ne shohim sot, pas më tepër se gjashtëdhjetë vjetësh, se rezonanca e veprës së vetme dhe jovoluminoze të Baudelaire, mbush ende gjithë sferën poetike, që është e pranishme në mendje, e pamundur të neglizhohet, e fuqizuar nga një numër i konsiderueshëm veprash që rrjedhin prej saj, të cilat nuk janë aspak intime, por pasoja, e që do të duhej, për të qenë i paanshëm, t’ia shtonim përmbledhjes së vogël të “Lules të së keqes”, shumë vepra të rangut të parë dhe një tërësi kërkimesh nga më të thellat dhe më finet që ka ndërmarrë ndonjëherë poezia...

Fragment i esesë mbajtur në Konferencën e vitit 1929


04/09/2009
standrt

[Xhuxhumaku]

Alket Çani; Me Bodlerin tregoj si gjuha lëviz

INTERVISTOI: VIOLETA MURATI


Është hera e parë që Alketi jep një intervistë në media, të cilën nuk do ta shfrytëzojë si rastin për të folur për poezinë e tij, megjithëse “Shtrati i Prokrustit” kaloi në heshtje, ndonëse është një libër për ta renditur si poet i shtratit modern.

Kjo verë e solli në Tiranë për Bodlerin. Sapo është hedhur në treg një botim antologjik, hartuar e zgjedhur prej tij bashkë me një ese të Paul Valery. Përkthyesi i frëngjishtes, që na ka njohur më parë Henri Mishonë, Paul Verlaine, ndonëse interesat e tij të përkthimin janë në të tjerë autorë, jep sigurinë se Bodleri mund të lexohet sot me të njëjtën ndjeshmëri si në shek. XIX



Alket Çani i takon brezit të poetëve, shkrimtarëve dhe përkthyesve që u grupuan si avangardë, por emri i tij nuk është renditur asnjëherë me ta.

Poezia është rrënja e gjithë kontributit të tij në letërsi. Më shumë e njohin si përkthyes, pak si poet. Ai vetë e pranon, se librin e tij të parë me poezi do donte ta “shkatërronte”, pasi në fakt vëllimi i tij të dytë, “Shtrati i Prokrustit” (botuar 2004) është vlerësuar nga kritika dhe nga miqtë e tij të sigurt letrarë. Është hera e parë që Alketi jep një intervistë në media, të cilën nuk do ta shfrytëzojë si rastin për të folur për poezinë e tij, megjithëse “Shtrati i Prokrustit” kaloi në heshtje, ndonëse është një libër për ta renditur si poet i shtratit modern.

Kjo verë e solli në Tiranë për Bodlerin. Sapo është hedhur në treg një botim antologjik, hartuar e zgjedhur prej tij bashkë me një ese të Paul Valery.

Përkthyesi i frëngjishtes, që na ka njohur më parë Henri Mishonë, Paul Verlaine etj., që është aktiv në revistat letrare prestigjioze që dalin këtu si “Aleph”, “Mehr Licht” - nxit mendimin në disa teori estetike të përkthimit që ridimensionojnë gjuhën. Për këtë arsye na ka prezantuar Bodlerin me një strukturë të re përkthimi, të shoqëruar nga përkthyesit më të mirë të tij që nga Noli, Kadare, Çollaku, Dedja. E pranon se kjo është një antologji me zgjedhje personale, si sfidë për të kuptuar pse i duhet një përkthyesi niveli i krahasimit. Kjo si lëvizje, gjuhë, çfarë koha ndryshon si në leksik dhe në fuqi emocionale. “Sa më shumë përkthej, aq më pak besoj te përkthimi. E kam fjalën për përkthimin e poezisë. Në thelb poezia është e papërkthyeshme. Duhet lexuar në origjinal. Nuk është e lehtë të rezistojë gjatë në një gjuhë tjetër. Ndryshojnë shumë gjëra. Një gjuhë mbart një univers të tërë pas vetes, që është i ndryshëm nga universi i një gjuhe tjetër. Gjuha lëviz, me kalimin e kohës disa fjalë vjetrohen, disa të tjera e humbasin fuqinë emocionale që kishin pasur, të tjera bëhen të papërdorshme e të pakuptueshme. Veç këtyre, ndryshon edhe lexues”, - thotë në intervistën e mëposhtme Alketi, duke e ndarë aktin e përkthimit me kënaqësinë estetike.

Prezantimi i Alketit në këtë punë është modeste, e kërkon tregun pa zhurmë, sepse ka besimin që Bodleri lexohet sot, edhe në Shqipëri, pavarësisht se vetë përkthyesi tregon se tani ka autorë të tjerë që e tërheqin më tepër. Ai vazhdon të përkthejë më shumë se të shkruajë poezi, dhe së shpejti pret të nisë për botim një libër me proza të shkurtra plot humor të zi, të shkruar nga shkrimtari francez, Jean Bruller (Vercors), e që titullohet “21 receta praktike për një vdekje të dhunshme”.



Duket se këtë verë u morët më shumë me Bodlerin, për poezitë e të cilit jeni kujdesur në një përzgjedhje, duke i përkthyer në shqip. Është një botim me një fizionomi krejt të veçantë, shoqëruar edhe nga përkthyes të tjerë, nga personalitete si Fan Noli, Kadare, Edmond Tupja e deri tek Romeo Çollaku e Arben Dedja. A mund të na thoni përse kjo strukturë paraqitjeje?



A. Ç. – Më ishin mbledhur disa poezi të Bodlerit që i kisha përkthyer në kohë të ndryshme, shtova edhe ca të tjera gjatë këtij viti. Ndërkohë, e dija që edhe Tupja ishte marrë me këtë autor, që Romeoja kishte përkthyer poezinë “Njeriu dhe deti” dhe Arben Dedja, poezinë “Abeli dhe Kaini”. Përkthimi që i ka bërë Kadareja poezisë “Albatrosi” më pati pëlqyer shumë që kur e kam parë për herë të parë tek libri “Ftesë në studio”.

Nuk është folur aspak, ose pothuajse për Kadarenë përkthyes. Për mendimin tim, ai është një nga përkthyesit tanë më të mirë, në mos më i miri. Më lejoni t’ju them një shembull: tek poezia “Kuajt e Akilit”, Kavafisi thotë se pasi panë Patroklin të vrarë, kuajt e Akilit nisën të qajnë. Gjithë përkthyesit e tjerë do thoshin thjesht: “nisën të qanin kuajt e Akilit”, ose “kuajt e Akilit nisën të qanin”. Kurse Kadereja thotë: “të qajnë nisën kuajt e Akilit”. Kjo është më poetike. Dallohet talenti i Kadaresë, apo jo? Mua më vjen keq që Kadareja nuk është marrë më shumë me përkthime. Po nejse. Ndoshta kjo temë mund të bëhet objekt i një diskutimi tjetër. Meqë jemi te Bodleri dhe meqë Mallarme-ja ka thënë se bota është bërë për të përfunduar në një libër të bukur, mendova të mblidhja ato poezi të Bodlerit që më kishin pëlqyer e që i kisha përkthyer vetë, si dhe ato që nuk do të mundja t’i përktheja më mirë se Tupja, Çollaku, Dedja, Kadereja e, natyrisht, Noli. Ja, kështu u bë ky libër me pesëdhjetë poezi nga Charles Baudelaire (Bodlerin), poet i madh, rëndësinë e të cilit e ka shprehur në mënyrë të shkëlqyer Paul Valery tek eseja që zë vendin e parathënies. Ky libër, të kuptohemi, është një antologji, që do të thotë, në rastin tonë, një zgjedhje personale e hartuesit të saj. Ka pasur nga ata që më kanë thënë se duhej të përfshija edhe përkthyes të tjerë që janë marrë me Bodlerin. Duhet t’u them se nuk i njoh të gjitha përkthimet, se këtu kam mbledhur ato që më pëlqejnë më tepër dhe se nuk i preferoj shumë librat voluminozë me poezi. Libri me poezi nuk duhet të ketë shumë faqe, nuk i shkon shumë poezisë, duket sikur çdo poezi e humbet peshën e vet brenda një libri me vëllim të madh. Apo jo? Dhe libri ka dalë bukur, siç duhet të botohet një libër me poezi. Kjo, edhe për meritë të shtypshkronjës “Maluka”.





Bodleri erdhi në skenën letrare në një kohë kur kishte shpërthyer një brez që cilësohen si perandorë të letërsisë, si Lamartine, Hugo, Musset, Vigny, që janë vlerësuar edhe si zotët e çastit. Më lart ne përmendëm emra përkthyesish gati si “zotët e përkthimit” nga frëngjishtja në shqip që kanë sjellë poetin francez. Pse e vutë veten në këtë sfidë përkthimi antologjik?



A. Ç. - Sigurisht. Këtë e thotë Valery te parathënia. E ka shpjeguar shumë mirë situatën e mjedisit letrar të kohës së Bodlerit. Sa u përket “zotave të përkthimit”, unë ju falënderoj, Violeta, për vlerësimin dhe do kisha dëshirë ta besoja, mirëpo nuk është kështu. Sa më shumë përkthej, aq më pak besoj te përkthimi. E kam fjalën për përkthimin e poezisë. Në thelb poezia është e papërkthyeshme. Duhet lexuar në origjinal. Nuk është e lehtë të rezistojë gjatë në një gjuhë tjetër. Ndryshojnë shumë gjëra. Një gjuhë mbart një univers të tërë pas vetes, që është i ndryshëm nga universi i një gjuhe tjetër. Gjuha lëviz, me kalimin e kohës disa fjalë vjetrohen, disa të tjera e humbasin fuqinë emocionale që kishin pasur, të tjera bëhen të papërdorshme e të pakuptueshme. Veç këtyre, ndryshon edhe lexuesi. Nga ana tjetër, pavarësisht nga këto, akti i përkthimit është shumë i bukur, prej tij merr një kënaqësi të madhe estetike, sidomos kur ia del mbanë, ose kur kujton se ia ke dalë mbanë. Të duket sikur ke bërë ndonjë gjë të madhërishme që ka vlerën e një shpikjeje universale. Po mbase është edhe kështu. Sidoqoftë, është shpeshherë një lloj epifanie.



Bodleri, thoni në pasthënien e librit, është një poet që ka lënë gjurmë tek ju dhe një ide e hershme ju ka nxitur së brendshmi për të përkthyer vëllimin “Lulet e së keqes”. Çfarë dimensioni krijon ky poet tek ju, duke na thënë në njëfarë mënyre pse e gjeni veten te ky autor?



A. Ç. – Atëherë po, sidomos kur isha student. Tani jo edhe aq. Tani ka autorë të tjerë që më tërheqin më tepër. Megjithatë e rilexoj herë pas here me kënaqësi. Nga Bodleri kam njohur dimensionin e modernitetit. Një tjetër poet i mrekullueshëm, Paul Verlaine, e ka thënë shumë mirë: “Origjinaliteti i fuqishëm i Charles Baudelaire-t qëndron te paraqitja e thellë dhe thelbësore e njeriut modern”. Sa për vëllimin e plotë, nuk ma merr mendja se do ta përkthej ndonjëherë, por nuk i dihet.



Në këtë përmbledhje poetike ka edhe prozë nga poeti francez, që na japin një imazh tjetër për Bodlerin dhe na zbulojnë një përfytyrim tjetër. Çfarë ndodh me përkthyesin kur hyn në botën e vështirë të poetit, në origjinalitetin e tij?



A. Ç. – Po. Kam zgjedhur dhjetë poezi në prozë nga libri “Spleen i Parisit”. Bodleri, pasi njohu veprën e Edgar Allan Poe-së, u habit duke gjetur te kjo vepër ngjashmëri dhe afri të mëdha me idetë e tij estetike. Këto proza, për mendimin tim, e shprehin në mënyrë të dukshme e të qëllimtë ndikimin e shkrimtarit amerikan mbi Bodlerin. Nga ana tjetër, këto poezi në prozë e bëjnë Bodlerin (së bashku me Aloysius Bertrand-in) njërin nga themeluesit e këtij zhanri. E mira e punës e do, që, përkthyesi të hyjë sa më thellë në botën e brendshme të autorit që përkthen. Nuk mund ta di se në ç’masë ndodh kjo, por një nga gjërat më të pasigurta që mund ta tregojnë këtë është ndoshta rezultati i përkthimit që, sidoqoftë, është shumë vështirë të gjykohet objektivisht. Ne kemi vetëm perceptimin e asaj që ka ndodhur vërtet. Atë që ka ndodhur vërtet nuk kemi për ta ditur kurrë.



Ashtu siç shkruan edhe Paul Valery në esenë e tij, Bodleri ishte në kulm të lavdisë, duke dalë më në fund nga kufijtë e kombit. A mendoni se Bodleri mund të lexohet sot në Shqipëri?



A. Ç. – Pa dyshim. Pse të mos lexohet? Bodleri është një nga autorët më të mëdhenj të shekullit XIX dhe mbetet përherë aktual sepse temat që ai trajtoi janë tema universale të njeriut dhe mënyra si i trajtoi këto tema është një nga më hulumtueset në letërsinë botërore.



Përveç gjuhës çfarë ju lidh tjetër me botën frankofone?



A. Ç. – Nuk ma merr mendja të ketë ndonjë lidhje tjetër më të fortë se kjo, apo jo?



Para disa viteve ju keni nxjerrë edhe një vëllim poetik që titullohet “Shtrati i Prokrustit”, për të cilin është folur rrallë, është bërë një pasqyrim tepër kalimtar në media. Tani kemi rastin t’ju pyesim ç’ju shtyn drejt poezisë, ju vjen kjo ngaqë përktheni poezi?



A. Ç. – Veç kësaj kam bërë edhe ca gjëra të tjera, në fakt, por, më besoni, e kam pothuajse të pamundur të flas për gjërat e mia. Mund t’ju them vetëm se “Shtrati i Prokrustit”, që është botuar nga “Ombra” në vitin 2004, është një libër që vazhdon gjithmonë të më pëlqejë, në ndryshim nga libri i parë “Metrika e dritës” të cilin s’duhej të kisha pranuar të botohej. Poezi kam filluar të shkruaj përpara se të përktheja. Nëse do të isha nxitur nga përkthimi besoj se nuk do të kisha shkruar vetë. Drejt poezisë më shtyn dëshira për të qenë i padobishëm.



Bodleri është realisht një sfidë, nëse tani na duhet t’ju pyesim se për çfarë do të donit të “kritikoheshit”: për poezinë apo për përkthimin?



A. Ç. – Për asgjë. E përse duhet “të kritikohem”?



Siç kanë ardhur kohët, të duket sikur një poet nuk e mban lexuesi por miqtë, sigurisht ata që merren me letërsi. Pse vjen kjo sipas jush?



A. Ç. – Mendoj se një poet nuk ka nevojë të mbahet nga askush. Lexuesi duhet ta kuptojë se kur lexon një poet të denjë për këtë emër, nuk është duke i bërë nder poezisë, por vetes.



A vazhdoni të shkruani poezi? Dhe si po ecni me përkthimin, ka autorë të tjerë të “fshehtë” që do të na zbuloni?



A. Ç. – Poezi vazhdoj të shkruaj, por rrallë. Nuk jam ndonjë prodhimtar i madh. Vazhdoj edhe me përkthimin dhe së shpejti besoj se do të botoj një libër shumë të këndshëm me proza të shkurtra plot humor të zi, të shkruar nga shkrimtari francez Jean Bruller (Vercors) e që titullohet “21 receta praktike për një vdekje të dhunshme”.



19/09/2009

standart.

[Askusho]

CHARLES BAUDELAIRE
(1821-1867)

Shqipëroi: Vedat Kokona

***
Rri urtë o Brenga ime dhe falmë qetësinë;
Ti mbrëmjen e kërkoje, ja tek po zbret tani;
Pëlhurën mbi qytet të mugëtit po e shtrin,
Disave u sjell paqe, të tjerëve mërzi.

Kur turma e ndyrë e njerzve, që veç dëfrime dinë,
Të fshikur nga kamxhiku i Epshit në gosti
Të poshtër zhgryhen krejt ndërsa pendime u vinë,
O Brengë, nëma dorën, me mua eja e rri

Larg tyre. Shih si kërrusen gjith' vjetët e harruar
Lart nga ballkoni i qiellit me petka të vjetruar,
Si ngrihet Mall'i hidhur nga ujrat buzëgaz;

Nën urë Diell i mekur si bje kur vjen ndajnata
Dhe, si qefin në Lindje, nga hijet ndjekur pas,
Dëgjo, dëgjo, e dashur, si ecë e ëmbël Nata.