Historia fetare e tolerancës shqiptare

[NoName]

Per mua tolerance fetare kemi sepse nuk kemi fe ne kuptimin e mirefillte te fjales.

Toleranca nderfetare qe kane shqiptaret nder vite,
duhet te vazhdoje e tille dhe ne permasa me te medha.



NoName

[Ermal 22]

Do vazhdoje toleranca por duhet ta njohin te gjithe historine qe te mos kercejne shqiptaret kot pupthi kur mban fjalime Moisiu apo kur thuhet se pushtimi mbetet pushtim, sidomos ai i turqve osmane qe na lane kaq mbrapa, qe na shperndane si zogjt e korbit nder komshinj, qe na lane pa gjuhe kombetare, qe mbajten shtypur ndergjegjen kombetare, qe na konsideronin vetem si myslimane e te krishtere, qe na lane edhe ne dore te fuqive te huaja per pazarlleqet e tyre, qe nuk e mbajten fjalen as me xhonturqit, qe na kthyen ne komb mercenaresh qe disa nga myslimanet sot i quajne "merita e status" qe kishim ne kohen e osmaneve. Na rrofte shkolla e gradat qe na dhane turqit, sidomos kur shikon se sa shume iu turren [emigruan] disa shqiptare Turqise edhe kur Shqiperia u be e pavarur. Por nuk kishin faj, vendi ishte cope cope se turqit nuk ndertuan e as zhvilluan ekonomine, shto ketu qe disa i afronte edhe feja vllazerore tashme.


Histori nga Enciklopedia Britanike





Perkthimi:

Papet bene c'munden per te ndihmuar shqiptaret, por princerit e tjere europiane ishin te perfshire keqazi ne grindjet mes tyre dhe nuk mund ti vinin ne ndihme Skenderbeut. Apeli I Papes Piu II ra ne vesh te shurdhet.
Kulmi arriti ne 1466 me rrethimin e Krujes nga 200000 turq qe priheshin nga sulltan Mehmeti II te cilit iu desh te kthehej ne shtepi pa sukses. Nje tjeter rrethim I dyte I Krujes u be nga Mehmeti ne 1467, por kjo fitore mbi turqit ish edhe e fundit per Skenderbeun. Nje vit me vone ai vdiq nga ethet dhe per te mbajti zi i tere kombi shqiptar. Kruja ra ne dore te turqve ne 1478 dhe pushtimi i Shqiperise perfundoi ne 1501, me largimin prej Durrresi te Venedikasve.

4. Nen sundimin e turqve

Si pasoje e pushtimit turk, Shqiperia u shkretua. Prishja e monumenteve te civilizimit Latin e te krishtere, qe kish filluar gjate fushatve te meparshme pushtuese, u shtua me teper. Me mijera shqiptare iken drejt Italise; shume te tjere, sidomos mes klases se feudaleve qe kishin toke, perqafuan Islamin. Administrata turke u vendos ne qytete e dhe ultesira, por bashkesite e pjeses se brendshme malore vazhduan te gezojne autonomies e tyre te lashte, por duke paguar nje takse. [harac]
Per me shume se kater shekuj Shqiperia vuajti ne prapambetje kulturore dhe renie ekonomike. Toka nuk mund te ushqente me as nje popullsi te vogel qe kish mbetur dhe shume shqiptare u larguan per te kerkuar nje jete me te mire ne pjeset e tjera te Perandorise Osmane.

[Hyllien]

Ai postimi numer 7 ka nje qerre me idiotesira, sidomos pjesa e Mirditeve qe "mund te arrijne zhvillim me te shpejte nese ndjekin shembullin grek ne epir".
Pike e zeze car shkruheshe qysh atehere.

[forum126]

PËRHAPJA E ISLAMIT NË MASIN E TË KRISHTERËVE TË TURQISË EVROPIANE

Raporti i Turqëve ndaj shtetasve të krishterë ka qenë në shenjë të tolerancës fetare

Per herë të parë emri i Turqëve osanlinj është dëgjuar në Evropën perëndimore kah fillimi i shekullit XIII. Ata - atëherë kanë qenë pesëdhjetë mijë - kanë ikur para Mongolëve. Më në fund i erdhën në ndihmë sulltanit të Konjës, dhe i kanë kryer shërbime në luftë kundër Mongolëve Bizantinas. Për këtë arsye iu janë dhënë disa vise në anën veriperëndimore të Azisë së Vogël. Ja këtu ka qenë boshti i shtetit i cili në ardhmëri ka marrë formën e Mbretërisë Osmane, e cila, duke i gëlltitur një nga një shtetet e vogla të Turqëve Selxhukë, është hedhur në anën evropiane dhe deri sa në vitin 1683/1090 H. para Vienës nuk i është vënë pengesa shtrirjes së saj të mëtejme, ia ka bashkangjitur shtetit të vet mbretëri pas mbretërise.1) Qysh nga koha e shtrirjes së osmanlinjve në Azinë e Vogël ata i kanë arritur shtetasit e krishterë dhe kanë sunduar me ta, por deri në vitin 1453, kur kryeqendra e lashtë e Imperatorisë Lindore ra në duart e tyre, nuk ka pasur ndërmjet shtetit të tyre dhe kishës së atjeshme marrëdhënie të qëndrueshme të zëna fill në marrëveshjet e caktuara. Japat e parë të sulltanit Mehmetit II pas pushtimit të Stambollit dhe pas vënies së rendit kanë qenë se është shpallur mbrojtës i kishës lindore dhe e përmbushi fjalën e dhënë të krishterëve. Shpesh është ndaluar prekja në të drejtat e të krishterëve. Fermani që është shpallur për patrikun e posazgjedhur, ka garantuar - si atij ashtu edhe trashëgimtarëve të tij me kierarkitë e tyre shpirtërore-privilegjet dhe të ardhurat e vjetra, madje edhe të gjitha ato privilegje të jashtëzakonshme që i kanë gëzuar gjatë kohës së shtetit të rënë. Pas pushtimit turk sulltan Mehmeti personalisht ia dorëzoi Genadiosit spektrin ( i cili është simbol i nderit patricit, si dhuratë qesën plotë dukatë, atin me përgatitjen e dekoruar, me të cilin patriku, kur mbreti shkonte me suitën e vet, ka pasur privilegj të kalërojë krahas tij.2) Ky kryepar kishtar, të cilit nderimi i rëndomtë i është bërë nga ana e imperatorëve të krishterë, këtë e ka pasur edhe më vonë. Përveç kësaj, atij i është dhënë njëfarë sundimi drejtues. Gjykata patrikane tubohej që t’i zgjedh të gjitha pyetjet kontestuese të cilat
121
kanë qenë çështje e pastër e brendshme e të krishterëve. Kjo gjykatë, përveç asaj që ka mundur ta caktojë gjobën, fajtorët ka mundur t’i mbyll në burg, të cilin e ka pasur në disponim; madje kur dikend e gjykonte me vdekje, nëpunësit kompetent shtetëror këtë e zbatonin. Mbikqyrjen mbi sundimin shpirtëror e kishtar - në të cilën turqit, përkundër metodës së shtetit bizantinas, nuk janë përzier - është lënë në duar të sinodit, i cili takohej me ftesë të patrikut. Kështu është konkluduar që shteti mos të përzihet në lëndët që kanë të bëjnë me fenë dhe besimin. Ka pasur dobi kur të shkelurit për t’i zbutur vuajtjet intervenonin te sulltani. Kështu e tërhiqnin vëmendjen në dhunën që do t’i bënin disa nëpunës shtetëror. Peshkopët grekë edhe në provincë kanë gëzuar autoritet të madh, dhe shumë pasuri të mëdha u janë lënë atyre. Këta deri në kohët më të reja mbi popullatën ortodokse, e cila ka qenë në viset e tyre shpirtërore, kanë kryer një lloj administrimi sikur mëkëmbësi, dhe kështu zunë vendin e aristokracisë, të cilën pushtuesi e shkatërroi. Priftërit në pozitat e larta të kierarkisë kishtare përgjithësisht kanë qenë në aktivitetin e vet më shumë agjentë turqë se sa priftër grekë, dhe shihet se popullatës ortodokse i kanë sugjeruar se sulltani ka pranuar lejen e shenjtë të jetë mbrojtës i kishës. Më në fund, fermani që është shpallur që sërish t’u kthehen n ëdisponim të lirë ortodoksëve ato kisha që kanë qenë të konfiskuara, që të kthehen n ëxhamia, i ka shkuar për shtati zbatimit të lirë të ritualeve sipas traditave nacionale.3) Pasi Grekët në pjesën evropiane të Mbretërisë kanë qenë më të shumtë se Turqit, privilegjet e tyre fetare, dhe mbrojtja personale dhe pasurore kanë treguar (kurse shpesh iu ndërroheshin komandantit) se qeverisja e sulltanit ka qenë më e mirë nga qeverisja e shteteve të krishtere. Duke njëmend, pasi Grekët i mundonin me veprime tiranike Frankët, të cilët, duke dëshiruar të sundojnë me viset që kanë qenë me Greqinë, u nisën kundër bizantit, kurse nga ana tjetër Mletasit, për këtë ato në shumë vende u kanë dalur në ndihmë pushtuesëve osmanlinj si mbrojtësve dhe shpëtuesëve të vet. Këto shtete të krishtero, pasi e përvetësuan sistemin e vjetër feudal të Evropës në Greqi, e shtynë popullatën në gjendje robërie, dhe pasi ata ishin të huaj duke e marrë parasysh edhe gjuhën, edhe gjakun, edhe fenë, fituan urrejtjen e tyre.4) Për ta fitimi i zotërinjve të ri është konsideruar jo vetëm mundësi që të bijnë në gjendje më të keqe por, natyrisht, rast që t’u përmirësohet gjendja. Shpëtuesit njëmend të pritur për ta ende kanë qenë të huaj, vetëm që ata Turqit, të cilët i përkitnin fesë krejtësisht tjetër, ua parashtronin katolikëve, të cilët ata i konsideronin për heretikë.5) Pikërisht për grekët, që kanë jetuar në drejtimin e pallatit bizantinas, nuk ka qenë e padëshirueshme ndërrimi i zotërinjve të vet. Tirania dhe mjerimi që e ka shkaktuar Paleologu, ka qenë aq tmerruese sa nuk mundemi as ta përfytyrojmë. “Aristokracia e shkatërruar moralisht, priftëria e shumënumërt dhe despotike, ligjet dhe dekretet, të cilët i qenë të ekspozuar interpretimit të tensionuar, shteti që vazhdimisht e rjepte
122
popullin dhe, që është më keq, ata grumbullues të të ardhurave shtetërore që ishin të shumtë si ushtri, te populli i mjerë nuk kanë lënë asnjë shenjë shprese në përmirësimin e gjendjes, në shpëtim.”6) Pasi ka mundësi që kjo mënyrë e gjykimit të konsiderohet subjektiv, ta shikojmë edhe burimin tejtër të të dhënave që ka lindur në kohën e ndodhive të përmendura. Një kronist i vjetër rus, duke shkruar për rënien e Stambollit, në mënyrën e njëjtë e gjykon pushtetin e rënë dhe thotë: “Mbretëria në të cilën nuk ka frikë nga ligji është e ngjashme me vagabondin e shfrenuar. Konstantini dhe pararendësit e tij të ndershëm mua kanë lënë sunduesëve krahinor duart e lira që ta shkelin popullin. Qysh në gjykata ka munguar drejtësia, kurse në zemra guximi. Gjyqtarët i kanë mbushur arkat në llogari të lotëve dhe gjakut të të pafajshmëve. Ushtarët bizantinas kanë mundur të krenohen vetëm me shkëlqimin e uniformave ë veta. Tashmë qytetarët nuk turpëroheshin të jenë tradhtarë të atdheut, kurse ushtarët të ikin nga beteja. Më në fund jehoi bumbullima e mllefit të Gjithëlartësuarit bi këtë shtet jo të denjë. Krijuesi i vasionës e qiti në fushëbetejë sulltan Mehmedin II, ushtria e të cilit është entuziazmuar me luftën gjyqtarët e të cilës nuk kanë qenë të pabesueshëm ndaj drejtësisë së besuar.”7) Pa dyshim çuditshëm jehon mirënjohja8) në këtë pasusin e fundit në veshët e pjesëtarëve të një gjenerate politike e cila ia ka përvetësuar vetes të drejtën e protestimit të amshueshëm kundër tiranive të turqëve, por megjithatë është dëshmuar me argumenttët e shumënumërta e shprehimor të historianëve të asaj kohe. Sipas asaj çka kemi mësuar prej hsitorianvëe që na flasin për rënien e Stambollit, madje edhe sulltan Bajazidi, i cili është i njohur me rigorozitetin e vet, është dëftuar zemërgjërë dhe tolerant ndaj shtetasve të krishterë, dhe, duke i pranuar në audiencë, i ka fituar simpatitë e tyre.9) Murati II shquhej me përpjekjet në aspekt të drejtësisë dhe çrrënjosjes së keqpërdorimeve që ishin rrënjosur nën sundimin bizantinas dhe në zbatimin e reformës, dhe se pamëshirshëm i ka ndëshkuar nëpunësit e vet të cilët do të bënin padrejtësi ndaj shtetasve.10) Pasi është vënë administrata e sigurt dhe e rregullt, e cila pas pushtimit të Stambollit ka zgjatur së paku 100 vjet, dhe janë vënë një varg nëpunësish të aftë, në shtet ka mbretëruar në të gjitha anët rendi e paqa dhe është konstituar administrata shtetërore dhe juridike e denjë për lavdatë. Ndonëse këta nuk kanë siguruar edhe për muslimanët edhe për të krishterët sistem juridik krejtësisht jjoanues, megjithatë kanë vënë rregullim i cili as për së afërmi nuk mund të krahasohet me ish-rregullimin e Bizandinasëve. Në aspekt të kryerjes së punëve të rënda, Bizantinasit kaherë pakë e kanë ndier presionin. Tatimet e jashtëzakonshme, në krahasim me të parët shumë rrallë janë tubuar, kurse tatimet e rëndomta në krahasim me të dhënat e pafund të feudalëve frankovitë dhe në marrjen e detyrueshme të të hollave në mënyrë të pakufizuar nga ana e komanduesëve bizantinas kanë qenë mjaft të lehta. Atëherë në turqi është qeverisur sado kudo më mirë se në shumë shtete të
123
krishtera të Evropës, dhe se ka mbretëruar mirëqenie dhe lumturie e vërtetë. Sa u përket të të krishterëve, të cilët më së shumti janë marrë me bujqësi, nën udhëheqjen e padishahut (sulltanit) në krahasi mme shtetasit e sunduesëve të atëhershëm të krishterë, kanë pasur më shumë liri personale dhe kanë mundur më shumë të disponojnë me frytet e angazhimit të vet.11) Në shtet është zhvilluar edhe veprimtaria tregtare. Sulltanët e vjetër gjithnjë kanë qenë të gatshëm t’i marrin në mbrojtje angazhimet tregtare dhe ndërmarrjet tjera ekonomike të shtetasëve të vet. Shumë vende të mëdha, të çliruara për shkak të pushtimit turk, nga sistemi financiar tiranik i Bizantit, kanë hyrë në erën e bollëkut dhe aktivitetit produktiv. Turqit osmanlij sikur Romakët e vejtër kanë treguar shkathtësi të madhe në ndërtimin e rrugëve dhe urave, që e ka lehtësuar tregtinë në Mbretëri. Tregtarët grekë gjatë kohës së Imperatorisë Bizantine kanë qenë të ndjekur nga portet e huaja, e pasi u bënë shtetas të Osmanlinjve, është bërë presion në ato shtete të huaja të cilave u kanë takuar ato porte që ata të munden sërish nën flamurin turk në to të tregtojnë. Kurse këta kanë pranuar rrobat dhe traditat e Turqëve, dhe kur dilnin me atë flamur në udhëtimet detare, në këtë mënyrë katolikët, të cilët dikur ua kanë penguar qëndrimin ithtarëve të kishës lindore, kanë mund t’i konsiderojnë popull perëndimor.12)


Haraçi për kokë - përjashtim i jotolerancës

Përjashtim nga kjo sjellje e mirë me të krishterët bënë marrja e fëmijëve të krishterë nga familjet e tyre. Këta fëmijë si mjaft të vegjël me forcë janë marrë nga prindërit dhe janë edukuar të bëhen të kategorizuar në radhët e famshme të ushtrisë mbretërore. Ushtrinë jeniçere më së pari e organizoi në vitin 1330/731 H. sulltan Orhani, dhe më vonë ka ekzistuar gjatë disa shekujve si mbështetje despotizmit të mbretërve turqë. Oxhaku jeniçerë ka mundur të ekzistojë në bazë të haraçit për kokë (tatimit fëminor) i cili me forcë dhe rregullisht çdo të katërtin vit është tubuar.13) Në kohën e caktuar një oficer turk delte në terren, i cili nënshtrohej këtij haraçi, dhe i zgjidhte fëmijët nga shtatë vjet dhe i ndante ata na prindërit e tyre. Disa juristë islamë këtë taim johuman e kanë shpjeguar shtrirë se ky është ajo e pesta të cilën Kur’ani a.sh.14) ua caktoi sunduesëve. Edhe pse këta kanë konstatuar se rregullat e shenjta mbi ndalesën e konvertimit të dhunshëm15) kuqin edhe fëmijët e këtillë, megjithatë, duke ua lënë fëmijët, në moshën më të ndijshme, edukimit të mësuesëve muslimanë, kanë lënë zbatimin e urdhërave të përmendur sikur ato edhe nuk ekzistojnë.16) Sëkëndejmi janë shfaqur ndjenjat e neverisë ndaj kësaj marrjes barbare të tatimit, dhe se udhëtarët e krishterë në mënyrë sentimentale i kanë treguar prindërit, si lëshojnë lotët për shkak të marrjes së fëmijëve nga çerdhet e tyre të rrënuara. Mirëpo, në fillim të themelimit të oxhakut jeniçer, ai është rritur në atë mënyrë që prindërit me vetëdashje i kanë dhënë fëmijët e tyre.17) Ky tatim në fillim të themelimit të tij shpjegohet me indeferentitetin që kanë treguar në këtë pikëpamje Grekët. Njëmend, popullata e këtyre viseve që kanë qenë të shkretuar me ushtarët paraprakë ka qenë e ekspozuar vdekjes nga uria. Ndër këta kandidatë për jeniçerë ka pasur shumë bonjakë të cilët, mund të jetë, do të vdisnin sikur mos të merreshin për jeniçerë. Pasi ka pasur mundësi që sikur dikur në kohët e vjetra të kapen të krishterët dhe t’i shesin si robër, kjo metodë e grumbullimit ka qenë nga dy të këqia më pak. Njëherit, nuk duhet harruar se ky sistem i grumbullimit është vazhdim i të ngjashmit me këtë që ka ekzistuar në kohën e sundimit bizantinas.18) Oficerëve që u është besuar grumbullimi i fëmijëve rrallë herë ka ndodhur se është dashur ta përdorin forcën, në të shumtën prindërit vullnetarisht kanë dhënë fëmijët në këtë shërbi mdhe në shumë raste, duke u mbështetur në karrierat e tyre të shkëlqyeshme, kanë jetuar në shpresë. Gjithësesi është marrë parasysh se me fëmijët, që janë konsideruar si bir adoptiv, thjeshtërit e sulltanit me kujdes do të veprojnë dhe se bukur do të edukohen.19) Nëse është i vërtetë versioni se fëmijët kanë munduar me një sasi të hollash të nxirren nga oxhaku jeniçerë, institucionin e përmendur duhet paraqitur më pak barbar se që është supozuar.20) Në një vepër që e ka shkruar në vitin 1625 Mitrofnis Kirijakopulos (Metrophanes Kyriakopoulos), i cili qe patrik së pari në Stamboll, e pastaj në Aleksandri, ceken dallavere të ndryshme që janë shërbyer të krishterët që të shpëtojnë nga ky sistem i grumbullimit. Për shembull, e blenin në skllev musliman dhe si të vetin ua dorëzonin nëpunësve që i grumbullonin fëmijët. Këtyre nëpunësve, të cilët ishin të korruptuar, i jepnin mito, dhe kështu i shpëtonin fëmijët.21) Thomas Smith, një nga autorët e vjetër, në librin që e botoi në vitin 1680, duke shkruar për fëmijët që janë shpëtuar me mito, thotë: “Disa fetare që fëmijët mos t’u merren dhe kështu të privohen nga feja e krishterë, kanë shfrytëzuar pangopësinë e Turqëve dhe u jepnin prej 50 deri 100 dollarë.”22) Të krishterët nga disa vende dhe nga ujdhesa siç është Stambolli me rastin e dorëzimit të tyre Turqëve kanë detajizuar që të përjashtohen nga dhëmia e këtij, siç konsderohet, tatimi drastik për kokë. Ky ka qenë si koncesion i blerë.23)


Tatimi personal / Xhizja


Shtetasit e krishterë të Imperatorisë Turke kanë paguar tatimet personale si obligime os esi kompenzim (bedel) për obligimin ushtarak ose si shpërblim për mbrojtjen e ofruar. Sasia e këtyre tatimeve, që e kanë caktuar ligjet osmane, ka qenë sipas fitimit të individëve dy e gjysmë, pesë dhe dhjetë groshë, kurse edhe kjo është marrë vetëm nga madhorët,24) deri sa gratë dhe klerikët kanë qenë të kursyer.25) Kjo në shekullin e XIX doli në 15,30 dhe 60 groshë.26) Autorët e krishterë nga shekulli XVI dhe XVII, siç janë Martin, Crusiusi, Sansovino, Gjorgjeviqi, Schaeferi e të tjrët, cekin se ky tatim (haraç) ka qenë nga një dukat për krye27) Që të mundet saktë të vlerësohet barra e këtyre tatimeve për të tatimuarit, duhet themelësisht të hulumtohet fuqia blrëse parasë së atëhershme. Por në asnjë rast vlera e parasë nuk mund të konsiderohet arsyetim miratues në aspekt të konvertimit. Thornforth, duke folur për konversionin e Kandianëve (Kandiotëve) në veprën që e ka shkruar në vitin 1700, thotë: “Duhet pranuar se këta të mjerë e kanë shitur ndërgjegjen e vet për pesë, dhjetë para. Kundërvlerën për ndërrimin e fesë e kanë marrë në atë që janë përjashtuar nga dhënia e tatimit personal, që përpiqej ta dëftonte se më të zezë gjendjen e të krishterëve nën sundimin turk, megjithatëpranon se një dukat për krye sigurisht është sasi e vogël. Për këtë shkak, ai tatimin e jashtëzakonshëm, që e kanë dhënë të krishterët, e konsideron obligim ushtarak.20) Tatimi për tundshmëritë ka qenë i barabartë edhe për muslimanët edhe për të krishterët.30) Dallimin e vjetër ndërmjet të dhjetës (ushrit) që e kanë dhënë pronarët e tokës muslimanë dhe haraxhit, që e kanë dhënë jomuslimanët, Osmanlinjt nuk e kanë marrë parasysh.31) Nëse të krishterët edhe kanë pësuar, kanë pësuar për arsye se disa nëpunësa, që të grabisin para, e kanë shfrytëzuar pozitën e tyre zyrtare dhe kanë bërë tirani. Përndryshe veprat e këtilla tiranike rrallë janë vërejtur, pasi janë në kundërshtim me sheri’atin islam, derisa sa administrata qendrore u dobësua dhe ka lejuar që nëpunësia e saj të mbetet e pandëshkuar për deliktet dhe shpërdorimet.32) Vërehet dallimi që meriton vëmendjen në pikëpamje të pozitës së krishterëve gjatë kohës së dy shekujve të parë të sundimit turk dhe pozitës së të krishterëve kur Mbretëria Turke ka mësyrë rrugës së shkatërrimit, me fjalë tjera, në ato kohë kur gjendja e tyre ka qenë më e keqe, atëherë më së paku ka patur raste të konvertimit në islam. Në shekullin e XVII, kur gjendja e të krishterëve ka qenë më e rëndë, nuk ka asnjë shënim për konvertim; përkundrazi, Turqit e atëhershëm janë treguar si indiferentë ndaj përparimit të fesë së vet, të preokupuar me skepticizëm e shfrenim.33) Vuajtjet që i kanë bartur të krishterët më tepër kanë qenë për shkak të administratës së keqe se për shkak të persekutimeve fetare. Për këtë do të ceki si shembull edhe atë që ato tirani i kanë përjetuar muslimanët sikur edhe të krishterët,34) vetëm se të krishterët kanë qenë më tepër të ekspozuar grabitjes, dhunës dhe abuzimeve, sepse në kërkim të drejtësisë kanë pasur para vetes më shumë vështirësi. Për këtë arsye është e bazuar të konsiderohet se disa të krishterë mjaft të varfër kanë gjetur shpëtim në ndërrimin e fesë. Kur të përjashtohet çështja e dhënies së fëmijëve, të cilën Grekët pas pak kundërshtimi e kanë pranuar, kurse e cila është anuluar jo me trazira e revolucione, por në bazë të rritjes numerike të Turqëve dhe konvertitëve që kanë hyrë në ushtrinë mbretërore,35) veprimi i mbretërve osmanë me shtetasit e krishterë - gjithësesi pas pushtimit të Greqisë nja dyqintë vjet - është aq i
126
favorshëm që në këtë nuk ka shembull në Evropën e krishterë. Kaherë ithtarët e sektit të Kalvinit (Calvin) në Hungari dhe ithtarët e monoteizmit në Transilvani (Erdelj) kanë dëshiruar të bëhen shtetas turk se sa të bien në kthetrrat e dinastisë Habsburgiane.36) Gjithashtu protestantët nga Shlezia kaherë i kanë drejtuar shikiemt në turqi, dhe kanë dëshiruar lirinë e besimit, e qoftë edhe me çmimin e sundimit islam.37) Hebraikët spanjoll që në fund të shekullit XV kanë qenë të ekspozuar dhunës, janë strehuar në grumbuj vetëm në Turqi.38) Kozakët të cilët u ishin shtruar persekutimeve të kishës zyrtare ruse, e të cilët i kanë takuar sektit të quajur “ortodoks” (starovjerci, N.I.), kanë gjetur në shtetin e padishahut lirinë e besimit të cilën bashkëfisëshit e të njëjtës fe na kishin penguar.39) Ka pasur të drejtë patriku antiohias në shekullin XI Makariosi kur i ka shqiptuar këto fjalë me rastin e dhunës së tmershme që e kanë kryer Polakët ndaj Rusëve ortodoksë: “Kemi qajtur për humbjen e mijëra martirëve që i kanë mbytur ata të mjerë të pafe. Numri i të mbyturve ku dalur në shtatëdhjetë, e ka mundësi edhe në tetëdhjetë mijë. Ah, të pafetë, ah, paganët! Ah njerëzit mme zemër guri! Ç’fjai kanë kallugjerët dhe gratë?! Ç’të keqe u kanë shkaktuar djelmoshët dhe vashat? Përse unë këta i quaj të mallkuar? Sepse ata me dhunën që ua kanë bërë të krishterëve me qëllim që ta fshijnë emrin ortodoks nga toka, kanë rënë shumë më poshtë se idhujtarët. Zoti e ruajt me shekuj e shekuj Imperatorinë Turke! Sepse Turqit, pasi e marrin tatimin, askuht në emër të fesë nuk do t’i shkaktojnë të keqe qoft ai musliman, qoft i krishterë, qoftë Hebraik. E këta të mallkuar nuk u kënaqën me marrjen e tatimit dhe të dhjetës nga vëllezërit e vet të krishterë, por i nënshtruan sundimit të Hebraikëve despotë, armiqëve të Jezusit. Hebraikët nuk u lejonin të ndërtojnë kisha, as u lejonin t’i gjejnë vetes klerikë, të udhëzuar në fshehtësitë e urtësisë.”40) Këta të krishterë, duke e humbur shpresën se do ta gjejnë tolerancën fetare nën sundimin e shtetit të krishterë, i kanë drejtuar shikimet e veta mallëngjuese në Turqi me dëshirë që ta pranojnë shtetësinë e tyre.41) Njëmend, nëse edhe ka ndonjë nëpunës i vrazhdë dhe i padrejtë në erën e dekadencës së Imperatorisë Osmane, i cili ka mund të jetë shkak që disa të krishterë, për shkak të përmirësimit të gjendjes së vet, kanë ndërruar fenë, megjithatë është e qartë se islami nuk është përhapur me shpatë në shtetin e mbretërve turqë. Shumica e rasteve të konvertimeve kanë ndodhur në dy shekujt e parë të sundimit turk. Është e denjë për admiri mqë zelltaria në përhapjen e fesë, që atëherë është vërejtur tek Osmanlinjt, nuk i ka shtyrë aspak ta kalojnë kufirin e tolerancës fetare, të cilën ua kanë caktuar ligjet e tyre. Një person që ka qenë 22 vjet në robërinë turke dëshmon që Turqit nuk e kanë detyruar askend ta lëshojë fenë e vet.42) Në këtë pikëpamje ka ende shumë edhe prova të tejra. Për shembull, një Anglez që në shekullin e XVII e vizitoi Turqinë ka thënë: “Diç më e rrallë që këtu mund të vërehet, kjo është se çfarë presioni është bërë në ndërgjegjje.”43) Rreth tridhjetë vjet pas kësaj
127
date, d.m.th. në vitin 1663, edhe autori gjerman Schaefer44) në veprën e vet “Tureken-Schrift” cek këto fjalë: “Ata fitojnë konvertitë me tepër me shkathtë se sa me forcë; prandaj, ata e nxjerrin nga zemrat e njerëzve Jezusin me shkathtësi (prestidigitation). Dhe njëmend, ata tash ansjë krahinë nuk e detyrojnë me forcë në konvertizëm, por i përdorin mjetet tjera, ashtu që krishterizmin nga rrënja pahetueshëm do ta shkulë dhe hedhë jashtë. Ç’ndodhi me të krishterët nga këto krahina? Ata nuk janë persekutuar nga krahinat e veta, as nuk janë detyruar ta përqafojnë fenë turke. Në pajtim me këtë, duket se këta të krishterë vetëvetiu janë transferomuar në Turqë”.


Angazhimin që Turqit e kanë dhënë në përhapjen e islamit

Sipas mendimit të turqëve, mëshira më e madhe që mund t’i bëhet një njeriu është që të inkuadrohet në rrethin e islamit.45) Për këtë qëllim nuk e lëshojnë asnjë mënyrë të provuar të bindjes. Një prej udhëtarëve holandez nga shekulli XVI rrëfen se, derisa me admirim e ka soditur Aja Sofinë, iu ka afruar një Turk që dëshiroi të ndikojë në te, natyrisht i cili ka dashur ta prekë në afinitetin e tij estetik ndaj arteve të bukura, dhe i ka thënë: “Nëse e përqafon islamin, mundesh gjatë gjithë jetës këtu çdo ditë të vjen”. Nja njëqind vjet më vonë ngjashëm i ka ndodhur edhe një udhëtari anglez.46) Ky udhëtar, me emrin Thomas Smith, në udhëpërshkrimin e vet thotë: “Ngonjëherë turqit nga prozelitizmi i vet butësisht kështu i pyesin të krishterët: “Duke e përqafuar islamin, përse nuk do të ishe një nga ne?” Një pyetje e këtillë edhe mua më është shtruar para dyerve të Aja Sofisë. Sipas haresë që e tregojnë Turqit kur ia urojnë dikujt kalimin në fenë e tyre, mund të konkludohet se entuziazmi i tyre i zjarrtë në përvetësimin e shpirtërave i kategorizon ndër misionarët e zellshëm. Muslimanin e ri e hipin në kal dhe e shetisin triumfalisht rrugëve. Nëse ato binden se muslimani i ri vullnetarisht dhe sinqerisht është kthyer në islam, ata kthimin e tij e përjetojnë me respekt të madh. Nëse konvertiti i ri është i mjerë, ata e sigurojnë.”47) Autori anglez në shekullin XVIII Aleksander Rosi kështu e shkoqitë: “Turqit janë mjaft të zellshë mnë aspekt të fitimit të konvertitëve, më saktë t’i kthejnë nga feja e vërtetë në fenë e vet. E lusin Zotin në tempujt e vet që të krishterët ta pranojnë Kur’anin, dhe që këtë qëllim ta realizojnë, shërbehen me të gjitha mjetet e provuara si me kërcënimin dhe ofrimin e shpërblimit.”48)
__________________
Faktorët që ndihmojnë në përhapjen e islamit

Aktiviteti i zellshëm në arritjen e konvertitëve ka marrë, për shkak të rrethanave që janë karakteristike për rendin social të krishterëve, formë më influencuese. Një nga rrethanat kryesore është ajo që kisha lindore ka rënë në autoritet. Krahas despotizmit administrativ të Bizantit është zhvilluar njëkohësisht despotizmi kishtar, i cili i ka ndaluar të gjitha diskutimet për çështjen e moralit dhe fesë, dhe me barrën e dogmatizmit të vet i ka ndrydhur të gjitha syniemt shkencore. Në këtë pikëpamje, nëse diçka e ka vënë në lëvizje nga lodhje e tij, kjo është jotoleranca nacionale dhe fushata oratorike që është zhvilluar rreth diskutimeve teologjike kundër kishës latine. Ndjenja fetare e popullit përbëhej në përkrahjen e vazhdueshme të formaliteteve dhe në adhurimin e paqëndrueshëm të Maries, të shenjtëve dhe ikonave. Ka pasur shumë persona që kanë dashur ta kthejnë kryet nga kisha, jeta shpirtërore e të cilëve ka rënë në këtë ammbis të nënçmimit. Pasi që personat e tillë qenë bezdisur me stërhollimet e imta, siç janë diskutimet e pafund mbi pikat deliakte të kalimit të Shpirtit të Shenjtë nga ati në të Birin, pastaj a është buka, që përdurohet gjatë shërbimit fetar, me kare apo patë, kanë pranuar me kënaqësi shpalljen e qartë dhe të përshtatshme të monoteizmit. Një autor për këtë thotë: “Është vërejtur se në isla mjanë kthyer jo vetëm ata nga shtresat e ulta, por edhe shumë intelektualë nga të gjitha shtresat, dhe se Turqit ua siguronin mjetet jetësore klerikëve dhe monohëve që do ta përqafonin islamin, dhe në pajtim me këtë, këtë edhe të tjerët i trimëronin që të shkojnë pas gjurmave të tyre.”49) Deri sa ende Edirna (Adrianopoja) ka qenë kryeqendër e Turqisë, me fjalë tjera para vitit 1453, datës së pushtimit të Stambollit, pallati mbretëror i atëhershëm ka qenë plotë konvertitë madje flitet se këta konvertitë kanë paraqitur shumicën e fisnikërisë dhe dinjitarëve.50) Disa princa bizantinas dhe krerë të tjerë kanë kaluar në anën e muslimanëve, dhe në mesin e muslimanëve kanë gjetur pritje madhështore. Një nga shembujt më të vjetër është ai nga viti 1140/533 H., kur u kthye në islam nipi i imperatorit Ivan Komnenit dhe kur është kurorëzuar me vajzën e sulltan Mes’udit, sunduesit të Konjes.51) Pas pushtimit të Stambollit njerëzit nga shtresat e larta shoqërore të krishtero kanë qenë më afër islamit se sa pronarët e rëndomtë. Në mesin e konvertitëve shumica kanë bartur emrin e dinastisë së imperatorit të rën ëPaleologut. Dijetari nga Trapezunti Jorgi (Georgios) Amirotzes kah fundi i jetës së tij e lëshoi krishterizmin dhe e përqafoi islamin. Edhe shumë personalitete të ngjashëm me këta janë evidentuar në regjistrin e konvertimeve.52) Feja e re, që u është propozuar, u ka konvenuar me fjalët e saj të thjeshta. Këto fjalë: “Nuk ka zot tjetër pos All-llahut; Muhammedi është i Dërguari i Tij” i ka kritikuar me këtë rast një autor i vjetër i krishterë,53) emrin e të cilit e përmendëm lartë: “Të gjitha vështirësitë përbëhen në këtë deklarim fetar. Prandaj, kur dikush të bindet se e adhuron të vetmin All-llah, atëherë helmi i herezës i cili fshehet në formën e besimit fillon të depërtojë në shpirtin e tij. Ja në këtë grykë mali të harresës shumë nejrëz kanë dështuar dhe me humbjen e shpirtit kanë rënë në kurtha. Ja ky është guri i mullirit i cili
129
shumciës i është vënë në qafë, dhe i ka tërheq në greminë të dëshprimit. Kur këta të çmendur të dëgjojnë se Turqit i mallkojnë idhujt dhe shprehin tmerrim në çdo fotografi dhe statujë sikur është zjarri përveëlues kur dëgjojnë se besojnë në ekzistimin e të vetmit All-llah dhe kur dëgjojnë predikimet e tyre, atëherë në kokat e tyre nuk mbetet vend për dyshim.”



Kisha greke


Më në fund islami është bërë strehim për ata, të cilët kanë dëshiruar ta përtërijnë para kësaj disa shekuj të shtypur me masa drakonike sektin heretik të paulicianëve (bogumilëve), i cili është quajtur sipas apostullit Palit, kurse e cila, pasi i është bashkangjitur kishës lindore, është persekutuar për shkak të përpjekjeve të veta që të kyqë dogma më të thjeshta. Në esencë, kjo lëvizje ka qenë protest kundër doktrinës së kishës ortodokse dhe adhurimit të figurave dhe objekteve, dhe ndërmarrje me qëllim të futjes së jetës religjioze nëpërmjet fesë së thjeshtë. Pushtuesit muslimanë në shekullin e XVII kanë hasur në bullgari shumë ithtarë të kësajhereze,54) që nuk janë pajtuar në veprat dhe dogmën e kishës lindore. Pasi këtu nuk ishin pjekur rrethanat që kanë qenë në favor të formimit të kishës protestante në vendet perëndimore, prandaj ithtarët e ideve opoziconare kanë ndier në territorin e islamit atmosferë më të përshtatshme. Për mossuksesin e ndërmarrjes për reformiin e kishës lindore, që kanë ndodhur në shekullin XVII, ka mjaft arsye të mendohet se kjo ka ndodhur për shkak të përparimit të islamit. Udhëheqësi shpirtëror i kësaj lëvizjeje ka qenë Ciril (Kyirillos) Lokarisi, që ndërmjet vitit 1621 dhe 1638 pesë herë ka qenë i zgjedhur për patrik të Stambollit. Në rini ka qenë në universitetet n ëWithenberg dhe Gjenevë, Holandë dhe Angli, por as dispozitat e kishës protestante as anglikane nuk kanë marrë aq dashurinë e tij siç është mësimi i Kalvinit.55) Për këtë arsye ka bërë përpjekje ta fusë mësimin e Kabrinit në kishën lindore. Këto përpjekje me entuziazëm i kanë përmbajtur ithtarët e Kalvinit në Gjenevë. Për më tepër, e kanë dërguar në Stamboll një profesor të ri të teologjisë me emrin Legea (Lezhe), që t’i ndihmojë gjatë përkthimit të veprave të teologëve të Kalvinit në gjuhë greke.56) Krijakosi ose Ciril Lokarisi ka gjetur për vete miqë në delegacionet e vendeve protestante në Stamboll, e sidomos e kanë ndihmuar të deleguarit anglezë dhe holandezë. Nga ana tjetër jezuitët e atjeshëm, me rekomandim të të deleguarëve të shteteve katolike, i kanë përdorur të gjitha mjetet e mundshme që ta pengojnë inkuadrimin e kalvinizmit në kishën lindore, dhe madje njëmend i kanë përkrahur intrigat e rruymës opozitare në kishën lindore kundër Lokarisit. Më në fund këta kundërshtarë kanë shkuar aq larg sa kanë dëshiruar të kryejnë atentat në patrikun. Lokarisi në vitin 1629 ka publikuar një deklaratë dogmatike caku kryesor i së cilës ka qenë ta tregojë kontradiktoritetin e dispozitave të kishës lindore dhe katolike, dhe në pajtim 130
me këtë të tregojë harmoninë e domosdoshme të mësimit protestant.57) Patriku Lokarisi ka huazuar nga kolvinizmi pyetjen e fatit dhe dispozitën që falja e denimit mund të arrihet vetëm me anë të fesë, kurse ka mohuar pacenueshmërinë (pagabueshmërinë) e kishës dhe të drejtën në komentimin e Shkrimit të Shenjtë kishtarit dhe njëkohësisht ka gjykuar adhurimin e figurave. Në komentimin e vullnetit të lirë dhe pyetjeve tjera më shumë ka anuar kah sekti i Kalvinit se sa shkencës së kishës lindore.58) Deklarata e përmendur fetare, që është publikuar si urdheresë e kishës, udhëheqës shpirtëror i të cilës ka qenë ai, e ka cytur kierarkinë e klerikëve grekë në opozitë të rreptë, dhe, në sinodin që është thirrë disa janë pas vdekjes së tij, janë gjykuar idetë e cekura, kurse ai është shpallur renegat. Sërish në vitin 1642 me të njëjtin qëllim është thirrë sinodi, në të cilin çdo pikë e deklarimit fetar të Kirijakos Lokarisit hollësisht është refuzuar, kurse mbi është në këtë mënyrë është hedhur mallkim i zjarrtë. “Me dëshirë pajtuese dhe rreptësi të pashprehur, me fjalë e gjykojmë dhe i qartojmë të gjitha “deklaratën fetarë për shkak se është përmbushur me herezë dhe që është kundërthënëse ortodoksizmit tonë. Njëherit shpallim që personi që i ka tubuar rregullat e deklarimit nuk ka asgjë të përbashkët me fenë tonë, por vetëm ka dëshiruar në mënyrë shtrembëruese të mos imponojë kolvinizmin. Të gjithë ata që trillimmet e tij do t’i lexojnë ose ruajnë, duke i konsideruar vepra të pastra e të mirëfillta, ose ata që do t’i mbrojnë gojarisht ose me shkrim, do të ekskomunikohen nga bashkësia fetare si pjesëmarrës të tij, si ithtarë të skizmës dhe si mashtrues të kishës së krishterë. Sado e lartë të jetë pozita e tyre, me do t’i konsiderojmë idhujtarë. Të ngjashmit kanë qenë renegatë gjatë shekujve! Është ndërprerë çdo lidhje ndërmjet tyre dhe Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë qoftë në këtë, qoftë në atë botën amshuese! Qofshin të numruar ndër të lëshuarit dhe të mallkuarit! Të dëshpruarit dhe privuar qofshin në Ringjallje dhe mos shpëtofshin nga denimi i anshueshëm!”59) Në vitin 1672 është mbajtur edhe sinadi i tretë në Jerusalem që ta përgënjeshtrojë përmbajtjen përçarëse të kësaj deklarate fetare dhe ta konfirmojë ortodoksinë e kishës greke, e cila sipas mendimit të disave, është njollosur me mësimin kalvinist. Duket se në këtë mënyrë edhe janë pamundësuar të gjitha punët për riafirmimin e kishës lindore. Dhe njëmend, shkenca e Kalvinit është krejtësisht kundërthënëse shkencës së kësaj kishe. Mësimi i tij, duket se, ka qenë më afër dispozitave të islamit, ashtu që teologët e kishës së përmendur, duke hyrë me muslimanët në diskutime, kanë hasur në rregulla të ngjashme. Për shkak të kësaj ngjashmërie me mësimin e islamit kjo lëvizje, që ka dëftuar afinitet drejt kalvinizmit, gjenë në historinë e përhapjes së islamit vend të favorshëm. Me siguri, një njeri që e gjykon adhurimin e figurave, i cili e mohon lirinë e pakufizuar të vullnetit njerëzor, i cili është ithtar i frymës kalviniste, në harmoni me Besëlidhjen e
131
Vjetër e të Re, në parë do të mund të gjejë në fushën e islamit atmosferë të përshtatshme se sa në kishën lindore të shekullit XVII. Duket se nuk ka dyshi mnë atë se shumica ndër konvertitët e shekullit XVII janë ata që, për shkak të afinitetit ndaj kalvinizmit, janë ftohur ndaj fesë së të parëve të vet.60) Nuk ka të dhëna të pakontestueshme për numrin e ithtarëve të Kirjakos Lakarisit as për gjërësinë e ndikimit që e ka bërë kalvinizmi në kishën lindore. Kisha, që me mburrje mbronë ortodoksinë e vet dhe pastërtinë nga hereza, dhe e cila me xhelozi e ruan autoritetin e vet, prandaj edhe klerikët pastër nga dyshimi i kalvinizmit, e hedhë në tërësi vetëm në kohën e patrikut përçarës,61) por Lokarisi duhet të ketë pasur edhe ithtarë të tij. Madje një antisinod, që është përbërë nga persoant të ekskomunikuar për shkak të çarjes nëpër sinodet të mbajtura në Stamboll dhe Jerusalem, publikisht e ka lejuar “deklaratën fetarë të Lokarisit.62) Është absurde të pohohet, pasi është deklaruar ekskomunikimi i ithtarëve të Lokarisit, se ai fare as nuk i ka pasur. Nga historia pararendësve tonë u qenë të njohura emrat e disave nga ithtarët e tij.63) Ndër këta është mitropoliti athinas Sofronosi, i cili si monak ka sjellur nga Londra në Stamboll aparaturën për shtypshkronjë dhe i cili i ka publikuar broshurat skizmatike,64) dhe më në fund Nikodemos Metarasi, i cili pë rshërbimet e bëra e ka emëruar Lokarisin mitropolit,65) filozofi Koridaleosi i cili në Stamboll ka hapur fakultetin teologjik, Gerganosi, i cili ka hartuar katekizmin e veçantë, me qëllim që ta kyqë ndër bashkëqytetarët e vet kalvinizmin,66) Teofitasi II, i cili ka kryer detyrën e patrikut, deri sa Lokarisi ka qenë në internim në ujdhesën Rodos dhe në dobi të të cilit me kthimin e tij ka dhënë dorëheqje, dhe shumë të tjerë.67) Lokarisi në letrën që në vitin 1636 ia dërgoi Universitetit në Gjenevë njofton se shumë të konvertuar në kalvinizëm të Legerit,68) të cilin universiteti i përmendur e ka dërguar në Stamboll në cilësi të përfaqësuesit dhe komentuesit Patriku, trashëgimtari69) i Lokarisit, është internuar në Tunis dhe ithtarët e atjeshëm të Lokarit e kanë mbytur (në ujë). Kalvinistëve, të cilët shumë shërbime i kanë pritur nga zëvendësi i Lokarisit, patrikut të njohur Parteniosit I, u dështoi shpresa kur ky ose u helmua ose, në lajmin e pashpresuar për internimin, vdiq.70) Parteniosi II, i cili qe patrik në Stamboll prej vitit 1644 deri 1646, ndonëse në shpirt ishte ithtarë i kalvinizmit, nuk ka guxuar haptas t’i rrëfejë parimet e tij. Megjithatë ky ka qenë shkaku i shkarkimit të tij, e pastaj edhe i internimit dhe përmbytjes së tij.71) Ja kështu është zgjeruar ndikimi i kalvinizmit më shumë se që këtë e pranojnë kundërshtarët e Lokarisit. Ithtarët e Lokarisit, të cilët nuk dëshiruan ta ulin kokën para ekskomunikimit të atyre sinodeve që e kanë gjykuar udhëheqësin e tyre, qartë kanë pasur më tepër bashkëdhembje me fqinjët e vet muslimanë se sa me klerikët ortodoksë, të cilët shtireshin sikur nuk i njohin ata. Njëmend, nuk ka provë të pakontestueshme se kalvinizmi 132
ka ndikuar në përhapjen më të lehtë të islamit,72) vetëm se, për shkak të mungesës së shkaqeve shprehimisht të cekura, mund të parashtrohet me siguri, se edhe ai është një nga faktorët e konvertimeve të shumta që janë bërë në shekullin e XVII nga marrëdhëniet e përzemërta ndërmjet muslimanëve dhe Grekëve. Nuk ka dyshim se konvertimet, që atëherë janë vërejtur në shtresën e mesme dhe në masën e rëndomtë, janë më të shpeshta nga konvertimet në kohët tjera.73) Flitet për “renegatjen”, që gjithnjë ka ndodhur ndër klerikët grekë, natyrisht edhe në mesin e atyre që kanë qenë në pozita të larta, siç është rasti i mitropolitit në ujdhesën Roda (Rodos).74) Madje janë akuzuar që në krahinën e Korintit në Greqi në vitin 1676 çdo ditë nga disa të krishterë fundosen në “mashtrimin turk”, ndër të cilët natyrisht edhe tre klerikë kanë ndërruar fenë.75) Kur sulltan Mehmedi IV në vitin 1675 bënte gazmendin me rastin e synetimit të djalit të vet Mustafës, që ke zgjatur 13 ditë, në të kanë qenë të pranishëm së paku 200 konvertitë.76) Po ashtu, në veprat që janë shkruar në atë kohë, takojmë shumë shembuj të konvertimit. Një nga autorët e asaj kohe e përshkruan në këtë mënyrë gjendjen shpirtërore të konvertitëve në vitin 1664: “Duke u përzier me Turqit dhe duke ardhur me ta në rrethanat jetësore në kontakte të rëndomta, panë ndër liturgjitë e tyre fetare edhe psalmet e Davidit (Davudit, a.s.). Turqit japin lëmoshë dhe vepra të tjera humane bëjnë. Respektimi i tyre i jezusit (Isaut a.s.) është i madh. Edhe Evangjeljen e respektojnë. Përveç kësaj, sikur ndonjëfarë horri si gomar t’i ofronte dhuratë pashait të asaj ane, do të mund të emërohej për papë të asaj ane. Sa i përket njeriut të këtillë, ai nuk do të kujdesej shumë për nevojat e amullisë së vet. Prandaj, filloni të besoni, nëse turqizoheni, se do ta gjeni rrugën për në shpëtim. Ja kështu nga mendja juaj del trinia e shenjtë. i biri i Zotit, që pësoi në kryq, dhe fshehtësitë tjera fetare, të cilat mendjes së paarsimuar i duken mashtrime, deri sa krishterizmi juaj në mënyrë të pahetueshme plotësisht nuk zhduket. Pas kësaj filloni të bindeni se për ju nuk ka dalli mtë jesh i krishterë ose Turk.77) Pas kësaj epoke rrallë vërehen rastet e konvertimit, por megjithatë, një autor françez përshkruan se shumë të krishterë në vitin 1703 kanë ndërruar fenë dhe se në mesin e këtyre pos disa katolikëve është edhe një klerik françez. Shkruan se në Izmir edhe disa klerikë e përqafuan islamin.78) Një nga faktorët që ka shkaktuar rënien numerike të ithtarëve të kishës lindore është edhe ky që predikuesit, e sidomos dinjitarët e lartë kishtarë, kanë kaluar jetë mjaft të shfrenuar. Janë qitur në ankand peshkopatat dhe kryepeshkopatat dhe u është dhënë atyre që japin më shumë. Ata që i fitonin, që të arrijnë deri te paratë që për ta kanë dhënë, i janë përveshur të gjitha mjeteve të mundshme që t’i nxjerrin nga bashkësitë e veta. Këta kanë vënë fatime të rëndomta dhe të jashtëzakonshme në popullatën e pafatë të krishterë dhe kanë caktuar se duhet me shuma të mëdha t’i paguajnë ritualet e shenjta të rëndomta sikur që janë: kryqimi, rrëfimi, kungimi, asketizmi,
133
varrimi etj. Disa popa kanë lidhur me jeniçerët një lloj të aleancës botërore. Madje emrat e shumë personave, që kanë qenë në suitë të peshkopëve, janë gjendur në listat e jeniçerëve dhe nën mbrojtjen e kësaj bashkësie ushtarake, e cila patë grabitur fuqi të madhe në shtet, për shkak të shfrenimit të krerëve osmanlinj, këta persona janë siguruar se nuk do të denohen për krimet dhe deliktet e veta.79) Disa auorë të asaj kohe, dëshmitarë, kanë paraqitur problemet që të krishterët e atëhershëm i kanë bartur nga veprimet që të krishterët e atëhershëm i kanë bartur nga veprimet kriminele të popave grekë. Një nga këta autorë, me emrin Thornfarth, duke folur për zgjedhjen e patrikut që është kryer në vitin 1700 thotë: “Nuk dyshojmë se koha e patrikut do të kalojë mirë. Do ta ndjek despotizmin e tij dhe krimin e simonisë (tregtim se gjësendet e funksionet fetare kishtare, vër. N. I.). Puna e parë që e kryen patriku është komunikimi i vullnetit të sulltanit vlladikane, peshkopëve dhe klerikëve tjerë. Një nga detyrat e tij më të mëdha është të njohftohet me të ardhurat e të pozitave të larta të popave. Për secilin do t’i caktojë tatimet dhe në letrën e veçantë strikt t’u tërhiqet vërejtja se duhet të dërgohen. Pasi që klerikët e lartë janë mësuar në këtë tregti, as ata nuk do të mbesin nën këtë presion; edhe ata do t’i shtypin popat në pozita më të ulta, e këta do t’i drejtohen popullatës së famullisë së vet, dhe nëse kjo nuk iu paguhet, nuk do ta spërkasin asnjë pikë të ujit të shenjtë. Nëse patrikut i duhen më tepër të holla, ai ua beson Turqëve që këta t’i tubojnë. Deri sa rëndom klerikëve u paguajnë 20.000 kruna, Turqit marrin 22.000, dhe nga kjo e paguajnë angazhimin e vet, dhe sipas kontratës, të lidhur me patrikun, i shqetësojnë peshkopët që ngurrohen nga dhënia e kryerjes së detyrës fetare.80) Madje rrëfehet se disa popa, që të grabisin para, për këto simoni kishtare, kanë joshur fëmijët e famullitarëve të vet dhe i kanë shitur si robër.81) Kjo mënyrë e nxjerrjes së parave, që është zbatuar në shekullin e XVII, është përsëritur edhe në shekullin e XIX në Bosnje dhe Hercegovinë para okupimit austriak. Mitropoliti sarajevas ka realizuar nga bashkësia e vet e mjerë në vit aq para - 10000 lira - sa ka pasur dy herë më shumë se sa janë të ardhurat e përgjithshme të mëkëmbësit turk. Që të vihet deri te kjo shumë e madhe është aplikuar presion në anëtarët e bashkësisë, kurse nëpunësit turqë kanë marrë urdhër që në këtë aspekt t’u ndihmojnë popave. Fshatrat që nuk kanë dashur ose nuk kanë mundur të japin para, që prej tyre i kanë lypur klerikët e lartë, duke iu bashkangjitur fatkeqësisë së qyteteve të grabitura, kanë duruar vështirësi.82) Këto vështirësi të padurueshme nga klerikët, të cilët për çdo rast janë të obligueshëm mta mbrojnë popullatën e krishterë, madje e kanë ngritur popullatën në trazira.83) Në pajtim me këtë, nuk duhet çuditur se shumë të krishterë kanë kaluar në anën e muslimanëve me qëllim që të shpëtojnë nga ky veprim i dhespotit.84) 134
Lloji tejtër i tiranive kishtare ka ndodhur në krahinën selanikase në vendin Nuanti. Tregohet se tiranitë që kanë ndodhur atje kanë qenë shkak të konvertimit të të parëve të një bashkësie vllehe, që numron rreth katër mijë anëtarë. Sipas traditës së tyre gojore, një nga patrikët stambollas nga shekulli XVIII e ka bindur sulltanin e atëhershëm se, ndër shtetasit e krishterë, shtetit i janë lojal vetëm ato që flasin greqisht, dhe sulltani urdhëroi që shtetasit e krishterë do të flasin vetëm greqisht, e në rastin e kundërt gjuha do t’u preket. Kur ky lajm erdhi deri te popullata e Nuantit, disa nga frika u strehuan n ëmale dhe atje kanë qenë të detyruar të ndërtojnë sërish fshatra, e ata që nuk kanë ikur kanë ikur kanë përqafuar islamin dhe në këtë mënyrë kanë mundur ta ruajnë gjuhën e vet amtare.85) Njëmend, klerikëve të fshatërave dhe rrethinës nuk u janë përshkruar vepra tëkëqia që u janë atribuar eprorëve të tyre,86) por këta sërish kanë qenë injorantë të zi dhe mund të thuhet se nuk kanë ditë të lexojnë e shkruajnë. Thuhet se kah fundi i shekullit XVII në msin e klerikëve grekë, vetëm dymbëdhjetë faqebardhë e kanë njohur gjuhën klerike greke. Të dijë të lexojë për popat është konsideruar aftësi e madhe; këta nuk e kanë kuptuar domethënien e shumë fjalëve dhe shprehjeve të librit të tyre të lutjeve.87)

[forum126]

Superioriteti moral i Turqëve

Deri sa në rregullimin e atëhershë shoqëror të të krishterëve ka pasur shumë gjëra jotërheqëse, në jetën e Turqëve ka pasur shumë veti interesante dhe të pranueshme. Në pajtim me këtë, kur të nivelizohet kisha e krishterë me udhëheqjen dhe mësuesit e saj theksohet epërsia e Turqëve, e cila natyrisht shumë ka ndikuar në njerëzit e devotshëm të cilët, për shkak të abuzimeve të kishës lindore, për shkak të bastisjes në emër të fesë dhe për shkak të synimeve të saj egoiste, e kanë lëshuar krishterizmin. Autorët e vjetër të krishterë, pothuaj në çdo rast, e lavdojnë përkushtimin dhe sinqeritetin turk në jetën fetare, mallëngjimin e tyre në kryerjen e detyrës, që feja ua imponon, njerëzishmërinë e tyre që e dëftojnë në mënyrë e vet të jetës dhe veshjes, dlirësinë e tyre etj.88) Kronisti Gaultier de Leslie, të cilin mbreti Leopoldi I ia ka dërguar delegacionit të vet te Porta e Lartë në vitin 1665, duke i lavduar Turqit, sidomos zellin e tyre gajtë lutjeve, thotë: “Duhet pranuar diç që do të nxisë habinë e të krishterëve: Turqit në veprimet e veta fetare tregojnë më tepër mallëngjim se të krishterët. Tek ata vërehet gjithë ajo që do të mund të pritej se do të shihet te të devotshmit e krishterë: gjatë kohës së lutjes sytë e asnjërit prej tyre nuk do të kthehen në asnjë anë; jashtë devotshmërisë nuk do ta lidhë zemrën për asgjë tjetër, nuk do të shihet asnjë krijesë që ndaj Krijuesit nuk do të dëftojë përunjtësi skajore, që prej tij është pritur.89) Një pjesë e këtyre falënderimeve e ka kapur natyrisht edhe ushtrinë për shkak të qëndrimit dhe veprimit të saj. Sipas të dhënave të sekretarit të
135
delegacionit të Karlos II, në Portën e Lartë kurrë nuk ka ndodhur diç e atillë sikur grabitja, dhunimi, që do të ishte motiv i ankesave të popullatës, kur ushtria turke kalonte. Mejhanet dhe toçitoret tjera të alkoholit, që janë në rrugë, ku kalon ushtria, janë të mbyllura e të mylyrosura tri ditë para kalimit. Është e ndaluar shitja e alkoholit ushtrisë me kërcënim të denimit me vdekje.90) Madjeautorët e krishterë, që nuk kanë pasur as shenjë të dashurisë ndaj Turqëve, shumë i kanë çmuar virtytet turke. Një nga antarët e tillë, duke ushqyer për fenë turke mendim të keq91) megjithatë thotë: “Megjithëse Kur’anin nuk e konsideroj të vlefshë mpër ta pranuar, megjithatë e di se në të ka gjurma të substancës si krishterë. Njëmend, sikur të krishterët me vëmendje studiojnë historinë dhe ligjet e muslimanëve, do të hasnim në shumë gjëra para të cilave veten do ta konsideronim cikërrime. Këto gjëra janë: kujdesi dhe sinqeriteti në veprat e nënshtrueshmërisë, kryerja e të mirave dhe kultivimi i devotshmërisë, pastërtia, qëndrimi i respektimit të plotë në tempuj, dëgjueshmëria dijetarëve fetarë. Madje edhe sunduesi i tyre, nëse nuk merret vesh me muftiun, nuk do të bëjë asgjë. Çfarë kujdesi kanë ndaj lutjes së tyre: kudo qofshin dhe nuk e di me çfarëdo pune qofshin të preokupuar, ata pesë herë në ditë do të luten. Me çka zelltarie agjërojnë tërë muajin nga agimi deri në muzg! Sipas islamit të tyre, ata janë mirëbërës ndaj njëritjetrit. Ata me kujdes i kurrojnë në spitalet e tyre të huajt, qofshin ata të varfër ose udhëtarë. Sikur ta hedhnim shikimin në drejtësinë e tyre, në kthjellshmërinë e tyre dhe në virtytet tjera morale, duke parë qëndrimin tonë të ftohtë qoftë në devotshmëri qoftë në humanitet, ne do të ndiznim turp. Nuk ka dyshim se islami është shkaktar për shkallën e tyre më të lartë në veprat e devotshme dhe humane. Një historian i kohës më të re në këtë aspekt erdhi deri te rezultati i njëjtë.92) Ai thotë: “Sipas asaj, sa kemi mundur ta kuptojmë, shumë Grekë të aftësive të larta dhe me virtyte morale ashtu edhe e kanë ndier prioritetin e muslimanëve sa që madje shumica, që i shmangeshin shërbimit mbretëror, në vend të dhënies së tatimit, e pranonin vullnetarisht islamin. Pa dyshim rregulimi shoqëror i Osmanlinjve dhe superioriteti i tyre moral kanë pasur ndikim të fortë edhe në individët nga shumë raste të konvertimit, që kanë ndodhur në shekullin XV. Vërtet, për një brez, që është dëshmitar i dekadencës turke në Evropë dhe ngushtimit të vazhdueshëm të kufinjve të saj, është mësuar të dëgjojë se individualiteti shpirtëror turk, si “i sëmurë”, është gjykuar në zhdukje jo të largët, është vështirë që të kutojë aktivitetin që Imperatoria Osmane e ka kryer në Evropë në kohën e progresit të vet. Sukseset e armëve turke, që ndodhën përnjëherë dhe epokalisht, kanë nxitur në mendjet njerëzoro admirim dhe tmerr. Mbretëritë e krishtera njëra pas tjetrës binin në duart e tyre. BUllgaria, Serbia, Bosnja, Hungaria, ia dorëzonin mëvetësinë e vet. Republika e fuqishme e Venedikut shikonte se
136
si i dalin nga duart shumë pjesë të vendit të saj. Madje pas rënies së Otrantit ka qenë i ekspozuar rrezikut edhe qyteti i amshueshëm Roma. Kah fundi i shekullit XV dhe n ëshekullin XVI veprat e publikuara të shkruara të krishterëve janë të përmbushura - deri sa nuk u ndal marshimi triumfues i Turqëve - me paralajmërimmin e fatkeqësive, që e kanë rrezikuar fatin e Evropës së krishterë. Turqit janë prezentuar si shkop Zoti, me të cilin Ai i ndëshkon, për shkak të mëkatimit dhe jomoralit, robërit e vet,93) ose janë konsideruar si forcë e Luciferit (Jblisit) së cilës i është dhënë liria që hipokrizisht dhe me diskriminimin e fesë të përpiqet të rrënohet krishterizmi. Por këtu është një pikë që meriton vëmendje, e kjo është se vetëvetes disa njerëz ia kanë shtruar këto ypetje: “Sikur mos të kishte shkaqe të arsyeshme, a do të pranonte i Madhërishmi që numri i muslimanvëe të zmadhohet kaq shumë? A mund ta pranojë arsyeja që me mijëra njerëz si një person të jenë mëkatarë dhe të mallkohen? Kur është kaq e shumënumërt, si është e mundur që kjo bashkësi njerëzore të jetë në kundërshti të fesë së vërtetë (d.m.th. sipas botëkuptimit të krishterë)? Pasi e vërteta është më e fortë se mashtrimi, dhe pasi këtë të gjithë njerëzit e manifestojnë, vallë a ka mundësi që këta pasardhës të shumtë të Ademit të luftojnë kundër saj? Pasi që i Gjithëlarti e ndihmon dhe e rekomandon të vërtetën, si është e mundur atëherë që të vërtetën ta marrin Turqit? Nëse feja turke është vënë, si thuhet, në themele të kalbura të mashtrimit, përse atëherë ajo në këtë mënyrën e shpejtë mrekulluese është përhapur”?94) Si mund të kuptohet nga kjo, vërejtjet të ngjashme me këtë kanë gjetur vend edhe në mendjet e të krishterëve që kanë jetuar nën sundimin turk; e sidomos kjo më fuqishëm është rrënjosur në mendjet e të krishterëve të varfër, të cilët, duke rënë në robëri, dhe duke e humbur shpresën se do të shpëtojnë nga mjerimi të cilit i janë ekspozuar dhe do të thithin ajër të lirisë, kanë shikuar në fatkeqësi se si kalojnë vitet. Pra, nuk duhet çuditur që një nga këta robër kështu i drejtohet vetëvetes: “Shpirti im, sikur Zoti të ishte i kënaqur me fenë që e ndjek ti, nuk do të lëshonte në këtë gjendje; përkundrazi, do të ndihmonte që të çlirohesh dhe të kthehet feja jote; por pasi Ai i ka mbyllë të gjitha rrugët e shpëtimit, sigurisht është e vendosur që t’i ta lëshosh këtë fe dhe sigurisht ka dashur Zoti të shkosh rrugës së fesë e cila do të nxjerrë në rrugën e shpëtimit.”95)



Kalimi i popullatës së krishterë në islam

Dyshimi, të cilin në këtë mënyrë e përshkruan robi i krishterë, kurse i cili ka lindur për shkak të viteve të ngadalshme e të gjata, të cilat nuk i ofronin mjete për shpëtim, është bërë interpretues i vërejtjeve të cilat vazhdiisht u imponoheshin mendjeve edhe të robërve tjerë të krishterë, dhe më në fund i kanë ndërprerë lidhjet me fenë e vet të vjetër dhe e kanë përqafuar islamin.


Edhe ata persona që menjëherë në emër të krishterizmit i fitonin vdekjen martire, sikur të gjendeshin para zgjedhjes së imagjinuar ndërmjet Kur’anit dhe shpatës, do të fillonin pas shumë vite robërimi të ndiejnë rritjen e ndikimit të mendimit dhe veprimit islam, dhe aty ku nuk mund të triumfojë dhuna të fitojë konvertitë, do të kishte sukses sjellja humane.96) Vërtetë, fati i shumë robërve të krishterë ka qenë i hidhur, por disa prej tyre kanë zënë vende me rëndësi në pallate. Pa dyshim, gjendja e tyre nuk ka qenë më e keqe nga gjendja e shërbëtorëve në viset tjera të Evropës. Si është përcaktuar me sheri’at, robëria në Turqi është kursyer nga mënyrat johumane. Gjithësesi, atje nuk ka pasur barbari dhe tirani siç ka qenë në shtetet pirate të Afrikës veriore. Robërit e atjeshëm kanë pasur të drejtë sikur edhe njerëzit e vendit. Madje flitet për një rob se zotëriun e vet për shkak të keqtrajtimit ka mundur ta thërret para kadiut dhe kadiu ka mundur pronarit të tij t’i urdhërojë”, kur të konstatohej se ata nuk po munden të pajtohen për shkak të traditave dhe karaktereve të ndryshme, që t’ia shesë tjetrit.97) Gjendja e robërve të krishterë, natyrisht, ka qenë e llojllojshme sipas rrethanave të vendit ku kanë jetuar dhe sipas aftësive të tyre të adaptimit jetës së re. Pleqtë, klerikët, monakët dhe bujarët kanë pësuar më shumë, deri sa mjekët dhe zejtarët kanë qenë në pozitë shumë më të mirë, sepse denjësisht ua kanë kthyer për paratë që janë shpenzuar për ta.98) Robërit që janë përdoruar në gali më së shumti kanë qenë të ekspozuar fatkeqësive dhe mundimeve. Një autor duke shkruar për ta thotë: “Jeta e këtyre robërve të mjerë, t lidhur për barkat luftarake turke, nuk ka qenë as më i mirë as më i keq nga jeta e robërve në gali, të cilat nën simbolin e kryqit janë marrë me tregtinë me robër. Në të dy rastet robërve u janë caktuar punë të rënda, fatkeqësia dhe goditjet e hidhura. Ka mundësi që burgjet, për shembull turk ose algjerian, duke i pasur parasysh terrin dhe fëlliqëtinë, për shëndetin kanë qenë më katastrofik se ata të Barcelonës dhe Napolit, por në det, nëse mjerimin duhet ndarë në kategori, gjendja e robërve të lidhur për barkat turke prej dy të këqiave është më e vogël.99) Ka qenë traditë t’u lejohet të burgosurve që pa pengesa t’i kryejnë rregullat e veta fetare. Në burgun shtetëror në Stamboll gjendeshim popat e robërve dhe tempujt special për ta. Popave iu lepej leja që robërve në gali të mund t’u japin ngushullim dhe t’iu predikojnë fenë.100) Është shumë i madh numri i robërve të krishterë që e kanë përqafuar islamin. Historikisht është evidente se tirania është shkas i lënies së fesë së vjetër, por komisarët (të besueshmit) sipas metodës së rëndomtë nuk i kanë detyruar robërit në fenë e turkut. Në vitet e para të robërisë, ndonëse atëherë do të kishte presione,101) shkallërisht do t’i lëshonin robërit ta ndjekin fenë e vet.102_ Në pajtim me këtë, shumë robër të konvertuar vullnetarisht e kanë ndërruar fenë. As delegacionet e shteteve të krishtera, që shkonin në Stamboll, nuk kanë qenë
138
të sigurtë se shërbëtorët, që i kanë pasur atje, nuk do ta përqafojnë një ditë islamin.103) Është e qartë se robërit, të cilët plotësisht e kanë humbur shpresën se do të kthehen në vendin e vet, të cilët janë marrë në rini, të cilët kanë shumë pak rast që të forcohen n ëmësim-besim dhe të qëndrojnë në kryerjen e ritualeve të fesë së vet, do t’i nënshtrohen ndikimit të ekspozuar dhe se nuk do të gjejnë pengesa hyrjes në fe të re dhe në rregullim të ri shoqëror. Udhëtari Anglez në shekullin e XVII,104) Thomas Smithi, në veprën e përmendur, duke shkruar për persoant e tillë, thotë: “Shumë pak njerëz të këtillë kthehen në atdhe të vërtetë. Mësimin, që kanë mund ta marrin, është majft sipërfaqësor; baza e diturisë që e kanë poseduar është mjaft e dobët. Në pajtim me këtë, disa nga frika dhe padurimi, e disa në depresion nga puna e robit janë bashkuar me Turqit. Disa përsëri janë përvetësuar me tërheqshmërinë e tolerancës sheriatike ose, që ta përmirësojnë pozitën e vet, e kanë ndërruar fenë. Posa ta humbin shpresën në shpëtim, e kapërcenin ndërmjetësuesin, d.m.th. Jezusin dhe krishterizmin, dhe shpejtë e harronin atdheun e mirëfilltë. Tashmë këta më nuk konsideroheshin të huaj por vendas.” Përcaktimi për fenë e re në të shumtën varet nga qenësia individuale e robit. Një autor, nga vepra e të cilit kemi marrë deri tash shumë të dhëna dhe i cili, duke mbetur gjatë kohë në robëri, ka fituar të drejtën të na shpejgojë shumë gjëra, i ndanë këta robër në tre grupe: Grupi i parë është i atyre që kanë kaluar jetë të thjeshtë, dhe nuk kanë dashur të angazhohen të mësojnë asgjë për fenë e zotërive të tyre. Për këta, sipas mendimit të tyre, ka mjaftuar të dijnë se Turqit janë të “pae”. Për këtë arsye, nëse robëria u lejonte, u shmangeshin Turqëve dhe nuk interesoheshin me lutjen e tyre, dhe në këtë mënyrë i kanë ruajtur mashtrimit të ndërrimit të fesë dhe sipas dijes dhe mundësisë së tyre janë përpjekur të kryejnë ritualet e krishtera. Grupi i dytë është i atyre që i ka përshkuar kurreshtja që t’i hulumtojnë veprat dhe punën e Turqëve. Nëse këta me ndihmën e Zotit kanë pasur aftësi t’i studiojnë sekretet turke, nëse kanë pasur dritë të arsyes që atë që e studiojnë hollësisht ta shpejgojnë, atëherë jo vetëm mqë kjo u bënte dëm, por kjo për më tepër do t’i forconte në fenë e tyre. Grupi i tretë është i atyre që janë lëshuar në hulumtimin e islamit pa kujdesin e nevojshëm. Të këtillët jo vetëm se nuk arritën të depërtojnë deri te gremina e tyre, por, për më tepër, edhe janë mashtruar. Këta gabimin turk në besim e kanë konsideruar të vërtetë, fenë e vet e kanë humbur dhe janë bërë ithtarë të fesë së shtrembër islamit, dhe në këtë mënyrë jo vetëm që e kanë shkatërruar veten, por edhe për të tjerët kanë qenë shembull i keq. Të këtillë ka pasur numër të madh të panumërt.”105) Konvertimi në islam, si këtë e pohojnë disa, nuk ka liruar nga robëria,106) sepse pyetja e lirimit ka qenë në dorë të pronarit; Ata rndom premtonin se robin pa kurrfarë kompenzimi do ta lirojë nëse e pranon islamin.107) 139
PërveçPërveç robërve të krishterë ka pasur edhe shumë persona që janë ndarë nga midisi dhe udhëheqësia e vet ashtu që i kanë ndërprerë lidhjet kryesore, kurse edhe vetë janë hedhur midis rregullimi shoqëror të lëvizur në mënyrë krejtësisht tejter me synime fetare dhe shoqërore. Masat e krishtera pa vend dhe punë nga viset të cilat Turqit i kanë pushtuar janë ngritur në shekullin e XV dhe duke bredhur kanë arritur deri në Edrene dhe vendet tejra të mëdha turke, dhe kanë kërkuar që të punësohen. Ata lehtë kanë mund të binden që të banojnë aty dhe ta përqafojnë islamin.108) Kështu edhe familjet e krishtera, të cilat sulltan Mehmedi II ka lejuar të transferohen nga vendet e pushtuara në Evropë në Anadoll,109) pandieshëm janë përzier me popullatën islame dhe u humben. Kështu ka bërë edhe me Ermenët shah Abbasi I (1587-1629/996 - 1039 H.) duke i hedhur në brendi të Iranit. Ky grumbull në brezin e dytë u kthye në islam dhe u zhduk.110) Vërtet se në shekullin e XVIII dhe XIX në mesin e Turqëve po humbet fryma misionariste. Mirëpo, është vërejtur në në vitet e fundit të sundimit të sulltan Abdulhamidit II se në njëfarë mase sërish është paraqitur propaganda islame dhe se gazetat turke filluan me kujdes t’i shtrojnë rastet e konvertimit. Një nga rastet e ndërrimit të fesë në atë kohë, kurse i cili është konsideruar më i vlefshmi për vëmendje, është konvertimi i 18 princave nga familja libanonase Shihab, e cila njëqind vjet ka qenë në krishterizëm. Pasi flitej se familja Shihab rrjedh nga pasardhësit e Kurejshitëve, Turqit janë orvatur shumë që t’i kthejnë në rrethin e bashkësisë fetare islame. Anëtarët e kësaj familjeje janë vënë në shërbimin shtetëror turk në vendet me të ardhura të mëdha.111)

[forum126]

Pushtimi turk i Shqipërisë

Duam të japim të dhëna të hollësishme e të veçanta mbi mënyrën e përhapjes së islamit ndër popullatën e krishtere të Shqipërisë, Serbisë, Bosnjes dhe Kretës, sepse secili nga këto vise, pasi është pushtuar nga Osmanlinjt, ka rëndësi të posaçëm në historinë e përhapjes së islamit. Shqiptarët, përveç një pjesë që është i popullëzuar në Greqi,112) banojnë në viset malore të bregut lindore të detit Adriatik, që shtrihet ndërmjet Malit të Zi dhe gjirit të Nardes ose Prevezës. Ata i përkasin nga popujt më të vjetër të Evropës, dhe se llogariten në fisin arianit, degë e Pellazgëve. Imvazioni i parë i Turqëve në Shqipëri ka qenë në vitin 1387/789 H., por pak më vonë forcat turke nga këtu janë tërhequr. Shqiptarët për herë kanë pranuar sundimin e sulltanitnë vitin 1423/827 H. Shqipëria nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit, i cili është i njohur me emrin musliman Iskender-beg (Skenderbeu, vër. N.I.), për një kohë e ktheu pavarësinë e vet. Tregimet për atë se si ende në fëmijëri është marrë si peng në turqi, se si është edukuar ndër muslimanët dhe se si e ka tërhequr mbi vete vëmendjen e sulltanit,
140
hulumtimet historike i kanë zbuluar si të trilluara. Këto janë në këtë pikëpamje faktet e verifikuara: Iskender-beu e ka kaluar rininë e vet në viset malore të banuara me Shqiptarë. Luftërat që i ka zhvilluar kundër Turqëve filluan me fitoren e tij në vitin 1444/848 H. Pasi që rreptësisht dhe me sukses i është kundërvënë më shumë se njëzet vjet fuqisë së tyre invaduese, Turqit, pas vdekjes së tij në vitin 1467/872 H., sërish filluan ta pushtojnë Shqipërinë. Njëmbëdhjetë vjet më vonë edhe Kruja, e cila ka qenë qendër e shtetit të fisit Kastriot, ka rënë në duart e Turqëve. As më vonë Shqipëria nuk është nënshtruar krejtësisht, kryengritjet paraqiteshin, por as nuk ka pasur një rezistencë më të fortë. Mirëpo, disa vende bregdetare gjatë kohë nuk kanë dëshiruar të dorëzohen. Durrësi është marrë vetëm në vitin 1501/907 H., kurse limani Tivari(Antivari),*) pika më veriore ku ka pasur Shqipëtarë, është dorëzuar vetëm mnë vitin 1571/979 H. Këto janë kushtet e dorëzimit të tij: që të ruhen ligjet e vjetra dhe gjykatat e vendit, që të krishterët të munden lirisht dhe botërisht t’i kryejnë rregullat fetare, dhe kishat dhe kapelat të ruhen nga sulmet, e në rast se ndonjë rrënohet, që sërish të mund të ngritet, që populli të disponojë me pasurinë e tundshme e të patundshme dhe që ndaj saj mos të caktohen mbitaksa.


Vetitë e popullit shqiptar


Kuptohet se Shqipëria nën sundimin turk gjithnjë ka pasur një lloj të qeverisjes gjysmëautonome dhe se e kanë ruajtur mëvetësinë; sikur që e kanë pasur disa fise para pushtimit. Ndonëse kanë qenë nën sundimin e sulltanit, megjithate besa e tyre në lojalitet nuk ka shkuar aq larg që të pranojnë që nëpunësit turqë të përzihen në çështjet e tyre të brendshme. Ka mjaft shkaqe të arsyeshme që të mendohet se Turqia nuk ka caktuar asnjë nëpunës që nuk është autokton i vërtetë, e madje nuk ka caktuar as Shqiptarin për mëkëmbës ose kryeshef të rrethit në atë vis që nuk është bërë i famshëm me armën e vet ose nuk ka pasur lidhje të forta farefisnore.113) Krenaria popullore e Shqiptarit është majft i madh. Kur dikush një Shqiptar e pyet ç’është para se t’i përgjigjet se është musliman ose i krishterë, do të thotë se është Shqiptar. Kjo shprehje, duke e marrë parasysh kuptimin e saj, do të mund të shpjegohej se ai është banor i shkëmbit. Kjo mënyrë e manifestimit të individualitetit është shkak i veçantë i ndjenjave nacionale, sepse mënjanojnë atë përçarje e rreptë që sundon në viset tjera të Imperatorisë Osmane ndërmjet ithtarëve të këtyre dy feve. Shqiptarët, muslimanët dhe të krishterët flasin me gjuhën e njëjtë, i kultivojnë traditat e njëjta dhe kanë qëndrimin dhe zakonet e njëjta.
141
Mburrja e përbashkët nacionale është aq e fortë saqë nuk i ka dhënë vend ndikimit kundërshtues religjioz, që i ka ndarë anëtarët e këtij populli.114) Në radhët e ushtrisë së çrregullt, në të cilën në aspekt të ruajtjes së rendit dhe sigurimit të administrimit, u mbështet në fillim të invazionit turk, është themeluar shteti, kanë shërbyer paralelisht muslimanët Shqiptarë me të krishterët Shqiptarë. Pasi që Shqiptarët e të dy feve janë numruar brenda Mbretërisë Turke ndër më të guximshmit, për këtë gjithnjë janë gjetur në shërbim të pashait në Shqipëri. Të krishterët shqiptarë kanë kryer shërbimin ushtarak në ushtrinë turke gjatë kohës së luftës të Krimit.115) Njëmend, të krishterët edhe pse janë më të qetë se muslimanët dhe kanë më tepër prirje për bujqësi, megjithatë në mesin e tyre ka fare pak dallim. Të krishterët shqiptarë i kanë ruajtur armët e tyre dhe traditat militante dhe gjithnjë kanë dëftuar frymën nacionale të lirë, krenare dhe të rreptë. Kanë qenë tëfrymëzuar me ndjenjën nacionale sa edhe bashkëfisnorët e tyre që e kanë përqafuar islamin.116)


Dobësimi i shkallërishëm dhe tërheqja e krishterizmit


Për studimin e përhapjes së islamit në Shqipëri është me rëndësi e theksuara lartë, sepse kjo përhapje është sendërtuar suskesivisht në mesin e popullatës vendëse ashtu që nuk ka qenë e ekspozuar kurrfarë presioni nga jashtë. Në këtë aspekt të dhënat mbi aktivitetin misionarist, që i kemi në disponim, janë majft të kufizuara, sepse faqet e historisë shqiptare prej shekullit XV e deri në paraqitjen e Ali-pashë Tepelenës, gjatë treqind viteve duket se kanë mbetur pothuaj të zbrazëta.117) Prandaj, të dhënat që kemi mund të vijmë për kalimin në islam, që n ëkohën e përmendur ngadalë, por n ëkontinuitet është kryer, janë marrë nga kronikat e qarqeve të ndryshme kishtare dhe nga projektet, që kokë pas kohe i janë dërguar papës. Mirëpo, që vetë vetin kuptohet, esenca e këtyre burimeve u jep të dhënave, që merren nga këta, karakteristikë të mëngët, e sidomos n ëaspekt të atij cakut të lartësuar konvertimit. Madje asnjë prijës kishtarë i asaj kohe nuk ka mundur vetes t’ia paraqesë qëllimin e sinqertë gjatë pranimit të islamit, e sidomos ka qenë rëndë të kuptohet se ata kanë mund ta shpejgojnë mendimin e vet për ekzistimin e qëllimit të sinqertë. Vërtetë, ndonëse në shekullin XVI atje lindi rryma e prozelitizmit, megjithatë duhet se islami mjaft pak ka përparuar. Numri i të
142
krishterëve në Shqipëri në vitin 1600/1019 H. ka qenë dhjetë herë më i madh se i muslimanëve.119) Fshatrat me shumicë kanë qenë të banuara me të krishterë, në mesin e të cilëve ka qenë ndonjë musliman.120) Duke e marrë këtë parasysh, kuptohet se më të shpeshtë kanë qenë rastet e konvertimit në qytet. Për shembull te krishterët e vendit Tivur (Antivar) që kanë mbetur nga ata që janë shpërngulur në vendet fqinje të krishtere, qoftë nga shtresat e larta qoftë nga shtresat e ulta, shumica kanë kaluar në islam. Në këtë mënyrë, popullata e atjeshme e krishtere ka rënë.121) Pasi numri i muslimanëve është rritur, disa kisha janë shndërruar në xhamia. Ndonëse, në fakt, kjo gjendje ka qenë në kundërshtim me kushtet e shtruara të dorëzimit, popullata e atjeshme vendase, duke e ndërruar fenë, e ka konsideruar të arsyeshme t’i shndërrojë edhe tempujt e vet. Sipas versionit të autorit Ferlatit, pasi kanë prekur edhe në pullatin e kryepeshkopatës, ky ka qenë shkas për ankesën e tij. Kurse këtu ky pallat tetë vjet ka qëndruar i zbrazët, sepse kryepeshkopi Ambrosiusi duke ikur jashtë kufijëve turk rreptë ka vepruar kundër islamit i ka blasfemuar Pejgamberin e Zotit, natyrisht ka marrë guxim ta quaj fenë e tyre “dispozita satanike”, dhe për këtë arsye ikjen e ka konsideruar më të përshtatshme. Në vitin 1610 kanë mbetur vetëm dy kisha, që u kanë shërbyer për shkolla, kurse edhe këto kanë kaluar në duart e kishës latine perëndimore, por megjithatë i kanë plotësuar nevojat e bashkësisë së krishterë, që ka mbetur atje.123) Çfarë rëndësie kanë këto rrëthana mund të dëshmohet pak a shumë me fjalët e autorit Mark Bizit: “Atje ka pasur gjashtë qind shtëpi të cilat janë banuar pa dallim nga muslimanët, latinët dhe ortodoksët grekë. Muslimanët numerikisht kanë dominuar ndaj katolikëve dhe ortodoksëve.” Duke i marrë parasysh të dhënat që i kemi për lidhjet sociale ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve dhe për atë se ndërmjet këtyre dy bashkësive nuk ka kurrfarë vije që do t’i ndante, mund të mësojmë se si islami i ka arritur ithtarët në atë përmasë në të cilën ka rënë zelli dhe jeta shpirtërore e kishës. Shpesh ka ndodhur që prindërit e krishterë e kanë kurorëzuar vajzën e vet për muslimanin dhe nuk u kanë penguar të krishterëve këtë martesë.124) Nga këto martesa të përziera fëmijët mashkuj janë edukuar si muslimanë, deri sa fëmijëve femra u është lejuar të rriten në fenë e krishterë,125) vetëm që kjo leje nuk merrej parasysh për shkak se krerët kishtarë femrave të këtilla ua kanë ndaluar pjesëmarrjen n
143
ëritualet e shenjta dhe i kanë mbajtur jashtë kishës.126) Njëmend, disa popa në vendet më të vogla nuk i kanë zbatuar saktë urdhërat e eprorëve të vet, por megjithatë veprimi i tyre me femrat i ka shtyrë shumicen që ta përqafojnë fenë e burrave të vet. Megjithatë disa gra të krishtera kanë kultivuar disa besime zanafillore në aspekt të kryqimit dhe kanë dëshiruar t’i kryqojnë fëmijët e vet, duke parashtruar se ky është ilaq i suksesshëm kundër leprës, magjive dhe sulmit të ujqëve.127) Popat e krishterë kanë qenë të gatshëm t’i përforcojnë gratë muslimane që u vinin t’i kryqojnë fëmijët në atë besim të shtrembër.128) Ndjenjat fisnike ndërmjet ithtarëve të këtyre dy feve129) manifestohen në prezencën e muslimanëve në ceremonitë fetare, të cilat janë organizuar për nder të ndonjë të shenjti të krishterë. Me këtë rast autori Marko Bizi ka thënë: “Për shëngjergj, të cilin Shqiptarët sidomos e nderojnë, në këtë ka pasur më shumë muslimanë se të krishterë. 130) Sipas një versioni muslimanët shqiptarë edhe sot e konsiderojnë të shenjtë Marien (h. Merjemen), i respektojnë të shenjtit e krishterë dhe i vizitojnë varrezat e tyre. Po ashtu nga ana tjetër të krishterët u drejtohen me përgjërime turbeve të evliave (njerëzve të mirë) muslimanë me qëllim që t’ua shërojnë sëmundjet.131) Në vendin Kalevaki, ku banojnë 60 familje të krishtera kurse 10 muslimane, shumica e muslimanëve të martuar me të krishtera kanë marrë pjesë në mbajtjen e popit të atjeshëm.132) Marko Bizi këto të meta ka dëshiruar t’i shpjegojë në tri mënyra: me joshjen e dobive të kësaj bote, dëshira për shpëtiin nga haraçi, mungesa e klerikëve të aftë që në masë të mjaftueshme do t’i plotësojë nevojat shpirtërore të popullatës.133) Shumica e konvertimeve i atribuohet barrës së padurueshme të tatimit, që caktohet ndaj të krishterëve, dhe ceket se tërë fshatrat, që të shpëtojnë nga ky tatim, kanë bërë “renegatje”. Është e paundur të konkludohet, për shkak të ankesës e cila këtu u bë, që kjo anë nuk është e ndriçuar sa duhet, se për këtë vërtet ka mjaft arsye; ose që ky është interpretim i tensionuar i atyre që do të donin të gjenin arsyetim për konversionin e bashkëbesimtarëve të dikurshëm të vet, ose se kjo përbëhet prej pohimit hiperbollik të krishtarëve se absolutisht është e pamundur të përqafohet islami nga bindja. Me siguri se njerëzit, të cilët pastër vetëm për t’i shpëtuar tatimit ose, me shprehje tjetër, nga gjoba kanë ndërrur fenë e parë, ata pak janë të lidhur për fenë e vet. Njëkohësisht, ekzistimi aktual i popullatës së
144
shumënumërt të krishterë në Shqipëri dëfton se këto tatime nuk kanë qenë aq të rëndë që t’i detyrojnë në ndërrimin e fesë. Sikur të mund të gjenim diç më tepër nga ato ankesa, përgjithësisht të papërcaktuara, për “despotizmin turk”, do të mund të caktonimm sa ka pasur pjesë ai në këtë, por provat e versioneve verbale nuk duket se lehtë do ta sigurojnë rezultatin e këtillë. Tradita e keqe e Imperatorisë Osmane si shitja e pozitave provinciale atij që jep më shumë, dhe pacaktueshmëria e zgjatjes së këtyre pozitave, në të shumtën do të rezultonin me atë që nëpunësit, që do t’i zënin ato, do të përpiqen me të gjitha mejtt e mundshme që me nxjerrjen e parave të bëjnë kapital sa më të madh. Mirëpo, është e njohur se kjo barrë e rëndë është ngarkuar jo vetëm mbi të krishterët por në masë të njëjtë edhe mbi muslimanët.134) E vërteta, për nëpunësin lakmues e të padrejtë sigurisht më lehtë e ka pasur t’i bëjë të padrejtë tëkrishterit se sa uslimanit, e sidomos të krishterët janë akuzuar se kanë qenë në spiunazhë tradhtare me Venedikun dhe me shtetet tjera tëkrishtera dhe pjesëmarrës në komplotet e ndryshme rebeluese. Nëse gjendje ka qenë e këtillë, megjithatë nuk mund të dyshohet në ndikimin që e ka kryer aktiviteti i zellshëm për islamin në kierarkinë e atillë apatike të krishterë. Sikur islami të kishte në Shqipëri me tepër hoxhë - duke folur për pyetjet fetare, e lavdon sinqeritetin, butësinë dhe miqësinë e tyre Marko Bizi - do të nxiste progres të madh në të.135) Shumica e klerikëve të krishterë kanë qenë të paditur. Nëse disa prej tyre kanë ditur të lexojnë, më tepër kanë lexuar përmendsh se sa nga Shkriemt. Këta kanë qenë aq pakë të udhëzuar në detyrën e vet fetare që shumica nuk kanë ditur madje as përmendsh ta citojnë lutjen murgëtare.136) Edhe pse disa kanë ditur t’i citojnë lutjet n ëshërbimet e përbashkëta, të cilat janë të zakonshme dhe të caktuara që të citohen në gjuhën latine, megjithatë ka qenë rëndë në mesin e tyre të gjeshë ata që e kanë kuptuar atë gjuhë. Ata nuk kanë pasur dije tjetër mbi esencat e fesë së vet deri te ato të dhëna të papërcaktuara që janë mbështetur në traditën gojore.137) Autori i përmendur mendon se për këto të meta përgjegjës janë ata që kanë qenë në pozitat peshkopike. Ai po ashtu i konsideron përgjegjës edhe për numrin e pamjaftueshëm të klerikëve, për mosdijen e atyre që kanë qenë në detyrat shpirtërore, për jetesën dhe vdekjen e shumë të krishterëve e që nuk e kanë mësuar as “Besojnë”,138) për “renegatjet” të cilat
145
ndodhnin kudo. Ai parashtron se atje do të zhduket krishterizmi nëse kësaj nuk i gjendet ilaqi.139) Me këtë rast është me rëndësi të përendet se klerikët shqiptarë nuk kanë qenë, sikur kanë qenë këtë ortodoksët në viset tejra të Mbretërisë Turke, ruajtës të vetëdijes dhe synimit nacional. Ndonëse edhe në mesin e popave tjerë ortodoksë ka pasur të padijshëm, megjithatë atame përkushtim e kanë ruajtur detyrën e lojalitetit krishterizmit që është themel i jetës nacionale, si për shembull te Grekët.140) Te Shqiptarët, përkundrazi, ndjenjat nacionale janë plotësisht të ndara nga besimet religjioze. Sa i përket qëndrimit ndaj Turqëve, ata kanë qenë të bindur, që rrjedh nga besnikëria ndaj frymës së vjetër feudale, se duhet t’u nënshtrohen urdhërave të tyre, pasi ata janë zotërinj të vendit.141) Nuk ka pasur raporte miqësore ndërmjet klerikëve dhe popullatës. Këtë e konfirmon një rast i çuditshë mi konversionit: Në kohët e vejtra, deri sa ende tërë Shqipëria ka qenë e krishterë, në Shkodër gjendej fotografia e bukur e Maries. Në mauzoleun, ku ishte e vendosur kjo fotografi, vinin me mijëra njerëz nga të gjitha viset, kanë dhënë dhurata, përunjtur luteshin dhe për hallet e veta ilaq kërkonin. Për shkak të diçkahit është krijuar armiqësi jo e qetë ndërmjet popullit dhe klerikëve. Një ditë janë futur me forcë në kishë dhe kanë deklaruar se, nëse klerikët nuk i plotësojnë dëshirat e tyre, të gjithë tokë do ta lënë Jezusin dhe do ta përqofojnë Muhammedin. Pasi klerikët me këmbëngulësi ka mbetur n ëvendimin e vet, qoftë ajo drejtë ose shtrembër, populli ka shqyer e thyer nga dyert çdo gjë që kanë qenë rruzare e kryqore dhe në mllef me këmbë i ka shkelur, dhe shkuan drejt deri te xhamia më e afërt, ku imami i ka pritur si muslimanë të vërtetë.142) Për shkak të negligjencës dhe pakujdesjes së klerikëve të krishterë në shoqërinë e krishterë u krijuan shumë keqpërdorime dhe parregullësi. Një nga këto shfaqje të kundërta me rregullat kishtare është edhe martesa civile, që është lidhur pa lutje zyrtare dhe pa leje të klerikut, kurse i cili duket i afërt me besimin islam. Që kësaj t’i dilet në fund, bashkëshortët janë përjashtuar nga bashkësia deri sa nuk fillojnë të veprojnë sipas kanoneve kishtare dhe rregullave bazore.143) Rrethanat shoqërore të shekullit XVII dhe faktorët tjerë, në të cilët dëftuam më lartë, i treguan me bollëk rezultatet e veta: numri i popullatës së krishterë ka filluar në mënyrë rapide të bjerë. Për
146
periodën prej tridhjetë vjet, që mendohet i shkurtër për popullin e vogël, d.m.th. prej vitit 1620 deri më 1650 /1030-1060 H. tregohet se islamin e kanë pranuar deri në 300.000 Shqiptarë.144) Në tërë dioqezën tivarase në vitin 1624 kanë qenë vetëm dy mijë katolikë. Në vetë qytetin ka mbetur vetëm një kishë dhe para fundit të atij shekulli kisha erdha në gjendjen e atillë sa nuk është përdoruar për liturgjitë e krishtera, sepse në qytet nuk ka pasur të krishterë pos vetëm dy familje.145) Diç ë vonë, më 1651/1062 H., marrë në përgjithësi, shumicën e kësaj ane e përbënin femrat. Shkallërisht gjendja e krishterizmit bëhej gjithnjë e më dobët. Katolikët numerikisht filluan të humbin: proporcioni i njërës palë pothuaj dyfishë ka rënë. Mashkujt e krishterë me turma e lëshonin krishterizmin dhe e pranonin islamin.146) Kurse 100 vjet para kësaj të krishterë ka pasur dhjetë herë më tepër se sa muslimanë.147) Të krishterët e kryepeshkopatës së Durrësit numerikisht kanë rënë në gjysmë.148) Krishterizmi i dioqezës së Krujës gjatë tridhjetë vjetëve e përqafoi islamin.149) Klerikët e ulët, në kundërshti mme udhëzimet e eprorëve të vet, deri sa masës ia lexonin meshën nga një anë, nga ana tjetër nëpër gishta ka shikuar se si kjo të gjithë njëri pas tjetrit deklaron konvertizmin e vet në islam. Rezultat i kësaj ka qenë ky që fëmijët e tyre përgjithmonë kanë qenë të humbur për kishën e krishterë.150) Edhe popat e fshatrave, të cilët nëpër gishta shikonin se si prindërit e krishterë po i kurorëzojnë vajzat e tyre për muslimanët, iu kanë ndarë kungatë këtyre grave,151) dhe kjo gjendje, përkundër mallkimeve të klerikëve të lartë, sipas dëshirës së klerikëve ka vazhduar.152) Shumica e klerikëve të ulët janë akuzuar për jetë të pamoralshme. Rrallë shkonin në ritualin e rrëfimit, madje në banesat, veçan të caktuar për popat, janë organizuar gosti. I kanë shitur pasuritë kishtare dhe, duke i lëshuar detyrat e veta shpirtërore, tërhiqeshin në skaj. Kur merrej vesh për ata që për këtë gjendje kanë mund të thirreshin në përgjegjësi, këta strehoheshin nën patronazhin e Turqëve.153) Edhe françeskanët e arsimuar, që ishin dërguar në plotësimin e nevojave shpirtërore të popullit, nuk kanë ngecur në grindje dhe luftëra, të cilat shpesh vinin edhe deri në gjyq, kurse kjo ndodhte para përbuzjes popullore me çmimin e mospërfilljes së detyrave.154) Famullia Pullati vetëm njëherë ka mund ta sheh fytyrën e peshkopit në tridhjetë vjet, kurse atje kanë banuar rreth 6000 të krishterë.155) Madje ka pasur famulli në brendi që nga 40 vjet nuk kanë pasur asnjë klerikë. Më në fund janë dërguar katër françeskanë që të
147
ndërmarrin masat e nvojshme kundër kësaj gjendjeje. Këta në raportet e veta zyrtare, të drejtuara qendrës shpirtërore, kanë njoftuar se nuk kanë pasur kurrfarë pengese nga ana turke deri sa e kanë vizituar atë anë dhe e kanë kryer misionin e vet.156) Peshkopi shkodran, i cili ka qenë despot edhe më sytë e klerikëve të nënshtruar edhe në sytë popullit, është orvatur me anë të Turqëve të mbahet në këtë pozitë.157) Kuptohet sedinjitarët kishtarë, sipas fermanit mbretëror, kanë tubuar të ardhurat nga populli në famullitë e veta.158) Kryepeshkopi në Tivar, i cili ishte në atë pozitë ndërmjet vitit 1599 dhe 1607, ka marrë haraçin nga çdo familje e krishterë nga 2 aspra, nga çdo kurorë e parë nga 12, në rast të kurorës së dytë 24, e nga i treti nga 40. Për arritjen e këtij haraçi në të gjitha famullitë, në rst nevojë, iu drejtoheshin nëpunësve turqë për ndihmë.159) Në brendi të tërë Shqipërisë nuk ka pasur madje asnjë shkollë të krishterë.160) Edhe vetë popat dobët kanë lexuar e shkruar. E vërteta, disa prej tyre janë dërguar në Itali për studime, por shkuarja e tyre n ëkëtë vend rezultonte me dë, sepse ata popa që atje shkuan për shkak të shkencës, duke u mësuar në jetë më komode, nuk dëshironin të kthehen në vendlindje. Deri sa klerikalizmi ishte në mosdijen e këtillë dhe deri sa kështu letargjisht ishte në kryerjen e detyrave, nuk është për t’u çuditur që bota e rëndomtë nuk ka ditur as principet themelore të fesë. Prandaj, për shkak të abuzimeve dhe prishjes është kryer-sipas fjalëve të një kleriku të lartë të këtushëm - “plaçkitja më e madhe e kopshtit hyjnor”.161) Shumë të krishterë me vite kanë jetuar në konkubinat, e nganjëherë e kanë aplikuar edhe poligaminë.162) Përkundër këtyre rrethanave, popat njerëzit e tillë i kanë pranuar në kungatë.163) Në aspekt të poligamisë të krishterët dhe muslimanët aq janë përzier sa që për shkak të kësaj përzierjeje, i kanë marrë muslimanët pë rnunë me rastin e kryqimit të fëmijëve dhe veçanërisht ndaj besimit të vjetër të shtrembër i janë adaptuar kryqimit të fëmijëve muslimane.164) Ja, e këtillë ka qenë gjendja e kishës së krishterë kah fundi i shekullit XVII në Shqipëri. Madje edhe shkasi më i vogël ka mjaftuar për ndërrimin e fesë. Edhe nënshtrimi i katolikëve, të cilët në shekullin e njëjtë kanë organizuar kryengritje, është një nga faktorët e mjaftueshëm mpër forcimin e afinitetit drejt islamit, kurse largimit nga kisha. Kryengritja në të cilën aludohet këtu është ajo që e ka organizuar kryepeshkopi tivaras Gjorgji, që gjendej në atë pozitë
148
shpirtërore ndërmjet vitit 1635 dhe 1644. Gjorgji u përpoq me ndihmën e peshkopit në Durrës, Shkodër dhe Alsonë t’i trazojë krerët e krishterë kundër pushtetit turk dhe t’u rekomandojë që t’i bashkangjiten Venedikut (Mletasëve). pasi atëherë Republika Mletase ka qenë në paqë me Turqinë, për sendërtimin e kësaj kryengritjeje është ofruar rasti vetëm në vitin 1645/1055 H., kur lindi lufta ndërmjet Turqisë dhe Venedikut. Venedikasit u përpoqën ta kthejnë Tivarin, të cilin para pushtimit turk e kanë mbajtur 300 vjet në duart e veta, por fushata nuk u pati sukses. Shqiptarët e krishterë, pasi pajtoheshin me armiqët e Turqisë dhe fshehtas i ndihmonin, patën merituar denimin, dhe i humbën privilegjet e veta të vejtra. Kurse ortodoksët - pasi janë frikësuar që atje sërish mos të vëndoset pushteti venedikas, dhe në pajtim me këtë pasi i kanë mbetur lojal Turqisë - kanë fituar atoritet dhe mirënjohje të veçantë që kanë mbetur besnikë. Me këtë rast shumë katolikë kanë përqafuar islamin ose i janë bashkangjitur kishës lindore. Bashkangjitja e tyre kishës lindore është me rëndësi. Kjo dëfton se anëtarëve të një populli nuk i është bërë dhunë për shkak se kanë qenë të rkishterë as qëishte ndërmarrë diç me dhunë që me forcë të kthehen në islam. Katolikët, që e përqafuan islamin, e kanë ndërruar fenë që të shpëtojnë nga pozita e keqe, në të cilën kanë rënë për shkak të mossuksesit të ndërmarrjeve të tyre kryengritëse. Këta do të mund ta arrinin qëllimin e njëjtë sikur t’i bashkoheshin kishës lindore, autoriteti i të cilëve në Tivar atëherë edhe më tepër u rritë. Sikur mos të kishin vepruar në këtë mënyrë, kjo dëshmon se ata mjaft dobët kanë qenë të përkushtueshëm ndaj krishterizmit. Vërejtja e njëjtë vlen edhe për ata të krishterët e shumënumërt të cilët në vitet e fundit e kanë përqafuar islamin. Zmajeviqi i cekur shkruan se këta kanë ndërruar fenë që të shpëtojnë nga haraçi, por, si e shpjeguam këtë më lartë, duket se ka pak mundësi se këtë e kanë bërë nën presion. Një kryengritje u paraqit edhe në vitin 1646. Nismëtar i saj ka qenë kryepeshkopi me emrin Jozef Bonaldo. Ka konkluduar fshehtas me krerët e Tivarit, Shkodrës dhe vendeve të tjera që t’i hapin dyert e qyteteve të veta Venedikasve, por megjithatë as atëherë nuk u sendërtua qëllimi i kryengritësve. Ushtria turke e shtypi kryengritjen, kurse në këtë e kanë ndihmuar edhe ata nga popullata e krishterë që kanë qenë kundër kryengritjes. Shumë Shqiptarë, ndikimi i të cilëve do të mund të ishte i rrezikshëm, janë internuar në brendi të Turqisë. Rreth tre mijë kanë kaluar edhe në tokën venedikase. Të tjerët kanë
149
rënë në frikë dhe kanë qenë të detyruar të paguajnë për jolojalitetin e tyre gjoba të rënda të caktuara për të rriturit.165) Është e mjerueshme ajo që autorët e krishterë, që flasin se Shqiptarët me presion të dhunës dhe haraçeve të paligjshme janë detyruar në ndërrimin e fesë,166) i përdorin shpesh shprehjet e përsëritura. Këta autorë nuk na ofrojnë të dhënat se ankesat e tyre a janë të provuara me fakte apo jo. Zmajeviqi i fillon shpjegimet e veta mbi konversionin e dy mijë njerëzve me numrimin e tatimit dhe të dhënave tjera, me të cilat kanë qenë të ngarkuar të krishterët, por pranon se edhe muslimanët i kanë dhënë tatimet e njëjta përveç tatimit personal (xhizjes). Shkruan se ky tatim personal ka qenë 6 talira në vit për personin mashkull,167) dhe shpjegimet e veta kështu i përfundon: “Populli ka qenë i plagosur me këto tatimenë vendin më të ndieshë, d..th. në interesin e kësaj bote. Marrja parasysh e këtij interesi rrjedh nga nevoja ose nga instinkti i jashtëzakonshëm natyror, dhe këta 2000 njerëz, që hoqën dorë nga feja e vet, që t’i shpëtojnë haraçit, ka pasur të drejtë të heq vështirësi.168) Në theksimet e këtij autori pohohet se shumë kanë kaluar në islam për të shpëtuar nga haraçi, e megjithatë nuk shihet asnjë provë për padurimësinë aq të madhe të tatimeve që i kanë paguar katolikët që të detyrohen ta ndërrojnë fenë. Nuk mund të priten në raportet e një kleriku shpjegiemt pë riniciativat e ndërmarra të muslimanëve për arritjen e konvertitëve të krishterë. Vetëm në një krahinë, për shkak të kontakteve me Turqit (muslimanët), shihet aluzioni në atë “se i ka kapluar e keqja e pabesimtarëve”. Njëkohësisht veçan ceket shkaku se këty janë larguar nga krishterizmi që të mund të martohen me Turkeshat.169) Nuk ka dyshim se këtu ka qenë majft i fuqishë mndikimi islam. Po ashtu ka aluzione se të krishterët kanë qenë të ekspozuar rrezikut të ndërrimit të fesë për shkak të mungesës së udhëheqësve fetar, popave, në vendet të quajtura Biskashi dhe Bazi, ku ka pasur rreth 1000 banorë të përzier.170) Zmajeviqi thekson se në krye të një familjeje bujare të banuar në rrethinë të Tivarit, kanë qenë dy vëllezër dhe se më të vjetrin kushërinjt e tij muslimanë nga ky vend e kanë lutur ta ndërrojë fenë. Në fillim cek se më i riu ka pasur afinitet dhe aftësi për profesionin e popit. (“Pasi Turqit familjen e tij e kanë konsideruar me ndikim, si pop ka mundur shumë shërbime t’ua bëjë të krishterëve, ndonëse nuk ka qenë i pasur.”)171) Pa dyshim, edhe këto fjalë dëshmojnë se
150
muslimanët - shpesh për shkak të krishterizmit të tyre - nuk kanë vepruar keq me të krishterët, përveç nëse të krishterët nuk tregoheshin politikisht të dëmshëm. Zmajeviqi me prejardje është shqiptar. Për dallim nga peshkopët tjerë nuk është vendosur në dheun venedikas por, duke u kthyer në vendlindje, atje ka jetuar.172) Deri sa ka qenë atje, vetëm që është pranuar mirë nga ana e nëpunësisë turke, por edhe nga ana e pashës më të lartë në Shqipëri. Pasha në divanin e vet i ka dhënë vend të posaçëm, dhe kur përndryshe e vizitonte, ai e përcillte deri te dyert.173) “Ky barbar, që nuk i gjason Turkut por të krishterit bujar”, ky pasha musliman, në lytjen e kryepeshkopit duke dhënë urdhër që të kthehet të merrë tatimin për vitin vijues popullatës së përzier të katër qytezave,174) ka treguar me këtë mirëkupti mkundruall gjendjes materiale të të krishterëve. Nëse është vepruar keq me ndonjë klerik, kjo në ëtë shumtën e rasteve ka ndodhur për shkak të dyshimit të letërkëmbimit tradhtues dhe ndërsimit (nxitjes) me armiqët e Turqëve. Udhëtimi i shpeshtë i klerikëve në Itali, me arsye i ka dhënë vend këtij dyshimi, përndryshe duket se nuk ka shkaqe të sigurta për ankesat e klerikëve në vepriemt e këqia të muslimanëve me ta. Zmajeviqi thotë se madje edhe kishtarët e imtë kanë gëzuar së tepërmi dashuri dhe konsideratë të dinjitarëve të lartë turqë.175) Shembull i ngjashëm është parë edhe në Bosnje, në famullinë zenicase. Një klerik, që ka qenë atje në shekullin XVIII, për shkak të shoqërimit të vet intim me muslimanët ka nxitur dyshimin se synon ta përqafojë islamin, dhe për këtë arsye peshkopi i tij kompetent nën mbikqyrje e ka dërguar në Romë.176) Konvertimet e shumta në historinë e Shqipërisë, që kanë ndohur në shekullin e XVII, nuk janë vërejtur në kohët e mëvonshme. Mirëpo, edhe sot e kësaj dite ndodhin rastet individuale të konversionit. Epërsia numerike e muslimanëve në viset e Toskëve, në Shqipërinë jugore, ka shpjerë deri te cungimi i interesit të popullatës së krishterë. Kara-murtatët (tradhtarët e zi), të cilët e përbënin bashkësinë prej nga 30 fshatrash në rrethinën e Pogomnjanit, kanë qenë deri në shekullin XVIII në krishterizëm. Pasi nuk kanë pasur fuqi të mjaftueshme që t’u kundërvihen sulmeve të përhershme të fqinjve të vet muslimanëve, banorëve të Leskovikut, janë grumbulluar në kishë dhe filluan t’i lusin shpirtërat e të shenjtëve të krishtrë që t’i shpëtojnë. Janë zotuar se do të agjërojnë deri sa nuk u vjen ndihma shpirtërore, më së largu deri në ëKërshëndella. Më në fund erdhën edhe Kërshendellat, kurse çudia e
151
pritur nuk ndodhi. Për këtë janë zemëruar dhe, duke e lëshuar krishterizmin, e kanë pranuar islamin, dhe duke i kapur armët pas konvertimit të tyre, kanë mësyrë në armiqët e vet të vjetër, i kanë mbytur dhe i kanë konfiskuar pasuritë e tyre.177) Duket se feja e përbashkët nuk ka mundur të ëndikojë në çështjen e gjakmarrjes ndërmjet fiseve arbanase. Madje deri në shekullin e XIX shumë fshatra e fise për shkaqe të vogla kanë ndërruar fenë. Disa fise të krishtera kanë përqafuar islamin, sepse popi, që atje punonte në shërbim shpirtëror, ka insistuar, që në kohë të papërshtatshme, shumë herët, të vijnë në lutje të përbashkët.178) Në kohët më të vonshme llogaritet se në Shqipëri ka një milion muslimanë, e të krishterë gjysma, vetëm se ky numër nuk është aq i sigurtë. Tërë fisi Mirëditë është katolikë. Këta i kanë dhënë fjalës sulltanit me kusht që asnjë muslimanë nuk guxon të banojë në territorin e tyre, por ithtarë të këtyre dy religjioneve ka pathuaj në të gjitha fiset tjera. Mund të thuhet se gati tërë Shqipëria e mesme është muslimane. Muslimanët në Shqipërinë e veriut paraqesin 60% të popullësisë së atjeshme. Sa i përket popullësisë së krishterë, me përqindje janë më të fortë në Shqipërinë jugore, e sidomos në viset kufitare me Greqinë.*)

[forum126]

Islam në Serbi

Për herë të parë Serbia në vitin 1375/777 H. ka filluar të paguaj haraç, kurse në vitin 1389/792 H., pas humbjes së tmerrshme n ëKosovë, e ka humbur mëvetësinë e vet. Në fushëbetejën e Kosovës i kanë lënë jetat edhe mbreti serb edhe sulltani. Trashëgimtarët e këtyre sunduesëve kanë lidhur marrëveshje. Princi i ri serb Stevani e pranoi protektoratin turk mbi Serbinë. Edhe motrën e vet e martoi për sulltan Bajezidin, dhe në pajti mme këtë u lind njëfarë vëllezërie ndërmjet tyre. Në përleshjen e Nikopojes (1394/787 H.) që iu siguroi Turqëve sundimin në siujdhesën Ballkanike pos Stambollit, fati i luftës i luhatur i fuqive ndihmëse serbe patë anuar në anën turke. Në përleshjen trimërore në fushën e Angorës (1402/805 H.), kur Timurlenku e shkatërroi fuqitë turke dhe e robëroi BAjezidin, ka qenë i pranishë Stevani me forcat serbe dhe ka qenë dëshmitar i shkatërrimit të dhëndërrit të vet. Stevani, në vend që ta shfrytëzojë humbjen e Turqëve, i ka mbetur besnik fjalës së dhënë, dhe ka qenë në
152
miqësi me bijtë e Bajazidit deri sa nuk e kthei fronin e humbur të babait të vet. Nën Gjorgje Brankoviqin, i cili e trashëgoi, Serbia ka pasur një lloj të gjysmëpavarësisë, por ky njeri e ngriti masën në kryengritje në vitin 1438, dhe Turqia për së dyti e shkeli Serbinë. Diç më vonë Serbia qe e detyruar ta pranojë protektoratin hungarez, por pas humbjes së Ivan Hunuiadit në vitin 1444 në VArna, Serbia edhe njëherë ra nën haraç dhe më në fund në vitin 1459/864 H. u bë krahinë e Imperatorisë Turke. Ata Serbë që janë konvertuar paj betejës në Kosovë duket se kanë ditur për fatin e bashkësisë së vogël islame, e cila para kësaj nja 100 vjet ka jetuar në Hungari dhe plotësisht qe çrrënjosur, sepse duket e pamundur që kjo njohje nuk ka pasur ndiki mnë prioritetin e tyre Turqisë kundruall Hungarisë. Fati i kësaj bashkësie islame është ky: Në vitin 1228/626 H. Jakut Hameviu, duke qëndruar në Halep, është takuar me disa që i kanë takuar kësaj bashkësisë së vogël të Evropës së mesme. Sipas të dhënave në këtë pikëpamje flokët dhe fytyra e këtyre muslimanëve janë të kuqrremta. Quhen pjesëtarë të fisit Bashkir. Në Hakep i dëgjonin ligjëratat e fikhut (të drejtës) së drejtimit të Ebu Hanifes. Jakuti, duke e cekur kuvendimin me ta, thotë: “Njërin nga ata, që më duhej inteligjent, e kam pyetur për shumëçka për vendin e tij. Ai m’i ka dhënë njoftimet vijuese: - Vendi ynë atje më tej pas Stambollit i përket mbretërisë së popullit që quhen Hungarezë. Ne jemi muslimanë dhe jemi shtetas të mbretit të tyre. Viset ku jetojmë gjenden afër kufirit të mbretërisë. Kemi 30 fshatra, që sipas madhësisë do të mund të quheshin qyteza. Por mbreti nuk na lejon që rreth tyre të ndërtojmë mur, duke iu frikësuar mundësisë që mos të ngritemi në kryengritje. Gjendemi në gjendje të ngushtë në mesin viseve të krishtera. Nga veriu i kemi Sllavenët, e nga jugu papatin, ajo papëri që është kryeparë i të gjithë Frankovitëve*) dhe, në sytë e tyre, zëvendës i Mesiut. Në perëndim i kemi viset që janë të ngjitura me Andaluzinë, kurse n ëlindje i kemi krahinat e Bizantit. Gjuha jonë është nga gjuhët frankovite. Edhe veshemi sipas mënyrës së tyre. SHërbejmë me te së bashku në ushtri dhe sulmojmë së bashku në armiqtë e tyre, sepse edhe armiqët e tyre janë kundërshtarë të islamit. - Pas kësaj e kam pyetur se si ata, kështu të ngushtuar ndër të krishterët, e kanë përqafuar islamin. Ai m’u përgjegj: - Sipas gojëdhënës sonë, kanë ardhur shtatë muslimanë nga viset e Bullgarisë dhe u vendosën në mesin tonë. Këta me mjaft butësi dhe njerëzi na
153
kanë tërhequr vërejtjen në mashtrimet tona dhe na treguan rrugën e drejtë të islamit. Më vonë i Gjithëlartësuari na ka qenë udhëheqës, na ka hapur zemrat drejt fesë së lartësuar. Të gjithë kemi ndërruar fenë. Kemi ardhë në këtë vend që ta mësojmë mësim-besimin. Kur të kthehemi në vendin tonë, neve populli do të na konsiderojë. Ata do të na besojnë udhëheqjen fetare.”179) Islami ka mundur të ekzistojë në mesin e këtyre Bashkirëve në Hungari deri në vitin 1340/741 H. Atëherë mbreti hungarez Karlo Roberti i ka detyruar shtetasit e vet, që nuk kanë qenë ende të kryquar, që të kryqohen os eta lëshojnë shtetin e tij.180) Muslimanët në Serbi, sikur edhe vendasit e tyre të krishterë, shpëtuan nga sundimi hungarez. Kështu kur u gjetën para alternativës: ose sundimin e Hungarezëve katolikë ose sundimin e muslimanëve Turqë, këta i kanë dhënë prioritet - pasi Serbët i janë fuqishëm lojal kishës lindore - sundimit tolerant musliman ndaj sundimit të Latinëve (katolikëve), e cila është e pashoqërueshme dhe plotë frymëzim të konvertimit tiranik. Një tregi mi vjetër në këtë aspekt na paraqet ndjenjat e atëhershme kështu: “Gjatë kohës së luftës ndërjet Hungarezëve dhe Turqëve sunduesi serb Gjorgje Brankoviqi e pyeti Huniadin: - Nëse fiton, si do të sillesh me ne? - në çka mori përgjigjen: Do ta konstituojmë katolicizmin. Pastaj iu drejtua sulltanit. - Nëse e arrini fitorën, ç’do të ndërmerrni kundër fesë tonë? - Pranë çdo xhamie do të mund të gjendet nga një kishë; sido kush dëshiron do të mund të lutet - mori përgjigjen.181) Një kohë pas kësaj garnizoni i kalasë së Beogradit nga intrigat e popave serbë ka qenë e detyruar t’ia dorëzojë turqëve.182) SHumë më vonë popullata e Smederevës në Danub i ka dalur përpara ushtrisë turke, dhe Turqit i shpëtuan nga sundimi i fqinjëve të tyre katolikë.183) Përhapja e islamit në mesin e serbëve fillon pas betejës në Kosovë. Një pjesë e konsiderueshme e atyre nga familjet e vjetra feudale, që e kanë mbijetuar betejën e Kosovës ose që nuk janë shpërngulur në shtetet fqinje të krishtera, vullnetarisht e ka përqafuar fenë e Muhammedit a.s. që t’i ruaj të padëmtuara privilegjet e veta të veçanta.184) Mirëpo, sulltanët në këta bujarët, që në mënyrën e tillë janë konvertuar, kanë gjetur propaganduesit më të zellshëm për përhapjen e islamit,185) por megjithatë shumica e popullësisë në Serbi, përkundër fatkeqësive, i ka mbetur besnike fesë së vjetër. Në mesin e popullësisë së Serbisë së vjetër186) që për turqit paraqiste pjesën lindore
154
të Shqipërisë - të shpeshta kanë qenë rastet e konvertimit. Islami në këto vise shkallërisht ka përparuar deri në shekullin e XVII. Në atë kohë Austrianët i kanë nxitur Serbët në kryengritje, por pasi Turqit e shkelën këtë trazirë, kaluan në Hungari me patrikun Arsenije Çarnojeviqin III rreth 40.000 familje serbe. Grupa tjetër i refugjatëve prej 15.000 familjeve u shpërngulë në vitin 1729, dhe në këtë anë kanë mbetur shumë pakë autoktonë.187) Kolonistët shqiptarë, që vinin nga jugu, filluan t’i popullëzojnë këto anë të lëna. Gjatë kohës së popullëzimit të këtyre Shqiptarëve, ata pothuaj të gjithë ishin katolikë, por pasi u vendosen në Serbi, shkallërisht e kanë pranuar islamin. Ndonëse në kohët e fundit pjesa e mbetur e katolikëve Shqiptarë paraqet pakicë të vogël, megjithatë numri i tyre është rritur me shpërnguljen e atyre nga kodrat e larta. Mirëpo, edhe këta shkuan pas shembullit të Shqiptarëve të krishterë që erdhën para tyre, dhe shkallërisht u islamizuan.188) Pas shpërnguljes së Shqiptarëve islami shpejtë u përhapë në mesin e popullësisë së mbetur serbe. Përndryshe, popat serbë kanë qenë mjaft të paarsimuar. Me shumë vështirësi i kanë lexuar librat e lutjeve. Duhet se të arsimuar pothuaj nuk ka pasur. Ata nuk kanë mundur t’i predikojnë popullit, kurse as katekizmin nuk kanë dijtë t’ua mësojnë të tjerëve. Për këtë shkak madje ka qenë vështirë të gjeshë një të vetmin njeri në tërë fshatin që e ka ditur lutjen “Ati ynë” ose numrin e urdhërave të shenjtë.189) Për shkak të kryengritjes, që filloi në vitin 1689/1101 H., Porta e Lartë e emëroi në Pejë patrikun e ri serb, por për shkak të kryengritjes së sërishme në vitin 1737/1140 H. tërësisht është hequr patrikana e Pejës, kurse kisha serbe i është bashkangjitur patrikanës greke. Pas kësaj filluan t’i mbushin kishat serbe me popa grekë, të cilët së bashku se bejlerët dhe pashatë filluan t’ua thithin gjakun popullatës së mjerë të krishterë Serbëve u qe ndaluar gjatë lutjes të shërbehen me gjuhën nacionale. Librat e vjetra fetare, të cilat kanë qenë të shkruara sllavisht, janë grumbulluar dhe janë dërguar në Stamboll.190) Nuk duhet çuditur se krishterizmi i atjeshëm, duke jetuar në këso rrethanash dhe nën udhëheqjen e popave të këtillë, ka filluar të bjerë. Edhe pse është islamizuar qysh para shpërnguljes (së Çarnojeviqit, vër. N.I.) ana e Gorës, që i takon Prizrenit, megjithatë familjet e krishtera të mmbetura, të shkapërderdhura, disa herë i janë drejtuar peshkopit grek në Prizren dhe kanë kërkuar , por nuk u është
155
ndihmuar. Kështu fëmijët e atjeshëm kanë mbetur të pakryquar, martesat dhe varrimet e të vdekurve kanë mbetur pa shenjtërim kishtar, kurse vendet e shenjta kanë filluar të shndërrohen në gërmadha.191) Duket se banorët muslimanë të rrethinës së Opojës, që sot janë rreth 9000, shumica janë nipër të popullatës së vjetër sllavene.192) Në fillim të shekullit XVII - shkruan Marko Bizi - në Gjakovë ka pasur rreth 120 familje katolike, 200 greke, e po aq edhe muslimane.193) Njëqind e dhjetë vjet më vonë, popullata e çdo shtëpie është konsideruar islame, sepse eprorët e pranve familjare kanë pranuar islamin, vetëm disa fëmijë dhe gra kanë mbetur me emrin e krishterë. Popullësia e fshatit Leqores kah mesi i shekullit XVIII ka qenë katolike; deri sa në vitin 1863/1280 H., nga 80 familje të tyre kanë mbetur vetëm 25 në krishterizëm. Më në fund, si popullësia e këtij fshati, ashtu edhe e fshatrave fqinje, e kanë lëshuar plotësisht krishterizmin.194) Ndonëse deri para pak kohësh në fshatra janë vërejtur disa nga traditat e vejtra krishtere, siç është ndezja e buzmave, të cilët special i sillnin nga mali, megjithatë edhe këto tradita nga pak po zhduken.


Islami në Mal të Zi

Serbët, që nuk deshën pas thyerjes së mbretërisë në Kosovë t’u dorëzohen Turqëve, dhe të cilët kanë dëshiruar të jetojnë në liri, janë strehuar në viset e egra dhe malore të Malit të Zi. Nuk kemi për qëllim të lëshohemi në studimin e historisë së këtij fisi trim, i cili, duke luftuar me shekuj nën udhëheqjen e kryeparit shpirtëror dhe botëror, 195 është orvatur ta ruaj në male, për kundër furtunave dhe forcës, njëfarë shteti të krishterë, përkundër asaj që bashkëfistarët e tyre kanë rënë nën pushtetin islam. Tek ata themeli i mëvetësisë dhe individualitetit nacional është lojaliteti i fortë fesë së krishterë. Natyrisht, nuk mund të pritet depërtimi i lehtë i islamit në mesin e tyre. Megjithatë shumica të vendosur në kufirin e Malit të Zi në shekullin e XVII kanë kaluar në islam dhe kanë hyrë në shërbim të peshëve nga vendet e afërta. Por në vitin 1703/1115 H., peshkopi Petroviq,*) që ishte në krye të shtetit, i ka ftuar në kuvend anëtarët e të gjitha fiseve dhe u ka thënë që pë rekzistencën e shtetit dhe fesë së tyre nuk ka rrugëdalje tjetër pos t’i shkatërrojnë muslimanët, që gjenden në mesin e tyre. Në pajtim me këtë, ata Malazezë që nuk
156
dëshiruan ta lëshojnë islamin dhe të kthehen në krishterizëm, gjakëftohtësisht gjatë një Kërshëndele një nga një janë mbytur.196)



Islami në Bosnje dhe Hercegovinë

Kalimi i bogumilëve në islam

Për vëmendje të veçantë janë rrethanat religjioze dhe sociale të këtij vendi para pushtimit turk. Shumica e popullësisë së atjeshme i përkiste sektit heretik të krishterë të bogumilëve. Këta skizmatikë prej shekullit XIII kanë qenë të nënshtruar persekutimeve të papave. Madje papët kundër tyre disa herë kanë rekomanduar luftë kryqtare.197) Papa Ivani XII në një letër mbretit boshnjak shkruan: “Djali ynë i dashur, princi boshnjak i vlefshmi Stevan! E dijmë, se je bir besnik i Kishës. Për këtë arsye presimm ndërmjetësimin tënd në shkatërrimin e heretikëve në vendin tënd. Presin se do t’i ndihmoshë inkuizitorit tonë Fabiusit, sepse renegatët (heretikët) e konsiderojnë Bosnjën vend të shëndoshë. Janë tubuar nga anët e ndryshme të botës dhe dëshirojnë që atje ta mbjellin farën e mashtrimit neveritës. Këta njerëz, të mësuar në intrigat e Luciferit (Iblisit) të vjetër, të armatosur me helmin e modestisë së rrejshme, nën maskën e krishterizmit përpiqen t’i helmojnë mendjet e katolikëve. Fjalët e tyre futen porsi kanceri. Vegimisht janë të dëlirë, por në fshehtësi janë të gatshëm edhe në mbytje. Këta janë ujqër në formë qengjash. T’i gjuajnë dhe t’i mashtrojnë kopetë me shpirtëra modestë të Jezusit, e fshehin egërsinë e vet.” Vuajtjet që i kanë pësuar bogumilët në shekullin e XV janë bërë aq të padurueshme sa që për ta shpëtuar veten i janë drejtuar Turqëve për mëshirë, sepse sjelljet dhe presionet e vrazhda të mbretit boshnjak dhe klerikëve kanë qenë të atillë që nuk kanë shembull. Dyzetë mijë prej tyre kanë ikur në vendet fqinje. Ata që nuk kanë ikur janë dërguar në Roë, të pranguar në zinxhirë. Mirëpo, këto masa të tmerrshme pak shërbim i kanë kryer zvogëlimit të bogumilëve në Bosnje, sepse flitet se kjo herezënjëjtë ka qenë e fuqishme edhe n ëvitin 1462/867 H. Vitin vijues, kur sulltan Mehmedi II e nënshtroi Bosnjën, katolikët e atjeshëm e lëshuan vendin e vet. Çelësat e Bobovcit, kryeqendrës së mbretërve, ia dorëzoi Turqëve mëkëmbësi i tij që ishte bogumil. Pasi që edhe vendet tjera dhe fortifikatat shkuan pas tij, për një javë sulltanit i ranë në duar rreth shtatëdhjetë vende të fartifikuara
157
(pallanga). Mehmedi II ia bashkangjiti edhe Bosnjën viseve të tjera të pushtuara.198) Pej atëherë më nuk dëgjohet fare për bogumilët. Mendohet se me pushtimin turk me shumicë e kanë përqafuar islamin. Shumica e katolikëve është shpërngulë në Austrinë dhe Hungarinë fqinje, kurse për të tjerët mendohet199) se shumë prej tyre kanë ndjekurshembullin e konvertitëve purarendës. Disa Evropianë kanë supozuar se konvertimet e shumënumërta të bogumilëve në islam ka qenë në fillim të pushtimit turk me atë qëllim që të kthehen në sektin e vet të veçantë, posa në ardhmëri t’u ofrohet rasti. Si provë për këtë pohim ata cekin se bogumilët, për shkak të pësimit dhe presionit lartë të permendur, gjetën rrugën të përshtatshme se si qëllimisht do ta mohojnë fenë e vet të vjetër (katolicizmin), dhe pasi që në të ardhmen nuk iu ofrua rasti i pritur në kthim, më në fund qëllimi i të parëve të tyre është harruar. Rëndom supozimi i këtillë është vetëm hamendje, dhe se në këtë, si provë e pakontesueshme, nuk mund të mbështetet. Ne e konsiderojmë arsye më të fortë atë që bogumilët të përzier me muslimanët kanë anuar kah islami për shkak të shumë pikave në besimin e tyre që i gjasojnë mësimit islam. Bogumilët kanë refuzuar adhurimin e Marves, institucionin e kryqimit dhe të gjitha llojet e klerit.200) Kryqin, si simbol të fesë, e kanë urrejtur. E kanë konsideruar idhujtari drejtimin e lutjeve fotografive dhe statujave të të shenjtërve dhe relikeve (fuqive). Përkundër kishave katolike, të cilat jodenjësisht janë të dekoruara me fotografi, tempujt e tyre kanë qenë modestë dhe të thjeshtë. Sikur edhe muslimanët, kanë pasur mendim të keq për kombanat e kishës, të cilat i kanë quajtur “buria satanike”. Kanë besuar se nuk është gozhduar Jezusi personalisht, por se kjo ka qenë ndonjë figurë iluzore, dhe se në këtë aspekt pjesërisht janë pajtuar me Kur’anin.201) Gjykimi i alkoholit dhe prirja jetës asketike dhe modestisë bëjnë pjesë në ato rrethana që kanë shërbyer afrimit të bogumilëve me islamin.202) Edhe ata luteshin pesë herë në ditë. Shpesh herë binin në gjunjë dhe kanë shprehur mirënjohje Zotit.203) Në pajtim me këtë, për pjesëmarrjen e tyre gjatë lutjes në xhami duhet se nuk është dashur ndryshim i madh. Këtu i kam grumbulluar disa pika që janë të ngjashme me dispozitat e islamit, kurse të cilat gjenden në sektin skizmatik të bogumilëve. Mirëpo, në besimin bogumil ka edhe pika të atilla që
158
përmbajnë formën e rregullave të krishtera që muslimanët e devotshëm nuk mund t’i konsiderojnë të denja për t’i pranuar. Deri sa pikat e përbashkëta janë kaq të shumënumërta, mund të përfundohet se janë bindur në nevojën e lëshimit të shkallërishë mtë atyre besimeve të cilat islami nuk i duron. Besimi i tyre, i ngjashëm me dualizmim e maniheistëve, nuk ka mund të pajtohet me besimin e muslimanëve, por islami gjithnjë ka qenë tolerant ndaj gjykimeve të tilla religjioze, vetëm me atë kusht që ky këto pikëpamje skizmatike mos t’i deklarojë. Turqit, që t’ua bëjnë më të dashur fenë e vet Boshnjakëve, sipas traditës së vet të njohur iu kanë rekomanduar me ofrimin e të gjitha llojeve të fitimeve materiale dhe shpirtërore. Të gjithë atyre që e përqafonin islamin ua siguronin pronësinë e tërë pasurisë së tyre, kurse spahitë kanë qenë liruar nga tatimet.204) Është e mundur që shumë prej të islamizuarve i kanë takuar bujarëve dhe kanë qenë zotërinj feudal, dhe për shkak të herezës së vet ndaj katolikëve kanë qenë më parë të privuar nga ato të drejta. Më në fund, duke iu bashkangjitur fesë ngadhnjimtare, kanë gjetur rastin ta kthejnë pasurinë e vet. Muslimanët boshnjakë e kanë ruajtur nacionalitetin e vet, dhe deri më sot kanë bartur mbiemra të krishterë dhe kanë folur me gjuhën nacionale.205) Njëkohësisht gjithnjë kanë qenë me zell dhe entuziazëm të përkushtuar fesë. Qëndrimi i vjetër kalorsiak i bujarëve muslimanë, lojaliteti i përkushtueshëm islamit, përveç influencës dhe fuqisë së tyre gjithnjë kanë tërhequr vëmendjen e veçantë mbi ata. Disave prej tyre u janë besuar vende të rëndësishme zyrtare. Natyrisht, ndërmjet vitit 1544 dhe 1611/951 dhe 1020 H., kanë zënë nëntë prej tyre kryesinë e qeverisë.
__________________

Islami në Kretë


Kjo ujdhesë përfundimisht në vitin 1669/1080 H. ka rënë në duart e Turqëve si rezultat i dylyftimit njëzetepesë vjeçar të garuesve të Turqisë dhe VEnedikut, pas luftës trevjeçare dëshpruese dhe rrethimit të Kandisë. T’ia hedhim një vështrim ujdhesës Kreta. Me këtë rast Kreta nuk ka rënë për herë të parë në duart e muslimanëve. Në fillim të shekullit IX këtë ujdhesë e ka pushtuar një grup avanturierësh që kanë ardhur nga Andaluzia. Pas kësaj ka mbetur
159
rreth 100 vjet206) në duart të muslimanëve, dhe pothuaj tërë popullësia e saj e ka përqafuar islamin. Kishat u qenë rrënuar ose janë shndërruar në xhamia. Por Kretasit, pasi vendlindja e tyre sërish është kthyer nën sundimin e Imperatorisë Bizantinase, për shkak të predikimeve bukur të përshtatura të një monaku Armen, iu kthyen fesë së vet. Pas kësaj në Ujdhesë nuk ka mbetur fe tjetër përveç krishterizmit.207) Pas ndarjes së Imperatorisë Bizantine Kreta ra në pjesën e dukës mont-ferratas Bonifacit. Në fillim të shekullit XIII Venedikasit e blenë këtë ujdhesë dhe me dorë hekuri kanë sunduar me te. Dukej se prona e tyre e atjeshme u ka shërbyer vetëm interesave të administratës qendore dhe popullatës vendëse. Pasi udhëheqja e tyre ka qenë majft tiranike dhe despotike, për këtë ka rezultuar me kryengritje të shumta. Këto kryengritje me rreptësi të pamëshirshme janë shkelur. Për shkak të një prej këtyre persekutimeve rrethina e Lasitet dhe Sfakisë (Sphakia) është shkretuar. Në këto anë ka qenë e ndaluar të mbillet gruri me kërcënim të denimit me vdekje, dhe kjo tokë ka mbetur 100 vjet e papunuar.208) Që ta shuaj një nga kryengritjet, që shpërtheu në filli mtë shekullit XVI, veprimi drastik i senatit venedikas solli lemeri dhe fatkeqësi të re edhe ashtu Kretasëve të shkelur. Sa i rëndë ka qenë fati i tyre mund të kuptohet nga raporti i komisionit hetues të cilin e dërgoi në Ujdhesë senati venedikas. Si përmendet në këto raporte, bujarët venedikas nën presionin e vet despotik dhe të balozit i kanë shfrytëzuar fshatarët. Në cilësi të feudalëve këta zotërinj i kanë mbajtur në gjendjen më të keqe se që është robëria. Fshatarët, që kanë qenë sikur robërit të ekspozuar padrejtësive, janë gjendur në atë pozitë që nuk kanë pasur nga askush të kërkojnë mbrojtje. Çdo fshatar ose punëtor ka qenë i detyruar në vit 12 dite të punojë angari pa pagesë zotëriut të vet, e pastaj ka mundur edhe çdo zotëri tjetër ta detyrojë që të punojë sa të dojë - sipas çmimit të tashëm për mëditjen prej nja gajshtëdhjetë-shtatëdhjetë para. Çdo pronar i vëreshtës ka marrë si denim të tretën e të ardhurave nga vëreshtat e fshatarëve. Megjithatë, diç me mashtrim, diç me kartel, nga prona e tyre dilte dy të tretat nga këto të ardhura. Feudali i tij i përdorte qetë e tij, mushkën e tij. Shkurtimisht, feudali i tij gjente njëmijë mënyra se si fshatarin e varfër do ta eksploatojë.209) Protestat, që i ka dërguar komisioni hetues senatit venedikas që ta përmirësojë gjendjen e Kretasëve të pafatë dhe t’i jep fund dhunës së bujarëve, qenë të kota. Sa i përket Senatit, ai ka parashtruar rekomandimin e nëpunësit të veçantë të republikës në
160
Kretë, që ky e ka dërguar në vitin 1615 në lidhje me këtë koloni, domethënia e të cilit është kjo: “Nëse pronarët e kësaj kolonie sundojnë mbi fshatarët e pronës së vet, pasi nuk ka dhembsuri ndërmjet tyre dhe bujkrobëve të tyre, rruga më e mirë për ta zgjidhur është të mbyllen sytë.210) Nuk duhet çuditur që të merret vesh nga të dhënat tjera të shkruara, që na vijnë nga burimet e njëjta, se Grekët nga Kreta fuqishëm kanë dëshiruar për ndërrimin e zotëriut, se nuk e kanë konsideruar kurrfarë dëmi të bëhen shtetas turqë, sepse mirëqenia e bashkësive të ngjashme të bashkëfiseve të tyre nën turqinë si shembull ka qenë para syve. Njëmend, Kretasit, sikur herë pas here kur iu paraqitej rasti, kanë ikur në Turqi.212) Ajo që veçan i ka impresionuar Kretasit, ky është posedimi i klerikëve latinë me pasuritë kishtare te kishës lindore dhe që klerikët e përmendur i kanë nënçmuar liturgjitë fetare të popullatës greke, të cilët kanë prezentuar nëntë të dhjetat e popullatës së Ujdhesës.213) Turqit në viset tejra, duke ia kthyer kierarkisë kishtare greke vetëadministrimin, i kanë fituar simpatitë e tyre, kurse kjo - sipas deklaratave të një Venedikasi bashkëkohor - kështu ka ndodhur: “Një pop nga Hani (Kanca), duke iu drejtuar komandantit turk Kasimit, ka thënë: - Nëse doni t’i përvetësoni Kretasit dhe ta ndezni urrejtjen ndaj Venedikasëve, duhet të dini se feja është lidhja më e fortë që e ruan një bashkësi kulturore nga shkatërrimi, dhe se ju duhet tjetërfare të silleni me ne se si janë sjellur Venedikasit”. Venedikasit kanë dëshiruar me rrënjë ta shkulin ortodoksizmin, e në vend të tij t’i konstituojë rregullat e kishës romake. Me këtë qëllim është konkluduar që në Ujdhesë mos të ngelë asnjë peshkopë grek. Duke e persekutuar bariun e dashur popullor, dëshiruar vetes t’ia tubojnë kopenë e shkapërderdhur. Ky veprim ka nxitur te Kretasit pikëllim të atillë sa që dëshironin me përulje dhe kënaqësi ta presin çfarëdo qoftë sundimi që do t’ua kthejë institucionin e kierarkisë së kaluar shpirtërore, sepse konstituimi i këtij rregullimi ka qenë për ta i domosdoshëm që të mundin denjësisht ta kryejnë shërbimin fetar. Popi i Hanisë, që ti fitojë simpatinë e popullit, jo vetëm që orvatej t’ua sigurojë privilegjet e vjetra, por në rekomandimin e vet ka gjetur të përshtatshme që t’i shtojë provat e reja, që i ka cekur popi. Kasimi këtë e ka konsideruar të arsyeshme, dhe menjëherë shkroi në Stamboll. Pushteti i atjeshëm, duke e lejuar këtë, i ka urdhëruar në një shkresë patrikanës Greke që të dërgohet një kryepeshkop në Kret, të cilit i qe caktuar si famulli Kandia mme 161
rrethinë. Nën drejtimin e këtij mitropoliti janë konstituar shtatë peshkopë.214) Pas pushtimit turk vërehen rastet e shpeshta e të shumta të konvertimit në Kretë. Me siguri, Kretasit, që treguan aq zelltari fetare nën sundimin e huaj të Venedikasëve, që prej tyre janë ftohur dhe kanë konsideruar nënçmim të pafalshëm të përzihen me ata,215) dhe të cilët si të eksploatur gjithnjë janë orvatur t’ua mbjellin ndjenjën e inferioritetit, nuk e kanë përmbajtur simpatinë e vet ndaj fesë së zotërinjve të ri. Zotërinjt e ri janë sjellur me Kretasit jo sikur me shtetasit por sikur me të barabartit me veten, dhe në viset e tyre kanë thelluar një lloj veprimtarie në jetën politike dhe sociale. Çkado që të jenë shkaqet e paraqitjes së fenomenit të kalimit në islam në mesin e Kretasëve, megjithatë nuk mund të besohet se ashpërsia dhe fuqia kanë mund të ndikojnë në ndërrimin e fesë të atij populli i cili, përkundër sulmeve të bëra në emër të fesë së huaj kundërshtare, ka mbetur me shekuj lojal ndaj fesë së vet. Çfarëdo qoftë shkaku i rretjes së radhëve të muslimanëve, ceket se, përafërsisht deri në tridhjetë vejt pas pushtimit, shummica, e popullësisë së Ujdhesës e kanë prezentuar konvertitët muslimanë me fëmijët e tyre.216) Vërtet, njëqind vjet më vonë gjysma e popullësisë së Kretës ka qenë islame. Muslimanët jo vetëm që janë vendosur nëpër qyteza, por edhe në fshatra, e madje edhe në male të larta, dhe se në fizionomi dhe zakone fare nuk janë dalluar nga Grekët. Natyrisht, edhe disa persona me prejardhje turke e kanë mësuar gjuhën e vjetër greke, dhe madje qe bërë traditë të përkthehen në greqishte fermanët dhe vendimet shtetërore dhe pastaj i shpalleshin njerëzve.217) “Antagonizmi fetar ndërmjet muslimanvëe dhe të krishterëve ka dhënë fotografinë dëshpëruese të historisë të shekullit XIX të ujdhesës kreta. Mirëpo, para kryengritjes dhe pavarësisë së Greqisë ndër ithtarët e këtyre dy feve fare nuk kanë qenë, siç e kemi parë këtë, marrëdhëniet e tendosura,218) Përkatësia shoqërore ndërmjet anëtarëve të këtyre dy bashkësive vetë mpak në rroba është manifestuar, ashtu që Grekët që vinin nga jashtë i ndërronin njërin me tjetrin.219) Më vonë ngjarjet politike qenë shkahtarë të rënies së madhe të popullësisë islame në Kretë. Numri i tyre në vitin 1881 ka qenë afër 74.000, deri sa për shkak të shpërnguljes së vazhdueshme numri i muslimanë ka rënë në vitin 1909 në 33.000 banorë.220) *)
__________________


Referencat


1) Këtu nuk është vendi që të jepet pasqyra historike e vendeve që i kanë pushtuar Turqit. Shkurtimisht ajo do të mund të prezentohet kështu: Turqit Osman për herë të parë kaluan në trollin evropian në vitin 1353 dhe vetëm disa vite më vonë Edreneja (Adrianopoja) u bë kryeqendra e tyre evropiane. Në kohën e Bajazidit (1389-1402) sundimi i tyre shtrihet nga deti Egje deri në Danub, duke përfshirë tërë Bullgarinë, Maqedoninë, Thesalinë dhe Thrakinë, duke përjashtuar Kalkidikinë dhe viset të lidhura drejtpërdrejt me Stambollin. Murati II (1421-1451) e pushtoi Kalkidikinë dhe me pushtimet ka filluar drejt Adriatikut. Mehmedi II (1451-1481) u bë zoëriu i Stambollit, Shqipërisë, Bosnjes dhe Serbisë, gati tërë Siujdhesës juglindore, me përjashtim të pjesëve bregdetare që i kanë mbajtur Veneidku dhe Mali i Zi. Sulejmani II (1520-1566) ia ka shtuar ende Hungarinë, kurse deti egje u bë osman. Në shekullin e shtatëmbëdhjetë kanë sunduar me Kretën, kurse Polonisë ia shkëputën Podolinë. 2) Phrantzes, fq. 305-306. 3) Finlay, vol. III, fq. 422. Pitzipias, seconde partie, fq. 75 M. d’Ohsson, vol. III, fq. 52-54. Arminjon, vol. I, fq. 16. 4) Një udhëtar i cili në vitin 1508 e vizitoi Qipron në mënyrën vijuese e përshkruan dhunën e Venedikasve në pronat e tyre të huaja: “Të gjithë banorët e Qipros janë robër të Mletasëve pasi që janë të detyruar të japin 1/3 e të ardhurave ose të hyrave shtetit, barabartë nga prodhimet bujqësore, drithërat, vera, vaji, ose kafshët ose çka do qoftë tjetër. Përveç kësaj çdonjëri prej tyre është i detyrueshëm të punojë argatë pa pagesë shtetit dy ditë në javë, kudo që ta caktojnë. Çdonjëri prej tyre kush mungon nga puna për shkak të ndonjë preokupimi personal ose sëmundje trupare është i obligueshëm të paguaj kompenzim për ditët e lëshuara në punë. Ajo që edhe më shumë e ashpërson gjendjen janë tatimet vjetore e të tjera të caktuara, që popullin e mjerë e ekspozonte plaçkitjes, ashtu që vështirë e kanë pasur ta mbajnë shpirtin dhe trupin së bashku.” (The Traveles of Martin Banungurten, fq. 373). Po ashtu shih tekstet
163
të cilat Hajketi (Hackett) i ka përcjell në History of dhe orthodox Church of Cypros, fq. 183. 5) Finlay, vol. III, fq. 502. 6) Urquhart. quoted by Clark Races of Evropean Turkey, fq. 82. 7) Karamsin, vol. V, fq. 437. 8) Martin Crusius shkruan në frymën e njëjtë: “Është e çuditshme se fare nuk dëgjojmë se kanë ndodhur çfarë krimesh dhe padrejtësisht ndërmjet barbarëve (Turqëve) dhe të tjerëve; në këtë qytet të madh drejtësia i është garantuar çdo personi. Për këtë arsye Stambolli e sulltanit e ka përshkruar si qendër të mbarë botës. Aty të gjithë të rrezikuarit jetojnë në siguri. Drejtësia shtrihet në të gjitha njerëzit, barabartë në më të dobëtin sikur edhe më të fuqishmin sipas ndikimit, në të krishterët dhe pabesimtarët barabartë.” (Turcograecia, fq. 484) (Basileae, 1584). 9) Phrantzes, fq. 81. 10) Phrantzes, fq. 92. 11) Finlay, vol. V, fq. 5, 123, Adeney, fq. 311. Gerioh shkruan në vitin 1577 dhe thotë: “Nëse Hebraikët ose të krishterët (në Lindje) kanë jetuar në vendet në të cilat kanë ekzistuar kaditë dhe subashët, ashtu që Turqit e rëndomtë nuk kanë mund të bëjnë me te ç’të dëshirojnë, ata (d.m.th. Hebraikët e të krishterët) kanë ndier se jetojnë nën sundimin e krishterë - Shkaku është ky që nuk kanë qenë të shqetësuar, derisa ta paguajnë xhizjen. Sa u përket shteteve të krishtera, nuk ka kufijë për tatimet të cilat tërë vitin kanë paguar shtetasit e tyre.” (Tage-Buch, fq. 413). 12) Finlay, vol. V, fq. 156-157. 13) Kjo periodë kohore nuk ka qenë e përcaktuar. Në fillim grumbullimi është bërë çdo të shtatin apo të pestin vit. Mirëpo, në periodat e mëkonshme ka qenë në distanca më të shkurtëra, sipas nevojës së shtetit. (Meuzel, fq. 52). Metrophanes Kritopoulos ka shkruar në vitin 1625 se tubuesit kanë ardhur në qytete çdo të shtatin vit dhe çdo qytet është dashur t’i dhurojë tre ose katër, ose më së paku nga dy djelmosha.” (fq. 205). 14) Kur’ani, VIII, 42. 15) Kur’ani, X, 99, 100. 16) “E edh epërkundër kësaj djelmoshat e krishterë nuk janë detyruar në ndërrimin e fesë së vet. Principet e pushtetit nganjëherë i kanë kundërshtuar principeve të Kur’anit.
164
Nëse këta nëpunës e përdornin ndonjë detyrim nga fanatizmi i vet fetar, ka qenë kjo nga defekti i komandave të tyre, deri sa ky detyrim nuk ka qenë fare i lejuar nga eprorët.” (M. d’Ohsson, bl. III, fq. 397-398). 17) Hertzberg, fq. 472. 18) “Është e mjerueshme ajo që ka ndodhur dikur, që mbretërit e krishterë kanë sjellur nga çdo qytet numër të caktuar djelmoshash, te të cilët fuqia natyrore ka ardhur më tepër në shprehje se te të tjerët. U kanë shërbyer nevojave të përgjithshme, civile dhe ushtarake. Kur e pushtuan Mbretërinë Bizantine, turqit ia dhanë vetes të drejtën e ngjashme, që nga familjet të marrin fëmijët, të cilët natyra u ka dhuruar fuqi dhe aftësi të jashtëzakonshme.” (David Chytracus, fq. 12-14). 19) Creassy, fq. 99. M. d’Ohson, bl. III, fq. 397. Mukel, fq. 53. Thomas Smithi, flet pë rfamiljet e tilla dhe thotë: “Të tjerët që i ka përcjellur nënçmimi i fesë dhe turpi, të krishterët vetëm sipas emrit, me ta lirisht dhe me kënaqësi të madhe janë përshëndetur për lamtumirë. Këtë e kanë bërë jo vetë mqë të lirohen nga barre dhe shqetësimi, por edhe me shpresë se këta fëmijë kur të rriten do ta arrijnë ndonjë pozitë me rëndësi në pushtet.” (An Account of the Greek Church, fq. 12 (London 1680). Gjatë sundimit të Muratit I është përdorur ushtria e krishtesë në tubiin e këtij tatimi - fëmijëve të krishterë. (Finlay, vol. V, fq. 45). 20) “Prindërit vërtet kanë mundur t’i shpëtojnë fëmijët e tyre duke sakrifikuar diç para.” (David Chytraeus,f q. 13). De la Guilletiere përmend në vitin 1669 këtë privilegje të Athinasëve. (An Accaunt of a late Voyage to Athens, fq. 272, London, 1676). 21) Confessio, fq. 205. 22) An Account of the Greek Church, fq. 12 (London, 1680). 23) Meuzel, fq. 52. Thomas Smith: De Moribus ac Institutis Turcarum, fq. 81 (Oxonii, 1672). 24) Joseph von Hammer (2), vol, II, fq. 151. Hans Schiltberger, i cili ka qenë i robëruar nga Turqit në vitin 1396, dhe pas tridhjetë e dy vjet robëri është kthyer në shtëpi në Munih, pohon se tatimi, të cilin të krishterët është dashur ta paguajnë, nuk ka qenë më shumë se dy shilingë në muaj. (Ressebuck, fq. 92).
165
25) Ua kanë falë tatimet shërbyesëve të fesë së krishterë, sikur që këtë Zoti e ka urdhëruar. Këtë e kanë bërë nga respektë ndaj pozitave të shenjta, që i kanë zënë. Femrat, po ashtu, i kanë falë nga ky tatim.” (De Gracae Hodierno Statut Epistola anthore Thoma Smitho, fq. 12) (Trajecti ad Rhenum, 1698). 26) Silbernagl, fq. 60. 27) Martin Crusius, fq. 486, Sarsovino, fq. 67, Georgieviz, fq. 98-99. Scheffler, 56, Hertzberg, fq. 648, De la Jonquiere, fq. 267. Vepra është botuar në Londër në vitin 1595 me titull “The Estate of Christians living under the subjection of the Turke” (Pozia e të krishterëve që jetojnë nën sundimin e Turqëve), në të cilin pohohet se tatimi për kokë për fëmijët mashkull është tetë shilingë (fq. 2). Mixhel Baudin thotë se është një sequin (cekin-dukat) për çdo kokë mashkulli (Histoire de Serrail, fq. 7, Paris, 1662). 28) Tournefort, vol. I. fq. 91. 29) Scheffler, 56 “Sa u përket këtyre dukatëve që i paquajnë, rëndë mashtroheni me ta. Është e saktë se mbreti turk rëndom për gjizjen merrë nga një dukat, por ku janë doganat dhe tatimet e jashtëzakonshme? A nuk marrin të autorizuarit dhe mëkëmbësit e sulltanit asgjë? A nuk jeni në kohën e luftës të obliguar të paguani tatime të jashtëzakonshme? Sa u përket tatimeve të jashtëzakonshme, ata rriten dhe bien varësisht nga rrethanat e këqia. Është e domosdoshme që shtetasit e sulltanit t’i paguajnë këto tatime sikur që edhe ne i paguajmë.” 30) Finlay, vol. V, fq. 24-25. H. von Moltke: Brief über Zustande und Bege - Benheiten in der Türkei ausden Jahren 1835, bis 1839, fq. 274, 354 (5 th ed> Berhin, 1891). 31) Hammer (2) vol. I, fq. 346. 32) “Vështirësitë që i kanë ndier shtetasit e krishterë të sulltanit, në të gjitha kohët, kanë ardhur për shkak të faktit se pushteti qendror në Stamboll ka pasur ndikimin e vet të dobët të njëmendët në të gjitha viset e shtetit turk. Është e padrejtë e vogël e pushtetit fshatar. Rrjedh nga urrejtja personale që ka nxitur në veprime të vrazhda më herët ose sot kur këto veprime duken edhe më të vrazhda. Të krishterët në Turqi nënshtrohen. Në kohën e ngritjes së një populli, drejtësia dhe respektet kudnruall shtetasve janë krejtësisht të mundshëm, por është e rrallë të
166
gjenden të populli që niset drejt teposhtëzes.” (Rev. W. Denton, Servia and the Servians, fq. 15, London, 1862), Gerlaxh, fq. 49,52. 33) Businello, fq. 43-44. 34) Ka qenë e rëndomtë që administrata qendrore e sulltanit të sillet vrazhdë dhe pa të drejtë ndaj shtetasve muslimanë, sikur edhe ndaj të krishterëve të nënshtruar. Vështirësitë e Grekëve janë shkaktuar me mospërfillshmërinë dhe shkeljen e klasës sunduese dhe me korrupcion që ka dominuar në administratën osmane, më shumë se që është rezultat i ndikimit direkt të sulltanit. Në punët private Greku ka pasur rast më të mirë që të vijë deri te drejtësia te patriku i vet dhe kompetentët në nahinë e vet, se që këtë Turku ka mundur ta arrijë te kadiu ose te duka.” (Finlay, vol. VI, fq. 4-5). Është gabim të mendohet se vetëm të krishterët janë pjesë e popullësisë e mjerë dhe e rrezikuar. Administrata e keqe turke ka qenë gjithpërfshirëse, nën barrën e saj ka vuajtur tërë populli. Mbase në disa pjesë të Mbretërisë varfëria e muslimanëve ka qenë më e madhe se mjerim i krishterëve, por gjendja e tyre ka nxitur më shumë dhembsuri të udhëpërshkruesve.” (William FArsyth. the Slavonic Provinces South od Danube, fq. 157-158, London, 1876). “Tërë kjo varfëri dhe mjerim në veri të Azisë së Vogël ka rënë barabarësisht në popullësinë muslimane dhe të krishterë.” (James Bryce: Transcallcasia and Ararat, fq. 381). “Evropës po i imagjinohet se vetëmm të krishterët në turqi janë të ekspozuar diktaturës, denimit dhe nënççmimit me tiraninë e krijuar. Kjo fare nuk është e saktë. Cila fuqi e huaj është interesuar për muslimanët? Ndoshta padrejtësia ekzistuese ndaj tyre është më e madhe, ndoshta janë të ekspozuar durimit të zulumit më shumë se ata që nuk besojnë në Pejgamberin.” (De lo Jonquiere, fq. 507). “Nëse gjykojmë për atë që e kemi vrojtuar më herët, do të vërejmë se klasa më e ulët e krishterëve në Azinë e Vogël nuk ka qenë në situatë më të keqe me Turqit e ngjashëm me ata. Nëse të krishterët e Turqisë evropiane kanë shrytëzuar ato privilegje të dala nga numri i tyre më i madh se i Turqëve, atëherë të krishterët e Azisë kanë qenë të qetë, duke shikuar se si edhe Turqit janë të ekspozuar terrorit të pushtetmbajtësve, nën të cilin edhe vetë
167
kanë qenë. ju mjafton të bashkëpunojnë me atë lloj të muslimanëve të cilët përgjithësisht janë më të matur, më të devotshëm dhe më principiel prej atyre në Evropë. (w.M.Leake, Journal of a Tour in Asia Minos, fq. 7, London, 1824). SHih po ashtu i Laurence Oliphaut, The Land of Gilead, fq. 320-323, 446) (London, 1880). 35) Në shekullin XVI tatimi për kokë ka filluar të humb, i fundit ka qenë në vitin 1676. 36) De la Jonquiere, fq. 333, Scheffler, 45-46, Gasztovott, fq. 51. 37) “Me shqetësim dëgjojmë se çështja nuk shpjeret vetëm në thashethemet të përkapura në mesin e botës së zakonshme se jeta nën sundimin turk është e pranueshëme. Konsiderohet se kur njeriu e paguan një dukat, e kjo është xhizja, se pas kësaj nuk i shtrohet kokëçarjeve dhe se Turqit përgjithësisht njerëzinë e lënë të lirë në fe dhe se të krishterëve do t’ua kthejnë kishat e të ngjashme me këtë. Ekzistojnë edhe të tjerët (në mesin e të krishterëve), që do të duhej të kuptonin korrektësisht çështjen, të gëzohen me atë që u thuhet (për mirësitë e Turqëve) dhe ta celebrojnë fatkeqësinë në të cilën janë! Të krishterët e tillë jo vetëm që janë shkatërruar, por janë edhe mëaktarë. Mosbesimtarët mendjelehtë kanë mbirë nga trolli ateist, që ka prirje drejt herezës dhe çrrënjosjes së krishterizmit.” (Scheffler, 48). 38) Hertzberg, fq. 650. 39) De la Jonquiere, fq. 34. Krahasim të ngjashëm ka bërë në vitin 1605 richard Staper, tregtar anglez, i cili në turqi ka qenë dikund rreth vitit 1578. “Përveç asaj që populli turk, përgjithësisht, është një prej më të rrezikshmëve në punët e errta... u kanë lejuar të gjithë të krishterëve, Grekëve dhe Latinëve, të jetojnë duke e ruajtur religjionin e vet dhe që lirisht ta shprehin ndërgjegjen e vet, në atë mënyrë që ua kanë lënë kishat dhe ritualet e shenjta. Në Stamboll dhe në vendet tjera të tillë ka mjaft shumë. Përkundër kësaj, krahas provës prej dymbëdhjetë vjet të kaluara në Spanjë, mundem me të vërtetë të pohojë, jo që kemi qenë të detyruar t’i vështrojmë cereonitë e tyre popiane, por i kemi pasur të rrezikuara jetën dhe farefisin.” (M. Epstein, The Early History of the Levant Campany, fq. 57, London, 1908). 40) Macarious, vol. I, fq. 183, 165. Cf. the memorial presented by Polish refugees fro mRussia to the Sublime Porte, in 1853 (Grosztowtt, fq. 217).
168
41) “Disa kanë shikuar në lirinë e caktuar, që përmbanë mrrëzi, kur kanë humbur shpresën se këtë liri do ta arrijnë nën sundimin e ndonjë qeverie të krishterë; kanë konsideruar se është më mirë të jetojnë nën turqit, sikur këto të jenë më të mëshirshëm në sigurimin e kësaj lirie nga sunduesit e krishterë.” (Joannis Ludovici Vivis De Conditione Vitae Christianorum sub Turca, fq. 220,225) (Basileae, 1538). “Disa njerëz flasin se feja është e lirë nën sundimin turk”. (Othonis Brunfelsii ad Principes et Christianos omnes Oratio, fq. 133) )Basilede, 1538). Ubertus Folieta, bujar nga Gjenova, shkruan në vitin 1577: “Shpesh kam pyetur veten, si ndodh që një numër i madh i njerëzve tonë vazhdimisht strehohet tek ata, e mohojnë enë e krishterë dhe vëhet nën flamurin e ligjit islam.” (De Causis Magnitu-dinis Turcorum Imperii, Col. 1209). (Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae, cura Joannis Georgii graevii, bl. I, Lugduni Botavorum, 1725). 42) Turchica e Spurcitiae Suggillatio, fol. XVII (a). 43) Blount, vol. I, fq. 548. 44) Scheffler, 51, 53. 45) Dousa, fq. 38, Busbecq, fq. 190. 46) Thomas Smith, fq. 32. 47) Thomas Smith, fq. 42; Blount, vol. I, fq. 548; Georgieviz, fq. 20; Schiltberger, fq. 83-84; Auder, fq. 149, 313. 48) Alexander Ross, fq. IX; Baudier, fq. 317; Cf. also Rycant, vol. I, fq. 276. “Njeriu beson se është meritë e madhe dikend ta ktheshë në islam. Secili që ka çfarëdo pasurie dëshiron ta ketë robin, djaloshin që është i fuqishëm dhe i aftë t’i durojë të gjitha llojet e vështirësive. Ai person që mund të lavdohet se robin e ka kthyer në isla mme këtë meriton nder të madh, sepse e ka rritur numrin e besimtarëve.” Thamas Smithi tregon se si shejhu, i cili na ka treguar varrin e Orhanit në Brus “e ka ngritur shikimin drejt qiellit me lutje Zotit që të mëshirohet dhe që neve gjatë kohës së tij të na kthej në islam. Kjo, pa dyshim, është prova më e madhe e dashurisë së tij ndaj nesh, që del nga dëshira e zbrazët dhe mosdija e dëshmuar.” (Epistola duae quarum altera De Maribus ae Institutis Turcarum agit, fq. 20) Oxonii, 1672).
169
49) E marrë nga autori anonim që ka qëndruar në Turqi prej vitit 1436 deri 1458. Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XVII (a). 50) Turchicae Spureitiae Suggillatio, fol. XI (b) Lionarodo of Scio, kryepeshkopi Mutylene, që ka qenë dëshmitar i rënies së Stambollit, flet për numrin e madh të konvertitëve në ushtrinë që e ka rrethuar qytetin: “KUsh e ka rrethuar qytetin? Kush i mësoi Turqit me organizim pos renegatët e krishterë. Kam parë se grekët, Latinët, Gjrmanët, Hungarezët dhe të gjithë të krishterët tjerë që janë përzier me Turqit kanë mësuar sjelljen e tyre dhe besimin e tyre. Ata që e kanë harruar fenë e vet të krishtere e nënshkruan qytetin me forcë. O renegatë (pjellë e keqe, vër. N.I.) që e mohuat Krishtin! O antikrishtë, që u është gjykuar skëterra, kjo është dita juaj e gjykimit!” (Sansovino, fq. 258). 51) J. H. Krause, Die Byzantiner des Mittekaters, fq. 385 - 386. (Halle, 1869). 52) Hertzberg, fq. 616. Finlay, vol. V, fq. 118. 53) Thurchicae Spureitiae Suggillatio, fol. XIX (a). 54) Rycant. vol. I., 710-711; Bizzi, fol. 49 (b). 55) Pichler, fq. 164, 172. 56) Pichler, fq. 143. 57) Pichler, fq. 148. Dyshohet se Cirili ka qenë autori i vërtetë i këtij dokumenti që mbanë emrin e tij (Kyriakos, fq. 100). 58) Pichler, fq. 226. 59) Pichler, fq. 226. 60) Sa u përekt robërve të krishterë ndër Turqit, protestantët kanë gëzuar namin më të mirë, sepse kanë qenë me prirje më të mirë pë rkonvertizëm se katolikët. (Gmelin, fq. 21). 61) Pichler, fq. 221, 227. 62) Pichler, fq. 181, 228. 63) Pichler, fq. 222, 226. 64) Pichler, fq. 177. 65) Pichler, fq. 128, 132, 143. 66) Pichler, fq. 143. 67) Le Quien, bl. I, col. 334. 68) Pichler, fq. 172. 69) Ky është Curil II nga Berhoci. 70) Le Quien, bl. I, vol. 336.
170
71) Le Quien, bl. I, col. 337. 72) Mjaft herët ka ndodhur edhe përpjekja e teologëve protestantë nga Tübingeni (1573-1577) që t’i fusin idetë reformiste në kishën lindore ortodokse. Një nga dijetarët Quarquar nga Samtskhethi në Gjeorgji u konvertua në konfesionin e Augsburgëve, por në vitin 1580 ka kaluar në islam. (Joselian, fq. 140). 73) Schoffler, 53-56; Finlay, vol. V, fq. 118-119. 74) Hammer (I), vol. VI, fq. 94. 75) Spon, vol. II, fq. 57; Hamer (I), vol. VI, fq. 364. 76) Early Voyages and travels iu the Levant, edited by F. Theodor Bent, fq. 210 (London, 1823). Ngjashëm e përfundon Michal Bandier përshkrimin e celebrimeve në Stamboll me rastin e synetimit të mehmedit III kah fundi ishekullit XVI me raporti mbi konvertimin e një numri të madh të të krishterëve në islam. “Gjatë kohës së pamjes të të gjitha ceremonieve Grekët e mjerë në grupe nxitonin drejt vendit ku e pranonin islamin. Disa e kanë lëshuar krishterizmin që t’i shpëtojnë zulumit turk, deri sa të tjerët këtë e kanë bërë me shpresë që ta arrijnë ndonjë fitim të ngjashëm. Numri i këtyre të mjerëve ka kaluar katër mijë frymë.” (The History of the serrail, and of the Caurt of the Grand Seigneer Emperour of the Turkes, fq. 93-94, (London, 1635). History generale du Serrail, et de la Cour du Grand Seigneur, Empercur des Tures, fq. 89-90. (Paris, 1631). 77) Scheffler, 55. 78) A. de la Motraye, Voyages en Evrope, Asie et Afrique, vol. I, fq. 306, 308. (La Haye, 1727). 79) Pitziopios, Seconde Partie, 83-87; Pichler, fq. 29. 80) Tournefort, vol. I, fq. 107. Spon më së shpeshti përdor fjalët e njëjta, vol. I, fq. 56. 81) Gaultier de Leslie, fq. 137. 82) A. J. Evans, fq. 265. Ngjashëm thonë Macken de dhe Irby: Në shumë pjesë të Serbisë së vjetër kemi ndeshur mendimin sipas të cilit mitropoliti është personi që e ka marrë atë pjesë të vogël të mbetur të parave që e kanë Turqit (fq. 258). Një autor cek përshkrimin tejtër të klerikut të kishës greke në Revue des Deus Mondes (bl. 97, fq. 336) dhe tregon si vijon: “Në fillim të këtij shekulli, në tërnovë njëfarë popi Joakimi, i cili ishte i daashur te ithtarët e vet, por i padëshiruar te patriku, një ditë mori urdhërin që ta caktojë tatimin për kuajt për shtallën kishtare, por ai
171
nuk e pranoi. Atëherë ne të u sulën shërbetorët duke e goditur me tërfurqë. Mirëpo, popi qe ifortë dhe iu kudnërvu atyre. Iku te kadiu pasi që rrobat i la si garancë. Nuk doli as dielli, e tashmë është bërë musliman i mirë.” 83) Pitzipios, Seconde Partie, fq. 87; Pichler, fq. 29. 85) Lazar, fq. 223. 86) Finlay, vol. IV, fq. 153-154. 87) Tournefart, vol. I, fq. 104. Of. Pichler, fq. 29, 31; Spon, vol. I. fq. 44. 88) Turchicae Spurcitiac Sugyillatio fol. XIII (b), fol. XV (b); fol. XVII (b); fol. XX (a); Veniero, fq. 32, 36; Busbecy, fq. 174. 89) Gaultier de Leslie, fq. 180, 182. 90) Rycant, vol. I, fq. 689; shih po ashtu Georgieviz, fq. 53-54 dhe Menavino, fq. 73. 91) Alexander ross, fq. IX. 92) Finlay, vol. V, fq. 29. 93) Schiltberger, fq. 96. 94) Thurchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XII (b), XII (a). 95) Thurchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XXVII (a). 96) “Nga shkaku i kujdesit dhe brigimit Turqit nuk ua kanë prishur trupin, me polltronerinë e vet satanike, kanë vendosur t’ua mbysin shpirtin duke i lënë pa fe. Këtë fakt mund ta dëshmojnë grupe të besimtarëve, numri i të cilëve nuk dihet. Ndonëse shumë prej tyre kanë qenë të gatshëm të vdesin për fenë e krishterë dhe për Kristin. Që t’i shpëtojnë vdekjes fizike, pasi janë robëruar, gjatë kohës Turku i ka mbyllur dhe i ka prishur dhe i ka sjellë deri aty që ta mohojnë besimin në Krishtin. (Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. I, ef. fol. VI (a). 97) Menavino, fq. 96. John Harris: Navingatium atque hineorantium Bibliotheca, vol. II, fq. 819 (London, 1764). 98) “Duhet të konstatojmë se Turqit janë sjellur mirë me shërbëtorët dhe robërit e vet, me aftësitë e të cilëve kanë mund të shërbehen më mirë, se sa që të krishterët janë sjellur me shërbëtorët dhe robërit. Shërbëtori i shkathët, në ndonjë profesion, është shërbyer me të gjitha ato me çka shërbehet edhe i biri. I ka munguar vetëm liria. (G. C. von den Driesch, fq. 132). 99) Sir William Stirling - Maxwell, (Vol. , fq. 102-103). 100) Gmelin, fq. 23.
172
101) John Harris: Navingatium atque Itinerautium Bibliotheca, vol. II, fq. 810. 102) Për këta të mjerë vitet e para kanë qenë më të rëndat në jetë, veçan nëse nuk kanë qenë të ri, sepse Turqit janë orvatur që me sjellje të mirë ta kthejnë botën në fenë e vet. Nëse kjo nuk vlente, atëherë me dhunë. Kur kalonin të gjitha vitet e mundimshme, robërimi ndër Turqit ishte me i durueshëm se të tjerët. G. C. von den Driesch, fq. 132). Kësaj mund t’i shtohet edhe kjo që thotë Georgieviz: se ata që kanë mbetur të fortë në krishterizëm kanë qenë të liruar pas njëfarë kohe. “Nëse mbeteshin të pathyeshëm në krishterizëm, ia caktohej njëfarë periode për shërbim pas skadimit të të cilit bëheshin të lirë. Sa u përket atyre që e mohojnë fenë tonë, kanë kohë të kufizuar për shërbim dhe të drejtë kthimi në vendlindje. Shpresa në liri është e lidhur pë rvullnetin e mirë t ëzotëriut.” (fq. 87). Shih po ashtu: Menavino, fq. 65. Cantacuzenosi thotë se kjo periodë kohore është shtatë vjet: “Me robërit e tyre veprohet mirë, sepse këtë ua ka urdhëruar Muhammedi, sikur edhe atë që robi mos të mbetet në robëri më shumë se shtatë vjet. Për këtë askush nuk provon, ose këtë rrallë e bëjnë, që ta thojë këtë urdhëresë.” (fq. 128). 103) Të krishterët lojalë, që kanë shkuar në Turqi ose në vendet tjera islame, kanë pasur mjaft arsye për dëshpërim për shkak të renegatjes së shumë bashkëbesimtarëve të tyre. Librat e kryeparëve të rendeve manakiste janë përplotë me ankesa në këto raste. Kur janë në pyetje robërit, përzihet ndjenja e dhembjes për shkak të pozitës së tyre me ndjenjen e vajtimit për shkak të gjendjes së tyre. Shpesh i krishteri ka ndier dhembje kur shihte që të lirët e popullit të tij kalojnë në islam. Të deleguarit nuk kanë qenë të sigurtë, asnjë ditë, për përcjelljen e vet.” (Gmelin, fq. 22) Cf. Von den Diresch, fq. 161. 104) Thomas Smith, fq. 144-145. 105) Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XXXV (a). 106) M. d’Ohsson, vol. III, fq. 133; Georgieviz, fq. 87 (quoted abor); Menavino, fq. 95. 107) Von den Driesch, fq. 250. 108) Turchical Spurcitiae Suggilatio, fol. XI. 109) Hertzberg, fq. 621.
173
110) Me vdekjen e pleqëve, rinia më së shpeshti ka kaluar në islam. Kështu që tash (1655) mundesh vështirë të takohesh me dy të krishterë Armenë në të rrafshinën pjellore, ku prindërit u janë dërguar që ta punojnë.” (Tovernier, (I), fq. 16). 111) H. H. Jessup: Fifty - threeyears in Syria, vol. II, fq. 658 (New York, 1910). 112) Për emrat e këtyre shih: Finlay, vol. VI, fq. 28-29. *) I mashtruar me faktin që qyteti i vjetër Tivari (Antibari) pas rënies nën sundimin osman në vitin 1571 ka hyrë në përbërje të sanxhakut shkodran, Arnoldi gabimisht e vendos në Shqipërinë veriore. E vërteta, në shekullin IX Tivari kishërisht i ka takuar dioqezës së Durrësit, që qysh më 1022 ka qenë në drejtimin kishtar të Dubrobnikut. Mitropoli e mëvetshe është bërë në vitin 1089. Ka qenë në pronësi të Bizantit, princave duklian, dhe sunduesve gjerman. Turqit e kanë pushtuar nga Mletasit nën drejtimin e të cilëve ka qenë nga viti 1442. Me vendimin e kongresit të Berlinit më 1878 ka hyrë në përbërje të shtetit malazias. (Enciklopedija Leksikografshog zavoda, Zagreb, 1955, vëll. I, fq. 386 - Sh.N.). 113) Leake, fq. 250. 114) Një nga ata, Shqiptar i krishterë, duke folur për armiqësinë që ekziston ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve të Bullgarisë, thotë: Sa i përket Shqipërisë, situata është krejtësisht tjetërfare. Muslimanët Shqiptarë sikur edhe të krishterët flasin me një gjuhë, kanë zakonet dhe moralin e njëjtë, dhe shkojnë sipas një zakoni tradicional. Ndërmjet muslimanëve dhe të krishterëve fare nuk ka urrejtje, sepse me gjenerata nuk ka pasur armiqësi. Faktori fetar nuk ka qenë shkak për përçarje. Me përjashti mtë disa rasteve, njëjtë kanë jetuar duke i shfrytëzuar të drejtat e njëjta dhe barabartë duke i kryer detyrat. (Wassa Effendi, Albanien und die Albanesen, Berlin, 1879). 115) FInlay, vol. V, fq. 46. 116) Clark, fq. 175-177. Mirëditasit të cilët janë romano-katolikë fanatikë (të vendosur në krahinën Alessio) kurrë nuk i kanë pranuar muslimanët të jetojnë në kodrat e tyre, as që dikush nga fisi i tyre ta pranojë islamin. Sikur edhe një mirditas ta provonte këtë, pa dyshim do ta mbytnin, përveç nëse arrinte të ikë nga Shqipëria. (Herquard, Histoire de la Hante Albanie, fq. 224). 117) E botuar në Farlatis Illyricum Sacrum.
174
118) Alessandro Comuleo 1593. Bizzi, 1610; Marco Crisio, 1651. Fra Bonaventura di S. Antonio 1652; Zmaievich 1703. 119) Bizzi, fol. 60 (b). 120) Bizzi, fol. 35 (a). 121) Farlati, vol. VII, fq. 104, 107. 122) Disa janë ankuar se muslimanët kanë dominuar me palaltin e kryepeshkopit. Mirëpo, pallati ka qenë lëshuar qysh tetë vjet më herët, pasi që kryepeshkopi Ambrozie (1579-1598) ka parë se e ka më mirë të shkojë në ikje, pasi që rreptë e sulmoi islamin me mprehtësinë që e kalon kufirin e kujdesit e ofendoi Muhammedin dhe mësimin e tij djallëzor”. (Farlati, vol. VII, fq. 107). 123) Bizzi, fol. 9, thotë: “E kam shenjtëruar atë mengjes për afërsisht tërë bashkësinë e krishterë latine”. Nëse këtë do ta krahasonim me statistikën që e cek Zmajeviqi (Zmaievich - fol. 227), mund të parashtroj se bashkësia latine e krishterë, në atë kohë, ka numruar diç më shumë se njëmijë frymë. 124) Bizzi, fol. 27 (b), 38 (b). 125) Veniero, fol. 34. Tradita e tillë ka vazhduar në disa fshatra shqiptare deri në vitet e vonshme përkatësisht deri në fillim të shekullit XIX. Shih: W. M. Leam: Travels in Narthem Greecce, vol. I, fq. 49. (London, 1835): “Në disa fshatra muslimanët i marrin Greket, djemt edukohen në frymën turko-islame, kurse vajzat në frymën e krishterë. Kështu që gati derri dhe qengji hahen në tavolinën e njëjtë.” 126) Bizzi, fol. 38 (b); Farlati, bl. VII, fq. 158. 127) Bizzi, fol. 10 (b); Veniero, fol. 34. 128) Shkurt pasi që Marko Bizzi arriti në Antivari (Tivar), një muslimane nga shoqëria e lartë ka dëshiruar që femijën t’ia kryqojë vetë kryepeshkopi, që na njofton se kjo femër rreptë është ankuar për një prijës të krishterë në qytet. Më tej thotë: “Nuk kam gjetur kush do të më ndihmoj në kungatë, kurse kjo është çështje që klerikët e mi e kryejnë çdo ditë, çdokujt prej popullit kush e kërkon këtë.” (fol. 10-b). 129) Për marrëdhëniet e mira, në kohën e sotshme (shek. XIX - vër. përkthyesit) ndërmjet ithtarëve të të dy feve, që jetojnë në fshatin e njëjtë, shih: Hyacinthe hecquard, Histoire et descriptions de la Hante Albanie (fq. 151, 162, 200) (Paris, 1858). 130) Bizzi, fol. 38 (a). 131) Garnett, fq. 267. 132) Bizzi, fol. 35 b (b).
175
133) Bizzi, fol. 38 (b), 61 (a), 37 (a), 33 (b). 134) Bizzi, fol. 12-13; Zmaievich, fol. 5. 1350 Bizzi, fol. 10-11. 136) Bizzi, fol. 13 (b). 137) Bizzi, fol. 60 (b). 138) Bizzi, fol. 66 (b). 139) “Nëse Shqipërisë nuk i ofrohet ndihmë më e madhe, do të keqësohet gjendja e shumicës së krishterëve për pak vite, për shkak të numrit të vogël të peshkopëve dhe klerikëve që janë inteligjentë.” (Bizzi, fol. 61 (a). 140) Finlay, vol. V, fq. 153-154, Clark, fq. 290. 141) “Këta të mjerë kanë qenë fuqishë mtë bindur që mos të bëjnë kurrfarë mëkati me martesën (siç është martesa e të krishteres me muslimanin), duke e marrë parasysh se Turqit janë zotëri të vendit, dhe është e pamundur të mos përgjigjesh kur të urdhërohet diçka”. (Bizz, fol. 38 (b). 142) Garnnett, fq. 268. 143) Bizzi, fol. 38 (b), 63 (a). 144) Kyriakas, fq. 12. 1450 Frlati, bl. VII, fq. 124, 141. 146) Marco Crisio, fq. 202. 147) Bizzi, fol. 60 (b). 148) Zmaievich, fol. 137. 149) Zmaievich, fol. 157. 150) Zmaievich, fol. 11, 159. 151) Zmaievich, fol. 13. 152) Bizzi, vol. 38 (b), Farlati, vol. VII, fq. 158. 153) Zmaievich, fol. 13-14. 154) Informatione circa la missione d’Albania, fol. 196. 155) Crisio, fol. 204. 156) Fra Bonaventura, fol. 201. 157) Marko Crisio, fol. 205. 158) Zmaievich, fol. 13. 159) Farlati, bl. VII, fq. 109; Bizzi, fol. 19 (b). 160) Marco Crisio, fol. 205. 161) Zmaievich, fol. 11. 162) Marco Crisio, fol. 204. 163) Zmaievich, fol. 32.
176
164) Zmaievich, fol. 11; Farlati, vol. VII, fq. 151. 165) farlati, vol. VII, fq. 126-132; Zmaievich, fol. 4-5, fol. 20. 166) “Numër i madh e ka lëshuar krisherizmin shkallërisht që të shpëtojë nga tatimi dhe taksat tjera të imponuara.” (Farlati, bl. VII, fq. 311). 167) Zmaievich, fol. 5. 168) Zmaievich, fol. 5. 169) Zmaievich, fol. 149. 170) Zmaievich, fol. 143-144. 171) Zmaievich, fol. 22. 172) Farlati, bl. VII, fq. 141. 173) Zmaievich, fol. 7, 17. 174) Zmaievich, fol. 9. 175) Zmaievich, fol. 141. 176) Farlati, vol. VI, fq. 317. 177) Eliot, fq. 401. 178) Eliot, fq. 392. *) Sipas Viksit, në vitin 1977 Shqipëria ka pasur 2.5 milionë banorë. Nga ky numër muslimanë ka pasur 1.750.000 apo 70%. Weekes, po aty, fq. 19-22,500 (vër. Sh. N.). *) Këtu mendohet në të krishterin përkatësisht për Evropianin, si është traditë në mesin e muslimanëve t’i quajnë. Vetë infinitivi (të evropeizohet - se - teferenche) ka lindur nga fjala Frenxh (Frenk) Frankovit. (D.A.K.). *) Mendohet, mbase, në Bullgarinë në Vollgë (D.A.K.) (Megjithatë, mendojmë se fjala është për Bullgarinë në Evropë, ku muslimanët kanë qenë të pranishëm qysh në shekullin VIII-IX. Shih: N. Ibrahimi, Muslimanët në Balkan në periodën paraosmane, separat, Psieren, 1414/1992, fq. , Vër. N. I.) 179) Yaqut, vol. I, fq. 469 sq. 180) Geographie d’Aboulfeda, troduite par M. Reinand, bl. II, fq. 294-295). **) Mbi kontaktet e mundshme të popullësisë së trevave tona me islamin para pushtimeve osmane (sheh. XIV) nëpërmjet fqinjve verior, në gjuhën tonë (boshnjake, vër. N.I.) kanë shkruar: - Sikiriq, Shaqir, Ismailije u Ugarshoj, kalendar “Pravda”, Sarajevo, 1923.
177
- Bazhoviq, Rade, Arapi u pismenoj narodnoj pesmi i pripoveci na srpskohrvatskom jeziçkom podracju, Filoloshki fakultet, Beograd, 1977, fq.... - Haxhijahiq, M. e të tjerët, Islam i muslimani u BiH, Kryesia e BI në SRB dhe H., Sarajevë, 1977, fq. 24-25. (Sh.N.). 181) Enrique Dupuy de Lome: Los Esclavos y Turquia, fq. 17-18 (Madrid, 1877). 182) De la Jonquiere, fq. 215. 183) De la Jonquiere, fq. 290. 184) Kanitz, fq. 37. 185) Kanitz, fq. 37-38. 186) Hartën e këtyre vendeve e jep Mackenzie dhe Irby, fq. 243. Ato përfshijnë Prizrenin, kryeqendrën e Serbisë së vjetër, Ipekin (Pejën), selinë e patrikut serb, dhe fushëbetejën Kosova. 187) Kanitz, fq. 37. 188) MAckenzie and Irby, fq. 250-151. 189) Farlati, vol. VII, fq. 127-128. 190) Mackenzie and Irby, fq. 374-375; Kanitz, fq. 39. 191) Kanitz, fq. 39-40. 192) Kanitz, fq. 38. 193) Bizzi, fol. 48 (b). 194) Kanitz, fq. 38. 195) Me Malin e Zi kanë sunduar peshkopët e vladikës prej vitit 1516 deri 1852. *) Vlladikën Danillo Shçepçeviqin (më vonë Petroviqin) gojëdhëna (e amshuar me Kurorën e maleve) e konsideron për nismëtar të luftës së armatosur kundër pushtetit turk në Mal të Zi në shekullin XVIII. Në rrugën e sendërtimit të çlirimit të malit të Zi në mbështetje të fiseve të krishtere malaziase dhe hercegovase përbrenda, sikur edhe në Mletasit dhe Rusët nga jashtë, vlladika Danillo ka konsideruar ekzistimin e muslimanëve vendas të a.q. poturët (turkoshakët-poturica, N.I.) si pengesë të madhe. Natyrisht, zhdukja e këtyre poturëve nuk ka ndodhur në një “Natë të kolendrave”, si e thotë këtë gojëdhëna, por ky është proces që ka zgjatur më gjatë. Në gjërësisht për luftën e Malit të Zi për çliri mnga Turqit shih Historija naroda Jugoslavije, Zagreb, 1960, II, fq. 1252-1280 (Sh.N.). 196) E. L. Clark, fq. 362.
178
197) Për ata kanë ftuar papa Honarus III 1221, Gregori IX 1238, Imocent IV 1246 dhe Benedict XII 1337. Inkuizicioni është themeluar në vitin 1291. 198) Asboth, fq. 42-95, Evans, fq. XXXVI-XLII. 199) Asboth, fq. 96-97. 200) “I kanë atakuar ceremonitë kishtare dhe prijësit e tyre. Popat ortodoksë i kanë quajtur farise të verbër dhe kanë lehur pas tyre sikur që qentë lehin pas kuajve.” Për Darkën e Zotit (Darkën e fundit) kanë pohuar se ajo nuk është e urdhëruar prej Zotit dhe se ky nuk është trup i Zotit, por bukë e rëndomtë.” (Kosmas, quoted by Evans, fq. XXX-XXXI). 201) Pohimi i tyre është: “Ne e kemi mbytur Mesinë Isaun, të birin e Merjemes, të dërguarin e Zotit. As nuk e kanë mbytur, as kryquar, por u ka gjasuar ashtu.” (En-Nisa, 157). 202) Krahasoje habinë që e kanë dëftuar Turqit ndaj mbretit suedez Karlit XII: “Abstenimmi i tij nga alkoholi, zbatimi publik i lutjes dy herë në ditë, ka ndikuar tek ato të thonë: - Ai njëmend është musliman”. (C. Enorres de Voltaire, bl. 23, fq. 200, Paris, 1785. 203) Asboth, fq. 36. Vetzer and Welte, vol. II, fq. 975. 204) Olivier, fq. 17-18. 205) Olivier, fq. 113. 206) Amari, vol. I, fq. 163, vol. II, fq. 260. 207) Cornaro, vol. I, fq. 205-208. 208) Perrot, fq. 151. 209) Pashley, vol. I, fq. 30; vol. II, fq. 284, 291-292. 210) Pashley, vol. II, fq. 298. 211) Pashley, vol. II, fq. 285. 212) Pashley, vol. I, fq. 319. 213) Perrot, fq. 151. 214) Charles Edwardes: Letters from Crete, fq. 90-02 (London, 1887). 215) Pashley, vol. II, fq. 151-152. 216) Pashley, vol. I, fq. 9. 217) Perrot, fq. 159. 218) Pashley, vol. I, fq. 10, 195. 219) T.A.B. Spratt, Travels and Tesearches in Crete, vol. I, fq. 47 (London, 1865). 220) R. du M.M., VII, fq. 99.
179
*) Në studimin për Muslimanët e Evropës jugore (Greqisë) M. Ali Kettani sjell të dhënat në tabela në të cilat shihet rënia e popullatës muslimane në Kritë në gjysmën e dytë të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Sipas tij deri në vitin 1921 në kritë kanë qenë 27.852 ose 8.3% muslimanë prej gjithsej 336.181 numri të banorëve. Vetëm dy vjet më vonë në vitin 1923 fare nuk ka atje sepse janë shpërngulur. Me bashkimin e Kretët me Greqinë në vitin 1912 dhe me kontratën e Turqisë dhe Greqisë në vitin 1923 mbi ndërrimin e popullësisë, ka pasuar shpërngulja nga Kreta dhe këtë jo vetëm në turqi, por edhe në vendet fqinje arabe e muslimane. Sipas Kettanit, muslimanet e Kretit në vitin 1971 në diasporë kanë qenë si vijon: Turqi 200.000 Libi 100.000 Egjipt 100.000 dhe në vendet tjera 50.000. (Kettani, M.A., Muslims in Southern Evrope(Muslimanët në Evropën jugore). JOURNAL, Institute of Muslim Minority Affanes, Jeddah/Xhedda/, 1980, vëll. II, fq. 151-153.(SH.N.).



Autori Thomas Arnold

[Ermal 22]

Cyclotomic

Ai postimi numer 7 ka nje qerre me idiotesira, sidomos pjesa e Mirditeve qe "mund te arrijne zhvillim me te shpejte nese ndjekin shembullin grek ne epir".
Pike e zeze car shkruheshe qysh atehere.

Ai postimi #7 i perket nje libri te viteve 1870 dhe kuptohet qe kronikani i atyre viteve i ka shetitur vete ato vende dhe kishte njohjen e vet qe nuk duhet hedhur poshte per vlerat historike qe sjell, packa se arsyetimi a krahasimi mund te mos na pelqeje sot me aq sa njihet per ate periudhe. Por ne pjesen "mund te arrijne zhvillim me te shpejte nese ndjekin shembullin grek ne epir", autori e ka fjalen per perparesite qe mund te sillte nje arsim me liberal e me i pergjithshem ne mesimet fetare qe u jepeshin mirditoreve, dhe per kete thote qe greket e Epirit jane me perpara.

Forumi126 i ka shpalosur carcafet perseri por pjeset pikante te historise nuk duhen lene ne harrese dhe per kete nje autor [Thomas Arnold] i vetem nuk mund te merret si burim baze, sidomos kur ai na serviret nga islamistat shqiptariste.

Ne librin me permbledhje te 1869 [me poshte] lexojme per shembull se si historiani Tozer pershkruante martesat e Mirditoreve. Autori thote qe mirditoret nuk martoheshin kurre mes tyre por i rrembenin grate e tyre nga fiset myslimane perreth, dhe ne kembim babai i nuses merrte nje shume te mire parash. Nderkohe qe grate e vajzat mirditore jepeshin si nuse tek fiset e krishtera.
Te mos harrojme se behet fjale per vitet 1800



besoj se e mesove dhe dicka te re Cyclotomic.

[Ermal 22]

ne librin e titulluar Historia e Ballkanit lexojme se kthimi [konvertimi] masiv ne Islam i shqiptareve filloi ne shekullin e 17. Sipas historiografise shqiptare ky konvertim masiv filloi te ndodhe per shkak te rritjes drastike te taksave qe vetem te krishteret duhej te paguanin. [si psh xhizja, e dhjeta etj]
ne shekullin e 16 xhizja ishte 45 akce
ne fillimin e shekullit te 17 u be 305 akce
ne gjysmen e dyte te shekullit 17 u rrit ne 789 akce
Inflacioni mund te shpjegoje pjeserisht kete rritje te madhe te kesaj takse fetare ["mbrojtese"], por perseri sasia per tu paguar per te ruajtur fene e krishtere ishte e madhe. Thuhet se ne Shqiperi ndeshet edhe perdorimi i forces si mjet per ti konvertuar shqiptaret ne fene Islame.
Ajo qe vuajti me shume nga ky konvertim rrenjesor i shekullit te 17 ishte popullsia katolike e veriut.
Thuhet gjithashtu se shumica e konvertimeve ne fund te shekullit te 17 ndodhen rreth lumit Shkumbin ku pushteti osman e ushtronte me lehtesisht pushtetin e vet.

[forum126]

Forumi126 i ka shpalosur carcafet perseri por pjeset pikante te historise nuk duhen lene ne harrese dhe per kete nje autor [Thomas Arnold] i vetem nuk mund te merret si burim baze, sidomos kur ai na serviret nga

Une te pakten i bie shqip kurse ti ne anglisht e cila nuk lejohet ne kete forum.Mirepo per mua nuk perben asnje problem .Te isha une Sulltan do isha pak me i ashper se Turqit cfare kap nga gjiri i pelopenezit e deri ne kufij me hujngarine do e kisha bere xhizen me te madhe.Pse jo dhe Papa do kishte paguar xhize.Biles jo si xhizja qe i paguante Skenderbuet me mashtrime venedikase.Por xhize nga ato qe e ka qejf ai.Mos ki merak roma prape do behet muslimane.Ke ndonje statitike se sa Italiane katolike jane bere muslimane keto kohet e fundit.HM mos harro se Islami perhapet dhe pa xhize.Tunizianet po bejne pune bindese ne Itali.Kane shperndare shume libra per balafaqimin e fakteve te muslimaneve me krishteret.Prit kur te na dali ndonje dite ndonje prift i bere musliman ne mynyre publike se Ambasadori italian qe ishte ne Saudi e pranoi Islamin .Mrekullite paqesore vazhdojne pa harruar dhe te tjerat.