Udha Orthodhokse - Kallistos Ware

[Matrix]

Te nderuar vellezer dhe motra, do mundohem te sjell pak nga pak nje liber qe kam lexuar para disa kohesh dhe me ka pelqyer. Quhet "Udha Orthodhokse" e shkruar nga Kallistos Ware. Do mireprisja cdo koment mbi keto shkrim

Kapitulli 1:

ZOTI SI MISTER


Si të panjohur dhe megjithatë shumë të njohur.

(2 Korinthianët 6:9)[/I]

Zoti nuk mund të kapet me mendje. Nëse do të mund të perceptohej, nuk do
të ishte Zot.

(Evagri i Pondit)

Një ditë disa prej vëllezërve erdhën për të parë at Andonin dhe midis tyre ishte
dhe at Josifi. Duke dashur t'i provojë, plaku përmendi një tekst nga Shkrimet,
dhe duke filluar nga më i riu i pyeste se për çfarë bëhej fjalë atje. Secili e
shpjegoi aq mirë sa mundej. Por secilit plaku i thoshte, "Nuk është kjo
përgjigjja e duhur". Së fundi pyeti edhe at Josifin: "Po ti ç'mendon?" Ai u
përgjigj: "Nuk e di". Atëherë at Andoni tha: "Me të vërtetë at Josifi e gjeti
udhën, se tha: Nuk e di”.

(Fjalë të urta nga etërit e shkretëtirës)

Si një mik që flet me mikun e tij, flet njeriu me Zotin, dhe duke u afruar me
besim qëndron para Fytyrës së Njërit, që banon i paafrueshëm brenda dritës.

(Shën Simeoni, Teologu i Ri)


Tjetërsia dhe afërsia e të Përjetshmit

Çfarë dhe kush është Zoti?

Udhëtari në Udhën shpirtërore, sa më tutje përparon, aq më tepër fiton vetëdije
të dy fakteve të ndryshme të tjetërsisë dhe të afërsisë së të Përjetshmit. Në radhë të
parë, kupton gjithmonë e më shumë se Zoti është mister. Zoti është "i
përsosuri Tjetër", i padukshëm, i paperceptueshëm, krejtësisht transhendent, tej
të gjitha fjalëve, tej çdo arsyetimi. "Sigurisht foshnja e sapolindur, shkruan
katoliku George Tyrrell, di kaq shumë për botën dhe rrugët e saj, aq sa më i
mençuri nga ne mund të dijë për udhët e Zotit, rruga e të cilit shtrihet në qiell
dhe në tokë, në kohë dhe në përjetësi. Një i krishterë i traditës ortodokse do të
binte dakord plotësisht me këtë. Ashtu si etërit grekë theksonin: "Një Zot që
është i perceptueshëm nuk është Zot”, domethënë një Zot që pretendojmë t’a
perceptojmë me gjithë kapacitetin e mendjes sonë, s’është asgjë më tepër sesa
një idhull, i formuar sipas imazhit tonë. Një "Zot" i tillë pa dyshim nuk është
Zoti i vërtetë dhe i gjallë i Biblës dhe i Kishës. Njeriu është bërë sipas imazhit të
Zotit, por e kundërta nuk është e vërtetë.
Dhe megjithatë, në radhë të dytë, do të thoshja se ky Zot i misterit është në të
njejtën kohë jashtëzakonisht afër nesh, duke i mbushur të gjitha sendet, duke
qenë kudo rreth nesh. Dhe është i pranishëm jo thjesht si një atmosferë a fuqi
pa emër, por me një mënyrë personale. Zoti që është përfundimisht tej
perceptimit tonë, na zbulon veten e tij si person; na thërret secilin me emrin e vet
dhe ne i përgjigjemi. Midis nesh dhe Zotit të mbinatyrshëm ka një lidhje
dashurie, e njëjtë me atë që ekziston midis nesh dhe të tjerëve, të cilët i duam
shumë. I njohim njerëzit e tjerë nëpërmjet dashurisë sonë për ta dhe nëpërmjet
dashurisë së tyre ndaj nesh. Kështu është edhe me Zotin.
Me fjalët e shën Nikolla Kavasila, “Zoti, Mbreti ynë, është
më i dashur se çdo mik,
më i drejtë se çdo drejtues,
më i dhembshur se çdo at,
më shumë një pjesë nga ne se sa gjymtyrët tona,
më i domosdoshëm tek ne se sa vetë zemra jonë.”
Këto pra, janë dy "polet" e përvojës së njeriut për të Hyjshmin. Zoti është edhe
më larg nesh, edhe më afër nesh, nga çdo gjë tjetër. Dhe çuditërisht shohim se
kjo lidhje e ndërsjelltë nuk prishet; përkundrazi, sa më tepër na tërheq njëri
"pol", aq më gjallërisht e ndjejmë tjetrin në të njëjtën kohë. Duke përparuar në
Udhë secili sheh se Zoti bëhet gjithmonë më i afërt dhe gjithmonë më i largët,
shumë i njohur dhe shumë i panjohur. Shumë i njohur tek fëmija më i vogël
dhe i pakuptueshëm tek teologu më mendjemprehtë. Zoti banon në "dritë të
paafrueshme", ndërsa njeriu ndodhet brenda pranisë së tij me mirëbesim të
ëmbël dhe e thërret si mik. Zoti është edhe pikëmbërritje edhe pikënisje. Është
Zoti që na mirëpret në fund të udhëtimit, por është edhe bashkudhëtari që ecën
krah nesh në çdo hap mbi Udhë. Siç e shpreh Shën Nikolla Kavasila, "Ai është
bujtina ku prehemi për një natë dhe pikëmbërritja finale e shtegtimit tonë".
Mister dhe megjithatë person: le të shohim këto dy aspekte me radhë....

[Matrix]

Zoti si mister

Nëse nuk fillojmë me ndjenjë nderimi dhe mahnitjeje - me atë që shpesh e
quajmë ndjenjë e numinous3 - pak do të përparojmë në Udhë. Kur Samuel
Palmer vizitoi për herë të parë William Blake, plaku e pyeti se si i afrohej ai
veprës së pikturës. "Me frikë dhe tmerr", - u përgjegj Palmer. "Atëherë do të
kesh mbarësi", tha Blake .
Etërit grekë e përgjasojnë takimin e njeriut me Zotin me përvojën e dikujt që
ecën mbi male nëpër mjegull: bën një hap përpara dhe befasisht shikon se
ndodhet mbi buzën e një gremine, pa truall të fortë nën këmbët e tij, por vetëm
një humbëtirë e pafund. Ose, gjetkë, përdorin shembullin e një njeriu që
qëndron natën në një dhomë të errët: hap kanatat e një dritareje dhe tek shikon
jashtë, ndriçimi befasues i një vetëtime e bën të tërhiqet pas i tmerruar dhe për
një moment i verbuar. E tillë është mbresa kur dikush ndeshet ballë për ballë
me misterin e gjallë të Zotit: na jep marramendje; të gjithë hapat e njohur
zhduken, dhe duket sikur për ne nuk ka asgjë për t'u kapur, sytë tanë të
brendshëm janë verbuar, vlerësimet tona të përditshme lëkunden.
Gjithashtu etërit konsiderojnë si simbol të Udhës shpirtërore, dy figurat e
Dhjatës së Vjetër, Abrahamin dhe Moisiun. Abrahami, kur jetonte ende në
shtëpinë e stërgjyshërve të tij, në Ur të Kaldejve, dëgjoi nga Zoti t'i thotë: "Dil
prej vendit tënd dhe prej vëllazërisë sate, dhe prej shtëpisë së atit tënd, në
drejtim të një vendi që do të të dëftoj" (Gjeneza 12:1). Duke pranuar ftesën
hyjnore, ai ikën nga mjedisi i njohur dhe rrezikon tek e panjohura, pa asnjë ide
të qartë për destinacionin e tij final. Thjesht ka marrë urdhërin, "dil...", dhe i
bindet me besim. Moisiu përjeton tre vegime të njëpasnjëshme nga Zoti:
fillimisht sheh Zotin në një vegim drite në Kaçuben e Ndezur (Eksodi 3:2);
pastaj Zoti i zbulohet brenda një drite të përzier me errësirë, në "shtyllë reje dhe
zjarri", që shoqëron izraelitët brenda shkretëtirës (Eksodi 13:21); dhe së fundi
takon Zotin në një "jo-vegim", kur flet me të brenda "mjegullës së dendur", në
majë të Malit Sina (Eksodi 20:21).
Abrahami udhëton nga shtëpia dashamirëse drejt një vendi të panjohur; Moisiu
ecën nga drita në errësirë. Dhe kështu provohet se ndodh me këdo që ndjek
Udhën shpirtërore. Ikën nga e njohura drejt të panjohurës, ecën nga drita në
errësirë. Nuk përparojmë thjesht nga errësira e padijes në dritën e njohurisë,
por marshojmë nga drita e pjesshme në një njohje më të madhe që është kaq
shumë më e thellë saqë mund të përshkruhet si "terri i së panjohurës". Ashtu si
Sokrati fillojmë të kuptojmë se sa pak gjëra dimë. Shikojmë se detyra e
krishtërimit nuk është të japë përgjigje të lehta në çdo pyetje, por të na bëjë
njohës të një misteri në një mënyrë që vjen duke u rritur. Zoti nuk është kaq
objekti i dijes sonë, sesa shkaku i mahnitjes sonë. Duke iu referuar Psalmit 8:2:
"O Zot, Zoti ynë, sa i mrekullueshëm është emri yt në mbarë dheun", shën
Grigori i Nisës konstaton: "Emri i Zotit nuk është i njohur; është i çuditshëm".
Duke ditur se Zoti është pa krahasim më i madh se çfarëdo që mund të themi a
të mendojmë për të, e shohim të nevojshme të përdorim jo vetëm referime
direkte, por gjithashtu dhe përfytyrime e imazhe. Teologjia jonë është simbolike
në një shtrirje të madhe. Por ama simbolet në vetvete nuk mjaftojnë për të
shprehur mbinatyrshmërinë dhe "tjetërsinë" e Zotit. Që të kthehemi drejt
mysterium tremendum (misterit të frikshëm) e shohim të nevojshme të përdorim
formulime jo vetëm mohuese por edhe pohuese, duke thënë më tepër çfarë nuk
është Zoti, sesa çfarë është. Pa këtë përdorim të mënyrës mohuese, që quhet
përafrim apofatik, të folurit tonë për Zotin bëhet seriozisht çorientues. Të
gjitha sa pohojmë në lidhje me Zotin sado të sakta që të jenë nuk mjaftojnë për
të shprehur të vërtetën e gjallë. Nëse themi se është i mirë, i drejtë, menjëherë
duhet të shtojmë se mirësia apo drejtësia e tij nuk mund të maten me kritere
njerëzore. Nëse themi se ekziston, këtë duhet t’a cilësojmë menjëherë duke
shtuar se nuk është objekt ekzistent ndër të tjerë, sepse në rastin e tij fjala
"ekzistoj" ka një domethënie të vetme. Kështu mënyra pohuese baraspeshohet
nga ajo mohuese. Siç e shpreh kardinali Newman, vazhdimisht: "herë themi po
dhe herë jo, për një përfundim pozitiv”. Duke pasë bërë një pohim në lidhje me
Zotin, duhet të themi: formulimi nuk është i pasaktë, por as ai, as asnjë formë
tjetër fjalësh mund të nxëjë plotërinë e Zotit transhendent.
Kështu Udha shpirtërore provohet se është një shteg pendimi në kuptimin më
rrënjësor. Metánoia,4 fjala greke për pendimin, literalisht do të thotë "ndryshim i
mendjes". Duke iu përafruar Zotit duhet të ndryshojmë mendjen, duke e
zhveshur vetveten nga të gjitha mënyrat e rëndomta të të menduarit. Duhet të
shndërrojmë jo vetëm vullnetin por edhe mendjen. Duhet të kthejmë në
drejtim të kundërt perspektivën tonë të brendshme, të kthejmë përmbys
llogjikën tonë.
Dhe megjithatë "mjegulla e dendur" ku futemi bashkë me Moisiun bëhet një
errësirë e ndritshme apo verbuese. Mënyra apofatike e padijes na sjell jo në
zbrazëti por në plotësi. Mohimet tona janë në të vërtetë mbipohime.
Shkatërrimtar në pamjen e jashtme, përafrimi apofatik është pohues në
rezultatet përfundimtare: na ndihmon të afrohemi tej çdo formulimi pohues a
mohues, tej çdo gjuhe dhe çdo mendimi, drejt një përvoje të menjëhershme të
Zotit të gjallë.
Kjo shprehet vërtet me vetë fjalën "mister". Në kuptimin e mirëfilltë fetar të
termit, "mister" do të thotë jo vetëm fshehje por edhe zbulim. Emri grek
mysterion/mistírion lidhet me foljen myein, që do të thotë "mbyll sytë a gojën". Tek
disa nga fetë mistike pagane, kandidatit për t'u futur në to, së pari i mbyllnin
sytë dhe e drejtonin përmes një labirinthi korridorësh; pastaj befasisht i
zbulonin sytë dhe shikonte, të ekspozuara përqark tij, emblemat e kultit. Si
rrjedhojë në kontekstin e krishterë ne nuk kuptojmë me një "mister", thjesht atë
që është e pakuptueshme dhe misterioze, një enigmë a një problem të
pazgjidhur. Përkundazi një mister është diçka e cila zbulohet që t’a kuptojmë, por
që kurrë nuk e kuptojmë imtësisht, sepse na çon në thellësinë ose në errësirën e
Zotit. Sytë janë mbyllur - por janë gjithashtu hapur.
Kështu, duke folur për Zotin si mister, vijmë në "polin" e dytë. Zoti është i
fshehur nga ne, por gjithashtu na zbulohet: zbulohet si person dhe si dashuri....

[Matrix]

Besimi në Zot si person

Në Besore nuk themi "Besoj se ekziston një Perëndi" por themi "Besoj në një
Perëndi". Midis togfjalëshit “besimit se” dhe “besimit në”, ka një dallim kritik.
Është e mundur të besoj se dikush a diçka ekziston, dhe megjithatë kjo bindje
nuk ka efekt praktik në jetën time. Mund të hap katalogun telefonik të Wigan-it
dhe të lexoj imtësisht emrat e regjistruar në faqet e tij; dhe teksa lexoj jam i
përgatitur të besoj se disa (ose madje shumica) prej këtyre njerëzve me të
vërtetë ekzistojnë. Por nuk njoh asnjë prej tyre personalisht, asnjëherë nuk e
kam vizituar Wigan-in dhe kështu bindja ime se ekzistojnë nuk ka për mua
asnjë rëndësi. Përkundrazi kur një miku të shumëdashur i themi, "të besoj", bëj
diçka shumë më tepër sesa të shpreh bindjen se ky person ekziston. "Të besoj"
do të thotë: kthehem tek ty, mbështetem mbi ty, kam besim të plotë tek ty. Dhe
kjo është ajo që i themi Zotit në Besore.

Pra besimi në Zot nuk ngjet fare me llojin e sigurisë llogjike që arrijmë në
gjeometrinë euklidiane. Zoti nuk është konkluzioni i një procesi arsyetimesh,
apo zgjidhja e një problemi matematik. Të besosh tek Zoti nuk është të
pranosh mundësinë e ekzistencës së tij sepse na është "provuar" me një
argument teorik, por është të kemi besim të plotë tek Njëri që njohim dhe
duam. Besimi nuk është supozimi se diçka ndoshta është e vërtetë, por të
qenurit të sigurt se dikush është atje.
Meqenëse besimi nuk është siguri llogjike por marrëdhënie personale, dhe
përderisa kjo lidhje personale është madje shumë e mangët tek secili nga ne dhe
është e nevojshme të përsoset vazhdimisht, është e mundur të bashkekzistojë
besimi me dyshimin. Këta të dy nuk përjashtojnë njëri-tjetrin. Ndoshta ka disa
që me hirin e Zotit ruajnë gjatë gjithë jetës së tyre besimin si i një fëmije të
vogël, që u jep aftësinë për të pranuar pa dyshim të gjitha çfarë kanë mësuar.
Por për shumicën e atyre që jetojnë sot në Perëndim, një qëndrim i tillë thjesht
nuk është i mundur. Duhet të familjarizohemi me klithmën "Besoj o Zot;
ndihmoje mosbesimin tim!" (Marku 9:24). Për shumë e shumë nga ne kjo do të
mbetet lutja jonë e pareshtur gjer në dyert e vdekjes. Dhe megjithatë dyshimi
nuk tregon mungesë besimi. Ndoshta ndodh e kundërta - besimi ynë është i
gjallë dhe vjen duke u shtuar. Sepse besimi nuk sjell me vete lumturi por
rrezikim, jo izolim nga e panjohura por marshim të guximshëm për t’a takuar
atë. Këtu një i krishterë ortodoks pa vështirësi mund të përjetojë fjalët e
peshkopit I. A. T. Robinson: "Akti i besimit është një dialog i përhershëm me
dyshimin". Ashtu si me të drejtë thotë Thomas Merton: "Besimi është një
burim dyshimi dhe ndeshjeje përpara se të bëhet burim sigurie dhe paqeje."
Pra besimi tregon një lidhje personale me Zotin; një lidhje që megjithëse është
gjithë mangësi dhe ngurrim, nuk është më pak e rëndësishme. Njohja me Zotin
nuk duhet parë si teori apo si një parim abstrakt, por si udhë për të takuar një
person. Të njohësh një person është diçka shumë më tepër sesa të njohësh
ngjarjet që lidhen me atë person. Që të njohësh një person në thelb do të thotë
t’a duash atë. Nuk mund të ketë njohje të vërtetë të personave të tjerë pa
dashuri të ndërsjelltë. Nuk kemi asnjë njohje të vërtetë për ata që urrejmë. Këtu
pra, janë dy mënyrat më pak çorientuese për të folur për Zotin, i cili tejkapërcen
arsyetimin tonë: ai është personal dhe vetë ai është dashuri. Këto janë në thelb dy
mënyrat për të konceptuar të njëjtën gjë. Udha për t’u futur në misterin e Zotit
realizohet nëpërmjet dashurisë personale. Siç thotë Mugëtira e padijes, "Mund të
bëhet objekt dashurie, por jo objekt mendimi. Misterin mund t’a kapim dhe t’a
mbajmë nëpërmjet dashurisë, por kurrë me mendimet."

Si një tregues të zbehtë të kësaj dashurie personale që mbizotëron midis
besimtarit dhe Subjektit të besimit të tij, le të marrim tre shembuj a ilustrime në
fjalë. I pari është nga një tregim i shekullit të dytë, nga martirizimi i shën
Polikarpit. Ushtarët romakë sapo kanë mbërritur për të arrestuar peshkopin e
thyer në moshë Polikarp, dhe t’a çojnë atje ku ai e di se e pret vdekja:

Kur dëgjoi se mbërritën, zbriti dhe u foli. Të gjithë mbetën të shtangur nga mosha e thyer dhe
qetësia e tij dhe habiteshin se përse autoritetet kërkonin me kaq ngulm të arrestonin një plak
të moçëm. Menjëherë dha urdhër që t'u sillnin për të ngrënë e për të pirë sa të donin,
megjithëse ishte vonë dhe u kërkoi që t’a lejojnë të lutet për një orë pa e shqetësuar. Mbasi
ranë dakord u ngrit në këmbë dhe u lut. Dhe ishte kaq i mbushur me hirin e Zotit, saqë
zgjati për dy orë lutja e tij. Tek po e dëgjonin e kuptoi se ata mbërritën, zbriti dhe foli me ta.
Të gjithë mbetën të shtangur e shihnin me habi të madhe dhe shumë prej tyre ndjenin
keqardhje që erdhën për të arrestuar një njeri të shenjtëruar si ai. Ai përkujtoi me emra të
gjithë sa kishte takuar gjatë jetës së tij, të mëdhenj e të vegjël, të famshëm e të panjohur, dhe
Kishën e Përgjithshme në gjithë botën.

Kaq e flakëruar është dashuria e tij për Zotin, dhe me besimin se kjo dashuri te
Zoti është po kaq e thellë për gjithë gjininë njerëzore, saqë në këtë moment
kritik shën Polikarpi mendon vetëm të tjerët dhe jo rrezikun e tij personal. Kur
guvernatori romak i thotë se do t’i shpëtojë jetën duke mohuar Krishtin, ai
përgjigjet: "Tetëdhjetë e tetë vjet i shërbeva dhe nuk më dëmtoi gjëkundi.
Atëherë si mund t’a blasfemoj Mbretin tim, i cili më shpëtoi?"
Shembullin e dytë e jep shën Simeoni, Teologu i Ri në shekullin X, i cili
përshkruan se si Krishti iu zbulua në një vegim drite:

Ndriçove mbi mua me shkëlqim verbues dhe, kështu u duk, m'u shfaqe brenda tërësisë sate
teksa me gjithë qënien time të vështroja i shtangur. Dhe kur thashë, "O Zot, cili je?", atëherë
pranove të flasësh për herë të parë me mua plangprishësin. Me çfarë butësie më fole ndërsa
qëndroja i mahnitur dhe plot tmerr! Për pak çaste u mendova thellë në veten time dhe thashë:
"Ç'do të thotë kjo lavdi dhe ky shkëlqim marramendës? Si u zgjodha unë që të kem një
bekim kaq të madh?" "Jam Zoti, u përgjigje, që u bëra njeri për hirin tënd dhe meqenëse më
ke kërkuar me gjithë zemër, që tani e tutje do të jesh vëllai im, bashkëtrashëgimtari im dhe
miku im."

Shembulli i tretë është një lutje e shkruar nga një peshkop rus i shekullit XVII,
shën Dhimitri i Rostovit:

Eja, Drita ime dhe ndriço terrin tim.
Eja, Jeta ime dhe gjallëromë nga vdekja.
Eja, Mjeku im dhe shëroi plagët e mia.
Eja, Flakë e dashurisë hyjnore dhe digji
gjembat e mëkateve të mia,
duke ndriçuar zemrën time me flakërinë e dashurisë sate.
Eja, Mbreti im, ulu mbi fronin e zemrës sime dhe atje mbretëro.
Sepse vetëm ti je Mbreti im dhe Zoti im.