Faik Konica

[PLAKU]

Promovohet një libër i ri për Faik Konicën

http://www.botasot.info/mesme/13konica%20kryesor.jpg

Gazetari i “Zërit të Amerikës”,. Ilir Ikonomi, më 15 prill do të bëjë promovimin e librit të tij “Konica, jeta në Uashington”, botim i shtëpisë botuese “Onufri”.
Ky libër është një vështrim origjinal dhe mjaft interesant mbi jetën e një prej intelektualëve të shquar të Shekullit XX, Faik Konicës. Uashingtoni ka luajtur një rol të madh në aktivitetin e tij patriotik në dobi të Shqipërisë dhe pikërisht mbi këtë periudhë të rëndësishme të jetës dhe veprimtarisë së Konicës është ndalur z. Ikonomi, në librin e tij që do ët promovohet më 15 prill në Tiranë.
-Mendoj se ky libër i vë gjërat në kontekst. Ka një etje të madhe për të mësuar rreth Faik Konicës por ajo që është ofruar deri tani ka qenë një informacion i copëzuar: një artikull këtu, një ese aty, një kuriozitet këtu e një dokument aty, thorë autori në një intervistë për Gazetën 55. Këto pjesë nuk kanë qenë të lidhura mirë në një tërë, në një histori të vetme të Konicës si personalitet i shumë dijeve. Ky libër është një përpjekje për të na e dhënë Konicën në sfondin e kohës kur jetoi dhe për më tepër në kryeqytetin amerikan, Uashington, ku ai ishte ministër fuqiplotë i Shqipërisë për 13 vjet me radhë.
Kam zgjedhur një mënyrë të rrëfyeri që nuk e lodh lexuesin. Të japësh një histori plot data dhe ngjarje, kjo ndonjëherë bëhet joshëse për autorin që, me fjalë të mëdha, të huaja dhe të ngatërruara, përpiqet t’i tregojë lexuesit se sa di. Kjo më është dukur gjithnjë e neveritshme sepse libri nuk shkruhet për autorin prandaj unë ndoqa një rrugë tjetër. Në çdo paragraf, në çdo faqe që kam shkruar, kam pyetur veten nëse lexuesi do ta pranojë rrëfimin tim apo do ta lëshojë librin nga dora dhe do të hapë televizorin. Prandaj në libër dokumentacioni historik thyhet aty-këtu me episode interesante nga jeta e Faikut në Uashington. Jo thjesht me kuriozitete por me fakte të një natyre tjetër, më personale, të cilat janë vazhdim i rrëfimit të historisë por që e mbajnë lexuesin të përqendruar. Në të vërtetë, dëshira ime ka qenë që, duke lexuar këtë libër, njeriu të krijojë një përfytyrim të plotë dhe jo fragmentar për gjithë sfondin historik mbi të cilin pikturohen ngjarjet.
Do të përpiqem t’ju shuaj vetëm një pjesë të kureshtjes. Mendoj se është hera e parë që shkruhet me kaq imtësi për jetën e Faikut në Uashington. Pjesa më e madhe e dokumenteve që janë përdorur për të bërë këtë libër janë të panjohura. Këto fillojnë që nga hollësi të tilla më pak të rëndësishme si faturat e legatës shqiptare në Uashington, që më ndihmuan të krijoj një përfytyrim të saktë mbi buxhetin dhe rrjedhimisht mbi jetëm materiale të Faikut, e deri te komunikimet e tij me Departamentin e Shtetit, disa prej të cilave mjaft konfidenciale, siç janë ato që lidhen me Fan Nolin. Për shembull, gjatë një periudhe rreth dhjetëvjeçare, Faiku me Nolin, këto dy figura kryesore të komunitetit shqiptar të Amerikës, kanë zhvilluar një luftë të ashpër, e cila ka qenë lënë thuajse në hije, me qëllimin e mirë për të mos “prishur” imazhin e këtyre dy heronjve tanë. Eshtë folur më shumë për miqësinë mes tyre, duke filluar nga viti 1937 e deri në vdekjen e Faikut më 1942. Por ne nuk jemi fëmijë që të na fshihen gjërat. Lexuesi mund të befasohet kur të njihet me hollësi të reja të asaj që deri më sot është quajtur thjesht “polemikë mes Faikut dhe Nolit”. Dokumente të tjera që i kam zbuluar nëpër arkiva sqarojnë gjithashtu marrëdhëniet e Faikut me ambasadën e Italisë fashiste në Uashington dhe se si ai në thelb u përpoq të shfrytëzonte italianët për të bërë publike pikpamjet e tij se Epiri ka qenë gjithnjë shqiptar e se Çamëria e vise të tjera duhet t’i riktheheshin Shqipërisë. Dokumente të tjera që botohen gjithashtu për herë të parë sqarojnë pozitën e Faikut ndaj Mbretit Zog, të cilin e ai e mburrte në publik por vetëm në publik. Këto kanë qenë marrëdhënie tepër komplekse por për fat të keq, në të kaluarën, nga mosnjohja e fakteve, janë paraqitur në mënyrë të thjeshtëzuar dhe naïve.
Bota Sot

[illyrian rex]

Nje shkrim i Konices ne revisten Albania, Bruksel. Viti 1898.

Shkrirja e dialekteve të shqipes

Faik Konica

Duke studiuar, qoftë edhe shkurtimisht, natyrën e gegërishtes e të toskërishtes, menjëherë bie në sy se ndryshimi që i ndan nuk është më i madh se ai që shquan mënyrën e të folurit të një Normandi nga ajo e një Gaskoni.

Do të thotë se në thelb ky ndryshim kufizohet në disa ngjyrime shqiptimi. Por në një vend ku mungon një traditë shkollore, këto ndryshime shqiptimi më tepër janë theksuar sesa janë zbutur; dhe shqiptarët, duke mos pasur si udhëheqës drejtshkrimorë as fjalorë, as akademi, ka rrjedhur që – kur ua ka marrë mendja të lëvrojnë gjuhën e vet – nuk kanë ndjekur rregulla të tjera drejtshkrimore, përveç atyre të transkriptimit të fjalëve ashtu si shqiptohen.

Kështu, sikur t'ua jepnit sot një shqiptari të veriut dhe një shqiptari të jugut një tekst për ta përkthyer, do të kishit dy përkthime, gjuha e të cilave, në pikëpamje morfologjike, do të ndryshonte po aq sa ndryshon spanjishtja nga italishtja.

As rreziku i bashkëjetesës së këtyre dy dialekteve të përkundërt, as vështirësia për t' i shkrirë, nuk do t' u shpëtonin shqiptarëve të cilët janë të pajisur me njëfarë mendjemprehtësie. Çështja nuk qëndron a të zhduket gegërishtja apo toskërishtja, as madje të bëhet që shqiptarët të ndryshojnë, në përdorimin e përditshëm, dialektet e tyre përkatëse për të arritur te njëfarë njësie të foluri; gjë e pamundur.

Përveç kësaj kjo do të ishte ngathtësi, sepse të duash të ndryshosh të folmen e një populli, do të thotë të ndryshosh karakterin e tij e të shkatërrosh personalitetin e tij. Çështja qëndron te fakti që të arrihet të krijohet, përtej bashkëjetesës paralele të të folmeve toske e gege, një gjuhë letrare, një gjuhë e shkruar që të jetë e përbashkët për të gjithë shqiptarët.

Po t' ua vinim veshin disa shqiptarëve të shkolluar të cilëve ua kemi kërkuar mendimin, çështja as duhet parashtruar. Sipas mendimit të tyre, do të vijë një ditë në të cilën dialekti toskë – posa të arrijë, nëpër një zhvillim që ne e shohim çdo ditë në përparim, te lartësia e gjuhëve të mëdha moderne – ka për ta thithur në mënyrë të pashmangshme dialektin gegë, që ka qëndruar i palëvruar; dhe ata cekun, në mbështetje të mendimit të tyre, këtë fakt, në vetvete të saktë, se shumë shqiptarë-gegë përdorin toskërishten kur shkruajnë.

Por ne nuk e përkrahim këtë mendim; sepse, ndonëse fakti që ata sjellin nuk na duket fort bindës, dialekti gegë përmban me qindra trajta të humbura nga toskët e që janë visare të vërteta të trashëguara nga të parët tanë të lashtësisë. Mjaft të sjellim në mend mbaresën –mun të pjesores gege, që daton së paku dymijë vjet, e që s' është gjë tjetër veçse -mέnoV i pjesores greke (khs. shkrumun, gegrammέnoV).

Ndoshta çështja mund të kishte një zgjidhje të lehtë e të shpejtë, po qe se toskërishtja do të ruhej si gjuhë e prozës dhe gegërishtja e poezisë. Karakteri përkatës i dy dialekteve padyshim do të rregullohej në këtë rol. Ecja e gjerë dhe fisnike, ndonëse pak e lakueshme, e gegërishtes duket se i përshtatet ritmit të mendimeve e të ndjenjave.

Tash vonë kemi botuar (A. 91) një tingëllim të mrekullueshëm, i pari në gjuhën tonë, prej një autori të ri shkodran, i cili jep një ide të asaj që mund të bëhet dialekti gegë ndër duar të afta. Herën e fundit kemi botuar dy tingëllime të tjera, prapë të një autori gegë, bukuria e fuqishme e të cilave e vërteton këtë përshtypje.

Por, të thuash të drejtën, realizimi i këtij mendimi nuk do të ishte i mundur në një vend ku njerëzit, në përgjithësi me pak dijeni për dialektin e vet, janë më pak të aftë të mësojnë ta shkruajnë dialektin fqinj. Jo! Zgjidhja më e mirë e problemit, ajo më praktike, do të ishte krijimi i një gramatike – të miratuar nga shqiptarët e shkolluar dhe nga albanologët – në të cilën të gjitha elementet dialektore, të grupuara, të pajtuara, të bashkërenditura, sipas një metode racionale e shkencore, do të lindnin një gjuhë të përbashkët për të gjithë shqiptarët, sikurse grekët që kanë Koïnê glôssa.

Zëri

[Dar_di]

Faik Konica – Jeta në Uashington


Frank Shkreli

Përfaqësuesi moral i Shqipërisë në Uashington

Kohët e fundit më ra në dorë libri Faik Konica – Jeta në Uashington, i autorit Ilir Ikonomi, botuar nga shtëpia botuese Onufri, një libër ky që përshkruan vitet e shumta të jetës së Faik Konicës në kryeqytetin e Shteteve te Bashkuara, si përfaqësues zyrtar i Shqipërisë, gjatë një periudhe shumë të vështirë për Shqipërinë dhe kombin shqiptar. Në të njëjtën kohë, libri është edhe një pasqyrë e veprimtarisë së shqiptarëve të Amerikës në atë kohë, me të gjitha problemet dhe shqetësimet e komunitetit shqiptaro-amerikan në lidhje me fatin e kombit, në fillim të shekullit të kaluar. Por mbi të gjitha, mendoj unë, Ilir Ikonomi ia del t’i paraqesë lexuesit në imtësi jetën e Faik Konicës, patriotit dhe atdhetarit po se po, por gjithashtu edhe Faik Konicën - demokratin e gërshetuar me një kulturë pluraliste perëndimore, të cilën e dëshironte edhe për Shqipërinë. Ilir Ikonomi, me aftësi të theksuar, paraqet Konicën si ministrin shqiptar në Uashington i cili me nder e dinjitet përfaqësoi dhe luftoi për të drejtat e Shqipërisë dhe të shqiptarëve, por në të njëjtën kohë ai po ndiqte edhe gjendjen e atëhershme politike në atdhe ndaj të cilës ishte shpeshherë shumë kritik.

Për hir të objektivitetit, jam i detyruar të rrëfej që në fillim se Ilir Ikonomin e kam pasur koleg kur unë punoja në Zërin e Amerikës, dhe ku ai është gjithnjë i punësuar, dhe për të cilin kam respektin më të madh si person, si profesionist, dhe si gazetar i dorës së parë.

Libri, Faik Konica – Jeta në Uashington, është rezultat i shkëlqyeshëm i këtij profesionalizmi. Jo vetëm ne që e njohim dhe kemi punuar me Ilir Ikonomin, por komuniteti shqiptaro-amerikan, përfaqësues i denjë i të cilit ishte Faik Konica, dhe shqiptarët kudo, me plot të drejtë mund të mburren me këtë vepër të përpunuar, të dokumentuar dhe të përpiluar për mrekulli. Është kënaqësi e posaçme për gjakun e shprishur të një emigranti të lexojë një libër, të shkruar nga një emigrant tjetër, e për më tepër nga një koleg, qëllimi i të cilit është vetëm e vetëm për të zbardhur historinë patriotike dhe për të zhdukur thashethemet dhe gënjeshtrat rreth njërit prej figurave më te shquara të historisë së kombit. Autori dhe botuesi meritojnë lavdërime dhe urime.

Libri prej 380 faqesh, i ilustruar me shumë fotografi personalitetesh historike nga periudha e Konicës në Uashington, është një vepër madhështore e një kompetenti, ku përveç fakteve mirë të dokumentuara mbi jetën private të Faik Konicës, në këtë libër, lexuesi mund të gjejë një pjesë të historisë sonë kombëtare siç pasqyrohej në arkivat e shumta diplomatike - që shumë prej tyre shohin për herë të parë dritën e diellit - si edhe në shtypin amerikan të kohës, që siç duket shumë prej tyre ishin të pashfrytëzuara deri tani, fakte e dokumente në lidhje me jetën dhe veprimtarinë e Faik Konicës - shpesh këto të shtrembëruara nga historianët komunistë të Shqipërisë gjatë 50-vjetëve të kaluar.

Siç mund të shihet nga shënimet në fund të faqeve të librit, autori ka përdorur arkivat përkatëse në Amerikë, në Tiranë dhe gjetkë, së bashku me shumë vepra e dokumentacion të huaj, ku përshkruhen marrëdhëniet shpesh të ndërlikuara dhe problematike të Faik Konicës me Mbretin Zog, me Fan Nolin, me përfaqësuese të qeverisë fashiste italiane dhe personalitete të tjera politike, si edhe lidhjet e ngushta dhe miqësinë që Konica gëzonte me Uashingtonin zyrtar të asaj kohe, pothuaj si asnjë diplomat tjetër i huaj i akredituar në Uashington. Megjithëse në mendjen e komunitetit shqiptaro-amerikan kur flitet për Vatrën, Diellin dhe veprimtarinë patriotike të shqiptarëve të Amerikës në fillim të shekullit të kaluar, Konica e Noli përmenden sikur janë një person, me mendime dhe qëllime të njëjta - hollësitë që sjellë Ikonomi në këtë libër, tregojnë se marrëdhëniet midis këtyre dy gjigantëve ishin plot kontradikta e shpesh shumë të ashpra.

Jeta në Uashington e Faik Konicës, është një dokumentar udhërrëfyes se si duhet të sillet e të veprojë një diplomat që përfaqëson një vend të vogël në kryeqytetin e diplomacisë botërore, siç është Uashingtoni. Megjithëse siç ve në dukje edhe autori, Konica nuk kishte patur mundësi të zhvillonte lidhje të ngushta me Kongresin Amerikan, marrëdhëniet e tij në të gjitha nivelet tjera të shoqërisë dhe të politikës - me përfaqësues të degës ekzekutive të qeverisë amerikane, duke përfshirë Shtëpinë e Bardhë dhe Departamentin e Shtetit, ishin të shkëlqyera. Besoj se arsyeja që Konica nuk kishte zhvilluar kontakte të ngushta me Kongresin, ishte se Kongresi në atë kohë nuk merrej aq shumë me punët e jashtme, siç ndodhë sot. Për më tepër, ai kishte zhvilluar dhe kultivuar kontakte personale e miqësore, të cilat duke u bazuar në përvojën time shumë vjeçare në Uashington, janë po aq të rëndësishme, në mos më të rëndësishme se kontaktet zyrtare.

Autori vë në dukje lidhjet dhe kontaktet e Faik Konicës me gazetarë e shkrimtarë, me diplomatë vendas dhe të huaj, me njerëz të kulturës e të fushave të tjera, të cilat për mendimin tim janë një pasqyrim i rolit shembullor të Konicës se si duhet të sillet, jo vetëm një diplomat, por edhe një shqiptar i thjeshtë që është i interesuar për avancimin e interesave të kombit shqiptar në këtë vend dhe kudo në botë. Ai ishte i vetëdijshëm për rolin e rëndësishëm që luante në mbrojtje të interesave të Shqipërisë në Uashington sa që ishte gati të rrinte në Uashington edhe si “përfaqësues jozyrtar i ndërgjegjes shqiptare”, vetëm e vetëm që Shqipëria të kishte një zë në Uashington, edhe pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia.

Autori shkruan për lidhjet e ngushta dhe respektin që shumë amerikanë kishin për Konicën. Ai duket se e kishte shumë të lehtë të bënte një tranzicion pa asnjë problem nga shoqërimi me amerikanë të fushave të ndryshme në takime e biseda me komunitetin e atëhershëm shqiptaro-amerikan. Siç tha edhe autori në një intervistë në Tiranë, askush më mirë se Faiku nuk mund ta luante rolin e ambasadorit në Uashington – ai ishte erudit, anglishtja e tij ishte e përkryer dhe kishte lidhje të ngushta me komunitetin shqiptar të Amerikës. E vërteta është se Konica admirohej njësoj si nga qarqe të ndryshme amerikane ashtu edhe nga komuniteti shqiptaro-amerikan. Autori citon Nelo Drizarin, kryeredaktor i gazetës Dielli, i cili e quante Faik Konicën si “shembull për të tjerët”. “Nuk rrojnë të gjithë shqiptarët për të ngrënë bukë, kanë mbetur edhe nga ata njerëz me veti kreshnike që nderojnë traditat dhe vendin e shqiptarëve”, shkruante Drizari.

Megjithëse kishte marrëdhënie të ndërlikuara me Zogun, Faik Konica pranon, për hir të dashurisë së tij për kombin e vet, ta përfaqësoj atë në Uashington pasi besonte se “Shqipëria e Zogut ende e dobët dhe e rrethuar nga armiq, kishte nevojë për paqe dhe disiplinë, për bashkim të brendshëm dhe për respekt jashtë”. Ambasadori amerikan në Tiranë në vitin 1925, Çarls Hart i dërgon telegram Uashingtonit duke e përshkruar ambasadorin e ri të Shqipërisë në Uashington si një njeri “që ka qëndruar larg politikës personale dhe asnjëherë nuk është shprehur në favor të kësaj ose asaj qeverie shqiptare. Edhe prej atyre, të cilët i ka kundërshtuar, ai njihet jo si politikan, por si njeri që parapëlqen pozitën origjinale të patriotit, një specie për të cilën disa vëzhgues deklarojnë me kokëfortësi se pothuajse është zhdukur mes shqiptarëve të së ashtuquajturës klasë e lartë”.

Është e pa mundur të lexosh librin e Ilir Ikonomit për Faik Konicën e të mos mendosh për gjendjen aktuale politike në Shqipëri dhe troje tjera shqiptare në Ballkan. Duket sikur historia nuk ka ndryshuar shumë, apo ndoshta përsëritet. Një ndër meritat e këtij libri është se autori , me mjeshtëri vë në dukje, kontributin e Konicës në tolerimin e mendimeve dhe të qëndrimeve politike ndryshe, pasi megjithëse Konica nuk kishte shumë simpati për Mbretin Zog, ai prapëseprapë pranon emërimin prej tij si Ministër Fuqiplotë. Nga ana tjetër, kjo tregon edhe tolerancën e Zogut ndaj një kundërshtari politik. Libri radhitë kundërshtimet dhe ndërlikimet politike që kishte me Zogun dhe njerëzit rreth tij, duke e paraqitur Konicën para nesh si një “mendje e ndritur dhe një zemër që ka rrahur gjithherë për vendin e vet”, tha Profesor Sami Repishti në vlerësimin e tij për librin.

Disa recensorë me të drejtë e kanë cilësuar veprën e Zotit Ikonomi si një sfidë ndaj historiografisë komuniste, por edhe si një udhërrëfyes për politikanët e sotëm e të ardhshëm shqiptarë, për mënyrën se si duhet vepruar me kundërshtarin politik, për hir të interesave madhore me të cilat përballet kombi. Janë ca raste historike kur zëri i partive dhe i kundërshtimeve duhet të pushojë përpara një interesi më të lartë, pat thënë me një rast Faik Konica. Kjo është një thirrje e Konicës që dëgjohet anë e mbanë këtij libri. Kjo është një ushtimë që përcjellë ky libër për aktualitetin politik anë e mbanë botës shqiptare.

Ilir Ikonomi mjeshtërisht i paraqet lexuesit Faik Konicën si një shembull fleksibiliteti dhe kompromisesh politike kurdoherë që e kërkon interesi i kombit. “Unë i lodhur s’jam aspak dhe do të isha gati të vazhdoja luftën me forcë po të kish lufta ndonjë qëllim. Po qëllim lufta s’ka dhe s’mund të ketë. Fan Noli dhe unë kemi luftuar për një guvernë të një tipi të përparuar. Ahmed Zogu ka luftuar për një guvernë të një tipi më konservativ. Ahmed Zogu na mundi dhe na mundi me themel...Në Amerikë, kanë një zakon që i munduri i shtërngon dorën mundësit”. Në të njëjtën kohë, sipas Konicës “guverna duhet të ketë një ngjyrë kombëtare dhe morale. Njerës me të shkuar jo të pastër të përjashtohen nga qeveria... dhe indipendenca e gjykatorëve të nderohet”.

“Jeta në Uashington” e diplomatit të parë shqiptar është gjithashtu shembull për tu ndjekur nga çdo diplomat shqiptar, në cilindo vend të botës, pasi sipas Konicës, “për hir dhe nder të Shtetit, njerës që përdorin pozitën e tyre për të tregtuar, ose njerës që lozin kumar, nuk duhet të përdoren për punët e jashtme....se përfaqsonjës qesharakë ose pa dinjitet diskreditojnë Shtetin”. Prandaj ky libër duhet të jetë lexim i detyrueshëm për diplomatët shqiptarë, sepse siç tha edhe Ministri i jashtëm shqiptar, Zoti Haxhinasto gjatë takimit me autorin në Tiranë në Prill, “libri i Ikonomit në këtë drejtim është unik dhe sjellë një studim që i ka munguar diplomacisë shqiptare”.

Por mbi të gjitha, libri i Ilir Ikonomit është gjithashtu një dokument edhe i përpjekjeve të Faik Konicës për të vendosur miqësi dhe marrëdhënie të ngushta midis Shqipërisë dhe Shteteve të Bashkuara – marrëdhënie këto që ai i kultivoi pa pushuar ditë e natë, gjatë gjithë jetës së tij në Uashington. Siç thotë edhe autori, “Faiku në fjalimet e tij ai përmendte shpesh nevojën që shqiptarët të mësonin disa vlera amerikane, si puna dhe shpirti praktik e humanitar”. Dhe në një intervistë me rrjetin televiziv amerikan NBC, Faik Konica thotë se “Lëvizja shqiptare për pavarësi u frymëzua nga ideale amerikane si edhe nga kujtimet e së kaluarës. Ishin refugjatët shqiptarë në Shtetet e Bashkuara që i dhanë forcën asaj lëvizjeje”.

Libri gjithashtu përpiqet të hedhë dritë mbi disa figura të emigracionit, të ndaluara e të censuruara nga regjimi komunist, por bashkëkohës të Konicës, si At Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Fan Noli, e të tjerë. Ikonomi shkruan se, njëri ndër ta, At Gjergj Fishta megjithëse pranoi të bëhej anëtar i Akademisë italiane të Arteve dhe të Shkencave nën fashizmin, “Fishta nuk i shërbeu politikisht Italisë dhe nuk bëri asgjë që të dëmtonte pavarësinë e vendit të vet”.

Ishte fati i keq i kombit dhe i tyre, që Faik Konica dhe bashkëkohësit e tij u dënuan me mërgim të përjetshëm. Njerëzit më të mëdhenj e më të zgjedhur të kombit, si Faik Konica, që lindën e u rritën në prehrin e saj, nuk u shpërblyen siç duhet - as kur ishin gjallë dhe as post mortem - me mirëkuptim, nderime e njohje, por përkundrazi vetëm përjetuan vuajtën, mërgimin, salvimet dhe nganjëherë edhe vrasjet.

Mundi i Ilir Ikonomit në një punë kaq të madhe, pasqyron pasionin dhe dashurinë prej gazetari që ai posedon për të zbuluar të vërtetën për Faik Konicën, një patriot dhe personalitet të dalluar të komunitetit shqiptaro-amerikan dhe të historisë së kombit shqiptar - me të gjitha sukseset dhe të metat e tij, si person dhe si politikan. Këtë ai e ka bërë me plot sukses duke i servirur lexuesit dokumente të pazbuluar më parë. Vepra e tij, Faik Konica – Jeta në Uashington, është pa dyshim, një kontribut i rëndësishëm në historiografinë shqiptare dhe diplomacinë, por në të vërtetë është edhe një vepër interesante me burime të panjohura deri tani dhe e dobishme për tu lexuar nga të gjithë, prandaj nuk mund e lëshova nga dora duke e lexuar fund e maje, me vëmendje dhe përfitim.

Telegrafi

[MI CORAZON]

http://www.gazetametropol.com/tekst.php?idt=71657

Ç’mund të mësojnë politikanët prej kolosit të dijes Faik Konica

BEQIR SINA

03/08/2011 Intervistë ekskluzive për gazetën “Metropol” nga SHBA, me gazetarin Ilir Ikonomi, autor i librit “Faik Konica – Jeta në Uashington”

WASHINGTON D.C: Ilir Ikonomi punon prej dy dekadash si gazetar i Zërit të Amerikës në Uashington. Më parë ka qenë përkthyes në Radio Tirana, pastaj korrespondent i agjencisë prestigjoze të lajmeve, Reuters.

Së fundi Ikonomi na befasoi duke iu paraqitur opinionit tonë edhe si shkrimtar - ai është autor i librit “Faik Konica, jeta në Uashington”.

Libri është pritur mjaft mirë nga kritika si edhe tek lexuesi shqiptar në Shqipëri, Kosovë, viset e tjera shqiptare dhe në diasporë. Por me sa duket, nga ky libër mund të nxjerrin mësime edhe politikanët në Shqipëri e Kosovë, megjithëse autori thotë se nuk e ka shkruar me këtë synim.

Nga një këndvështrim tjetër, ky libër shihet edhe si diçka e veçantë për të njohur nga afër figurën e Konicës - përveç të dhënave të reja interesante që na dhuron, autori na tregon se si ka marrë rrugën dhe ka rizbuluar shtëpinë e Konicës, tashmë gati gërmadhë, në atë që dikur ishte pjesë e prefekturës së Janinës. Ikonomi flet me hollësi në libër për jetën e Konicës në Uashington, deri sa ai mbylli sytë në një apartament të kryeqytetit amerikan.

Në një intervistë, autori i tha gazetarit tonë në SHBA, Beqir Sina, se “Konica ishte njeri i përgjegjshëm dhe patriot i ndershëm. Me këto cilësi fisnike të karakterit, ai u përpoq për qëndrueshmërinë dhe nderin e shtetit shqiptar. Në vija të trasha, mendoj se kjo është ajo që mund të mësohet nga Konica, ndonëse kanë kaluar shumë dekada nga koha kur ai jetoi”.

Bazuar në dëshmi të zbuluara në arkivat amerikane, britanike dhe shqiptare, libri “Faik Konica – Jeta në Uashington”, hedh dritë mbi marrëdhëniet komplekse të Konicës me Zogun, marrëdhëniet e Konicës me qeverinë e SHBA, miqësinë dhe polemikat mes Konicës dhe Nolit, si dhe polemikat me Kostë Çekrezin në Uashington.

Ju keni qenë aktiv në këto dy dekadat e fundit si gazetar i “Zëri i Amerikës” në mbulimin e shumë ngjarjeve, por nuk ju kishim parë të botonit libra. Çfarë ju nxiti të shkruanit biografinë “Faik Konica, Jeta në Uashington”?

Ilir Ikonomi : Shtysa e parë që më bëri t’i hyj kësaj pune ishte zbrazëtia e madhe, e pajustifikueshme në informacionin që ekzistonte për këtë periudhë të rëndësishme të jetës së Faik Konicës. Ndërsa gjatë 20 viteve të fundit ishte shkruar për veprimtarinë e Konicës në Evropë në kapërcyell të shekullit, si dhe për kohën e tij në Boston, pak flitej për jetën e tij në Uashington si ambasador i Zogut në SHBA, pra, nga viti 1926 deri më 1942. Mendoj se ekzistonte një përshtypje sikur Konica në Uashington nuk kishte bërë gjë tjetër veçse kishte mburrur Mbretin Zog dhe kishte jetuar në luks. Edhe ata që kishin mendim më pozitiv për Konicën e kësaj periudhe ndoshta druanin të shkruanin nga frika se mos i prishnin imazhin. Pra, kjo kishte mbetur një periudhë e errët, plot të panjohura. Ky mister në fakt e kishte burimin te hija e thellë që regjimi komunist i Shqipërisë kishte hedhur për dekada të tëra mbi këtë figurë të rëndësishme shqiptare. Në kohën e komunizmit, ishte gati e ndaluar të flisje për Konicën. Kishte ndonjë studiues të rrallë në Shqipëri që ishte marrë me revistën “Albania”, por kjo mbetej në kufijtë e kuriozitetit. Përsa i përket periudhës së Uashingtonit, nuk bëhej fjalë, pasi Konica kishte qenë ambasador i Mbretit Zog, dhe Zogu shihej nga regjimi obskurantist i Hoxhës si “armiku i madh” i popullit shqiptar.

Dhe çfarë zbuluat pasi i hytë studimit?

Ilir Ikonomi : Zbulova shumë fakte që më bindën se Konica ishte një patriot i padiskutueshëm, përveçse një dijetar i klasës së parë. Mburrjet e tij për Mbretin Zog nuk ishin lëvdatat e një ambasadori servil. Përkundrazi. Konica shquhej për pavarësinë e mendimit që ia jepte dija e tij e thellë. Kur lavdëronte Mbretin Zog, ai në të vërtetë lavdëronte Shqipërinë. Në atë kohë, Shqipëria shihej si një vend i varfër, i parëndësishëm dhe mbi të gjitha i paqëndrueshëm. Gazetat

amerikane flisnin shpesh me ironi për shqiptarët dhe për mbretin e tyre. Ideja e Konicës ishte t’i tregonte botës se, ndonëse një shtet i sapokrijuar, Shqipëria ishte tashmë një entitet i qëndrueshëm që kishte një njeri të mençur dhe të fortë në krye të saj.

Ky libër nuk i ngjan një monografie të zakonshme me renditje datash dhe faktesh, por ka edhe një dimension artistik. Përse zgjodhët një mënyrë të tillë paraqitjeje?

Ilir Ikonomi: Dëshira ime ishte që ky libër të lexohej jo vetëm nga historianët. Për Konicën ka një kuriozitet të madh te shqiptarët, qofshin njerëz që e njohin historinë por edhe tek më të rinjtë, të cilët janë natyrisht më larg asaj pjese të historisë dhe më afër informacionit që vjen nga mjetet e teknologjisë moderne si FaceBook, YouTube, etj. Prandaj, unë e konceptova librin në formën e një tregimi për historinë e Shqipërisë, ku lexuesi, i vjetër apo i ri, të gjejë veten e tij, pra ta shohë veten si pjesë e kësaj historie. Desha të tërhiqja edhe atë pjesë të lexuesve që janë indiferentë ndaj historisë sonë por të cilëve nuk u mungon dëshira për të pasur në dorë një libër të mirë artistik. Prandaj, “Faik Konica, Jeta në Uashington”, është konceptuar për një kategori të gjerë lexuesish. Libri jep sqarime për kohën kur zhvillohen ngjarjet dhe, aty ku unë e ndjej se lexuesi nuk e përballon dot informacionin e shumtë, ndalem dhe e lejoj atë të marrë frymë duke kaluar në rrëfime për jetën personale të Konicës, ose në fakte të tjera më pak të lodhshme. Me pak fjalë, ky libër është konceptuar që t’i shërbejë ekskluzivisht lexuesit dhe aspak autorit.

Çfarë burime arkivore të "paprekura” keni shfrytëzuar për të shkruar këtë libër dhe a janë shteruar këto burime?

Ilir Ikonomi : Kryesisht këto kanë qenë burimet arkivore në Amerikë dhe në Shqipëri. Arkivi Kombëtar amerikan në Maryland ka qenë një burim i pazëvendësueshëm për mua, sepse aty kam gjetur një pjesë të korrespondencës së Legatës amerikane në Tiranë me Sekretarin amerikan të Shtetit, ku përmendej edhe Konica, drejtpërdrejt ose tërthorazi. Në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, kam gjetur korrespondencën e Mëkëmbësisë Mbretërore me Ministrinë e Jashtme italiane ku flitej mbi përpjekjet e italianëve për ta bërë për vete Konicën në vitin 1940. Ndërsa në Qendrën e Studimeve Shqiptare në Londër gjeta dokumente për marrëdhëniet e Konicës dhe Zogut. Natyrisht, gjurmimi i dokumentit nuk ka qenë punë e lehtë por nuk duhet ta fsheh se edhe fati më ka ndihmuar. Duhet të pohoj se, më e vështirë se sa zbulimi i një dokumenti është të jesh në gjendje ta vlerësosh atë dhe ta vendosësh në kontekstin e të gjitha ngjarjeve. Një dokument historik është si një pjesëz e lojrave “puzzle” – ai të fut në mendime se cila duhet të jetë pjesëza tjetër me të cilën ajo lidhet. Ai të bën të kërkosh më me ngulm detajin tjetër që mungon për të plotësuar të tërën. Prandaj, i gjithë ky kërkim për Konicën më çoi në disa arkiva, në Uashington, Filadelfia, Nju Jork dhe Çikago. Ato që ishin shkruar deri tani për Konicën, unë i merrja si referencë, por parim im në këtë punë ka qenë që të mos i besoja asgjëje që kisha lexuar apo dëgjuar pa e parë me sytë e mi dokumentin. Jam i bindur se burimet arkivore për Konicën nuk janë shterur, sa më shumë të kërkosh aq më shumë do të gjesh. Meqenëse Konica kishte korrespondencë me shumë personalitete të kohës dhe e kishte zakon të shkruante letra, jam i bindur se duhet të ekzistojë një mal i madh korrespondence ende të pazbuluara, që i takon periudhës së tij në Uashington.

Përse ishte Konica një ndër diplomatët më të pëlqyer të Uashingtonit, ku normalisht shtetet e botës akreditonin ambasadorët më të mirë?

Ilir Ikonomi: Faik Konica ishte një njeri mjaft i kulturuar. Kishte një edukim të larmishëm që e kishte marrë në shkollat e Evropës si dhe më vonë, në Harvard. Dinte shumë gjuhë të huaja – disa thonë 14 – disa prej të cilave dimë se i përdorte shkëlqyeshëm. Njihte mirë linguistikën, letërsinë, artin, historinë, etnografinë. Veç kësaj kishte një emër të madh si njëri prej udhëheqësve aktivë të lëvizjes kombëtare shqiptare. Kjo kulturë e gjerë perëndimore dhe përvojë e Konicës e bënte atë të shihej me respekt në Uashington nga zyrtarët, diplomatët dhe gazetarët, aq sa për të qarkullonin edhe anekdota. Habia e madhe ishte se, një shtet i vogël dhe i varfër si Shqipëria, kishte si ambasador një njeri kaq të ditur. Por Konica nuk ishte thjesht diplomati erudit. Ai e shfrytëzonte kulturën e tij për të reklamuar vendin e vet me çdo mënyrë. Ai jepte intervista në radion kombëtare amerikane ku fliste për Shqipërinë, të kaluarën dhe kulturën e saj të vjetër, jepte ligjërata nëpër universitete për historinë dhe etnografinë shqiptare dhe shoqërohej me diplomatë dhe gazetarë të njohur të kohës.

Dy nga personazhet kryesore të librit tuaj, Konica dhe Mbreti Zog, kanë pasur marrëdhënie dinamike, herë me miqësi e herë me armiqësi mes tyre. Por nga libri është e vështirë të nxjerrim një vlerësim për secilin prej tyre në këto marrëdhënie. A nuk meriton lexuesi të dijë qëndrimin tuaj?

Ilir Ikonomi : Këto kanë qenë marrëdhënie shumë interesante dhe të ndërlikuara. Zogu dhe Konica kanë pasur miqësi qysh gjatë Luftës së Parë Botërore, kur të dy ndodheshin në Vjenë. Zogu ishte rreth 20 vjet më i ri se Konica dhe e quante atë “profesor”. Këta ishin dy personalitete mjaft të ndryshme nga formimi kulturor por i bashkonte dashuria për Shqipërinë, dëshira për ta parë vendin e tyre sa më mirë. Siç ndodh rëndom, ngjarjet e mëdha dhe rrethanat e vështira i afrojnë ose i armiqësojnë njerëzit, i bëjnë ata të kenë ndonjëherë dyshime ndaj njëri-tjetrit, qoftë edhe ndaj atij që dikur e kanë quajtur mik. Shqipëria nuk kishte kohë që ishte krijuar si shtet dhe përballej me dilema të shumta. Në libër, jam përpjekur t’i jap portretet e Konicës dhe Zogut ashtu siç kanë qenë, pa zbukurime, pra tërësisht mbi bazën e dokumenteve. Mes të dyve ka pasur periudha acarimesh. Në periudhën 1922-1924, Konica e ngjyente penën në helm kur shante Ahmet Zogun. Më vonë, kur u bë ambasador, publikisht ai e ngrinte në qiell Zogun, me mendimin se i bënte reklamë shtetit shqiptar, ndonëse tërthorazi shfaqte pakënaqësi ndaj disa sjelljeve të tij. Pas vitit 1939, kur Shqipëria u pushtua nga Italia, Konica i nxori në shesh këto pakënaqësi, por në fund të jetës, në vitin 1942, kur të dy panë rrezikun e madh që i kanosej së ardhmes së Shqipërisë deri në mundësinë e shuarjes së saj si shtet, vendosën të bashkëpunojnë përsëri. Siç shihet, përplasja mes të dyve, që sigurisht duhet të ishte edhe një përplasje egosh, u bë e parëndësishme kur mendon se të dy ata dëshironin të mirën e vendit. Kur Konica vdiq, Zogu shprehu hidhërim të sinqertë, madje mori përsipër të gjitha shpenzimet e varrimit, ndonëse Vatra nuk pranoi. Unë si autor kam dashur ta lë në dorë të lexuesit për të gjykuar dhe nuk kam marrë përsipër të jap vlerësime personale për këto dy figura. Detyra ime ka qenë të jem i paanshëm dhe i balancuar në mënyrën e paraqitjes së fakteve historike.

A mos jeni treguar më i ashpër sa duhet në trajtimin që i bëni Konicës dhe Nolit, duke i mëshuar së tepërmi armiqësisë mes tyre, e cila në fund të fundit rezultoi të ishte e përkohshme?

Ilir Ikonomi : Dokumentet historike janë kokëforta. Ato tregojnë pa mëdyshje se Konica dhe Noli kanë qenë armiq për një periudhë jo të shkurtër kohe. Nga viti 1925 e deri më 1937, ata thuajse nuk i kanë folur njëri-tjetrit. Kjo nisi si një polemikë me shkrime në shtyp kur në fuqi në Tiranë erdhi Ahmet Zogu, i cili përmbysi qeverinë e Nolit. Pra, shkak i armiqësisë u bë çështja nëse duhej mbështetur apo jo Zogu. Por në vitin 1931-32, polemika degjeneroi në sharje, madje Konica, i cili tashmë ishte bërë ambasador i Mbretit Zog në Uashington, ndërhyri pranë autoriteteve të larta amerikane që Noli të mos lejohej të shkelte më në Amerikë (sepse Noli jetonte në Hamburg dhe vinte në SHBA me vizë të përkohshme). Edhe kjo periudhë është paraqitur në libër pa mbajtur anën e askujt. Duhet theksuar se, si Konica edhe Noli, ishin njerëz mjaft të ditur, ishin përjashtime mes shqiptarëve të kohës, si në Shqipëri ashtu edhe mes emigrantëve. Por nuk ka pse të na duket çudi që dy personalitete, edhe pse mjaft të kulturuara, të mos kishin trillet e tyre të karakterit, inatet dhe egot e tyre. Mendoj se përshkrimi i hollësishëm i këtij rivaliteti të ashpër nuk e ul aspak figurën e tyre, përkundrazi e bën më të prekshme nga lexuesi dhe i jep atij një përfytyrim më të saktë të realitetit të asaj kohe.

Në bazë të dokumenteve që keni gjetur, a duhet të arrijmë në përfundimin se polemika mes të dyve ishte ajo midis një komunisti dhe një anti-komunisti?

Ilir Ikonomi : Argumenti që Konica u paraqiti zyrtarëve amerikanë ishte se Noli qe një komunist, por në të vërtetë, armiqësia kishte të bënte me politikën shqiptare – Konica ishte pro Zogut, pasi sipas tij, Mbreti Zog përfaqësonte qëndrueshmërinë, ndërsa Noli, si revolucionar, donte përmbysjen e regjimit, me të cilin kishte hesape të vjetra. Lidhur me çështjen nëse ishte apo jo Noli komunist, ka pasur mjaft diskutime. Vërtet Noli e simpatizonte Moskën dhe kishte qenë i ndikuar nga ide të majta, bolshevike, por ashtu siç dilte edhe nga raportet që Departamenti i Shtetit kishte marrë rreth tij, ai nuk ishte anëtar i ndonjë partie komuniste madje në një rast ai ishte shprehur se më mirë të mos e kishte fare mbështetjen morale dhe financiare të bolshevikëve, sepse ata nuk pëlqeheshin në Shqipëri. Më pas, kur erdhi në Amerikë, ai i deklaroi një gazete të Bostonit se e tërë ajo që thuhej për të si bolshevik “ishte një shaka”, pra se ai nuk ishte komunist. Pavarësisht se ç’ide kishte Noli në kokën e tij, polemika dhe rivaliteti me Konicën ishte në thelb për çështje krejt të tjera, siç e shpjegova pak më sipër.

Në kapitullin ku përshkruhet vizita e motrave të Mbretit Zog në SHBA, në mars 1938, spikat sidomos pjesëmarrja e princeshave në meshën e Nolit në Boston, ku ishte edhe Konica. Ju

përshkruani një skenë mjaft interesante pajtimi mes kundërshtarëve të vendosur politikë. A e keni menduar këtë si një mesazh pajtimi për politikën e sotme shqiptare?

Ilir Ikonomi : Kjo skenë gati sureale, ku, në mes të Bostonit, një prift ortodoks bekonte tri princesha myslimane dhe lutej për të vëllanë e tyre, me të cilin kishte qenë armik për vdekje, u bëri përshtypje edhe gazetarëve të kohës dhe ajo është përfshirë në libër krejt natyrshëm, pa idenë për të dhënë ndonjë mesazh. Por ai që dëshiron të lexojë mes rreshtash, mund të dallojë disa gjëra. Dua të them në parantezë se ishte Mbreti Zog ai që e afroi Nolin në fund të vitit 1933, kur i dha para të shërohej nga sëmundja e rëndë, duke bërë kështu një gjest pajtues. Duket se Zogu ia vlerësonte atij aftësitë e mëdha. Të sotmit mund të marrin shembull nga kjo. Noli ia shpërbleu Mbretit duke i pritur motrat e tij me një meshë madhështore, çka vulosi edhe fundin e armiqësisë mes tyre. Raste të ngjashme pajtimi në historinë tonë mund të gjesh shumë. Por edhe në libër ka disa të tillë. Aty flitet, për shembull, për pajtimin e Konicës me Nolin në vitin 1937, si dhe të Konicës me Zogun më 1942. Ashtu si sot, edhe atëherë, politika shqiptare ka qenë mjaft konfliktuale. Por megjithëse është e vështirë të bësh krahasime me një periudhë aq të largët, kam përshtypjen se mjaft nga personalitetet e atëhershëm, Zogu, Konica dhe Noli, por jo vetëm ata, ishin më idealistë dhe më të ndjeshëm ndaj interesave të vendit se sa ç’shikojmë të ndodhë sot. Në ditët tona, kur debati politik duhet të ishte shumë më i kultivuar, sepse politikanët bëjnë mjaft udhëtime në Perëndim, sa në Romë, Bruksel, Strasburg dhe Uashington, dhe ulen në biseda me shumë personalitete botërore, të vjen çudi kur shikon acarime të panevojshme dhe fyerje të hapura për kundërshtarin me betime për të mos u pajtuar kurrë. Besoj se një lexues i kujdesshëm i librit “Faik Konica – Jeta në Uashington”, do të dijë t’i bëjë vetë krahasimet dhe të nxjerrë vetë përfundime.

Menjëherë pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia më 7 prill 1939, qeveria amerikane vendosi të vazhdojë ta njohë Faik Konicën, por pas dy muajsh ia mohoi privilegjet diplomatike. Përse?

Ilir Ikonomi : Mendoj se SHBA shikonte situatën në një vështrim më të gjerë se sa thjesht interesat e Shqipërisë. Shqipëria ishte e parëndësishme përpara asaj që po afrohej, luftës në Evropë. Në atë kohë, Amerika bënte përpjekje për ta tërhequr Musolinin në anën e vet që ai të mos shkonte deri në fund pas qerres së Hitlerit, i cili po kërcënonte me luftë të përgjithshme. Kuptohet, vazhdimi i njohjes së Konicës do ta komplikonte këtë politikë të amerikanëve. Nga ana tjetër, Italia fashiste, duke e aneksuar Shqipërinë, mori përsipër edhe funksionet diplomatike të shtetit shqiptar, pra të gjitha përfaqësitë e huaja në Tiranë u mbyllën, duke përfshirë edhe legatën amerikane. Uashingtoni u detyrua të tërhiqte ministrin e tij fuqiplotë, Hju Grant, nga Shqipëria dhe nuk kishte kuptim që të vazhdonte të njihte përfaqësuesin e Zogut në SHBA. De jure, SHBA nuk e njohën asnjëherë pushtimin italian të Shqipërisë, sepse ai ishte një akt i papranueshëm për moralin e vendeve demokratike. Kjo doli qartë edhe në deklaratën historike pro Shqipërisë të bërë nga Sekretari amerikan i Shtetit, Cordel Hull, më 10 dhjetor 1942, pak ditë para vdekjes së Konicës.

A u befasuat kur zbuluat dokumente që flisnin për marrëdhëniet e fshehta të Konicës me fashistët italianë në Uashington në vitin 1940? A ju shkoi mendja se Konica e shiti veten për para tek italianët?

Ilir Ikonomi : Të them të drejtën u befasova kur zbulova se në mars të atij viti, italianët i dhanë Konicës para, të cilat ai ua kishte kërkuar vetë. Në qarqe të caktuara, madje edhe në ndonjë libër të botuar gjatë periudhës së komunizmit në Shqipëri, është folur se Konica paguhej nga italianët. Mirëpo, duke qëmtuar nëpër këto dokumente, fillova të zbuloj se e vërteta nuk ishte aq e thjeshtë sa dukej. Më lejoni t’jua shpjegoj. Pas pushtimit italian të Shqipërisë, legata shqiptare në Uashington u zhyt në borxhe të mëdha. Faturat e saj nuk ishin paguar qysh para pushtimit dhe këtu hynte edhe rroga dhe pensionet e Konicës, i cili u vu në një pozitë financiare të vështirë. Konica në fillim i kërkoi Zogut që t’ia paguante këto borxhe (Zogu në atë kohë ishte larguar nga Shqipëria), sepse ato ishin një detyrim i shtetit shqiptar. Zogu pagoi vetëm një pjesë të vogël dhe kjo e zemëroi Konicën. Pas disa muajsh, Konica i shkroi letër Musolinit. Ai u tha italianëve se këto borxhe ishin një detyrim i tyre sepse ishte pushtimi italian që kishte shkaktuar ndërprerjen e funksionimit të qeverisë shqiptare. Italianët pranuan të paguajnë, Konica i falënderoi dhe u

premtoi se do të shikonte mundësinë për të qenë i dobishëm në të ardhmen. Këtë thonë dokumentet italiane që kam zbuluar.

A u bë ai i dobishëm për ta?

Kjo është një histori interesante. Konica shkroi në atë kohë broshurën “Sfondi i Konfliktit Italo-Grek”, ku, në bazë të dokumenteve historike, shpjegonte se si ishte helenizuar me dinakëri Epiri, dikur shqiptar, dhe se si grekët ishin përpjekur të ndryshonin raportet e popullsisë në Çamërinë që banohej në pjesën dërrmuese nga shqiptarë. Kjo broshurë u pa me interes nga italianët, të cilët në atë kohë përgatiteshin të sulmonin Greqinë dhe u kishin premtuar shqiptarëve se do t’ua kthenin Çamërinë. Kështu, Konica u bë i dobishëm për italianët, por në të vërtetë ai po e shfrytëzonte këtë rast për të shprehur, përmes një studimi historik, pikëpamje që nuk ishin thënë ndonjëherë në mënyrë kaq të artikuluar. Dhe të mos harrojmë se këto pikëpamje shpreheshin nga një njeri me mjaft autoritet mes amerikanëve. Ky është një studim brilant i Konicës që, për fat të keq, nuk është përmendur shumë, pasi është parë nga historianët si propagandë pro-italiane. Pra, në këtë rast nuk kuptohej se kush po e shfrytëzonte tjetrin, italianët Konicën, duke i kërkuar të shkruante kundër Greqisë, apo Konica italianët, duke u marrë para për të shlyer borxhet dhe njëkohësisht duke paraqitur hapur pikëpamjen se Çamëria duhej t’i kthehej Shqipërisë. Konica e thoshte edhe vetë, duke cituar Garibaldin, se për të shpëtuar atdheun, nuk kishte rëndësi nëse bashkëpunoje edhe me djallin.

Përse Faik Konica ishte aq i ndjeshëm dhe vigjilent ndaj Greqisë?

Sepse ai ishte nga Konica, një qytezë dikur e banuar nga shqiptarë, por që Konferenca e Londrës e vitit 1913 ia dha Greqisë. Ky rajon ruante kujtime të trishtuara nga shpërnguljet me dhunë të familjeve shqiptare, prandaj edhe Faiku ishte aq i ndjeshëm. Në një rast ai shkruante se “çfarëdo që Italia i ka bërë Shqipërisë, ka qenë e një natyre politike; ajo që Greqia i ka bërë Shqipërisë ka qenë më tepër se sa diçka politike, një agresion kundër shtëpive dhe nderit të familjeve”. Historia na tregon se edhe më pas, Greqia nuk hoqi dorë nga synimet ndaj jugut të Shqipërisë dhe Konica i trembej shumë kësaj, prandaj ishte kaq i ndjeshëm.

Për cilën pjesë të rrëfimit tuaj do të donit të kishit zbuluar më shumë dokumente?

Do të desha të kisha zbuluar më shumë nga korrespondenca e Konicës me Mbretin Zog para pushtimit të Shqipërisë. Arkivat nuk na tregojnë shumë për këtë periudhë. Unë e di se ata komunikonin me letra dhe telegrame dhe kam gjetur vetëm një të tillë si dhe natyrisht telegramet e urimit që Zogu shkëmbente me Vatrën. Por një dorë e mistershme i ka zhdukur të gjitha të tjerat. Çfarë toni kanë pasur këto letra dhe telegrame? A i jepte Konica këshilla Zogut? A e kritikonte hapur?

Ja për këto do të desha të kisha zbuluar më shumë.

gmetropol

[shigjeta]

Dashuria e panjohur e Faik Konices

Gjatë kërkimeve për një studim lidhur me botëkuptimin kushtetues të Faik Konicës, rasti e solli që të më binin në dorë dy burime arkivore krejt të panjohura, dhe natyrisht me vlerë të paçmuar për studimet koniciane.
Burimi i parë ishin letrat dhe arkiva e Faik Konicës, të cilën e pat shfrytëzuar pjesërisht Qerim Panariti kur redaktoi dhe botoi librin “Shqipëria, ose Kopështi Shkëmbor i Evropës Juglindore”. Ndërsa burimi i dytë ishte arkiva diplomatike e Konicës, të cilën e nxorëm në dritë për herë të parë bashkë me Prof. Dr. Pëllumb Xhufin, në një bibliotekë në Itali në dhjetorin e vitit të kaluar, pikërisht me rastin e 68 vjetorit të vdekjes së shqiptarit të madh.
Njoftimi për zbulimin e arkivës diplomatike të Konicës u shpall fillimisht në Gazetën Dielli në janar 2011. Tek Dielli filloi edhe botimi i pjesshëm i arkivës së Legatës Shqiptare në Uashington.
Arkiva diplomatik dhe ajo private janë burime thelbësore për librin që autori i këtij shkrimi është duke përfunduar, dhe që paraqet një vështrim të balancuar edhe për aktivitetin diplomatik të Faik Konicës.
Eshtë e natyrshme që tema bukurisë femërore dhe e dashurisë e pat ngacmuar së tepërmi Faikun. Në një ese të panjohur të tij në gjuhën angleze nga arkiva private, që fatkeqësisht mbeti edhe kjo e pambaruar, Konica trajton me mprehtësi dhe mjeshtëri të rrallë bukurinë femërore.
Mirëpo një ndër punimet më të fuqishme të tij lirike është Soneti “Vaj për një vashëz të vdekur”.
“Faik Konica edhe poet. Pse jo?”
Kështu do të shprehej kritiku dhe studiuesi i njohur Kosovar, Sabri Hamiti, në analizën për përshtatjen që Faiku i bëri himnit revolucionar frëng, La Marseillaise, me titull, “Kushtrimi”, ose “Përpara djem të Shqipërisë”.
Sipas Prof. Jup Kastratit, “fondi poetik i Faikut nuk i kalon të 330 vargjet”. Mirëpo siç parasheh me të drejtëprofesori i shquar në veprën e tij shteruese “Faik Konica” “Me kohë ndoshta, arkivat e pashfrytëzuara do të na nxjerrin në dritë edhe të tjera”. Prof. Kastrati përmend “trembëdhjetë vjersha origjinale” të Faikut “dhe ndonjë të përshtatur në shqip”. Sipas tij, “poezia e Faikut” “nuk pati ndonjë sukses të veçantë si në prozë”. Prof. Kastrati kishte dijeni se Faiku “shkroi poezi në shqip, por edhe në anglisht”. Mirëpo ai shtonte se “Këto [të fundit] nuk i njoh”. Ai analizon shterueshëm dy sonete të Faikut në shqip: “Helenën e Trojës”, dhe “Diplomatin”. Për “Helenën e Trojës” Kastrati mendon se “duke u nisur nga postulate i njohur që në poezi vlen cilësia artistike, edhe me këtë poezi të vetme Konica mund të përfshihet në radhën e poetëve të përmendur të historisë së poezisë reflekse shqiptare” .
Deri tani njihen pesë sonete të Konicës në gjuhën angleze. Ndër ta është edhe soneti “Diplomati” në anglisht me titullin “Sonnet on a ceremonious diplomat who was buried alive”, të cilin Faiku e lexoi në ceremoninë e marrjes së “Çmimit të Kapeles së Lartë” nga Shoqata “The Judge” në Washington në 3 qershor 1938.
Në mbramjen e jetës së tij me sa duket Faiku e ka pëlqyer dhe e ka lëvruar këtë model poetik. Sipas Prof. Kastratit, “Helenën e Trojës” ai e botoi në 7 shtator 1937.
Sonetet e tjera në anglisht janë: janë: “Sonet për një revolucionar ëndërrimtar”, “Sonet për një gazetar të shtypit të verdhë”, soneti “Vlerësim për një lektor të shquar”, dhe ai që po japim sot, soneti “Vaj për vashëzën e vdekur”.

Soneti “Vaj për një vashëz të vdekur”

I botuar për herë të parë prej Qerim Panaritit në Gazetën Dielli në vitin 1952, soneti është një vepër e rrallë poetike. Me një anglishte të përsosur, Faiku të jep përshtypjen se skalit me art figurën e një të dashure misterioze, duke na hapur ndoshta për një çast sekretet më të thella të zemrës e tij. Me të vërtetë, edhe pse nuk kemi të dhëna konkrete, soneti në fjalë duket sikur përmban elemente të forta biografike. Aty duket sikur Faiku përpiqet të ndalë ecjen e pamëshirshme të kohës, apo ta kthejë mbrapa atë, në ato momente kur poeti dashuronte vajzën leshverdhë që nuk jeton më. Duket gati-gati si një “carpe diem” konician i frymëzuar prej odes së famshme “Carmina” të Horacit.
Me një gjuhë dhe varg shekspirian, çka ai e njihte shumë mirë, Konica na tregon fatin e “një ëndrre të varrosur”, të një dashurie të pakurorëzuar. Vargu i sonetit është sipas strukturës ABBA- ABBA; CDD; CEE.
Në mungesë të Prof. Kastratit sot, natyrisht u takon ekspertëve të poezisë dhe kritikës letrare të sotëm dhe të ardhëm për ta analizuar shterueshëm këtë kryevepër tjetër të vogël letrare të Konicës.
Me lejen e Diellit po e ribotojmë për herë të pare në Shqipëri Sonetin e famshëm. Për më tepër, po e japim atë me kaligrafinë origjinale të Faik Konicës.
Soneti është lexuar në publik tre herë deri tani. Me 28 prill 2009 u organizua në Universitetin e Harvardit një seminar në kujtim të Faik Konicës. Seminari u mbajt në Dudley House, ose në Shkollën Pasuniversitare të Arteve dhe Shkencave, ku vetë Faiku studioi për diplomën Master në Artet, dhe u drejtua nga Ardeta Gjikola, edhe ajo studente pasuniversitare në të njëjtën shkollë
Soneti atje u recitua me ndjenjë nga Bledar Zenuni, student në kolegjin e Universitetit të Harvardit me prejardhje nga Korça.
Për herë të dytë, soneti u recitua në Universitetin Marin Barleti në Tiranë, me 15 dhjetor 2010 nga zv. Rektori i tij, Dr. Drita Zela, pas një ligjërate për Botëkuptimin Kushtetues të Faik Konicës, të mbajtur prej autorit të shkrimit. Ndërsa për herë të tretë, Soneti u dha sërish në anglishte të kulluar prej znj. Jane Christo, në Mbrëmjen Poetike “Ca Pika Shiu Ranë Mbi Qelq” të mbajtur në Restorantin historik Anthony’s Pier 4 në Boston me 26 shkurt 2011.
Teksti i sonetit vjen më poshtë. Anash në këtë faqe jepet edhe me kaligrafine origjinale të Faik Konicës. Autori i këtyre radhëve nuk mëton kurrsesi të japë një shqipërim të Sonetit. Ndaj përkthimi është krejt i lirë dhe jashtë strukturës së vargut të sonetit. Shqipërimi i sonetit u takon të tjerëve, njohësve dhe përkthyesve të shquar të anglishtes letrare, madje edhe dashamirësve të Milosaos, ku shquhet pa dyshim, studiuesi dhe përkthyesi Xhevat Lloshi, që na ka dhënë aq mjeshtërisht në shqipe “Kopështin Shkëmbor” të Konicës.

ZBULOHET ARKIVI DIPLOMATIK i FAIK KONICES

Pas një pune të gjatë dhe këmbëngulëse kërkimore, më 13 dhjetor 2010 u zbulua arkivi diplomatik i Faik Konicës. Ky fond i rrallë dhe shumë i rëndësishëm arkivor u kërkua fillimisht në tre shtete të ndryshme evropiane, d.m.th. në Zvicër, Itali dhe Suedi. Mirëpo ekzistenca e tij në një nga institucionet arkivore italiane u konfirmua vetëm në krye të vitit të kaluar.
I shoqëruar nga historiani i njohur Prof. Pëllumb Xhufi, i nënshkruari shqyrtoi për herë të parë gjatë mesit të dhjetorit 2010 dosjet e shumta me dokumente e materiale të rralla dhe të panjohura që mbulojnë vitet 1926-1939 të arkivës diplomatike të rilindësit, eruditit, letrarit dhe diplomatit të shquar shqiptar Faik Konica.
Dokumentet e panjohura më parë pasqyrojnë pulsin e kohës. Ato nxjerrin në pah një administratë shqiptare të gjallë e në veprim, që edhe pse i takonte një shteti të vogël e të ri, ishte mjaft serioze dhe dinjitoze në raportet e saj me shtete të tjera subjekte të hershme të së drejtës ndërkombëtare. Nëpërmjet një dokumentacioni diplomatik, pra krejtësisht zyrtar e herë-herë rutinor, nxjerr kokë megjithatë nervi dhe originaliteti i një mendjeje të lirë e kreative, siç qe ajo e Faik Konicës.
Dokumentet përfshijnë shkëmbime me Tiranën, korrespondenca me konsullatat shqiptare në Sh.B.A., me zyrtarë të qeverisë amerikane e përfaqësitë diplomatike të akredituara në Washington, nota diplomatike si dhe letra personale të shtetasve shqiptarë në SHBA dhe gjetkë, të gjitha me vlerë të paçmuar historike dhe juridike.
Materiali i mësipërm me përmbledhje dokumentesh do të zërë vend të posaçëm në monografinë “Faik Konica ne Arkivat Amerikane” të cilin i nënshkruari e ka në përfundim dhe e ka kontraktuar për botim në vitin 2011.
Dokumente të kësaj arkive dhe pjesë të studimit do të botohen herë pas here dhe ekskluzivisht për DIELLI-n në kuadrin e veprimtarive për 100 Vjetorin e themelimit të VATRES.
I nënshkruari falënderon Universitetin e Masaçusetsit në Boston, autoritetet italiane dhe amerikane, si dhe sponsorët në Sh.B.A. dhe Shqipëri për ndihmesën e dhënë.

-Marrë nga Gazetën Dielli, janar 2011-Agron Alibali, LL.M.

[Albo]

Shqipëtarët s’e duan shumë punën

Faik Konica

Këto ditë një mik na shkruante për një këmbim fjalësh që kish bërë me një Shqiptar. -A do të të mësoj shqipen? Jo, or zot, ç’më duhen mua ato? -Po shqipja është gjuha tënde, duhet të dish ta shkruash. -Unë s’përzihem me të tilla punëra. Fund, e shoh që s’do. Po thuamë psenë e vërtetë të kësaj mosdashjeje. – Do të vërtetën? Nuk del ulefeja me shqipen.

S’del ulefeja…! aty është gjithë puna. Po të dilte ulefeja të gjithë ata shqiptarë që sot mohojnë gjuhën e tyre do ta gjenin të mirë, të bukur të shijshme…

Ç’është kjo e Shqipëtarëve që, përveç ulefesë s’duan gjësendi? Besoj se është përtimi. Shqipëtarët s’e duan shumë punën, që nga bujqësia gjer në tregëti të madhe ghithë mjeshtëritë duan, pak a shumë, punë dhe mundime. Po për kundre, a gjen më lehtë se të jetë njeriu “dragat” “memur” “zaptie” a “pasha”?

Është e vërtetë që tregëtia në Shqipëri s’bëhet dot, përveç në qytetet afër detit. Ngarko për tregtim ca barrë nga ato “peshqt” e verës aq të shijshme të Ohrit për t’i shpënë jashtë. Ca kuaj a mushka, duke shkuar anës pronave, nëpër rripa e thika, të ngushta e të rrezikshme, do të bien e do të mbeten në vent, më tutje, ndofta do të dalin kusarët, të të marrin ç’ke e në mbettë nonjë barrë, do t’a arrihne qëllimin pas shtat a tetë vjet e peshqtë do të jenë pak të prishur.

Prandaj rroftë “ulefeja”.

Me bie në ment një e pashfaqur (anektode) që rrëfen mirë dëshirën e Shqipëtarit për ulefenë.

Pesëmbëdhjetë vjet më parë njoha në Shqipëri një fshatarak i cili dëshironte të bëhej kolhghi. Kish një arë e një vreshtë, por s’i punonte e s’kish bukë. Vente hante nëpër konakët, duke pritur ulefenë.

Dhjetë vjet pastaj e poqa përsëri, e ngaqë më ka pasur gjithmotin enda të kuvendoj me fshtarakët, e pyeta si vente. S’mbaja dot të qeshurën kur më tha që priste ulefenë. Dhjet vjet kish pritur edhe s’qe lodhur.

Me gjith këtë, le të mos harrojmë që Shqipëtari, sado përtimtar që është, i vihet shpejt punës posa sheh që puna s’i ka për të vajtur kot. Ndofta keni dëgjuar se kanali i Korinthit, në Greqi, i cili bashkoi dy dete, u-rrëmih më shumë prej punëtorësh shqipëtarë. Punonin, ata djelmt e shëndoshë të Shqipërisë, punonin e duke i parë, m’u mbush zembëra me shpresë për fatin e Shqipërisë, se ne komb përtimtar, është komb i ngordhur. Nga të gjith anët e Shqipërisë, gjer nga Prizreni, kishin vajtur të punojnë.

Njoha atje një Gegë, i cili, në pak kohë, kish mësuar të kuvendonte greqishten. Edhe e kuvendonte aqë të shtrembur e të shijshme, sa kurrë në jetë t’ime s’kam qeshur aq, -e u ndamë si miq të vjetër.

Mapo

[POKO]

Nga Faik Konica

Një ditë dimri, më 1920, shtypi i Evropës bëri të njohur se guvernat e Inglisë, të Francës, dhe t’Italisë, kishin arrirë në një marëveshje për Shqipërinë dhe kishin përfunduar që ky vënt të ndahej në mes t’Italianëve, të Grekëve, e të Sërbëve. Dëshpërimi më i rëndë kishte mbuluar zëmërat dhe fytyrat e Shqipëtarëve të mirë. Ah sikur të mos ish i sëmurë Uilsoni! ky mendim, kjo fjalë, dilte nga shpirti ynë. Po Presidenti i madh, zëri i lartë, i të cilit e kishte shpëtuar një tjetër herë Shqipërinë, lëngonte në shtrat, i thyer dhe i mbaruar. Fati përkrahte shtrëmbërin’ e politikanëve t’Evropës; Shqipëria ish e dënuar për vdekje, dënimi do të zbatohej doemos, as një rëzë shprese s’ndritte prej gjëkundi. Po e papritura ngjau: Ra rrufeja mu në tryezë ku vjedhësit e lirive dhe mundonjësit e popujve të vegjël bëjin planet e tyre.

Kjo rrufe ishte zëri, aq kohë i pushuar, i Uilsonit. Presidenti i sëmurë, i mbërthyer në shtrat të lëngimit, u ngrit për gjysmë dhe e para fjalë që tha ishte për të kundërshtuar copëtimin e Shqipërisë: – Qëndroni! është padrejtësi ajo që doni të bëni! ka edhe Shqipëria të drejtën të rojë! – Fjalë monumentale, të larta e të pavdekura si majat e Alpeve, të cilat fryjtin anë mbanë të botës një erë të paqme nëpër qelbësirat e politikës së poshtër. Ndërgjegjja e njerëzisë e njohu përsëri zërin e madh, edhe u drodh nga gëzimi: se Uilsoni, duke mbrojtur Shqipërinë, nuk mbronte një popull vetëm: mbronte gjithë popujt, se mbronte parimin që edhe popujt e vegjël e të pafuqishëm kanë të drejta si popujt e mbëdhenj e të fortë. Politikanët zvarranikë t’Evropës qëndruan; hoqën duart nga plaka; ca nga turpi, më tepër nga frika, u penduan; planin e tyre e hodhën në shportë; dhe Shqipëria mbeti e pacopëtuar.

Jemi të bindur se çdo shqiptar di dhe kupton ç’borxh të madh i kemi Uilsonit. Në qoftë se ka ndonjë Shqipëtar që s’mer vesh se shpëtimi dhe liria e vëndit tij i detyrohen kryesisht Uilsonit, ai nuk është njeri dhe duhet të kemi mëshirë për verbërinë dhe errësirën që i ka mbuluar trutë.

Gjithë shqiptarët duhet t’i ngrenë Uilsonit një monument të pavdekur në zëmërat e tyre. Edhe po t’ish i vogël për të tjerët, Uilsoni duhej të ish i madh për shqiptarët. Po madhësia e tij është e përgjithëshme; është një madhësi nga ato që s’mohohen. Edhe atje ku ka bërë gabime, – gabimet e Uilsonit janë prej njeriu fisnik. Ka dashur në Gjermani vetëm prishjen e një sistemi që ai e gjykonte si të lig; s’ka dashur shkatërrimin e popullit gjerman: që nuk e ndaloi dot, është mjerimi dhe jo faji i tij. Drita, që Uilsoni shtiri në ndërgjegjet e njerëzve, do të shkaktojë më në fund shëllbimin e gjithë popujve. Parimet që ka mbrojtur me aq shkëlqim – çlirimin dhe bashkimin e gjithë popujve, të mëdhenj e të vegjël – do të jenë ungjilli i ri i njerëzisë së nesërme. Përpara këtij profeti të idealismës e të vëllazërisë, më të famshmit burra Shteti duken qesharakë, njerëzit e tipit të Napoleonit duken fare të vegjël. Që t’i gjejë një shok Uilsonit, dikush në Evropë përmëndi jo vetëm Linkolnin, po dhe Krishtin. Një gjë ësht e sigurtë: që Uilsoni është një nga udhëheqësit më të lartë e më fisnik që kanë ndritur udhën e njerëzisë.

Dielli, 7 shkurt 1924 6 f. 4.

[Albo]

Të gëlltiturat e fialëve të ra

Faik Konica

Folmë shumë herë te Albania për fialët e ra, qi hyjnë në gjuhë shqipe, të cilat rëfyen se nukë munt të qëndrojnë në gjuhë tonë n’atë fytyrë që kanë në burim, po duhet ndrohen, të gëlltietn, të honepsen. Fjalët e ra në një gjuhë janë si buka qi, me të hyrë në trup të njeriut, honepset. Nuk është punë të marim fialë të huaja e t’i lemë ashtu si janë nëmiet të fialëve shqipe, si bëjnë disa shokë të Demir Onbashit, të cilët, në kaush të zptieve gjer die, duan tani të rinë n’Olymopë e të na rëfejnë si shkruhet shqipja e mirë.

Këto mëndime më vërtiteshin edhe një herë në kryet, kur pashë në fletore të Parisit L’Europeen, një artikull nën titllin Lufta kundrë fjalëve frënge në Gjermanië prej z. Guillaume Apollinaire.

Ky artikull meriton të vihet re. Auktori, si përmënd se sa shumë fjalë frëngjishte përdoren në Gjermanië e më të shumat herë pa nevojë, se ato fialë ndodhen edhe në gjermanishtenë të folur, duke dbuar fialët nga rënjë frënge, si a propos, adieu, au revoir, pardon, etj. Në fialë e huaj a s’kish të shoqen gjermnisht, perandori preu a vuri të presin fialë të ra. Në pakë kohë nuk arrijtin të gjitha këto: perandori fliste kulluar, i shtrëngoj edhe të tierët të flasin kulluar përpara tij. Një ditë, duke pritur një shtatbërës (statuire), goditit qi ky përdori fialën Repreduktionen. Perandorit s’i erdhi mirë: “Pse, i tha, përdor një fjalë frënge, kur ke fialën gjermanishte Widegerabe (e prapëdhënë)?

Q’ahere nisi të lënët e fialëve frëngjishte mënjanë. U bënë shoqëria për këtë qëllim. Vanë njerës në të gjithë hanet e iu lutnë çdo zoti ta heqë fialën Hotel për të vënë Hof a Gasthof në vënt. Fiala Charcuterie (vënt ku shitet mish derri) zuri në më të shumat vise të hiqet e të përdoret fiala Schëeinmetzgerei.

Në vënt të Telephon, thonë kudo tani Fernsprecher (larkfolie a tejzë). Për Accoucheuse thonë Hebamme (mamië).

Po të vesh në një qëndrim t’udhës së hekurt e të kërkosh ein Billet, nënurdhërit kanë porositë të të përgjigjen se duhet thënë Fahrkarte (tejkartëm, udhëkartë). Monument thohet tani Denkmal (përkujtesë) kudo veç n’Austrië. Një letr’ e schrieben. Fernschreiben (tejshkruanj) në pakë kohë do të marë vëndin e telegraphieren. Socieeta (shoqëritë) u lëshua fare për Gesellschaft. Advocat s’ka më, po Rechtanëalt( dreqtmpronjës).

Përveç këtyre fialëve të çporura, z. Guillaume Apolliniare rëfen si fialët frëngjishte, q’u pa me udhë që duken më tepër gjermanishte. Për tregim, Lieutenant, Corps, Buffet, Concert, Officer, Charlatan, etj. etj. u bënë Leutnant, Korps, Bufett, Konzert, Scharlatan, etj.

Kështu, popujtë qi kanë marëzinë ta përziejnë e ta çorbësojnë gjuhën e tyre si ne, mundin të marin një mësim nga kjo udhë e arësyeshme, që zuri komb i math e më i dishmi i Europës.

Albania, 1903/6

[Albo]

Një vizitë në shtëpinë e Faik Konicës

Në të njëjtin qytet ngrihen shtëpitë e gjyshit dhe nënës së Ali Pashë Tepelenës. Ato ofrojnë pamje të braktisjes dhe humbjes së shkëlqimit të dikurshëm

Msc. Dorina Arapi

Por ajo çka është më e rëndësishmja në këtë qytet të vogël dhe që unë ndihesha më e lidhur me to ishte shtëpia e Zenel Beut dhe Hamkos, gjyshit dhe nënës së Ali Pashë Tepelenës, si dhe shtëpia e Faik Konicës, por që në qytet kjo e fundit njihet e emërtuar si shtëpia e Hysein Siskos. Këto dy banesa të mëdha u përkisnin familjeve më të pasura myslimane të qytetit të Konicës. Duke pasur fatin të qëndroja disa ditë në këtë qytet, fillova të pyes qytetarët rreth këtyre dy shtëpive. Për shtëpinë e Hamkos, qytetarët ishin më se të informuar për vendndodhjen e saj dhe të gjithë e njihnin si nëna e Ali Pashës dhe me shumë lehtësi të tregonin shtëpinë. Madje, dhe me një farë bindjeje, thoshin se kishte qenë një grua shumë e njohur për kohën e vet dhe e fuqishme, ashtu siç pohohet nëpër libra, Hamko pat qenë një grua me një bukuri mahnitëse, ku i gjithë qyteti asokohe fliste për bukurinë e saj, madje i kishin thurur dhe këngë. Shumë djem e patën kërkuar për grua, por ai që arriti të martohej me të ishte Veli Bej Tepelena. Nga martesa e tyre lindi Aliu dhe vajza e tyre, Shanisha. Roli i Hamkos në jetën e djalit të saj, ka qenë vendimtar. Ashtu siç shkruan Richard A.Davenport në librin e tij “Jeta e Ali Pashë Tepelenës, vezir i Epirit”(1837), Ali Pashai do t’i shprehej një konsulli francez ku thoshte se nëna e tij e bëri burrë dhe vezir ashtu siç përmenden dhe fjalët e saj drejtuar të birit se ai, i cili nuk mbron pasurinë e tij, meriton ta humbë atë. Lidhja e Pashait me të ëmën ka qenë tejet e fortë dhe vendimtare në krijimin e figurës së vezirit të Janinës.

Një tjetër shtëpi, e cila gjendej në afërsi të shtëpisë së Hamkos, ishte shtëpia e Faik Konicës, shtëpia ku ai u lind, jetoi vitet e para të fëmijërisë derisa shkoi në shkollë të mesme. Faik Konica është një nga figurat më të rëndësishme të kulturës, letërsisë dhe historisë sonë kombëtare. Ai ishte prozator, publicist, estet, i cili u diplomua në Universitetin e Harvardit për letërsi. Konica ishte kryetar i shoqatës “Vatra”, ishte një ndër udhëheqësit e grupit përfaqësues në konferencën e ambasadorëve në Londër, si dhe ministër i Shqipërisë në SHBA. Kaloi vitet e para të fëmijërisë së tij në Konicë dhe nga përshkrimet e tij duket se ka qenë i lidhur me shtëpinë e tij me një lloj nostalgjie e malli që e mundoi gjatë gjithë jetës së tij.

Për shtëpinë e Faik Konicës, asnjë njeri nuk kishte njohuri se ku mund të ishte dhe ku mund të ndodhej. Rastësisht, një ditë në kafenë e rrapit e cila ndodhej në qendrën e qytetit, duke bashkëbiseduar me një shqiptar me origjinë nga Leskoviku, ai më tregoi se shtëpia e Faik Konicës ndodhej në pjesën e sipërme të qytetit. Ajo faktikisht në qytet njihej si shtëpia e Hysein Siskos, vëllait të vogël të shkrimtarit. Personi në fjalë, filloi të më shpjegonte ashtu siç e kuptonte ai, për një shtëpi të rrënuar, ku dallohej një oxhak i madh. U lumturova shumë dhe menjëherë shkova ta shoh. Nuk mund të humbja kurrsesi një gjë të tillë. Atë pasdite, një shi i lehtë kishte freskuar disi qytetin e vogël. Një shqiptar, që punonte e jetonte aty me familjen e tij prej vitesh, na shoqëroi të shihnim shtëpinë e Faik Konicës. Ai na shpjegoi se falë shiut, rreth shtëpisë nuk mund të dilnin gjarpërinj. Duke qenë se ishte një vend plot rrënoja e barishte të larta e plot myshk, mund të ishte një terren i favorshëm për shfaqjen e tyre. Pasi kaluam gardhin e hekurt dhe barishtet e larta, vështrova me entuziazëm shtëpinë e Konicës. Për fat të keq, ndërtesa kishte mbetur në gjendje të mjeruar. E dëmtuar gjatë kohës së tërmetit, sot kjo rezidencë e madhe është tejet e rrënuar. Për shumë vite me radhë ajo ishte përdorur si shkollë e mesme. Ndjeva keqardhje për shtëpinë duke menduar për figurën e lartë të kombit tonë. Teksa e sheh, dallohet ngrehina e një rezidence të madhe që ka humbur shkëlqimin. Familja e Konicës kishte qenë asokohe një nga më të pasurat familje shqiptare myslimane të kohës. Ndërtesa ishte një shtëpi e madhe, ku mungonte çatia e ku muret ishin të larta e prej guri, të rrethuara me lule zvarranike. Kati i parë i shtëpisë ishte i ndërtuar me blloqe guri të rregullta drejtkëndore, ndërsa kati i dytë ishte me gurë jo të rregullt dhe me një ngjyrë disi të errët. E tërë shtëpia kishte një ton gri në umbra, ku në sfondin e maleve dukej sikur zhytej akoma më shumë në një atmosferë mistike e të humbur në kohë. Hyrja kryesore e shtëpisë ishte një portë me një hark të plotë e të konsiderueshëm, i cili rrethohej në pjesën e sipërme nga një tjetër hark gurësh drejtkëndorë. Në pjesët anësorë të sipërme të portës, gjendeshin dy pllaka guri të shkruara në arabisht. Nga kërkimet e mia falë miqve të mi, të cilët mund ta deshifronin, u arrit të lexohej se në njërën pllakë është shkruar në arabisht një sure për mbarësi, ndërsa te pllaka tjetër është shkruar data e ndërtimit të banesës sipas kalendarit islam, e cila përkon me 19 safar 1261 dhe me kalendarin tonë 26 shkurt 1845. Arkitektura e shtëpisë përngjason me atë epirote, që të kujton shtëpitë e gurta të Epirit e me kulla të larta e të fortifikuara. Nga pamjet satelitore në “Google”, duket që shtëpia ka një planimetri në formën e U-së. Në cepin juglindor gjendet kulla, të cilën e dalloja me vështirësi ndërmjet trarëve që zaptonin shtëpinë. Ndoshta ky grumbull trarësh mund të ishte struktura e çatisë. Brendësia e ndërtesës ishte e mbushur me gurë, me shumë barishte e myshqe dhe dukej që kishte prani lagështie. Kjo shtëpi dallohej që mund të kishte qenë mjaft e madhe. Sapo hyje brenda, në të majtë dhe në të djathtë, dalloheshin nga 3-4 shkallë, të cilat zbrisnin e të çonin në dy porta me harqe. Ndoshta këto dy porta mund të bënin lidhje me pjesën e poshtme të shtëpisë ose mund të kenë qenë hambare.

Sipas studimeve të kryera, para tërmetit, shtëpia e Faik Konicës kishte në katin përdhes 7 dhoma dhe në katin e parë kishte 6. Thuhet se ka pasur mure të larta e të mbuluar me lule kacavjerrëse, dyert e dritaret kanë qenë prej druri, si dhe dhoma kryesore e tavani kanë qenë të dekoruar me gdhendje druri dhe të pasur me elemente dekorative e ndoshta të realizuar nga mjeshtrit dru gdhendës të zonës. Kopshti i shtëpisë ka qenë i mbushur me lule të ndryshme, me shatërvanë guri të gdhendur që ftonin njerëzit në një atmosferë të këndshme dhe aristokrate.

Sipas autobiografisë së Faik Konicës, ashtu siç shkruan dhe gazetari Ilir Konomi në librin e tij, Faik Konica binte në fis me Aliun, gjyshi i Ali Pashë Tepelenës ishte katragjyshi i Faik Konicës.

Shtëpia e Zenel Beut dhe e Hamkos ishte disa hapa më sipër se ajo e familjes së Konicës. Në pamje të parë, shtëpia e Hamkos, ashtu siç e thërrisnin të gjithë e siç njihej, ishte një ndërtesë me të vërtetë impresionuese. Ajo ishte në përmasa shumë më të mëdha në krahasim me atë të familjes së Konicës. Që në momentin e parë më dha përshtypjen e një familjeje të fuqishme e të pasur të asaj kohe. Zeinel Beu kishte qenë një nga vendasit myslimanë më të pasur të qytetit, i cili kishte pasur prona dhe në Selanik. Sipas studimeve që janë kryer, duke qenë se kishte mjaft pasuri, për shkak të sigurisë së tij shtëpia ka pasur hyrje-dalje sekrete për t’u mbrojtur nga sulme të ndryshme. Që në pamje të parë, rezidenca shfaqet madhështore me muret e saj rrethuese dhe portën e hyrjes kryesore, e cila mban një hark të plotë e të lartë. Harku i portës ishte i gjerë, i rregullt dhe i rrethuar me tre breza harqesh të tjerë. “Për nga stili i ndërtimit dhe ornamentet e përdorura në harkun e jashtëm të hyrjes, kjo gjë është cilësuar si një traditë që përdorej zakonisht nëpër kisha dhe shtëpi të Epirit”. (Një takim me qytezën e Konicës, Dhionisios Dhim Tacis, Konicë, 1993)

Interesante ishin disa daltime e vizatime që gjendeshin në brezin e mesëm të harkut te porta e jashtme ku pasqyroheshin rozeta, kalorës, çekiçë, skuadra që ishin mjete të gurëgdhendësve, sëpata, shpata, bimë dhe ndoshta kaligrafi arabe. E ndërtuar në pjesën e sipërme të qytetit të Konicës, shtëpia e Hamkos duket sikur mbështillet nga malet e larta të qytetit. Ajo çka mbetur nga e gjithë kjo ndërtesë është kulla mbrojtëse, një pjesë e shtëpisë, disa kolona guri, si dhe muret rrethuese. Sipas studimeve të kryera, shtëpia e Hamkos filloi të ndërtohej nga mesi i shekullit XVIII nga babai i saj, Zenel Beu, dhe me kalimin e kohës u shtuan dhe hapësira të tjera. Në pjesën e saj perëndimore gjendet kulla e cila është ndërtuar në vitin 1843 dhe është restauruar në vitet ‘97-‘98. Gjatë viteve janë bërë ndërhyrje të shumta si ndërrimi i çatisë duke ruajtur stilin e kohës, ndërrimi i mureve, konservimi i harqeve të shtëpisë dhe i oxhakut, si dhe kthimi në gjendje funksionale i portave dhe i dritareve. Në projektet e shumta të bashkisë për shtëpinë e Hamkos mendohet të realizohet një muze për figurën e Ali Pashës.

Dëshira për të vënë në dukje këto momunte, vjen si një reflektim ndaj tyre, duke qenë se ato flasin diçka për historinë e dy figurave shqiptare. Duke menduar figurën e lartë të Faik Konicës dhe kontributin e tij për Shqipërinë, si dhe duke menduar figura historike si ajo e Ali Pashë Tepelenës, që paraqet një periudhë të rëndësishme të historisë sonë, e ndjeva si diçka që të vjen natyrshëm ta shprehesh e ta bësh ditur. Duke u larguar nga qyteti i Konicës, ndjeva një lloj keqardhjeje. Ato ditë korriku në këtë qytet, kishin qenë për mua të mbushura me kuriozitet, me një sfond historik që do të mbeten në kujtesën time për një kohë të gjatë.

Shqip

[Albo]

Konica sipas Nolit

E kam takuar Konicën për herë të parë më 1909. Ishte diçka që nuk kam për ta harruar kurrë. Më kishte shkruar nga Londra se do të vinte në download (10)Boston i veshur me kostum shqiptar. Ideja ishte që të dilte fotografia e tij në gazetë dhe të shfrytëzohej rasti për të propaganduar çështjen kombëtare shqiptare, e cila ka qenë pasioni i gjithë jetës së tij. Unë mbeta i shtangur. Si prift ortodoks i modës së vjetër, në atë kohë unë vetë mbaja një mjekër të gjatë të zezë, për të cilën më duhet të pranoj se nuk u pëlqente djemve të Bostonit. E merrja me mend se sa do të dëfreheshin ata djem po të më shihnin duke ecur me një burrë të veshur me fustanellën shqiptare.
Ndonëse nuk kisha parë kurrë ndonjë fustanellë greke, një lloj fundi i balerinave. Unë isha i shkurtër e i bëshëm, Konica ishte i gjatë e i thatë, kështu që të dy do të dukeshim si Don Kishoti me Sanço Pançën të arratisur nga ndonjë cirk. Sa u habita këtë herë kur pashë se djemtë e Bostonit e harruan gjithçka lidhur me mjekrën time dhe thjesht zunë të shihnin Konicën me adhurim. Atëherë e kuptova se fustanella shqiptare nuk ishte fustanellë qesharake greke, por diçka që i ngjante kiltit të skocezëve dhe se i përshtatej shumë një burri të pashëm si Konica. Meqë ra fjala, lexuesi mund ta gjejë në librin e Konicës ndryshimin ndërmjet kostumit grek dhe veshjes shqiptare: është e vërtetë se grekët e kanë përshtatur nga shqiptarët, por ata u përpoqën ta stërhollojnë saqë e bënë një veshje grash me aq sa mundën. Veshja e Konicës nuk ishte e vetmja gjë që më habiti.
Thjesht mbeta pa mend, kur ai nisi të më “mësonte” për çdo gjë në botë. Ishte njeri me kulturë të lartë. Gijom Apoliner, një shkrimtar dhe mik i tij, e ka quajtur “enciklopedi shëtitëse” që e fliste frëngjishten si një francez. Një shkrimtar tjetër, Zhyl lë Metrë, ka shkruar për të: “Ky i huaj që e shkruan kaq mirë gjuhën tonë”. Si studiues i pasionuar i muzikës, Konica e adhuronte shumë Vagnerin. Një nga gjërat e para që bëri ai pasi u takuam, ishte të më tregonte për Vagnerin dhe operat e tij. Me këshillën e tij e pashë për herë të parë Parisfalin, kur u dha më 1910 në Boston. Në varrimin e tij, tridhjetë vjet më vonë, duke e ditur se sa shumë e donte Vagnerin, iu luta organistit të luante muzikën e Vagnerit nga kreu deri në fund. Ka disa fakte që mungojnë në librin e papërfunduar të Konicës, fakte për Shqipërinë, që i kam mësuar prej tij. Për shembull, Konica flet për krenarinë e malësorëve shqiptarë. Zonja Durham e pranon këtë në librin e saj “Brenga e Ballkanit”.
Kur përshkruan shpërndarjen e ndihmave në Maqedoni gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shekullit të njëzetë, ajo na tregon se si gratë fshatare e rrethonin ditë e natë, duke i kërkuar ushqime dhe rroba. Ata vendoseshin rrotull shtëpisë ku banonte ajo dhe nuk largoheshin derisa të merrnin diçka. Edhe kur u shpjegoi se nuk kishte më asgjë për t’u dhënë, ato nuk shkuleshin. Kur zonja Durham vajti në Shqipëri, priste që t’i ndodhte njësoj. Për habinë e saj, askush nuk iu afrua për t’i kërkuar ndihmë. Konica përmend edhe faktin se zonja Durham ka qenë një adhuruese e madhe e amvisës shqiptare.
Ajo mendonte se vetëm amvisa holandeze mund të krahasohej me të për pastërtinë. Zonja Durham kishte të drejtë. Mjafton të shkosh për vizitë në shtëpitë e shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara dhe mund ta shohësh dallimin ndërmjet amvisës shqiptare dhe shumë prej fqinjëve të saj që nuk janë shqiptarë. Një gjë që e ka lënë jashtë Konica është fakti që fqinjët ballkanas e italianë kanë shpifur se shqiptarët janë të egër e të pamëshirshëm. Zonja Durham na thotë se kjo nuk është e vërtetë. Ajo kishte parë fshatarët sicilianë se si i rrihnin pa mëshirë kuajt dhe gomerët, por kurrë nuk kishte qenë dëshmitare se si një shqiptar rrihte një kafshë. Unë e kam vënë re edhe vetë kur kam udhëtuar me kalë në Shqipëri. Sa herë vinim te ndonjë copë rrugë e vështirë, ishim të detyruar të zbrisnim dhe kafsharët gjithnjë përdornin fjalët përkëdhelëse për t’u dhënë zemër kafshëve, si për shembull: “Hajde, vëlla. Ec, or bir; Nuk është dhe kaq e vështirë. Do ta kalojmë”.
Një shpifje tjetër e përhapur nga fqinjët tanë, është se shqiptarët qenkan njerëz që nuk u shtrohen ligjeve. E vërteta është krejt e kundërt. Ata u shtrohen shumë më tepër se gjithë fqinjët e tyre. Statistikat e rajoneve të policisë në qytetet amerikane ku ka shqiptarë, dëshmojnë qartë se ata janë nga grupet më të mira ndër të gjithë të ardhurit e huaj. Përvoja ime e gjatë më ka vërtetuar se shqiptarët u binden ligjeve në Shqipëri po ashtu siç u binden në Shtetet e Bashkuara. E keqja është se, kur fqinjët e Shqipërisë përpiqen të shkelin tërësinë e saj tokësore, atëherë shqiptarët “e paligj” ngrenë krye. Kur përshkruan pamjet e bukura të Shqipërisë, Konica përmend shumë turistë të huaj që e kanë admiruar këtë vend. Një emër, që megjithatë mungon, është ai i prozatorit, dramaturgut dhe kritikut muzikor francez, Roman Rolanit, i cili në njërin nga librat e vet flet për “kodrat e bukura të valëzuara të Shqipërisë”. Unë për vete i kam soditur nga maja e malit Tomor dhe nga kështjella e Krujës, kryeqyteti i vjetër i Skënderbeut. Nuk kam parë gjithë jetën time gjë më të bukur.

Mjaft shtesa mund t’i bëhen kapitullit të Konicës për vetitë luftarake të shqiptarëve. Për shembull, kalorësit shqiptarë u bënë proverbialë në gjithë Europën pas vdekjes së Skënderbeut. Gjithë mbretërit dhe sundimtarët e Italisë, Francës, Britanisë së Madhe kanë marrë kalorës të lehtë shqiptarë për ushtritë e tyre. Konica më ka thënë një herë se në shekullin e shtatëmbëdhjetë, kur francezët kërkonin të lavdëronin një kalorës, shpreheshin: “E nget kalin si një shqiptar”.

Kemi disa dokumente italiane, që flasin për kalorësinë shqiptare dhe që na shpjegojnë se si Skënderbeu e shpëtoi mbretin Ferdinand të Napolit me kalorësinë e vet të lehtë. Sipas dëshmisë së historianëve bashkëkohës, Ferdinandi e kishte humbur davanë kur e braktisën banorët feudalë dhe u bashkuan me Rene Anzhuanë, që ishte rivali i tij francez dhe që pretendonte fronin e Napolit.
Dihet mirë se ushtritë mercenare të Rilindjes asnjëherë nuk bënë ndonjë betejë të vërtetë. Ata kujdeseshin jo për lavdinë ushtarake, por për pagat. Zakonisht krijohej një komitet i përbashkët i të dy ushtrive rivale dhe vendoste kush do të shpërblehej me fitoren. Për shembull, kur njëra nga ushtritë kundërshtare kishte epërsi të padyshimtë si numër, asaj i jepej fitorja pa e zgjatur shumë. Kur ushtritë ishin të barabarta nga numri dhe komiteti nuk mund të merrte vesh se cila palë mund të fitonte, atëherë kurdisej një betejë e shtirë, në të cilën nuk dëmtohej ose nuk vritej askush, me përjashtim të ndonjë aksidenti. Por kjo manovër shërbente për të ndihmuar komitetin e përbashkët që të merrte një vendim.
Diçka e ngjashme ndodhi kur Skënderbeu zbriti në Itali me kalorësinë e vet të lehtë.
Komandanti i ushtrisë kundërshtare konti Piçinino dhe Skënderbeu rregulluan një betejë të tillë të shtirë për të parë se cila nga të dyja ushtritë do të kishte më shumë shanse për të marrë fitoren. Dy reparte të zgjedhura nga ushtria shqiptare dhe italiane bënë një paraqitje të kalorësisë dhe të aftësisë luftarake. Shqiptarët e fituan ndeshjen dhe kështu u mbyll gjithë kjo histori. Italianët asnjëherë më nuk e kundërshtuan epërsinë e kalorësisë shqiptare. Natyrisht, me turret ishte një punë krejt tjetër. Atëherë Skënderbeut i duhej të bënte beteja reale dhe të arrinte fitore reale. Turqve nuk u bënte përshtypje asnjë paradë.
Skënderbeu ka qenë, padyshim, një gjeneral i madh dhe ai meriton nderime të mëdha për kryqëzatën e tij heroike kundër turqve. Por ne nuk duhet të harrojmë se edhe ushtarët e tij meritojnë pjesën e tyre të nderit. Kryengritja shqiptare e viteve 1910 – 1912 kundër turqve tregoi se luftëtarët e çetave shqiptare ende e ruanin trimërinë dhe forcën e gjallë që kishin dëshmuar në kohët e vjetra në Skënderbeun. Vetëm për vetëm ata i mundën turqit, marshuan në Selanik dhe e detyruan qeverinë turke t’u jepte autonominë. Pas disa muajsh iu desh gjithë kombeve të Ballkanit që të bashkoheshin për t’i mundur po ata turq. Më 1920 atje u përsërit po ajo histori e përjetshme.
Shqipërinë e kërcënonte copëtimi. Italia kishte pushtuar Vlorën dhe prapatokën e saj deri në Gjirokastër. Fqinjët e tjerë kërkonin copat e tyre sipas traktatit të fshehtë të vitit 1915. Vetëm një zë u ngrit për të kundërshtuar, ai i president Wilson. Por ai mjaftoi për të ngritur kombin. Malësorët shqiptarë të bregdetit jugor qenë të parët që u ngritën, pastaj i ndoqën edhe të tjerët. Brenda pak muajve italianët u hodhën në det dhe u detyruan ta linin Vlorën dhe rrethin e saj. Rreth njëzetë vjet më vonë, më 1940 grekët, pothuaj shtatë herë më të shumtë si numër sesa shqiptarët, nuk mundën ta përsëritnin këtë marifet, ndonëse kishin mbështetjen e flotës angleze dhe të forcave ajrore angleze, që i penguan italianët të sillnin përforcime.
Tani disa fjalë për vendin e Konicës në historinë e Shqipërisë së sotme. Si mysliman dhe si përkrahës i një familjeje të vjetër aristokratësh nga Shqipëria e jugut, Konica kishte të gjitha mundësitë që të fitonte poste të larta në Perandorinë Turke, ku Shqipëria bënte pjesë, që pas vdekjes së Skënderbeut. Në të vërtetë, shumë shqiptarë të tjerë gjatë shekujve ishin ngjitur në postet më të larta të Perandorisë Turke. Për shembull, kur Konica ishte i ri, Vezir i madh ose kryeministri i Perandorisë Turke ishte Ferid Pasha, një shqiptar nga Vlora.
Por kjo karrierë nuk e tërhiqte Konicën. Ai mendonte se misioni i tij ishte të luftonte për pavarësinë e Shqipërisë. Nga viti 1897 deri më 1912, dy nga pionierët më të shquar të pavarësisë së Shqipërisë kanë qenë Konica dhe Shahin Kolonja, botuesit e dy revistave shqiptare, që dolën jashtë: “Albania” dhe “Drita”, përkatësisht.
Gjatë sundimit turk shqiptarët kishin harruar gjithçka për lavdinë e tyre të kaluar nën Skënderbeun. Konica ka qenë njeriu që e rizbuloi dhe e popullarizoi Skënderbeun e flamurin e tij, shqipen e zezë dy krenare në një fushë të kuqe. Ky flamur u bë simbol i pavarësisë kombëtare dhe më në fund u ngrit në Vlorë më 1912 nga Ismail Qemali kur Shqipëria u shpall shtet i pavarur.
Konica është quajtur si krijuesi i prozës moderne shqipe. Kur unë vendosa të bashkohesha me kryqëzatën për pavarësinë e Shqipërisë, e para gjë që më bëri përshtypje ishte mungesa e plotë e veprave letrare shqipe me vlera artistike. Por kur vajta në Egjipt më 1903, një atdhetar shqiptar, Spiro Dineja, më dha vëllimet e revistës “Albania” nga viti 1897 deri më 1903. I lexova të gjitha nga faqja e parë deri tek e fundit dhe atëherë e mësova se në shkrimet e Konicës ne e kishim atë që na duhej: letërsinë e mirë shqipe. Për më tepër, Konica zbuloi dhe popullarizoi shqiptarë të veprimtarisë letrare si Kristoforidhi, Mitkoja, Fishta dhe Zako Çajupi. Me këshillën dhe udhëzimet e tij, unë përktheva disa vepra nga Shekspiri, Ibseni, Edgar Alan Poeja dhe Don Kishotin e Servantesit. Të gjithë autorët shqiptarë që vijnë pas Konicës janë nxënësit e tij, duke përfshirë dhe shkruesin e këtyre radhëve.

MAPO