Faik Konica

[katana]

FAIK KONICA: NUK JAM UNË

Nga Aurel Plasari

“E di se jam nga ata njerëz që njerëzit nuk i duan,
por jam nga ata për të cilët atyreve u bie në mend.”
P. B. Shelley


Fytyrë dhe maskë

Përse vallë Faik Konica ka mbetur një nga ata personalitete madhorë të mendimit dhe veprimit shqiptar të cilët vijojnë ende të vuajnë “të kuptuarit e reduktuar”?

Autorët kryesorë që kanë transmetuar bazën e të dhënave për figurën e tij përbëjnë një burim dore së parë, si F. S. Noli me Hyrje dhe Faik Konica: Një kryqtar te Shqipëria kopshti shkëmbor i Europës Juglindore, por edhe burime dore së dytë, si Q. Panariti me Parathënie (po aty), P. Kolonja me Si e njoha Faik Konitzën në Faik Konitza 1876-1976 (New York 1976) etj. Për pjesën që i takon personalitetit të tij, kjo bazë është përdorur edhe prej autorëve më në zë që mbi të kanë shkruar: N. Ressuli, H. Kaleshi, L. Starova, A. Karjagdiu, S. Hamiti. Titulli i gjetur i librit të këtij të fundit, Faik Konica: jam unë, ka vetinë të sugjerojë trajtimin e figurës në fjalë edhe në kahun e përkundërt; d.m.th. duke synuar kapërcimin e “të kuptuarit të reduktuar”, i cili do ta vinte në pikëpyetje autenticitetin e figurës ofruar nga Noli-Panariti-Kolonja. Të dhënat e kësaj tresheje, në një rast si ky, do të duheshin shqyrtuar me dyshim, qoftë duke vënë në dukje numrin e mospërputhjeve që godasin syrin edhe midis këtyre transmetuesve të ndryshëm, qoftë duke shtruar mundësinë e një pasqyrimi të shformuar në të dyja kahet: duke ia shëmtuar fytyrën Faikut, ose duke ia zbukuruar atë.

Faik Konica nuk përfaqëson një personalitet të atij lloji që mund të mbetet në një kulturë vetëm prej një atributi, për shembull prej veprës letrare. Apo prej veprës historike. Këtu zë fill, virtualisht, një “të kuptuar i reduktuar” i tij. Ai mund të mbetet sa prej veprës që ka realizuar, aq edhe prej mënyrës së të jetuarit dhe të të sjellit që ka konceptuar, me fjalë tjetër të asaj që ne sot e quajmë “behaviour”. Me një prerje të rëndë mund të thuhet sot se vepra e Konicës, si e tillë, ka një vlerë relative për kohën tonë, ndërsa mënyra e tij e të jetuarit dhe të sjellit, përkundrazi, nuk është ende vlerësuar sa do të duhej.

Vlerësimi relativ sa i përket veprës nuk vë në dyshim rolin e pamatë kulturor që ka luajtur, si dhe ndikimin e gjithëmbarshëm që ka ushtruar, në kohën e tij dhe më mbas, Faiku. Çështja është që rezulton e vështirë të pohohet se vepra e tij përbën ndonjë kontribut me rrezatim jashtë të zakonshmes për kohën tonë. Ngjan i vërtetë konstatimi se, duke u marrë me shumë punë dhe duke i vënë vetes shumë barrë mbi shpinë, Konica as që pati kohën t’ia ngejë vetes “monumentin” nëpërmjet veprës. Veç kësaj, ai nuk u ndal te një specialitet i vetëm, por parapëlqeu të ishte njeri kulture me aspirata ndaj universalitetit. Ndonëse qysh në kolegj e quanin “filozof”, së paku letërsia dhe historia i interesonin në të njëjtën masë, por jo më pak i interesonin gjuhësia, filologjia, muzika, politika, antropologjia kulturore, arkeologjia etj. Madje pyetja mund të shtrohej se çfarë specialiteti mendonte vetë Konica se kishte.

Të bënte ndokush një orvatje për të restauruar mendimin në përgjithësi të Konicës, ka gjasa që të zhgënjehej. (Mund t’i ndodhë, për shembull, ndokujt që mendon të punonjë një tezë mbi mendimin e tij.) Do të duhej pranuar që, nëse kemi vepra të Konicës, qofshin këto edhe të një vlere të lartë kulturore, si Doktor Gjilpëra kërkon rrënjat e dramës së Mamurrasit, Pesë përralla nga Zullulandi apo esenë postume Shqipëria kopshti shkëmbor i Europës Juglindore, nuk mund të thuhet se cilën pikërisht ka Konica vepër. Fakti ekscentrik që të gjitha punimet e tij me synime të mëdha kanë mbetur ose janë lënë të pambaruara vetëm sa ua shton atyre relativitetin në vlera. Edhe nëpërmjet kësaj rruge përjashtuese mund të dilet në përfundimin se një vepër e njëmendët arti dhe kulture njëherësh, që Konica i ka dhuruar trashëgimisë së kombit të tij, është vetë personaliteti i tij jashtë të zakonshmes.

Mund të thuhet që për ta vlerësuar këtë instancë neve na mungojnë vetitë përkapëse. Ka mundësi që këto veti të lidhen me faktin që njeriut modern, në kuptimin etik, nuk i intereson përkryerja e jetës vetjake, aq më pak e jetës së të tjerëve; madje i duket sikur masa e një jete njerëzore është mjaft e vogël për “parathëniet” që njeriu sot jeton. Njeriu modern nuk e ndien veten përgjegjës si individ, as për mirë as për keq. Të kujdesesh për përkryerjen e jetës vetjake sot nuk është në modë, është diçka e kapërcyer, e tejkaluar. Është një virtyt i kohëve idilike të shoqërisë. Por edhe këtu mund të gabohemi. Ka gjasa që, pikërisht ngase duam të tejkalojmë stadin e jetës individuale, na duhet të kujdesemi për jetën tonë më shumë se më parë. Dikur, ndoshta, kishim kohë ta shtynim këtë punë, ta bënim përkryerjen tonë një problem të jetës mbarë. Sot, pikërisht ngase duam t’i shërbejmë një ideali tjetër që nuk është jeta individuale, duhet të nxitojmë për ta përkryer veten. Në këtë raport të dhënies e marrjes me veten - për t’i krijuar vetes personalitetin një cope – modeli i Konicës hyn ende në punë. D.m.th. është aktual.

I vjetër qysh në të ri

T’i quajmë gjërat me emrin e tyre: a nuk ka Faiku qysh në të ri, qysh kur mëson në Gjimnazin grek të Konicës, në kolegjën e Shën Ksavierit në Shkodër, apo në Liceun perandorak të Gallatës, a nuk ka diç prej njeriu të pahonepsshëm? Me shokët e klasës e ka të vështirë të merret vesh. Mësuesit e vlerësojnë, por shumë pak e duan. Qysh në këtë moshë është një çunak nursëz, mezi jep e merr me ata që ka përreth dhe, për më shumë, është edhe nxënës i shkëlqyer! E habitshme do të ishte të mos e ndiqte antipatia. Kur kolektivisht bëjnë ekskursion në Izmir, në vend që të pijë duhan tinës ose të kthejë ndonjë gotë birrë, sikurse bëjnë “të tjerët”, ai shëtit i vetmuar duke lexuar Rousseau-in. Qysh në këtë periudhë jeta e tij e brendshme nuk duhet të jetë pa dramatizëm. Mbetet në mend prej tij shembulli i të riut që çohet përditë rreth orës gjashtë, mbasi ka punuar deri afër mesnatës, i cili nuk përgatitet vetëm për “shkollën”, por punon për “veten”, duke studiuar me të njëjtin seriozitet vizatimin dhe flautin, algjebrën dhe logjikën, sikurse mëson frëngjishten dhe sanskritishten.

Në kohën e sotme ekziston një model çunaku në vogë: inteligjent dhe skeptik, i shkëlqyeshëm dhe dembel. Mirëpo, edhe në ka diçka të mirë te një çunak i tillë, edhe ai do të duhej të turbullohej, të tronditej kur t’i nxirrnin përpara rininë e Konicës si një leksion. Autori i këtyre radhëve e pranon pa mëdyshje se do të kishte qenë sot njeri më i përgatitur sikur dikush, në kohën kur ai ishte nxënës, t’i kishte nxjerrë përpara shembullin e një çunakërie si ajo e Konicës. Një çunakëri, si dhe një rini e tillë, nuk kanë vlera vetëm “në vetvete”, d.m.th. vetëm për të shpjeguar zanafillën një personaliteti të ardhshëm, por për të kuptuar të gjithë “modelin”. Sepse Faiku ynë ka për të mbetur gjithnjë po ai, deri në pleqëri të thellë. Prej çunakërisë do t’i mbeten atij do “huqe” që te njeriu i pjekur mund të befasojnë, në mos edhe të zhgënjejnë.

Është, pikësëpari, ajo ndjenjë pakënaqësie të theksuar ndaj (gati) të gjithëve dhe (gati) gjithçkaje rreth vetes. Një pakënaqësi që Konicën ka për ta shoqëruar gjatë krejt jetës së vet, duke u shndërruar shpesh deri në përçmim. (Në lerën e detraktimit të figurës së një bashkëkohësi të tij, mjeti stilistik më i shpeshtë me të cilin Konica i drejtohet është forma interjektive: “Të meprizoj! Të meprizoj!”) Vjen mandej ndjenja e veçimit, për të cilën ai, një ditë prej ditësh, lypset ta ketë kuptuar se nuk ia kanë fajin vetëm “të tjerët”. (Në nivelin letrar do të thuhej se ai, ashtu si Flaubert-i, qenkësh pakëz Zonjë Bovary.) E lidhur me këto dy ndjenja duhet të jetë edhe njëfarë erandjeje mbas një ore lumturie, një gjësend të cilin as vetë nuk e çanëson dot, por për të cilin ai është i gatshëm të braktisë shumëçka. Për këtë ndjenjë të fundit, duke mos e ditur saktësisht ç’përmbajtje ka, ai nuk gjen dot emër. Por ajo, megjithëkëtë, e ndjek këmba-këmbës.

Çfarë do ai, fundja më në fund? Një dashuri të madhe? Një miqësi ideale? Një mirëkuptim të përkryer? Dhe këto qenkëshin fitoret më të mëdha në jetë? A nuk përfaqësojnë edhe këto diçka nga mediokriteti i përhershëm njerëzor?

Midis dy palësh

Faik Konicës i bie të jetë në kulturën shqiptare personaliteti që ka qëndruar kohën më të gjatë mes dy palësh: akuzatorëve dhe avokatëve mbrojtës. Për ta ilustruar këtë hipostazë, mund të zgjidheshin për t’u vendosur përkundrejt njëri-tjetrit Dh. S. Shuteriqi si përfaqësues par excellence i akuzatorëve (Literatura jonë, 6 - 7/1948) dhe N. Ressuli si përfaqësues po aq i shquar i avokatëve mbrojtës (Faik Konitza 1876-1976).

Shkruante studiuesi nga Shqipëria socialiste: “Faik Konica ishte vegël e politikës imperialiste t’Austrisë në vendin tonë, agjent i kësaj politike”; ia kthente tjetri nga ShBA: “Faiku filoaustriak! Po kush nuk e hiqte veten nga fundi i shekullit XIX dhe nga fillimi i shek. XX se kinse ishte “filo” i ndonjë Pushteti të Madh që shfaqte interesim politik për Shqipërinë?” Dhe, mbasi rendiste argumentet se përse në periudhën në fjalë Austro-Hungaria ishte me të vërtetë mbrojtësja e Shqipërisë dhe e shqiptarëve, shtonte edhe: “As nuk duhet të mendojmë se Faiku e pranonte politikën austriake në Shqipëri me sy mbyllur: aspak! S’ishte aso burri Faiku që t’ia mbyllje gojën ose t’ia lidhje gjuhën! E provon fakti se ai edhe u përzu nga toka e Perandorisë pse kishte kritikuar veprimtarinë e austriakëve në Shqipëri gjatë luftës”.

Shkruante Shuteriqi: “Urrejtja për Naimin zjente në zemrën e tij të zezë dhe këtë urrejtje ai e mbështillte në fjalët lajkatare që mbanin më se një gjëmp të helmatisur kur i binte të fliste mbi Naimin tek Albania e tij...”; sqaronte Ressuli: “Për Faikun, i rritur në Francë ku në fund të shekullit të kaluar ndriçonin yjet e një Verlain-i, të një Baudelaire-i, të një Rimbaud-i, ç’mund të ishin vargjet e Naimit veçse “vjersha për dervishë”?”; Ressuli nuk druante të shënonte në parantezë: “S’ka dyshim se me Naimin Faiku e teproi... ”; porse shtonte edhe “Megjithatë, që Faiku ua preu hovin sa e sa kalemxhinjve, ky është një fakt i pamohueshëm”.

“Shok i Fishtës dhe i shokëve të këtij, Faiku nuk mund t'i printe lëvizjes patriotike të Rilindjes dhe as letërsisë sonë përparimtare të kohës. Ai ishte dhe mbeti tërë jetën eksponent i politikës dhe i letërsisë antinacionale shqiptare", shkruante Shuteriqi; sqaronte Ressuli: “Faiku, njeri me kulturë krejt perëndimore, nuk e ndien veten të lidhur me Orientin; ishte fare e natyshme, prandaj, që ai të ndiqte një rrugë tjetër nga ajo e Naimit si në lëmin e kulturës, si në lëmin e politikës”.

Shuteriqi: “Shkrimet e klerit katolik do t'i mbushin ahere faqet e Albanias dhe do të vazhdojnë gjersa të ketë jetë revista, gjer më 1909"; Ressuli: “Rreth Faikun në Albania u mblodhën të rinjtë më të mirë të asaj kohe, si L. Gurakuqi, Gj. Fishta, Çajupi, Noli, F. Shiroka, H. Mosi, Asdreni dhe plot të tjerë të njohur dhe të panjohur”.

Shuteriqi: “F. Konica nuk do të dinte si të gjejë lëvdata më vonë për poezinë epike të shokut të tij Gjergj Fishtës, dhe nuk do të merrte mundimin të bënte hesape se në sa vargje mund të reduktohet Lahuta e Malcisë për të qenë më e tërheqëshme dhe më e shëndoshë, të paktën artistikisht”; Ressuli: “Aty [tek Albania] u zhvillua edhe më shpirti demokratik, aty lindi kritika letrare, aty lindi proza artistike”.

Shuteriqi: “...me një cinizëm të rrallë denigruesi që e karakterizonte atë...”; Ressuli: “... tip gjaknxehtë, rebel, i rritur në një Francë demo-liberale ku nuk pati kurrë fre gjuha e ku plasën e u rrahën luftat më të rrepta fletorare në lule të djalërisë së tij, si kaq shkrimtarë të huaj, ai ndien nevojën të ngrihet kundër disa sistemeve e metodave të bëra të zakonshme ndër ata pak shqiptarë që merreshin atëhere me shkrime”.

Shuteriqi: “Faiku qe Faiku dhe nuk la gjë pa bërë [...] Faik Konica mbeti një varrmihës i pakorrigjueshëm [...] Ai ndenji dit’ e natë me kazmë në dorë kundër popullit”; Ressuli: “Nga atdheu i Voltaire-it ai trashëgoi edhe një cilësi tjetër në prozë: humorin, rreptësinë e mprehtësinë e ironisë e të sarkazmit, esprit-un. Shumica e shkrimeve të tij janë një shembull i pavdekur i këtij esprit-u të paarrirë kurrëmë prej ndonjë shkrimtari tjetër në prozë. Në çdo luftë që ai rrahu, doli gjithnjë triumfonjës vetëm për hir të këtij esprit-u. Ai i përkuli, i shpartalloi, i asgjësoi armiqtë vetëm e vetëm me armën me të rrezikshme që natyra i fali, me ironinë, me sarkazmin, me talljen e përbuzjen”

Shuteriqi: “F. Konica inauguronte sulmin kundër çdo gjëje përparimtare në letërsinë tonë”; Ressuli: “Ai qe, pra, me të vërtetë një nisjator dhe reformator i kulturës sonë, që zhvillohet në pjesën e dytë të Rilindjes dhe një “oksidentalizues” i kësaj kulture”.

Dhe, kështu radhazi, debati mes akuzatorëve dhe avokatëve mbrojtës ka ardhur deri në ditët tona gati i papërfunduar.

“Seancë kryqëzimi”

Ta themi tani që këtë “të kuptuar të reduktuar” Faik Konica e ka vuajtur qysh në gjallje. Madje asihere, ka gjasë, në mënyrë edhe më kontroverse. Si e thotë Ressuli, gjithnjë pati ekzistuar një “humnerë e thellë” midis tij dhe turmës së shkrimtarëve dhe gazetarëve të tjerë që Faiku i quante “poturakë”. Kjo turmë ishte e para që e luftoi, mbasi ishte e ndërgjegjshme për këtë “humnerë” që e ndante prej tij. I dyti që e luftoi qe, në mënyrë të hapur, një zhgan politikanësh, kryesisht nëpunës të lartë të fomuar nëpër shkollat turke. Sado që mund të punonin edhe ata “për Shqipërinë”, nuk i shpëtonin dot ndikimit ballkanik-oriental, një nga trashëgimitë që më së shumti i rëndonte kombit shqiptar edhe mbas fitimit të pavarësisë. Tejmase të vështirë e kishte ky zhgan politikanësh të kuptonte parimet e kulturës europiane me të cilën Faiku qe mbruar, mendësinë liberale që tek ai ishte përftuar, frymën demokratike me të cilën ai ishte formuar, madje edhe mënyrën e jetesës së tij “oksidentale”.

Për të dhënë një shembull gërthitës, nga Bisedimet e Këshillit Kombëtar po nxjerr pak faqe prej debatit të gjatë të zhvilluar në Legjislaturën e parë të atij Këshilli në mbledhjen nr. 67 të vitit 1922, e cila mund të titullohet edhe “seancë kryqëzimi” për Faik Konicën. Pretencën në këtë rast e shqiptonte një anëtar i kabinetit qeveritar, Mehdi Frashëri:

“Z. Mehdi FRASHËRI: Vatra, kur ka qenë kryesuar prej njerëzve më pak të dijshëm, por patriotë, i ka bërë shërbime atdheut, dhe qeveria e z. Iljas Vrioni e pati njohur si një person juridik duke i pranuar deputetin e saj. Për fat të keq, qëkurse ka ardhë në krye të Vatrës një faqezi i quajtur Faik Shishko, dijtë o pa dijtë ajo është transformuar në një grup vagabondësh dhe veprat e tyre arrijnë shkallën e trathëtisë. Jashta Amerikës, në Greqi, Itali, Jugosllavi e gjetkë kanë të bëjnë me ca njerëz që janë spiunët e të huajve dhe që përpiqen të diskreditojnë popullin shqiptar, shtetin shqiptar edhe gjithë qeveritë që kanë ardhë që në Kongres të Lushnjës e tëhu.

Delegati i Vatrës në Romë, Faik Konica, kur u formua kabineti i Sulejman Delvinës dhe kur ndodhej Shqipëria në rrezik të brendshëm dhe të jashtëm, për me diskredituar qeverinë e atëhershme shkruante për Sulejman Benë se është i turqve edhe që ka vrarë armenët. Më një kohë kur gjithë bota e qytetëruar ka pasë mëshirë e simpati për armenët, edhe kur qeveria shqiptare kishte nevojë të prezantohesh si një qeveri nacionale dhe indipendente, Faiku e prezantonte kësisoj. Kjo ishte një çpifje, se Sulejman Delvina ishte një sekretar i Ministrisë së Punëve të Brendshme të Turqisë dhe materialisht nuk është e mundur që një sekretar të ketë atë fuqi sa të bëjë masakrën e armenëvet. Kjo çpifje nuk quhet personale, se Sulejman Beu akuzohej dhe diskreditohej si Kryetar i qeverisë shqiptare më një kohë kur kishim nevojë për simpatinë e gjithë botës.

Kur Ani Rustemi vrau Esadin në Paris edhe mund të themi se shpëtoi Shqipërinë, Faik Konica, në një intervistë të gjatë që ka bamë në gazetën Popolo Romano, e ka karakterizuar Avni Rustenin si një “katil ordiner” dhe qeverinë shqiptare si “mandatori degli assassini”, d.m.th. dërguesit e katilavet. Ky njeri nuk mjaftojti me këto, por vete mbledh studentët e Romës dhe u thotë që jakëni t’ju shpie në Ambasadën Franceze dhe thuajini ambasadorit të Francës që Avni Rustemin e ka çuar qeveria shqiptare për të vrarë Esadin, me qëllim që të provokojë armiqësinë e Francës kundër Shqipërisë.

Kur ngjau lufta e Vlorës, lufta ma e ndershme dhe ma e naltë që kanë ba shqiptarët që më 1912 e tëhu, ay kërkonte ta dëftonte si një “brigandage”, edhe në artikujt që ka shkruar në gazetën italiane përdor tekstualisht këto fjalë: “deploro la cecità e l’assurdità degli albanesi”, që shqip don me thënë “më vjen keq për verbërinë dhe budallallëkun e shqiptarëvet”. Faiku shkoi një ditë pranë z. Tefik Mborja dhe i propozoi që të dalin në Sarandë, të kandisin vlonjatët që të heqin dorë nga lufta e të rrëzojnë qeverinë, edhe ay vetë të bëhej Kryetar dhe Tefik Mborja prefekt në Vlorë. Tefik Mborja ia refuzoi kategorikisht. Kur gazetarët e huaj trimërinë e vlonjatëvet e përgjisnin me heroizmën klasike të vjetër, delegati i Vatrës Faik Konica bënte këto intriga të dobëta. Tefik Mborja është nëpunës i qeverisë edhe kjo mundet ta pyesë. Gjithë këto vepra të delegatit të Vatrës cirkonstancat i cilësojnë si trathëti antipatriotike.

Veprimet e Faikut vazhduan në këtë mënyrë: për Iljas Vrionë thoshte se e shet Shqipërinë për një kadah raki. Në gazetën italiane Eco, me firmën e tij, botonte një artikull ku thoshte se “influenca e jevgjitëvet në qeverinë shqiptare është kaq e madhe sa një jevgjit do t’emnohet Ministër i Shqipërisë pranë qeverisë italiane”. Kur një popull ndodhet nën influencën e jevgjitëvet, do me thënë se ay popull është m’i poshtër nga jevgjitët. Të gjitha shkresat e tija si Kryetar i Vatrës vazhdojnë në këtë mënyrë. Pas shkresavet të Faikut, të gjithë qeveritarët që kanë ardhur deri sot, kush është katil, kush spiun, kush hajdut, kush sodomit (d.m.th. kullumbara). N’artikullin e fundit gjithë qeverinë shqiptare e karakterizonte si qeveri sodomite.

Qeveritë shqiptare që kanë ardhur në fuqi, le që s’kanë pasë asnjë marrëdhënie me Mustafa Qemalin, por për të mos lënë vend as në një dyshim, kanë vajtur kaq larg sa kanë përzënë shqiptarët që kanë ardhur nga Turqia. Por interesat e Greqisë e donin që ta dëftonin qeverinë shqiptare si një bashkëpunuese të Mustafa Qemalit edhe një i quajtur Leonidha Naçi, që ka qenë dhe është spiun i grekëvet, dhe që rri në Athinë, herë pas here i shkruante Diellit se qeveria shqiptare bashkëpunon me Mustafa Qemalin. Tue qenë qetësi e plotë në Shqipëri, në dy muaj një herë gazetat e trathëtorëvet e spiunëvet të shtetevet të huaj që dëshirojnë të diskreditojnë qeveritë shqiptare po me gojën e shqiptarëvet të vet, në dy muaj një herë çpifin një revolucion në Shqipëri edhe kryesia e Vatrës me letra të mbëdha i boton këto lajme tue dhënë shpjegime edhe tue rrëzue përgënjeshtrimet e qeverisë. Këto bëhen në emrin e një shoqërie së cilës qeveria i ka njohur personalitetin juridik. Vjet kur Imzot F. Noli ndodhej si delegat në Lidhjen e Kombevet, delegati i Greqisë Kazaxhiu, në memorandumet që paraqiste në Lidhjen e Kombevet argumentet i merrte nga botimet çpifarake të Diellit.

Gjithë këto ngjarje në pikëpamjen ligjore formojnë një krim. Guximtari i tyre është Kryetari i Vatrës dhe ata q’i ndihmojnë ligjërisht quhen komplisë, bashkëveprues. Na jemi njerëzit e ligjit dhe e ftojmë qeverinë të marrë masat e duhura dhe gjyqsore kundër këtyre trathëtorëve. Është gjë e turpshme që njerëz si Faik Konica t’ushqehen, të ndihmohen dhe t’enkuragjohen nga djersa e punëtorëvet shqiptarë për me trathëtue atdhenë, për me diskreditue popullin dhe shtetin shqiptar. Qeveria ka detyrë që të shpëtojë vatranët nga kjo njollë tue lajmëruar degët e Vatrës që, po nuk i dhanë shkelmin Faikut në një afat të caktuar, në ndjekjet gjyqësore që do të bëhen janë për t’u quajtur edhe ata si komplisë. Lutem, pra, z. Kryetar që të pyetet z. deputet i Vatrës të na thotë këtu se a i aprovon veprimet e Kryetarit të Vatrës apo i desaprovon”.

“Imzot F. NOLI: Z. Kryetar! Nga fjalët e të ndershmit deputet t’Elbasanit z. Mehdi Frashëri merret vesh sikur Parlamenti u bë gjykatore për të dënuar Faik Konicën. Parlamenti, para se të adaptonjë këtë pikëpamje, duhet të marrë tri gjëra parasysh.

E para: A është kompetent Parlamenti për të gjykuar Faikun? Thom vetëm Faikun, se ay emër është aq i njohur midis nesh e popullit sa të dihet për cilin bëhet fjalë. Nga pikëpamja legale Parlamenti nuk është gjykatore; sa për pikëpamjen morale, dyke marrë parasysh që Faiku ka kritikuar ashpër guvernën dhe partinë e shumicës, gjykimi juaj do t’ishte një parodi e drejtësisë, se do të ishit edhe akuzatorë edhe gjykatës, edhe davaxhinj edhe kadinj. Këtë e dini fort mirë që s’e merr kalemi dhe, nga ana ime, nuk dëshironj që Parlamenti ynë të bëhet qesharak pa punë. Dhe, dyke mos qënë kjo gjykatore as kompetente, as e paanëshme, nuk e shoh nevojën të përgjigjem si ndonjë i akuzuar në istintakun e deputetit t’Elbasanit.

E dyta: Faiku është Kryetar i Vatrës, i zgjedhur lirisht prej anëtarëve të saj, nuk është sulltan i Vatrës. Dyke dënuar, pra, Faikun kemi për të dënuar edhe Vatrën dhe anëtarët e saj që e kanë zgjedhur për Kryetar. Edhe e dini që të gjithë sa shërbime të çmuara i ka bërë çështjes Vatra. Nuk do t’jua numëronj të gjitha. Arrin t’ju kujtonj vetëm dy: Pas dështimit të Venizelosit, vetë Vatra ia ndryshoi faqen Toskërisë dyke i futur shqiptarët orthodhoksë në vathën patriotike. Guverna e jonë mezi mblodhi me pahir një hua të mbrendshme prej 100.000 fr. ar më 1922, pasi u zgjidh çështja e kufirit, kur Vatra me një fjalë të vetme i mblodhi guvernës një hua prej një miliuni fr. ar më 1920, kur puna e Shqipërisë ishte edhé në rrezik.

E treta: Cili është Faiku, që gatiteni të dënoni? Deputeti i Elbasanit ju tha që kombi i detyron Ismail Qemalit një monument. Jemi fare me një mëndje, por unë shtonj që kombi i detyron Faikut një monument edhe ca më tepër. Ismail Qemalit për një vepër, për një gjest, për ngritjen e Flamurit në Vlorë; Faikut për disa vepra, për disa gjeste që i kanë kushtuar tërë jetën. Faiku është kryelëronjësi i gjuhës sonë, është zbulonjësi i Flamurit tonë të harruar, të atij Flamuri që e ngriti Ismail Qemali në Vlorë, është kryekalorësi i lirisë dhe independencës kombëtare, edhe ne të gjithë s’jemi veçse dishepujt e tij. Historia e paanshme s’mund ta mohonjë se ai i ka falur çështjes tërë rininë dhe tërë mëndjen këtu e njëzet e shtatë vjet me radhë pa reshtur. Dhe ku e gjeti Faiku inspiratën për këtë luftë të gjatë e të rëndë me shpresë kundër shpresës, kur Shqipërinë s’e deshnin shqiptarët vetë dhe ca më pak të huajtë? Ku gjetkë veç në shpirtin e tij ku mbretëronte si një perëndi ideali stoik i detyrës, ku gjetkë veç në temperamentin e tij prej idealisti t’ashpër e të fortë që refuzon të bënjë kompormise me njerëzit e ditës dhe me faktet e pamëshirta? Faiku ka patur dhe ka atë fuqi prej shpirti që e përshkruan aq bukur Shakespeare-i në tragjedinë e Jul Qesarit:
Me atë, o Perëndi, e bën të dobtin luan!
Me atë, o Perëndi, po i dërrmon tiranët!
Se as kull’ e gurtë, as mure prej bakëri,
As burgu i errët, as vargonj prej hekuri
Nuk e përmbajnë dot fuqinë e shpirtit!
Dhe është e tepërt t’ju them që, po të mos kishim patur burra idealistë si Faiku, Shqipëria nuk do të ishte e lirë sot. (Këmbëtrokitje prej disa deputetëve.) Për fat të mirë historia nuk shkruhet me këmbëtrokitje, por me punë, dhe Faiku ka punuar më tepër dhe më përpara se të gjithë ne. Ka punuar... ndërsa ndodhet sot në prak të pleqërisë, dhe ndofta është fati i shkruar i tij ta ngrysë jetën në syrgjyn, jetë sakrifice dhe shërbimi, pa tjetër shpërblim veç sharjeve nga ata që përfituan prej mundimeve të tij. Sot është her’ e parë që përmëndet emr’ i tij në Parlament të Shqipërisë së lirë, dhe ironia është që përmëndet për gjykim e dënim. Faiku, dekani i veteranëve të çështjes kombëtare! Ndofta bukuria tragjike e sakrificës së Faikut e kërkon këtë dënim si kurorën prej gjëmbash dhe uthullën e Krishtit”.

Turqia mbrapa dhe përpara

Por ana, në dukje, më kontroversiale e Faik Konicës shfaqet në qëndrimin e tij sa përket zgjidhjen e çështjes shqiptare në rrethanat e tërheqjes përfundimtare të Perandorisë osmane nga Europa. Në këto rrethana, me mendimet dhe veprimet e tij, ai u bë njëri nga ideuesit e shtetit shqiptar. Politikisht Faiku nuk i pranonte më lidhjet me Turqinë, si i propozonin shumë nga rilindësit paraardhës nisur, nga njëra anë, prej dyshimit se kushedi sa do të zgjaste ende Perandoria osmane në Europë dhe, nga ana tjetër, prej frikës nga rreziku që paraqisnin fqinjët për një shetet të mundshëm shqiptar.

Duke qenë qytetar i mirëfilltë i Europës, ai kishte mundësi ta shihte më të afërt shembjen e Perandorisë dhe gjithashtu më pranë instituimin e një shteti shqiptar. Kështu u bë ndër të parët që e kuptoi se instituimi i një shteti të tillë do të varej mjaft nga qëndrimi i pjesës muslimane të popullsisë, jo vetëm ngase ajo përbënte në Shqipërinë gjeografike një shumicë, por edhe sepse ishte pikësëpari ajo që duhej të ndahej nga ideologjia osmane dhe të reshtte së identifikuari veten me turqit gjithënjë simbas parimit “të krishterët janë që janë kundër turqve”. Në revistën e tij Albania që dilte në Bruksel, nën syzën “Rreziku i afërm i shqiptarëve muhamedanë”, qysh më 1909 i formulonte këto ide në shkrimin me titull Një lajmërim i shkurtër muhamedanëve. Duke i paralajmëruar ata për krijimin e mundshëm të një shteti shqiptar, me një frymë të hapur civile u bënte thirrje bashkatdhetarëve të tij t’i paraqiteshin Europës si një komb i njësuar. Me stilin e vet të prerë, i përmblidhte kështu porositë: “1) Osmanllinjtë në pakë vjet do të dëbohen nga Evropa; 2) Shqipëria, e pabashkuar dhe e paqytetëruar, e mbetur nga faji i saj pa miq të fortë përjashta, do të ndahet; 3) Shqiptarët muhamedanë do të dëbohen duke humbur mallin dhe kamjen; 4) Osmanllinjtë nuk do t’i qasin n’Anadoll shqiptarët e dëbuar; 5) Në mos idealismi, të paktën buka dhe detyra që kini te fëmija juaj ju shtrëngon të bëni nga dy gjëra njërën: a të ktheheni te feja e stërgjyshërve t’uaj, a të mbeteni muhamedanë, por duke u lidhur me aqe vërtetësi dhe zemrë me të krishterët nga gjaku juaj, sa t’i jepni kombit t’uaj një karakter gjysmë të krishterë” (Albania, XII, London 1909).

Ky qëndrim i tiji sa përket modelin e shtetit shqiptar në instituim e sipër qe pasqyruar edhe në mesazhin që më 4 dhjetor 1912 ai i dërgonte Kuvendit të Vlorës në emër të federatës Vatra: “Federata Panshqiptare e Amerikës Vatra dërgon përgëzime të nxehta për inauguracionin i cili do të mbahet mend. I lutet Asemblesë Kombëtare me mos e pranue kandidaturën e një princi muhamedan. Mos e bani Shqipniën nji shtet oriental si Khiva, Buharaja, Afganistani, Tunisia e të tjera. Kini për ideal nji Shqipnië europiane si Norvegjia, Danimarka, Holanda, Belgjika. Ja përse ne preferojmë nji princ nga familje mbretnore europiane i cili të sjellë tradita oksidentale. I ndënshkruemi u lutet veçanisht deputatvet muhamedanë qi ta tregojnë patriotismën e tyne tyke sgjedhë një princ të krishtenë. Me bamë ndryshe do t’ishte si me bamë nji faj qi s’do të ndreqet ma”. ” (Nosi: Dokumente, nr. 12, 1924, 371-372).

Duket mbaskësaj e pagjasshme që, më 1915-1916, pikërisht ky Faik të vejevijë nëpër qytetet e Austro-Hungarisë në krye të një komploti politik që nuk ka synim tjetër veçse kthimin e Shqipërisë në lidhjet me Turqinë nëpërmjet vendosjes në krye të shtetit shqiptar të një “princi turk”, “princi musliman”. Si organizator i aftë, ai ia ka dalë të mbledhë pikërisht në Vjenë figura më shumë ose më pak të njohura të përfshira në politikën shqiptare të kohës, si Nuzhet bej Vrioni, Dervish Hima, Imamzade Rexhep Efendia, një Xhelal bej etj. Së toku me ta ka formuar aty një “komitet nismëtar”, veprimet e të cilit përshkruhen përimtisht në një letër “konfidenciale” që Konica ia dërgon, me sa kuptohet, Sekretarit të Përgjithshëm të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Turqisë, funksionar i lartë me të cilin duket të ketë njohje të afërt: “Mon cher bey...”, e fillon ai letrën për të. Kundërshtarë të këtij “komiteti nismëtar” janë aty në Vjenë, simbas Konicës, Surja bej Vlora, për të cilin shkruan se “ka parapëlqyer të lehë me katolikët” dhe disa pak të tjerë. Edhe princi Wied ndodhet aty në Vjenë, i rrethuar nga “partizanë të tij katolikë dhe ortodoksë”, sikundër i raporton Faiku funksionarit të lartë turk, ndërkohë që Surja bej Vlorën e quan “agjent i tij” (i Wied-it).

“Komiteti nismëtar” i Konicës ka marrë masa për të organizuar edhe në Shqipëri propagandën pro “princit turk”, sidomos nëpërmjet shqiptarëve të pasur që jetojnë dhe tregtojnë në qytetet e Austro-Hungarisë. “Njëri prej këtyre njerëzve të mirë – i tregon Faiku funksionarit të lartë turk - u gëzua aq shumë kur i dhashë shpresën që, me ndihmën e Zotit dhe po qe se ne lëvizim, do ta kemi një princ turk, sa që më puthi dorën me lot në sy”. Po në këtë letër, ai gjen rastin që, mes të tjerash, t’i kujtojë funksionarit të lartë turk se “ne [shqiptarët] jemi të bashkuar me turqit nëpërmjet lidhjesh fetare, ngase kemi një kryetar feje të përbashkët, por edhe nëpërmjet marrëdhëniesh familjare si rrjedhojë e martesave të vijueshme mes nesh prej pesëqind vjetësh dhe, pra, është e natyrshme që ne t’i hedhim sytë nga Stambolli”.

Ngjajnë terma të pabesueshëm për penën e Faikut. Të Faikut që, qysh në fillimet e përfshirjes së tij në propagandën për një shtet shqiptar, kishte refuzuar prerazi çdo lidhje të mëtejme me “kërmën”, si e quante ai Turqinë, duke përdorur madje ndaj turqve dhe filoturqve detraktime dhe sharje pa fund: “bajga”, “plehra”, “gëlbaza” etj.; të atij Faiku që, me të gjitha energjitë e veta, kishte himnizuar deri asodite lidhjet e shqiptarëve me Perëndimin duke ngulmuar t’u ofronte atyre një model të prerë perëndimor për shtetin e ri; të atij Faiku “idealist” dhe “stoik”, “që refuzon të bënjë kompromise me njerëzit e ditës dhe me faktet e pamëshirta”. Letra, gjithsesi, është shkruar prej dorës së tij, në frëngjishte të kulluar, nënshkruar “Faik Konitza” me dy alfabete, latin dhe osman, nga hoteli Frauenhaf (4 Josefsplatz) në Baden pranë Vjenës. Ajo mban edhe nënshënimin e sigurisë: “Nota bene: Numri i faqeve të letrës 8. Edhe 23 faqe të shtypura në hungarishte. Zarfi mban 5 vula, me shkronjat fillestare F. K., në dyllë të kuq”.

Logjika e dy qëndrimeve/ dy qëllimeve

Në kohën kur jetonte dhe punonte Faik Konica zinte fill në kulturën shqiptare një brez i ri i inteligjencies, ndoshta brezi i saj më i rëndësishëm mbas atij të përfshirë drejtpërsëdrejti në lëvizjen e Rilindjes Kombëtare. Doemos që ky brez, si i ri, tanimë kishte për të thënë diçka të vetën, të ndryshme prej asaj të paraardhësve. Në mënyrë të vetvetishme ai do të kërkonte edhe të sfidonte atë çfarë tanimë ishte thënë. Mirëpo, sikundërse na mëson parimi i njohur, mënyra më e lehtë për të qenë origjinal është të dish pak. Mes një kontingjence të tillë iu desh Faikut të bënte përpara. Për shkak të një kontingjence të tillë qe i detyruar ai të ndeshej gati në çdo hap me arrogancën e paditurisë të atyre që i klasifikonte “mendje të klasit të katërt”, të cilët as nuk e dinin që nuk dinin.

Të hapërdarë gjithandej në shtypin e huaj të konsumit, por edhe në shtypin shqiptar në lindje e sipër, duke depërtuar ndonjëherë deri në Albanian e tij, “mendjet e klasit të katërt” rrekeshin të bënin atë që tanimë ishte provuar të bëhej. Ato përsëritnin pambarimisht sipërmarrje të dështuara, duke shtuar kështu gabime mbi gabime. Një pjesë e tyre e kërkonin “origjinalitetin me çdo kusht” tek ekstremizmi, i cili ka qenë gjithmonë e kundërta e krijimit, madje jo më kot e kanë quajtur edhe “vetë përkufizim i plogëtisë”. Nuk përbën pra habi as që koha e Konicës të ishte e mbushur citë me “të plogëtit” e vet, as që vetë Faiku të qe i rrethuar prej ekstremistësh të tillë.

Përkundrejt turmës së “mendjeve të klasit të katërt” Faiku nuk mund të ishte veçse i rreptë deri në mizori, mbasi ai ia dinte kufijtë së vërtetës origjinale. Për këtë arsye rrinte syçelët dhe i gatshëm ta braktiste një të vërtetë në çastin kur ajo bëhej e pavërtetë. Kjo më duket të jetë cilësia më e përpashme, aftësia më e rëndësishme e modelit mendor që e quaj “konician”. Ta braktisësh të vërtetën...?! Por si ka mundësi...?! Pikërisht këtë aftësi gjeniale të mendjes njerëzore nuk ia kuptuan shumë nga bashkëkohësit dhe, madje, e kemi të vështirë ta rrokim edhe ne, të penguar prej “të kuptuarit e reduktuar”. Kjo e pengon edhe sot e gjithë ditën shpërfaqjen në dritë të plotë të personalitetit të tij.

Turma e “mendjeve të klasit të katërt”, që atij i gëlonin përreth, ia vidhnin deri dhe idetë të cilat, si ia shtrembëronin, i paraqisinin si “të vetat”. Origjinaliteti i turmës në fjalë nuk matej me gjë tjetër veçse me zhurmën që ata bënin. Dhe atëherë Faiku nuk mund të heshtte. Origjinaliteti i “mendjeve të klasit të katërt” mëvishej në fjalë të mëdha, bukurtingëlluese, të fryra me atdhetari. Dhe atëherë Faiku shfrynte gjithë mllef me sa të shara që fjalori i gjuhës amtare përmbante. Ne sot ende pyesim: po përse vallë shante kështu? Dhe bëjmë sikur nuk e marrim vesh tipologjinë e “mendjeve të klasit të katërt”, të cilat jo vetëm dijnë pak ose aspak, por janë në gjendje ta kthejnë të vërtetën në gënjeshtër.

Këto karakteristika, të dish pak dhe ta teprosh të vërtetën derisa ta kthesh në gënjeshtër, kanë qenë tipike për intelektualët e të gjitha kohëve, pa përjashtuar as ata/këta të ditëve tona. Kjo i bën “mendjet” në fjalë revolucionare, në kuptimin më të mbrapshtë të këtij termi. D.m.th. gërnjare, grindavece. Por mund të thuhet: o është grindur Faiku, o nuk është grindur kush tjetër në kulturën shqiptare! Pikërisht, sepse edhe vetë Faiku qe i detyruar të zbriste në tokë edhe të hynte në lojën e debateve sociale, kulturore dhe sidomos politike. Vetëm se “grindjet” e tij kanë karakteristikën fisnike të mos jenë “grindje për hir të grindjeve”. Faiku ishte ngaherë në kërkim të një “parajse mbi tokë” për popullin e tij, prandaj nuk mund t’i toleronte predikuesit e “parajsave të rreme”. Kjo parajsë, mjerisht, nuk mund të arrihej veçse me mjete politike, pra krejt tokësore, dhe... në politikë si në politikë. Brenda logjikës së politikës bëhen të kuptueshme edhe ato që ngjajnë si dy qëndrime/ dy qëllime.

Kështu ndodh që Faik Konica të vijojë të vuajë, ende sot, “të kuptuarit e reduktuar”, sepse ky lloj të kuptuari nuk e përkap dot strukturën logjike të dy qëndrimeve/ dy qëllimeve. Dy qëndrimet/ dy qëllimet mund të jenë kontradiktore mes syresh dhe, megjithëkëtë, të jenë plotësisht të pajtueshme. Është kjo struktura logjike e atyre që quhen dilema të mendimit politik të çdo kohe e të çdo vendi. Zgjidhjen e dilemave të tilla Rousseau-i e quante “kthim të rrethit në katror”. Dhe të mos harrohet që Faiku pati qenë lexues i zellshëm i Rousseau-it qysh në të ri.
1995-1996

Marrë nga Gazeta 55

[dodoni]

Kur dashuronte Apolineri
Nga Andi BUSHATI

Historia e nje dashurie te ndaluar, qe prodhoi nje nga kryeveprat e letersise boterore. C'rol kishte ne te, eruditi shqiptar Faik Konica. Marredheniet e tij dhjetevjecare me Guillaume Apollinaire. Shfletimi i mbi 40 letrave te korrespondences se tyre, prej nga lindi "nje miqesi evropiane".

Nje poet i ri francez, vetem 23 vjecar, atehere krejtesisht i dashuruar dhe krejtesisht i panjohur, por i gatshem per aventura, zbriste ate nentor te 1903-shit ne stacionin Viktoria te Londres, me nje brenge te madhe mbi shpine. Kishte ardhur nga vendi i tij ne ishullin perballe, vetem me nje qellim: Te vihej ne gjurme te Annie Playden, vajzes qe e kish takuar me pare ne Gjermani e qe atehere kish perndritur zemren e tij. Ishte i gatshem ta ndiqte nga pas dhe me cdo kusht, pavaresisht refuzimeve te saj te panumurta. Ndejti disa dite ne Londer, por me kot. Serisht nga Annia, guvernantja e nje familjeje te pasur, mori pergjigje refuzuese. Arriti ta takoje, por per vajzen e gjitha kjo, nuk ishte vecse nje aventure e pakuptimte. Nga i gjithe ky shtegtim - qe te kujton deri ne nje fare mase rendjen e poetit tone Lasgush Poradeci pas bukuroshes se tij angleze - poeti i ri do te dilte i mundur. Por, letersia franceze, do te fitonte nje buqete poezish te denja per cdo antologji boterore. E mbi te gjitha, poezine e djaloshit te ri Apollinaire "La chansion du mal-aime", nje nga kryeveprat e poetit, te permbledhura ne vellimin e tij me te famshem "Alcools". Po c'bente ky djalosh 20 vjecar ate nentor te larget, ne stacionin e Viktoria te Londres? Ajo qe dihet boterisht dhe qe e permendin te gjitha biografite e tij, eshte rendja pas dashurise se ndaluar, qe brengoste ate kohe poetin. Por, ajo qe studiuesit dhe biografet e tij shpesh e anashkalojne, eshte nje tjeter fakt. Eshte fakti se ai, aty, ishte ftuar nga nje shqiptar. "I deshiruar per te ripare Anni Playden, ai perfiton nga ftesa e mikut te tij shqiptar, Trank Spiro beg, i vendosur ne Londer, ku botonte revisten Albania", shkruan ne nje studim per Apolinerin, ish anetari i Akademise Goncourt, Andre Billy.

Ne fakt, i huaji, qe e kishte ftuar ne Londer poetin nuk eshte njeri tjeter, vecse eruditi i madh shqiptar, Faik Konica. Pikerisht, ai qe, me nje shenje ne xhakete, do t'i dilte ate dite ne stacionin e trenit. Te dy nuk njiheshin. Nuk ishin pare me pare. Vetem se, prej disa muajsh, kishin filluar nje korrespondence te rregullt. "Nga ky leterkembim, sot jane ruajtur vetem rreth 40 letra te Konices derguar Apolinerit, nga 16 shtatori i 1903 deri me 16 dhjetor te 1913", thote ne studimin me te plote, qe eshte kryer ndonjehere per marredheniet mes dy njerezve te letrave, studiuesi dhe shkrimtari shqiptar me banim ne Shkup, Luan Starova.

Starova, profesor i frengjishtes ne Universitetin e Shkupit dhe ish ambasador i vendit te tij ne Paris, eshte marre per nje kohe te gjate me marredheniet mes dy njerezve dhe ka botuar me pas, ne vitin 1988, ne Paris, librin "Une Amitie Europeenne", kohet e fundit e botuar edhe nga shtepia botuese "Onufri" me titullin "Faik Konica dhe Guillarme Apollinaire - Nje miqesi europiane". Pikerisht, ne kete liber, dalin per here te pare edhe detajet e nje miqesie tashme te ditur, asaj mes poetit francez dhe botuesit te "Albanias". Po aty, per here te pare, mund te verehet se gjate udhetimit te pare te Apolinerit ne Londer, Konica, ate kohe 28 vjecar, nuk i ka sherbyer vetem si mikprites, por ai edhe ka ndermjetesuar, qe lidhja dashurore e poetit te ri te funksiononte.

Ka qene ai qe, per nje kohe te shkurter, ka mbajtur korrespondence me Anni-ne e qe eshte munduar ta "zbuse" kete te fundit. Faik Konica ka marre nje leter te pare, ku guvernantja e re (qe, pa e ditur, do te imortalizohej ne poezine boterore) i thote se, i vinte keq qe nuk i kishte dhene asnje shans te dyte per takim Apolinerit.

Ndersa, ne nje leter te mevonshme, Konica thote: "Mikesha juaj me ka shkruar se, si drejtor gazete une duhet te merresha me pune teper me serioze dhe ajo cuditet qe une fus hundet ne kete 'farse'. Se paku, para se te niseshit, te na kishit njoftuar dhe, nga ana tjeter, dalldia juaj qe aq qesharake dhe me pak arsye, sa, po te dua ta takoj, ajo do te me thote se i keni ju te gjitha fajet".

Por, per studiuesin dhe shkrimtarin Luan Starova, "asgje nuk do te ishte me e gabuar dhe me e padrejte, sesa te rrudheshin marredheniet mes dy burrave ne permasen anekdodike te kesaj histori dashurie. Te lidhur nga nje shije te perbashket per pseudonime, qe habisin si ne njerin ashtu edhe ne tjetrin rast, lidhjet mes Apolinerit dhe Konices, kane rrenje me te thella".

Autori Starova gjen shije dhe ide te perbashketa te tyre per hulumtimet gjuhesore, per pozicionet kunder gjuheve te perbotshme eksperimentale, si Esperando. Starova kembengul gjithashtu se, nje prej personazheve te romanit jo shume te njohur te Apolinerit "La femme assise" (Gruaja ulur), frymezohet nga nje dyzim i dy figurave, Faik Konices dhe Pablo Pikasos, me te cilin autori sapo ishte njohur. Gjithashtu, leterkembimi nxjerr edhe ndonje mosmarreveshje, qe keto dy personazhe, sa te talentuara aq edhe kontradiktore, kane pasur me njeri-tjetrin. Flitet per nje shkrim, "Skice per nje metode, qe t'i dalesh te duartrokitesh nga borgjezet", qe Konica i kishte derguar Apolinerit per ta botuar ne revisten qe drejtonte vete, "Festin D'Esope". Por shkrimi botohet i masakruar. Dhe, atehere, duke ruajtur tonet e miqesise, Konica shperthen ne nje leter derguar ne janar 1904: "Sinqerisht nuk prisja te sakatohej kaq keq ky shkrim i mjere. Sigurisht qe shkrimi mund te mos ju kete pelqyer dhe nuk ju qortoj, por atehere nuk botohet. Ja qe keshtu veprohet dhe keshtu bej une ne revisten time... Sigurisht, nga kjo ndodhi e pakendshme, nxjerr mesimin te mos ju shqetesoj me me shkrimin tim, por nga ana tjeter, miqesia ime nuk eshte fashitur aspak".

Nga sa dihet deri me tani, korrespondenca miqesore e Faik Konices me Apolinerin, u nderpre pas nje letre te fundit qe i erdhi me 1913 nga Cikago:

"E dergonte njefare Beniamin De Casseres. Por, shkrimi mbi zarf nuk me la asnje dyshim. Ishte pikerisht shkrimi i Faik bej Konices, i imet, me forma te mira, me a-te te ngjashme me ato te shtypshkronjes dhe qe qene kopjuar nga shkrimi i Petrarkes.

E hapa letren. Ajo ngerthente nje lloj prospektusi, te botuar ne dy faqe, ne anglisht me titullin "Prelude", dhe kushtuar "te gjithe atyre qe perzuri egoizmi im militant". Eshte nje lloj poezie ne proze, mbushur me fraza filozofike dhe imazhe biblike, ku permenden Beethoveni, Geteja, etj. Kjo lamtumire e vecante, qe Faik Bej Konica u dergonte atyre qe ka njohur dhe me te cilet ka keputur te gjitha lidhjet e miqesise, nuk me le me asnje shprese ta shoh perseri". Ata nuk u pane me. Konica u end nje kohe te gjate mes Shqiperise dhe Evropes, per t'u vendosur me pas ne SHBA. Ai do te drejtonte aty "Vatren", do te behej ambasadori i Mbretit Zog dhe ndahet me 1942 nga kjo bote me nje amanet: Qe eshtrat t'i kthehen ne Shqiperi. Miku i tij francez ishte larguar nga kjo jete qe me pare. Pasi kishte botuar dy vellime me poezi, pasi ishte martuar duke pasur per deshmitar Pablo Pikaso-n dhe pasi nje grip i rende, qe kishte rene ne Paris me 1918, e shpuri pa kthim drejt Pere Lashaise. Nga kontaktet e tij me Konicen , ai la rreth dhjete shkrime. Ndersa, per cudi, tek Konica nuk gjendet asnje shenje e njohjes se tij me poetin e famshem. Valle, nje rastesi? Apo thjeshte, sic thote Kadare, "nje vetepermbajtje apo trill shqiptari, nga ata qe, sado qe perpiqesh, nuk i shpjegon dot"?.

[dodoni]

Kush Ishte Faik Konica
Nje profil i shkrimtarit dhe botuesit shqiptar nga pena e famshme e Apolinerit

Nga njerezit, qe kam njohur dhe te cilet i kujtoj me me shume kenaqesi, Faik Konica eshte nje nga me te vecantet. Eshte lindur ne Shqiperi para dyzet vjetesh, ne nje familje qe i ka qendruar besnike kultit katolik. Ky shqiptar u edukua ne France dhe rreth moshes njezetvjecare, ishte kaq i devotshem sa donte te futej si rishtar ne Grande-Chartreuse. Por nderkaq, kjo nuk ndodhi dhe pak nga pak, feja e tij u kthye jo ne shperfillje, por ne nje lloj antiklerikalizmi te vendosur, qe te kujtonte ate te Merimese. Vazhdoi studimet, por meqe kish shume te theksuar ndjenjen e dashurise per atdheun e vet shqiptar, kur u kthye ne Turqi, shestoi dhe sipas te dhenave te tij, u denua dy here me vdekje ne mungese. Erdhi perseri ne kete France, te ciles i njihte ne menyre te admirueshme gjuhen dhe letersine, dhe u lidh me te gjithe ata qe merreshin me Shqiperine. Megjithate, liria qe gezojne ketu, nuk i'u duk e mjaftueshme. Shkoi dhe u vendos ne Bruksel, ne rrugen "Shqiperia", per te themeluar aty nje reviste dijetare "Albania", ku merrej me politike, por edhe me shume me letersi, me histori, me filologji. E gjalleroi keshtu shume levizjen per gjuhen shqiptare; duke e pastruar gjuhen shqipe nga fjalet e papershtatshme ose parazite, qe kishin hyre ne te. Ne pak vite, e beri ate, nga nje e folme mejhanesh marinaresh, ne gjuhe te bukur, te pasur dhe te zhdervjellet.

Megjithate, liria si kuptohet ne Bruksel, nuk i pelqente me shume se ajo qe kemi ne Paris. Pati madje nje here pune ne rruge me nje polic. E pyeti: "Kombesia? - Jam nga Shqiperia. - Ku banoni? - Ne rrugen "Shqiperia". - C'pune beni? - Drejtoj "Shqiperine" (Albanian). - Ta dish, me duket se kesaj here po tallesh me mua. - tha polici. Dhe memedhetarit shqiptar i'u desh ta kalonte naten ne rajon.

I neveritur nga Brukseli, Faik bej Konica u nis per ne Londer. Braktisi shtypshkronjen e vet qe perdorte vetem shkronja plantiniene, ku pat kompozuar dhe botuar vete veperza, qe sot gjenden rralle. Kjo nuk zgjati shume, sepse punetori i vetem qe kishte i'a doli t'i beje te gjitha shkronjat pelte, te paperdorshme.

E njoha Faik bej Konicen me 1903, ne Londer. Banonte ne Oklej Kresent Siti Roud, E.C. S'e kisha pare ndonjehere me pare. Me pat ftuar ta kaloja disa dite tek ai dhe duhej te vinte te me merrte ne stacionin e trenit. Duhej nje shenje, fale se ciles do ta njihja. U morem vesh, qe te mbante nje orkide, ne thilen e xhaketes. Treni im mberriti me shume vonese. Dhe ne peronin e stacionit Viktoria vura re se, te gjithe zoterinjte, qe ishin aty, kishin nga nje orkide ne thile. Si ta njihja shqiptarin tim? Zura nje talkie dhe mberrita tek ai ne castin qe shkonte te blinte orkidene.

Qendrimi im ne Londer qe shume i kendshem. Faik bej Konica ishte i dhene pas klarinetes, obojes dhe bririt anglez. Kishte ne sallonin e vet nje koleksion te vjeter te ketyre instrumenteve prej druri. Ne mengjes, duke pritur te hame, gjithmone me vonese, mikpritesi kendonte me hunde per mua melodi te vjetra dhe rrinte ndenjur, me sy te ulur, me pamje serioze, para pupitrit te vet.

Hanim mengjes shqiptarce, domethene pambarim. Njehere ne dy dite, kishte si embelsire crème renversee, qe une s'e shijoj fare. Kenaqej me te. Dhe te nesermen kishte blanc-manger (xhelatine e bere me qumesht, sheqer, bajame dhe pelte peshku), qe me pelqen sa me s'behet dhe qe ai nuk e hante.

Drekat zgjatnin kaq shume, sa nuk munda te vizitoj asnje muze te Londres, sepse ne mberrinim gjithmone ne castin kur mbylleshin dyert.

Megjithate, ne benim shetitje te gjata dhe fillova te kuptoj se c'mendje e holle dhe e ditur ishte Faik bej Konica.

Si thuajse gjithe shqiptaret e vertete, ishte pak me huqe, megjithate, isha kaq i prekur nga miqesia qe tregonte per mua, saqe nuk e vija re fare, qe e tepronte.

Huqet e tij shfaqeshin ne menyren me te cuditshme. Nese rastiste qe te hynte ne ndonje shitore per te blere dicka, dilte andej me friken se mos shitesi e ndiqte nga pas e i thoshte se e kish vjedhur: "Dhe me te vertete, shtonte ai, si do ta provoja qe s'e kam vjedhur?"

Kur e pashe ne Londer, Faik bej Konica sapo e kish ndryshuar biblioteken e vet; pat shitur te gjithe librat e vet per te blere nga ato botime angleze, ku teksti eshte shtypur me shkronja kaq te vockela saqe duhet nje thierze per t'i lexuar. Pat bere kesisoj nje goxha biblioteke, qe futej e tera ne nje dollap te vogel.

Nga librat e vet te vjeter nuk pat ruajtur gje tjeter vec fjalorit te Bejlit, te cilin e mbante per mjeshtrin e vet, si dhe fjalorin e Darmesteterit.

Adhurimin me te madh letrar e kishte per zoterine Remi de Grumon dhe u tregua shume mirenjohes kur, me vone, i dergova nje portret te mjeshtrit, qe munda ta gjej.

Faik bej Konica, si Bejli tjeter, ka pasur gjithmone manine e pseudonimeve. I nderron shpesh. Ne kohen kur e njoha, donte ta quanin Thrank-Spirobeg, sipas emrit te heroit te nje romani historik te Leon Kahenit, qe eshte nje lloj kryevepre dhe vepra me e mire e frymezuar nga historia civile e shqiptareve. Po kur e pa, qe shtypshkruesit e shkruanin gjithmone pseudonimin e tij: Thrank-Spirobeg, Faik bej Konica vendosi qe te nenshkruaje keshtu.

Kjo nuk zgjati vec dy a tri vite; mori nje tjeter pseudonim, me te cilin nenshkroi nje veper shume te pasur, te shkruar shume mire, qe ka titullin "Sprove permbi gjuhet e sendergjuara", nga Pyrrhus Bardyli.

Edhe nje here tjeter kalova ca kohe ne Londer te Faik bej Konica, qe ishte martuar dhe qe banonte ne Shingford. Ishte pranvere, shetitnim ne fushe dhe kalonim ore te tera duke pare ata qe luanin golf...

Pak kohe para se te mberrija une, Faik bej Konica kishte kerkuar t'i blejne pula te gjalla qe te kishte veze te fresketa, por kur i kishim, ishte e pamundur t'i hanim. Dhe me te vertete, si mund te hahen vezet e pulave qe i njeh, qe i ushqen vete?

Pulat nuk vonuan t'i hanin vete vezet e tyre dhe kjo e llahtarisi deri ne ate pike Faik bej Konicen, sa t'i shihte nga tmerri te gjorat shpese, pa guxuar kurre me t'i lere te dalin nga qymezi i tyre i vogel, ku shqyen njera-tjetren, vec njeres qe, duke qene se doli fitimtare, jetoi edhe ca ne vetmi. E pashe pikerisht aty. Ishte bere e eger dhe e cmendur. Meqe ishte e zeze dhe ishte tretur, duke qene se kishte humbur puplat, ishte shnderruar ne nje lloj miu gjirizash.

Faik bej Konica botonte "Albanian" me shume kujdesje. Ne syprine te revistes kishte, emblemen e mbreterise se ardhshme te Shqiperise, te vizatuar nga nje skulptor francez me talent, emrin e te cilit e kam harruar dhe qe vdiq para ca vitesh ne rrethinat e Nju-Jorkut, nga qe ra baloni me te cilin fluturonte. Megjithate, kujdesja qe Faik bej Konica i kushtonte hartimit te artikujve te vet dhe ngadalesia e tij karakteristike, beheshin shkak qe revista e tij te dilte gjithmone me shume vonese.

Me 1904, nuk dolen vecse numrat e 1902-shit. Dhe me 1907, dilnin rregullisht numrat e 1904-es.

Vetem revista franceze L'Occident do te mund te hahej ne kete pike me Albania-n.

Kur plasi Revolucioni turk, Faik Bej Konica mendoi te kthehej ne atdhe. Por ngjarjet nuk rrodhen aspak si deshironte ai. Dhe u nis papritmas ne Amerike, ne nje kohe qe nxitej revolta ne Shqiperi.

Me shkroi edhe njehere te fundit para se te nisej, mandej as qe u ndie fare. E dija qe kishte ne Amerike nje koloni te rendesishme dhe te pasur shqiptaresh. Mendoja se ajo e kish pritur me nderime, gjalleruesin e gjuhes shqipe. Me vinte keq, qe nuk me mbante ne dijeni te aventurave te veta, kur, vitin qe kaloi gjeta krejt rastesisht te nje librashites, numrin e pare te nje botimi me titull "Trumpeta e Krujes", qe ka pas qene kryeqytet i Skenderbeut. Pashe aty se Faik bej Konica jetonte ne Shen Lui, ne Misuri, dhe se pat hequr dore nga te shkruarit frengjisht, te cilen e njihte shume mire, per te perdorur anglishten, qe e fliste shume keq.

I shkrova ne Shen Lui, por s'mora pergjigje fare. Kur keto ditet e fundit, nje leter e ardhur nga Cikagoja, me kujtoi shqiptarin tim. E dergonte nje fare Beniamin De Casseres (ne nje fjale te vetme me dy shkronja te medha). Por, shkrimi mbi zarf nuk me la asnje dyshim. Ishte pikerisht shkrimi i Faik bej Konices, i imet, me forma te mira, me a-te te ngjashme me ato te shtypshkronjes dhe qe qene kopjuar nga shkrimi i Petrarkes.

E hapa letren. Ajo ngerthente nje lloj prospektusi, te botuar ne dy faqe, ne anglisht me titullin "Prelude", dhe u ishte kushtuar "te gjithe atyre qe perzuri egoizmi im militant". Eshte nje lloj poezie ne proze, mbushur me fraza filozofike dhe imazhe biblike, ku permenden Beethoveni, Geteja, etj. Kjo lamtumire e vecante, qe Faik Bej Konica u dergonte atyre qe ka njohur dhe me te cilet ka keputur te gjitha lidhjet e miqesise, nuk me le me asnje shprese ta shoh perseri.

Hoqi dore nga Evropa, nuk boton me "Trumpeta e Krujes", ndoshta as Shqiperia vete nuk ben pjese ne preokupimet e veta. Dhe, ky pasardhes i bashkeluftetareve te Gjergj Kastriotit, shetit tani midis afaristeve te Miciganit melankoline, vesvesllekun e vet te mergimtarit dhe, pa kurrfare pike dyshimi, te kater vellimet e fjalorit te Bejlit.

Kronike, botuar ne "La Vie Anecdotique", me maj 1912.






--------------------------------------------------------------------------------
10/02/2004

[Xhuxhumaku]

Flet mbesa

Shtëpia e Faik Konicës të kthehet në muze

Laureta Rryçi

Ajo ndihet krenare që në gjenet e saj rrjedh gjak konicioti dhe nuk resht së përmenduri se është stërmbesa e të madhit Faik Konica. E njëjta arsye i ka dhënë dhe forcë për të bërë gjithçka për figurën e Konicës. Alma, bashkë me motrën e saj, si dy trashëgimtare të vetme kanë menduar se shtëpia ku u lindën dhe u rritën të parët e tyre që ndodhet në Konicë, duhet të kthehet në muze. “Gjithkush që njeh Faik Konicën ka të drejtë të mësojë dhe të shohë vendin ku ai ka lindur”, shprehet në një intervistë për “Tirana Observer”, Alma Konica.

Si një ndër trashëgimtaret e vetme të eruditit Faik Konica, çfarë keni bërë për këtë figurë?

Unë kam kohë që mendoj për shtëpinë-muze bashkë me time motër, se është kollaj të thuash që kam një pronë në Greqi, apo kam një pronë diku tjetër. Koniciotët gjithë jetën i janë kushtuar vendit, ata pa përjashtim të gjithë bagazhin intelektual dhe bagazhin financiar ia dedikuan Shqipërisë dhe në fund ngelën me xhepa bosh. Madje, Faiku ju dedikua aq shumë sa nuk u martua, duke mos krijuar familje e gjithë jetën e tij ia kushtoi shkrimit, sepse ai qe shpata e tij. Ne menduam se shtëpia që është në Konicë duhet të kthehet në muze, sepse vetëm kështu mund të marri vlerat që i takon.

E ke vizituar shtëpinë dhe si është ajo?

Unë kam mundur të shkoj vetëm një herë, por e mbaj mend mirë banesën ku jetuan të parët e mi. Shtëpitë janë si shtëpi elbasanllie, njëkatëshe dhe kanë shumë dhoma, kanë dhe shumë bahçe. Në vizitën që bëra në Konicë nuk munda të shoh shtëpinë tjetër, atë që ndodhet në Janinë. Megjithatë duhet financuar për ta bërë atë muze, por fillimisht duhet të bëhet publike që Faik Konica ka një shtëpi në Konicë, që besoj se një pjesë e dinë dhe do të bëhet muze. Kam përshtypjen se po t’u kërkoj të gjithë shqiptarëve, qoftë në Shqipëri, qoftë në diasporë për të financuar sado pak për rregullimin e shtëpisë që do të kthehet muze, ma merr mëndja se të gjithë do të jenë të gatshëm për të financuar, pasi nuk do jetë vlerë vetëm për koniciotët, por për të gjithë shqiptarët kudo që janë.

A gjenden orendi të vjetra në shtëpi?

Jo. Shtëpia është vetëm godinë, grekët e kanë mbajtur në gjendje të mirë. Feja që ishte në atë zonë nuk ndikoi për shkatërrimin e banesave apo provave dhe për rrjedhojë shtëpitë kanë mbetur të paprekura.

Aktualisht keni dorëzuar një kërkesë zyrtare në institucionet shtetërore?

Unë kam vajtur një herë në Ministrinë e Jashtme, por nuk kam mundur dot ta gjej ministrin Besnik Mustafaj. Më duhet të kontaktoj patjetër me të, në mënyrë që t’i rrëfej dëshirën time dhe të motrës. Gjithsesi jam koshiente që kjo është një projekt dhe për ta realizuar duhet pak punë dhe kohë. Unë duhet të shkoj një herë në Greqi. Mirëpo, para se të ndërmarr këtë udhëtim, dua të di qëndrimin zyrtar të qeverisë aktuale për këtë ide, në mënyrë që kur të kontaktoj me autoritetet greke të kem ide dhe rrugëzgjidhje konkrete. Nëse shtëpia do të kthehet në muze, mendoj se do të jetë një pasuri kulturore që do të mbetet dhe çdo shqiptar ose grek që do të kalojë do t’i shijojë vlerat kulturore. Faiku ka qenë një figurë e madhe me përmasa të jashtëzakonshme, që nuk është njohur vetëm në Shqipëri, por është njohur në të tërë botën. Mendoj se të gjithë ato që e admirojnë Faikun në të tërë botën, kanë të drejtë të shikojnë vendin ku ka lindur.

Nëse kjo kërkesë do të pranohet, çfarë mendoni se do t’i shtoni shtëpisë përveç godinës?

Do të bëj një kërkesë për të shkuar në Amerikë dhe për të marrë gjërat personale që ka lënë ai, të cilat janë në Boston. Bëhet fjalë për disa gjëra personale, si veshje dhe pipat që përdorte për të pirë duhan. Më kanë treguar se ndodhet një baule, të cilën ai e përdorte dhe në të janë sende personale të tij. Këtë e kam marrë vesh nga shoqata “Vatra” në vitin 1995, ku u sollën eshtrat e Faikut në Shqipëri. Më pas do të rregulloj shumë foto për t’i vendosur në shtëpi, kur të kthehet në muze.

Krijimtaria artistike

“Doktor Gjilpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit”
”Katër përralla nga Zullulandi”
“Shqipëria si m’u duk…”
“Shqipëria - kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore”
“Kandili i kuq”
“Nën hijen e hurmave”
“Jeta dhe librat”
“Urika”
“Në dritë të hënës”
“Ai që ishte gati të vdesë për Shqipërinë”
“E bija e mbretit dhe trëndafilat”
“I urti i malit”
“Gjuha jonë”
“Flamuri”
“Kushtrimi ose Marsejeza e shqiptarëve”
“Anadollaku”
“Helena e Trojës”
“Një liqen”
“Anës liqenit”
“Bora”
“Malli i mëmëdheut”

Biografia e Faik Konicës

Emri: Faik
Mbiemri: Konica
Vendlindja: Konicë (fshat shqiptar në Greqi)
Data e lindjes: 15 mars 1875
Arsimimi: Mësimet e para i mori në vendlindje, në gjuhën turke, arabe dhe greke. Më vonë hyri në liceun perandorak francez të Stambollit për të kryer pastaj shkollën e mesme në Francë. Ndoqi studimet për Filozofi në Dizhon dhe Paris. Fitoi disa konkurse, duke u nderuar me çmime për aftësitë e tij intelektuale jo të zakonta. Diplomohet për Letërsi në Universitetin e Harvardit të SHBA-së në vitin 1912

Veprimtaria: Në vitin 1895 vendoset në Bruksel ku nxjerr revistën “Albania”
Në vitin 1909 zhvendoset në Amerikë

Me themelimin e shoqatës “Vatra”, në vitin 1912 emërohet sekretar i përgjithshëm i saj

Më 1923-shin zgjidhet kryetar në Kongresin e Triestes, ku do të flitej për copëtimin e kufijve shqiptarë

Në vitin 1920 emërohet nga mbreti Zog ministër fuqiplotë i Shqipërisë në SHBA

Në 1921 u kthye në SHBA, ku u zgjodh kryetar i shoqatës “Vatra”

Vdiq në Uashington, më 14 dhjetor 1942

Tirana-Observer.

[D&G Feminine]

Selectae


Shekulli

***
Çështia e shkrimit të gjuhës shqipe nuk është një çështie filologjie, po një çështie letrëtare (litteraire) dhe kombëtare. Të qe se të kish në Shqipërië papyrus-e me letra të veçanta edhe gurë të qëmotit të skalisur me asi letrash, ahere do t' ish punë filologjie të pyetej: “Si duhen përshkruar (transcrire) këto letra të vjetëra”. Po këtu s' kemi të bëjmë me një çështie të tillë. Gjuha shqipe, e folur, po e pashkruar, duam të shkruhet. Çështia, pra, nukë vihet përpara filologëve kështu: “Si duhen përshkruar fjalët e papyrus-ve dhe të gurëve të vjetër të Shqipëriës?”; po çështia vihet përpara shkronjësve shqipëtarë kështu: “Si të meremi vesh, që të përdorim një mënyrë të përbashkëme për të shkruar gjuhën tonë?»
Jo, një mijë herë jo! Filologjia s' ka punë këtu dhe ata qi flasin ndryshe, a s' e kanë peshuar mirë punën, a lozin. T' ish puna e shkrimit një çështie filologjie, do të zgjidhej shpejt e pa kundërshtim: se filologjia, si shkëncë, nuk është një fushë për zëmërime e për fjalë, po për arësye të ftohta e të matura.
(Problemi i shkrimit të gjuhës shqipe i vënë në vënt të vërtetë të tij. Albania, 1904/12)

***
Një gjuhë qi ka nevojë të zgjedhë fjalë shkënce që s' i ka, munt të zërë tre udhë: I. A të marë fjalët e përbotëshme gërqisht e latinisht të përdorura në më të shumët gjuhë, duke u shqipëruar bishtin: për tregim, definoj për fr. définir, definim për fr. définition. II. A të presë fjalë të ra nga rënjë shqipe, pas analogjie me mënyrën q' u bë fjala latine: për tregim, çanësoj, çanësim për lat. definire, definitio, se definire nuk është tjatër përveç të rëfyerit gjer ku vete fuqia e një fjale, ç' funt, ç' kufi, ç' anë ka ajo fjalë. III. A, më në funt, të marë një fjalë pa vënë re asnjë gjuhë tjatër e t’ i vëndosë një rëfim: për tregim, fjalës dëftoj – dëftim t’ i hiqet çdo tjatër vlerë e t’ i lihet vetëm vlera définir – définition.
Nga këto tri udhë, cila duhet zgjedhur? Pa fjalë, e para është më e lehta. Duke shqipëruar fjalë greke e latine, kemi për të pasur një nomenclature, të cilën sicilido qi di nonjë gjuhë të huaj, do t’ a kuptojë menjëherë. Mjerisht, kio udhë ka edhe rezikun e saj: munt t’ i japë gjuhës një fytyrë tepër të huaj. Pastaj, për shkollarët – interesti i të cilëve nukë duhet kurrë harruar, - për shkollarët fjalët e bëra pas udhës së parë do të jenë më t’ errëta se ato të bëra nga rënjë shqipe.
Nga tjatër anë, udha e dytë është miaft e ngushtë për gjuhën tonë. Se shqipia është lark të jet’ e begatë në prefiksa: kur të jet’ i shtrënguar njeriu të përdorë mijëra ç e për në krye të rënjave, ç’ kripë u mbetet fjalëve, ku është bukuria dhe ajo ëmbëlsië e veçantë, qi vjen nga ndryshimi i tingëllimeve?
Më bie ndër mënt se diku këndova që, qëmoti, Prusia, duke dashur ta qërojë fare gjermanishten nga fjalë të huaja, porositi një fjaluar, ku edhe fjalët më të hyra në zakon, u kishin bërë vënt fjalëve të ra: për tregim, në vënt të fjalës Philosophie ish vënë fjala krejt gjermanishte Ëeltëeisheit. Po ky system nukë mundi të qëndrojë, prapë fjalët e zakonëshme hynë në fjaluar. Domethënë, të hequrit fare dorë nga fjalë të huaja është një punë që nuk e mbaroj dot një gjuhë e begatëshme si gjermanishtia, aqë më pakë do ta mbarojim dot ne.
Po ndofta udha e tretë është nga të gjithat më e liga, se duke e ngushtuar rëfimin e fjalëve të gjera e të njohura, duke marë një fjalë si dëftoj e duke thënë kio fjalë të mos pordoret përveç në një rëfim të veçantë, do të vihet në gjuhë një turbullim i math, një kryeqitje e vërtetë.
Përandaj, më duket se e mira është në trazim t’ arësyëshm të të dy udhëve të para. Thom se nomenclature-a e shkëncave të përhapura, si arithmetika, dheografia etj. të jetë aqë shqip sa munt të bëhet. Po për shkëncat më të veçanta, më teknike, si anatomia, fisiologjia, etj., pse të mos shqipërojmë fjalët e huaja, duke përdorur fjalë shqipe vetëm ku të munt të përdoren pa përzjim e pa ngatresë.
(Fjalët shkënce në gjuhë tonë. Albania, 1905/4)
***
Libri Speculum Confessionis i Pjetër Budit dolli më 1621. Budi, i ndodhur përpara një gjuhe të pashtypur, munt të zënte tri udhë: munt të përdorte a letrat romane, a letrat greke, a një abeë me shënja krejt të veçanta. Zgjodhi, me nja dy shtime të nevojshme, letrat latine.
Është një nga kanunet e përparimit që, ata qi vijnë pastaj, të mos prishin ç' kanë bërë ata qi kishin ardhur më parë. Të ndreqin në mundin, të përmirësojnë, në janë të zotët, po jo të shuajnë. Që nga më të vogëlat gjëra e gjer në më të lartat, artet edhe shkëncët, guverna edhe kanunet, në një fjalë, qytetëria e tërë ka për themel atë kanun të gjurmimit, atë loi de continuité, jashtë së cilës nukë ka shëllbim. Le të zëmë një tregim në politikë. Ana liberale, duke marë në dorë fren' e guvernës ënglize, gjeti ca punë të nisura prej konservatorëve, të cilat janë në kundërshtim me parimet e saja. Po, ndonëse nuk i pëlqen, ana liberale e gjen me udhë t' i mbajë duke u munduar vetëm t' i përmirësojë. Se ka gjëra qi nukë prishen dot, në qoftë se njeriu kupton ç' është përparimi. Jeta nuk është si një drekë: nukë munt çdo njeri qi shtrohet për gjellë, t' a fshijë tryezën. Bota do t' ish edhe n' egërsië, sikur çdo bres (génération), të mohonte, të çnjihte a të çbënte çdo gjë të bërë prej brezave t' ardhur më parë. Të dhënët rëndësië gjërave të trajtuara është themeli i çdo përparimi.
(Themeli i çdo përparimi edhe çështia e abesë. Albania, 1906/6)
***
Po vë re një ndryshim të çuditëshm te e përkohëshmia fetare e Shkodrës. Gjer më sot e kish titullin Elçija i zemërs, tani e bëri Elçija e zemërs. Ky ndryshim është shum' i lajthitur. Turqisht bailozit [ambasadorit-K.J.] i thonë elçi (tani turqt' e Stambollit kanë marë fjalën arabishte sefîr dhe fjala elçi nuk përdoret më, përveç se në xhagatai e në të tjera djalekte të larkme t' Anadollit). Fjala elçi është nga kuptimi i saj një fjalë mashkullore; dhe toskët [...] thonë elçiu, si edhe valiu, kadiu, jabanxhiu, Hakiu, Aliu, Abdiu, etj. Gegët, për kundrë, këtyre fjalëve të huaja u japin një bisht femënor dhe thonë elçija, valija, kadija, jabanxhija, Hakija, Alija, Abdija etj. Po megjithse u japin një bisht femë-nor, ndjenja e gjuhës i bën t'i përdorin si fjalë mashkullore. Thonë Valija i Shkodrës, kadija i Tiranës, Ali-ja i ngratë, etj. Të thënët Elçija e zëmërs është si të thënët valija e Shkodrës, kadija e Tiranës, Alija e ngratë. Burrat qi e shkruajnë ELÇINË, duken të kuptushmë në punë të gjuhëve dhe çuditem si ranë në një solecism aqë të paarësyëshm.
(Fleta e dreqtorit. Albania, 1906/9)
***
Shtete të Bashkuara a Shtete të Bashkuar, kombe të forta a kombe të fortë? Këtë pyetje s' ka shkronjës shqipëtar qi të mos ia ketë bërë vetes. Shtet, komb janë emëra mashkullore dhe logjika munt të kërkojë që adjektivet [mbiemrat-K.J.] të bëhen mashkullore, që të shokësohen me emërat. Po zakoni, më i fortë se logjika, duket se është që emë-rat mashkullore të gjërave të pashpirtëshme a të paqëna quhen femënore në shumor. Thonë mal i bukur si burr' i bukur; po male të bukura si gra të bukura. S' dëgjon shqipë-tar të thotë: male të bukur, zakone të mirë, mëndime të thellë, ulërime t' afërm etj. Shkronjësve gjuha u vete, si shqipëtarëve të tjerë, të thonë Shtete të Bashkuara, kombe të forta, po dëshira të mos bëjnë lajthime popullore i shtyn më të shumët të ndreqin vetveten e të shkruajnë Shtete të Bashkuar, kombe të fortë etj. Po përdorimi i zakonëshm ësht aq i përgjithëshm dhe i përhapur, sa është shumë më urtë të pëlqehet se të kundërshtohet prej shkronjësve.
(Fleta e dreqtorit. Albania, 1906/10,11,12)
***
Ka ca muaj, një i njohur im, në një letrë politike që më shkruante, më thosh: “Nuk e njof Kazazis” (jo Kazazin!). Gjashtë vjet më parë një tjatër më thosh në një kartë: “I shkrova Naço” (jo Naços!). Kur i këshillova Aladros ta shqipërojë emërin e tij, Juan de Aladro-n e bëra Gjini i Aladros. A do t' më besoni? Nëndë gegë në dhjetë e muarnë Aladros për një nominatif [emëror-K.J.]! “Aladros më shkruajti”, “u poqa me Ala-dros” etj. Një vate më larg dhe ia ngjiti: “Aladrozi”, “Aladrozin”, “Aladrozit”. Po ky të pakën kish miaft ndienjë për të kuptuar që, në ish “Aladros” një nominatif i paprerë [i pashquar-K.J.], ahere natyra e shqipes kërkonte të përkulohej [lakohej-K.J.] emëri dhe jo të mbetej kudo i pandruar.
Të kish shqipia një artikull si të gërqishtes, ahere munt të bëhej ajo që duan gegët: të mos përkulohen emërat e huaja. Po, mjerisht, në këtë rasë ndodhemi në shtet të latinishtes dhe kësaj duhet t' i biem pas. Këtu më vjen në mënt një tregim. I madhi filolog Immanuel Bekker, sikur të kish përdorur gërqishten në parëthënje e në shënime të tjera të punëve të tija, do të kish shkruar, duke bërë fjalë për veten, “ό Bekker”, duke i lënë emërit formën gjermane; po, meqë përdorte latinishten, qe i shtrënguar, nga natyra e gjuhës dhe për kuptimin e qartë të fjalës, të shkruante “Bekkerus”. Vërtet Vulgata (përkthimi latinisht i Biblës prej Shën Hieronymit) i përdor emërat hebraishte pa bisht. Thotë: Filius David, d.m.th. i biri i David [-it]. Po mos harrojmë që shën Hieronymi nuk ish roman, po illyrian; dhe më të shumët shkronjësit kishëtarë ishin të huaj si ay. Një roman i vërtetë kurrë s' do të kish folur n' atë mënyrë; do të kish thënë Davidus, Davides, a Davida dhe filius Davidi etj. Kemi për provë latinësimin e të gjitha emërave israelitësh, qi ndodhen te historianët romanë. Po pse t' i zgjat? Frase, si “Nuk e njof Kazazis”, “I shkrova Naço”, “U poqa me Aladros” nukë janë shqip, po nigrisht dhe kam shpresë të mos i shoh më nënë pëndë të një shkronjësi.
(Fleta e dreqtorit. Albania, 1907/4)
***
Kjo letrë më kalli në mejtime të thella, se javën e shkuar pashë një ëndër që s’harrohet. M’u çfaq një grua, e holl’ e e gjatë, plot me një hie fisnike, ndonëse e veshur me recka; unë, pa vënë re varfërin e veshjes saj dhe duke marë me mënt se sa e bukur do të dukej sikur t’ish e veshur me mëndafshe, u ngrita me respekt dhe iu fala. “Zonjë”, i thashë, “cila jini zotria juaj dhe pse dukeni aq e mallëngjyer dhe e ngrysur?”. “Unë” tha “jam Gjuha Shqipe dhe më sheh të hidhëruar nga mundimet që heq dhe nga rreziqet që më rrethojnë”.– “Kini mirësinë të flisni më çkoqur”, u luta unë. –“Do të flas”, tha Shqipia; “ do të kesh vënë re, se ty të di si njërin nga ata të pakët që më kuptojnë e më duan, do të kesh vënë re se ca njerës i kanë hapur luftë zërit h. Kushedi se për ç'arësye e ndjekin pa mëshirë këtë zë të mjerë dhe nuk e lënë të mbajë vëndin e tij të shënuar prej meje. Humba, hëngra, hodha bëhen umba, ëngra, odha në gojë të këtyre njerësve të çuditshëm; kurse ura, elbi, ara bëhen hura, helbi, ara. Si mjer' unë se ç' vuaj kur dëgjoj këto fjalë të shtrëmbëruara!". “Zonjë” thashë unë "mos u dëshpëroni, se në Shqipëri të sotme ka dy soj njerëzish: ata që dinë, pa mejtuar e pa kërkuar, vëndin e zërit h, ku duhet e ku s' duhet ky zë, dhe ata që nuk e dinë e nuk e kanë kurrë për të nxënë. Neve ky ndryshim nuk na hidhëron, po na gëzon, se ky ndryshim çquan bijt e tu të vërtetë. Zëri h është shënja që na bën, o Nënë, të njohim vëllai vëllanë në mes t' erësirës; zëri h është si shënja masonike e fsheftë, me anën e së cilës shqipëtari njeh shqipëtarin. Përandaj, Zonjë, mos rini më e ngrysur: se, sa të jemi ne të gjallë dhe sa të jenë të gjallë të tjerë si ne, zëri h do të ketë vëndin e tij të shënuar prej teje në fjalët: dëshërojmë, pra, Nëno, të të shohim buzëqeshur”.
Dhe ashtu Shqipia u largua e kënaqur dhe unë u zgjova nga një gjumë aq’ i ëmblë.
(Shtylla e Faik Konicës. Dielli, 10 nëntor, 1925)




13/03/2006

[D&G Feminine]

Me rastin e 130- vjetorit të lindjes së Faik Konicës. Rreth 100 vjet më parë, Konica ishte i pari që hapi debatin mbi gjuhën letrare shqipe

Faik Konica: Gjuha letrare mes dy dialekteve


Kristina Jorgaqi

(vijon nga numri i kaluar)
… Po si do të realizohej ndërkaq përzierja a shkrirja e të dy dialekteve, sipas Konicës? Përmes një procesi të gjatë e të vullnetshëm, siç ishte të mësuarit nga folësit e çdo dialekti të dialektit tjetër. Konica vetë jepte shembullin i pari teksa shkruante herë pas here në gegërisht. Por ai ishte i bindur se jo thjesht njohja e dialektit tjetër do ta sillte menjëherë afrimin. Kërkoheshin, veç kësaj, përpjekje të vetëdijshme e aktive të çdokujt për të ndërfutur në përdorim fjalë të dialektit tjetër: “Kur nji geg shef a nigjon nji fjal tosknisht, le ta përdoroj kur nodhet nevoj. Ashtu ene toskët le t’mos përtojn për me msu gegnishten ca ma mir. Ksi far soje asht shpres me arth nji dit e afrume, ku nuk ka me pas tosknisht, as gegnisht, por vetmi shqyp”. Konica, megjithatë, nuk ishte optimist për rezultatet që do të arriheshin përmes kësaj rruge: “...s’bëhet as vdob [nuk ka dobi-K.J.] të shkruajnë gegët toskërisht thjeshtë, as toskët thjeshtë gegënisht. Andaj, duhet pakë nga pakë të afërojmë të dy dialektet njërën afër tjetërit gjer sa t’i përzjejmë në të shkruar”. Lihej të kuptohej se procesi mund të përfundonte me sukses e brenda një kohe jo të gjatë vetëm nëse ndihmohej nga njerëz kompetentë. Herë pas here Konica nuk do të mënonte që njerëzve të mësuar e atdhetarë, që i njihnin mirë të dy dialektet, t’u kërkonte publikisht ndihmë që të sugjeronin mjete e mënyra për ta realizuar këtë qëllim: “... kishin me ba mir tui na çue menimet e tyne përmi mjetin ma të mir për me i afrue nryshimet”.
Konica duhet të ketë qenë gjithnjë i vetëdijshëm për vështirësitë shumë të mëdha në rrugën drejt shkrirjes së dy dialekteve, veçanërisht për kohën pafundësisht të gjatë që do të kërkonte ky proces. Përndryshe s’kish si të kërkonte edhe një tjetër mënyrë, më praktike, për sendërtimin sa më të shpejtë të letrarishtes: “Zgjidhja më e mirë e problemit, më praktikja, do të ishte krijimi i një gramatike – të miratuar nga shqiptarët e mësuar dhe albanologët – ku të gjithë elementet dialektore, të mbledhura në grupe, të pajtuar, të bashkërenduar sipas një metode racionale e shkencore, do t’i jepnin shkas lindjes së një gjuhe të përbashkët për të gjithë shqiptarët”. Por pesë vjet më vonë edhe rruga e hartimit të një gramatike ndërdialektore Konicës do t’i dukej e paarritshme. Duke iu referuar modelit të frëngjishtes, ai mendonte se gramatika e mësipërme mund të përftohej vetëm pasi shqipja të lëvrohej gjerësisht e të lulëzonte një letërsi e pasur: “Si në gjithë gjuhët, ashtu edhe në shqip, gramatika do të themelohet, kur të themelohet një letrëturë e pastaj”.
Letrarishtja që do të ngjizej nga përzierja e dialekteve të shqipes, duhej orientuar, sipas Konicës, para së gjithash, për nga gjuha e popullit. Pra, zgjedhjet që do të bëheshin e zgjidhjet që do të arriheshin, duhet të respektonin shqipen e popullit: “...një gjuhë letrare formohet duke studjuar mirë gjuhën e popullit ...”. E në këtë proces të vullnetshëm, të ndërgjegjshëm, sistematik, të organizuar të përftimit të letrarishtes ndërhyrjet e njerëzve të ditur ishin, për Konicën, të domosdoshme, mjaft që të ruhej fryma e gjuhës së folur në popull: “Shqipia është një gjuh’ e gjallë; s’munt ta përdorim si esperanton ose volapukun, duke e shtrëmbëruar me ukaze arbitrare dhe me ashtu-dua-unë. Një gjuhë është si një barishte: do shërbime delikate, që të mos thahet, po të ritet e të japë lule”.
Përpjekjet e Konicës për të ruajtur tek shqipja letrare frymën e gjuhës së popullit, për të mbrojtur natyrshmërinë e saj dhe për t’iu kundërvënë krijimeve të stisura e artificiale mund të kuptohen më mirë po të kujtojmë se, ndërsa botonte Albaninë, ai botoi edhe një vepër në frëngjisht, si Essai sur les langues naturelles et les langues artificielles (Ese për gjuhët natyrore dhe artificiale), Bruxelles, Librarie de Kiessling et Cie, 1904, 147 f. Kjo vepër që, sipas Luan Starovës, studjuesit dhe zbuluesit të saj, pati jehonë të madhe në opinionin e huaj shkencor të kohës, dilte në mbrojtje dhe argumentonte shkencërisht epërsinë e gjuhëve natyrore kundrejt atyre artificiale, si esperantoja, volapyku, “gjuha blu” etj. Krijimin dhe përhapjen e gjuhëve artificiale Konica e shihte si një rrezik tepër kërcënues veçanërisht ndaj gjuhëve të popujve të vegjël, të mbetur për shumë kohë nën sundimin e huaj, ndër të cilat, kuptohet, qe dhe shqipja.
Afrimin e dialekteve, me synimin e sprasëm për të pasur një gjuhë letrare, Konica nuk e shihte thjesht si diçka spontane, por si një proces të orientuar. Ai dha për këtë madje kontributin e tij, kur u përpoq të skiconte disa parime e të përcaktonte disa norma të përgjithshme, a “kanune”, siç i quante, si pika orientuese për ndërhyrjet e mëtejshme.
Kështu, Konica ishte në parim kundër futjes në letrarishte të trajtave mjaft periferike, pra, të fjalëve a të trajtave prej të folmesh dialektore të veçanta. Ai kërkonte, gjithashtu, respektimin e kriterit të vjetërsisë në përzgjedhjen e elementeve të letrarishtes. Pra, t’iu jepej përparësi atyre elementeve që datonin si më të vjetër në shqipe. Le të kujtojmë që Konica vetë përdorte ngultazi fjalët dreqt, dreqtim e dreqtor në vend të drejt, drejtim e drejtor me aryetimin se të parat ishin më të vjetra. Por ai vlerësonte mjaft edhe kriterin e përdorimit më të gjerë, duke i njohur këtij madje kreun e vendit në hierarkinë e kritereve vlerësuese. Konica, gjithashtu, si njeri i pendës që qe, nuk mund të qëndronte indiferent edhe ndaj vlerësimit estetik të trajtave gjuhësore. Për të, “mirëtingëllimi” çonte peshë jo pak në vlerësim. Sidoqoftë, ai shprehej për të respektuar një hierarki kriteresh: “Kur nukë njohim rrëzën [origjinën-K.J.] dhe kemi liri të zgjedhim, atëhere kuptohet pa thënë që është nevojë të mbajmë atë fjalën, kujt zëri [tingëllimi-K.J.] fërkon më ëmbël veshin”.
Në parashtrimin e ideve të veta për mënyrën e formimit të shqipes letrare Konica çuditërisht nuk i është referuar përgjithësisht asnjë dijetari shqiptar paraardhës apo dhe bashkëkohës, pavarësisht se njerëzve të arsimuar e lëvruesve të gjuhës u bënte thirrje për bashkëpunim e u vinte në dispozicion edhe faqet e revistës së vet. Shkaqet e këtij qëndrimi nuk janë fort të qarta. Me gjasë, ato duhen kërkuar ndofta herë tek armiqësitë e rivalitetet e tij personale, siç do të ishte rasti me Sami Frashërin; herë tek mosnjohja e mendimit të autorëve, siç mund të jetë ndofta rasti i Kamardës; po herë edhe tek pikëpamjet e ndryshme me ndonjë autor, fjala vjen me Jeronim de Radën. Gjithësesi, arsyet e sakta mbeten për t’u zbuluar.
Ndërkohë Konica dëshmonte se e njihte mirë historinë e formimit të gjuhëve letrare të botës edhe teksa botonte herë pas here në faqet e Albanisë artikuj me këtë temë. Sidoqoftë, ai e kishte të qartë se shqipja gjallonte në një kontekst politik, social e kulturor të veçantë, çka e bënte të pamundur zbatimin mekanik të skemave të gjuhëve të mirënjohura: “Po ne s’kemi hobor [oborr mbretëror-K.J.]; dhe koha na mungon për të lënë djalektet të riten gjersa, më në funt, djalekti më i zoti, i zgjedhur, natyrisht, të dalë më sipër se të tjerët e të mbretërojë si gjuha e përgjithshme e Shqipëriës”. Le të kujtojmë që historia e gjuhëve letrare nuk njeh raste që një gjuhë e tillë të jetë krijuar që në fillim si produkt i përzierjeve ndërdialektore. Në bazë të çdo letrarishteje ka qenë kurdoherë një dialekt i caktuar dhe vetëm më vonë, shumë më vonë, kanë nisur fenomenet integruese.
Ajo çka e bën unikale figurën e Konicës në historinë e kulturës shqiptare nuk është thjesht fakti se çështjet e shqipes letrare ai i bëri për herë të parë objekt diskutimesh të gjera e sistematike me përmbajtje shkencore si dhe i vuri në qendër të vëmendjes së opinionit vendas e të huaj. Por se krahas kësaj, Konica u angazhua edhe në punën e gjatë e tejet të vështirë të mbrujtjes, të gatimit të një gjuhe “letrarishte e të përgjithëshme”.
Në qindra faqe që shkroi, sidomos në revistën e tij Albania, Konica kultivoi me përpjekje plotësisht të vetëdijëshme një shqipe, e cila ishte shumë larg prej të folmes së tij dialektore të vendlindjes. E po kaq larg ishte ajo edhe prej modelit të toskërishtes juglindore, pra, gjuhës që përdorën eksponentët kryesorë të Rilindjes, si Vretoja, Naimi, Samiu etj. Ai e orientoi gjuhën e tij në mënyrë të ndërgjegjshme për nga modelet e toskërishtes veriperëndimore, pra, nga trajta më të përgjithshme të dialektit toskë, të cilat në shumë raste ishin të përbashkëta me gegërishten. “Faiku, siç shkruan studjuesi Namik Resuli, ua blatoi toskërishten toskëve në një pjatë të florinjtë”, duke u bërë kështu “babai i toskërishtes letrare”. Konicës, pra, i duhet njohur merita e jashtëzakonshme e krijimit të një koineje (gjuhe të përbashkët) toske, duke kontribuar kështu për atë që kishte luftuar e aspiruar aq shumë - afrimin e dialekteve të shqipes. Dhe të mos harrojmë se krijimi i toskërishtes letrare e avancoi mjaft çështjen e letrarishtes, duke e çuar atë veç pak hapa larg nga zgjidhja përfundimtare.

[Xhuxhumaku]

Flm per shkrimin,

D&G...

[Iliriani]

Me rastin e 131-vjetorit të lindjes


KONICA: Përfaqësues i shquar i lëvizjes politike dhe kulturore


Faik Konica, në 131-vjetorin e lindjes së tij (15 Mars 1875) përkujtohet si një nga përfaqësuesit më të shquar të lëvizjes politike dhe kulturore shqiptare. Publicist, kritik letrar dhe veprimtar politik, ai gjatë të gjithë veprimtarisë së tij, la gjurmë të gjithanshme e të thella në lëvizjen kombëtare, politike, ideore dhe kulturore shqiptare.

Sipas As.Prof. Fatmira Rama, njohja e veprës shumëplaneshe të Konicës, i ngjan një ajsbergu, të cilit mund t'i shohim vetem majën, pa ditur se çfarë fshihet nën ujë. Gjatë viteve 1925-1939 Konica shpalosi një publicistikë pjellore dhe ekspresive, duke iu kushtuar kryesisht kritikës politike dhe shoqërore. Me veprimtarinë e tij, Ai iu përkushtua sa lëvizjes kombëtare po aq dhe i lëvizjes demokratike për një qytetërim perëndimor të Shqipërisë. Si i tillë Konica mund të kuptohej dhe interpretohej drejt vetëm në klimën e një shoqërie pluraliste. Eshtë edhe kjo një nga arsyet e interesimit të thellë që ka ngjallur vepra e Konicës në ditët e sotme.

Pas dështimit të Revolucionit të Qershorit të vitit 1924, ku Faik Konica dha kontributin e tij ai do të paraqiste një alternativë të caktuar të zhvillimeve të ardhshme demokratike në vend. Kështu, Konica rrugën e zhvillimit demokratik e pa në alternativën e shndërrimeve, të reformave të njëpasnjëshme, në kuadrin e rritjes së pjekurisë politike të popullit shqiptar dhe të klasës drejtuese të tij. Ai ishte i bindur se reformat duhej të ishin në kufirin e liberalizmës, se i vetmi shpëtim i kombit tonë ishte zhvillimi i tij "për më tepër kuptim politik, më tepër dashuri për punë e rregull, më tepër butësi e bashkim".

Duke shpalosur domosdoshmërinë e shkëmbimeve të mendimeve midis palëve kundërshtare, Konica lëshoi thirrjen: "Janë ca raste historike kur zëri i partive dhe i kundërshtimeve duhet të pushojë përpara një interesi më të lartë". Konica si ministër i shtetit shqiptar në SHBA ruajti autoritetin e këtij shteti, por asnjëherë nuk hoqi dorë nga shikimi kritik i realitetit të vendit të viteve 1925-1939. Ai goditi metodat për vendosjen e kontrollit të regjimit zogist në vend, burokracinë aq të dukshme, spekullimet e nëpunësve, gazetarët dhe redaktorët që i shërbenin parasë dhe jo idealeve demokratikeNjë kritikë e tillë gjen vend në shkrimin "Shqipëria si m'u duk" botuar tek "Dielli" 1929.

Roli i Konicës duhet parë edhe si pasurues i kulturës kombëtare, si pubicist, si gjuhëtar e letrar, si historian, etnograf etj. Si historian ai do të sillte ndihmesa të reja në pasurimin e tezave të autoktonisë së shqiptarëve, të trashëgimisë ilire të popullit tonë, të traditës së tij shtetformuese, të rolit të epopesë skënderbejane etj. Si "princi i gjuhës shqipe", ai do jepte ndihmesë të madhe edhe në formimin e gjuhës letrare shqipe. Por është pikërisht problemi kombëtar që ndikoi në parashtrimin prej tij të alternativave të veçanta për ecurinë dhe rrugët e zhvillimeve demokratike në Shqipëri në këto vite. Duke qenë shtet i gjymtuar përsa i përket tërësisë territoriale, Konica besonte se shqiptarët nuk e kishin atë liri që të provonin, që të bënin ndryshime për shkak të rrezikut të madh të jashtëm.

Në vitet 1925-1939 ai do i kushtonte përsëri vëmëndje çështjes së feve dhe klerit në Shqipëri, raporteve të tyre me shtetin dhe rolin e tyre si fe dhe jo si"axhensi politike. "Me vlerë të posaçme është vlerësimi që i bën ai rolit të shqiptarëve katolikë në lëvizjen kombëtare shqiptare. Bashkëkohësit e Konicës, miq dhe kundërshtare, do ta vlerësonin lart personalitetin për potencialin dhe rrezatimin e tij në kulturën shqiptare.

Në lëmin e krijmtarisë së mirëfilltë letrare penës së Faik Konicës i përkasin disa proza poetike, të cilat karakterizohen nga kulti i formës së kulluar artistike. Por vepra letrare artistike më e rëndësishme është novela "Doktor Gjelpëra që zbulon rrënjet e dramës së Mamurrasit" botuar si nënflete në gazetën "Dielli". Në të kritikoi prapambetjen e jetës shoqërore dhe shpirtërore të vendit. Faik Konica ishte gjithashtu një nga nismëtarët e kritikës letrare. Ai vuri në dukje përparimin e poezisë shqiptare në veprën e Naimit dhe të De Radës, çmoi Asdrenin, Çajupin etj. Faik Konica la edhe përkthime mes të cilave disa përralla nga "Njëmijë e një netë" që u botuan në librin "Nën hijen e hurmave".

[Xhuxhumaku]

Në 130 vjetorin e lindjes së F. Konicës (1876-2006)

Dimensioni oksidental i Faik Konicës



Prof. Nasho Jorgaqi

-1-
Në 130 vjetorin e lindjes së Faik Konicës, ne shqiptarët nuk kemi se si të mos kthejmë sytë me nderim e mirënjohje të thellë nga figura e tij, e shndërruar tanimë në një nga monumentet e historisë sonë kombëtare. Dhe kur kujtojmë Konicën, kemi parasysh jo vetëm shkrimtarin dhe publicistin, kritikun letrar dhe eseistin, përkthyesin dhe enciklopedistin, mjeshtrin e madh të gjuhës shqipe, por dhe një nga etrit e artit e kulturës sonë moderne, intelektualin dhe krijuesin e parë shqiptar të afiniteteve dhe dimensioneve evropiane. Është fakt se megjithë kundërthëniet dhe zikzaket e jetës së tij politike, emancipimi ynë kombëtar do t’i detyrohet në një shkallë të ndjeshme rolit dhe veprës së tij. Ky emancipim, do të ketë të bëjë në rradhë të parë me letërsinë, me frymëmarrjen e fjalës shqipe, po vështruar më gjerë me mendimin shqiptar, me nordin evropian të shoqërisë sonë, me ato ura komunkimi që ai hodhi mes Shqipërisë dhe botës së përparuar. Konica synoi dhe punoi tërë jetën, që atdheu i tij, duke qenë gjeografikisht pjesë e pandarë e Evropës, të ndjehej si ajo, të mendonte e të punonte në shembullin e saj, sadoqë realiteti i kohës nuk i jepte shkas për optimizëm. Kjo shpjegon pakënaqësinë e tij të vazhdueshme, zemërimin e hidhur që i zgjonin dukuritë negative në jetën shoqërore e shpirtrore të bashkatdhetarëve; kjo përligj në të shumtën e rasteve edhe satirën dhe sarkazmën e tij të pamëshirshme, që ua kundërvë mendimeve, mendësive dhe praktikave të mbrapshta, anakronike dhe primitive që pengonin e ngadalsonin progresin dhe emancipimin e kombit. Në këtë kuptim Konica do të dallonte nga rilindësit e tjerë, të cilët duke pohuar dhe lartësuar vlerat e shqiptarëve, do të bëheshin edukatorë dhe mësues të tyre. Ndryshe nga ata, ai mori përsipër një mision më të rëndë, atë të kritikut dhe të oponentit, që duke mos harruar vlerat, të evidentonte dhe stigmatizonte të metat dhe cenet e tyre, të mohonte e të tallte çdo gjë të keqe individuale, krahinore e kombëtare të bashkatdhetarëve, në emër të një ideali emancipues e human që i kalonte kufijt’ e kohës dhe të vendit të tij. Lartësia nga e cila vështronte dhe aspironte Konica ishte e një kuote evropiane. Sigurisht kjo pozitë e veçantë, si dhe natyra e tij e vështirë, temperamenti egocentrik, sado ndërlikime që i sollën personalitetit të tij nuk e errësuan kurrësesi këtë figurë emblematike, që e begatoi, larmoi dhe lartësoi universin tonë kombëtar.

-2-
Faik Konica, la pas një trashigimi të pasur dhe të gjithanshme, por të shpërndarë në kohë e vende të ndryshme, për të cilën dhe sot e kësaj dite është vështirë të bëhet një bilanc i plotë e i saktë. Ajo i ngjan një miniere, që pas çdo hulumtimi nëpër arkiva e biblioteka, i vë studiuesit e tij para zbulimesh dhe befasive nga më të çuditshmet e më fatlume. Dëshmi për këtë janë dhe dy shkrime të panjohura që po ia paraqesim publikut me rastin e jubileut të ditëlindjes së tij. Është fjala për artikujt “Çështja shqiptare”, zbuluar në arkivin e Sofjes dhe “Për stërvitjen morale dhe sociale të popullit”, gjetur në arkivin e Kishës së Shën Gjergjit në Boston. I pari i takon vitit 1916, ndërsa i dyti vitit 1921, por sado të shkruar në kohë dhe situata të ndryshme kanë si emërues të përbashkët shqetësimin dhe angazhimin patriotik të autorit për fatin e Shqipërisë dhe mbarëvajtjen e shoqërisë shqiptare.
Artikulli “Çështja shqiptare”, shkruar në një frëngjishte elegante, në gjuhën e diplomacisë së kohës, është zëri i guximshëm i Konicës në kulmin e Luftës së parë botërore, kur ekzistenca e Shqipërisë vihet përsëri në rrezik nga fqinjët dhe Fuqitë e Mëdha. Ai u bën apel shqiptarëve, e në rradhë të parë klasës së tyre politike, (por për dijeni dhe miqëve e armiqëve të Shqipërisë) për t’i dalë zot atdheut të tyre të rrezikuar seriozisht. Sipas tij, kur eksperienca e shtetit të parë shqiptar ka dështuar dhe të drejtat e patjetërsueshme të shqipatrëve kërcënohen nga fuqitë shoviniste e imperialiste dhe Shqipëria është kthyer në shesh lufte, detyra imperative e ditës është që strategjisë së armiqëve u duhet përgjigjur me një strategji shqiptare që të ruajë pas lufte ekzistencën e Shqipërisë dhe të sigurojë shtetin e saj të ardhshëm. Duke u ndodhur mes dy kampeve ndërluftuese, Konica është rradhitur në anën e Austrohungarisë, për shkak të rolit të saj vendimtar që luajti në krijimin e shtetit shqiptar më 1912 dhe të bashkëpunimit të tij të hershëm me të. Por në kushtet e reja të luftës, ai nuk pajtohet dhe i kundërvihet politikës djallëzore e fare të papritur të Vjenës, sipas së cilës ajo nuk ka besim tani në aftësitë vetqeverisëse të shqiptarëve. Konica e hedh poshtë pamëdyshje e me kurajo qëndrimin e ri zyrtar të aleates së tij të madhe duke i cilësuar pohime të tilla si gënjeshtra dhe shpifje cinike të fqinjëve ballkanikë dhe imperialistëve rusë e francezë, pa harruar dhe politikën aneksioniste të Italisë, që përbënte një kërcënim real.
Për këtë situatë, ai bën fajtor dhe lidershipin shqiptar të kohës dhe hedh akuza të rënda ndaj tyre me stilin e tij të ashpër, duke mos kursyer padrejtësisht dhe figura të shquara patriotike si I. Qemali. Por nuk është kjo kryesorja. Mesazhi i Konicës ngrihet mbi luftën brenda politikës shqiptare, kur kërkon besim në forcat e veta kombëtare dhe jo tek të huajt, qoftë kjo dhe Kurora e Habsburgëve, kur bën thirrje për aksione konkrete të shqiptarëve, kur lyp qëndrim realist dhe kurajoz. Sado i shqetësuar dhe i hidhur që tregohet, lideri ka bindje “në një përpjekje të pastër shqiptare dhe kërkon ringjalljen e shpirtit kombëtar, ngritjen e moralit të populit”.
Shkrimi i dytë “Për një stërvitje morale e sociale të popullit” është një farë përkujtese që Konica i dërgon “Vatrës” nga Roma në 10 maj 1921, para mbledhjes së Kuvendit të saj. Në Shqipëri në këtë kohë sapo është mbledhur Parlamenti i parë dhe shteti i ri shqiptar ka nisur të funksionojë rishtazi. Konica e ndjen për detyrë t’u japë bashkatdhetarëve disa mendime dhe këshilla për mbarëvajtjen e shoqërisë shqiptare. Tani në plan të parë kishin dalë problemet sociale e morale, edukimi qytetar i shqiptarëve, të cilin Konica e konsideronte si hallkën kryesore të progresit të vendit. Shqipëria nuk mund të dilte në rrugën e qytetërimit në qoftë se nuk ndiqte dhe zbatonte përvojën e vendeve demokratike të perëndimit. Për Konicën ky ishte imperativi i ditës, çështja më jetike e atdheut të tij. Shoqëria shqiptare duhet të shkëputej nga e kaluara e saj prapavajtëse, nga mendësitë dhe praktikat anadollake, nga psikologjia kriminale, nga mentalitetet mercenare, duke iu kthyer ligjit dhe punës, moralit të shëndoshë dhe qytetarisë. Ajo duhet të punonte përmes veprave dhe shembujve konkretë për të ndryshuar namin e keq që u kish dalë shqiptarëve si kriminelë, hajdutë, mercenarë. Bashkatdhetarët e tij duhet ta kapërcenin hendekun e prapambetjes së gjithanshme, të qytetëroheshin mendërisht, moralisht e fizikisht në qoftë se donin të evropianizoheshin. Shembujt që ai sjell nga prapambetja shqiptare janë tronditës. Kritik e ironik deri në sarkazëm, Konica tregohet i pamëshirshëm në stigmatizimin dhe demaskimin e dukurive negative si vrasja, pabesia, shpifja, vjedhja etj., që ndodhin në Shqipëri, por që nuk mungojnë dhe në mes shqiptarëve të Amerikës. Ndaj është një detyrë e madhe kombëtare, tepër e vështirë dhe afatgjatë puna e gjithanshme që duhet të ndërmarrë shteti, shoqëria, familja për të organizuar stërvitjen morale dhe sociale të shpirtit dhe karakterit të popullit. Në këtë rast Konica, sado i hidhur e i rreptë që tregohet, sadoqë pendën e ngjyen me gjezap (acid), siç thotë Noli, brenda tij rreh zemra e një atdhetari, që vuan dramën e popullit të vet, damkosjen e shqiptarëve nga bota, ku kanë gisht armiqt’ e tyre dhe mendon për vizione të reja që do të sjellin qytetërimin e Shqipërisë. Në rradhë të parë, ai u drejtohet vateranëve që jetojnë e punojnë në atdheun e qytetërimit e të demokracisë, me synimin që ata të bëhen frymëzues dhe shëmbëlltyrë për shoqërinë shqiptare.
Pavarësisht se këto mendime janë shprehur plot 85 vjet më parë, ato dhe sot kanë një tingëllim aktual dhe na bëjnë ta ndjejmë Faik Konicën si bashkëkohës dhe qytetar të Evropës.

Tirana-Observer.

[Xhuxhumaku]

Çështja shqiptare

Paraqitje e shkurtër

Serbia prej shumë kohësh është dërrmuar. Mali i Zi i kapitulluar. Anglo-Francezët të dëbuar nga Dardanelet, presin goditjen e fundit në Selanik. Katërshja Aleate, fitimtare në të gjitha fushat e betejës, është në pikën e triumfit përfundimtar në Ballkan. Ushtritë austro-hungareze dhe bullgare tashmë kanë hyrë në Shqipëri dhe së shpejti çëshja shqiptare do të shtrohet sërish, por këtë herë do të jetë më e thjeshtë, nga fakti se fitimtarët e sotëm janë të bashkuar, kanë të njëjta interesa dhe të gjithë dëshirojnë një zgjidhje të natyrshme, që do t’iu ofrojë garancitë e stabilitetit dhe të kohëzgjatjes.
Është e vërtetë, se opinioni i Katër Fuqive fitimtare, mbi të ardhmen e Shqipërisë për ne është i panjohur, por ne hamendësojmë se në princip ato janë të favorshme për çështjen e pavarësisë sonë. Nëse Gjermania herë, herë dukej indiferente ose armiqësore;nëse vetë Austria, e cila megjithëse pak kohë më parë pranoi të bëj gjthë ato sakrifica qe të triumfonte programi i një Shqipërie të lirë, tani duket sikur po heziton dhe ka ndërruar mendim: qëndrimi i saj nuk inspiron motive egoiste, por më shumë mendimin që populli shqiptar ka provuar paaftësinë për të qeverisur vetëm. Mirëpo sipas nesh, ky mendim nuk është aspak i hedhur mbi baza të thella dhe solide:
1.Serbët, grekët, malazezët, dhe vetë francezët e rusët, nuk e kanë fshehur kurrë, madje në raste të veçanta e kanë pohuar me cinizëm pikësynimin e tyre, për të ndërhyrë,për të dështuar ngritjen e një qeverie shqiptare. Ata kanë bërë gjithçka për t’ia arritur qëllimit të tyre.Mirëpo,krimi, agjentët provokatorë, krijuan qe në fillim çrregullim në vend. Italia, që u rendit gjithashtu së fundëmi në krah të armiqëve tanë, e thelloi anarkinë materiale dhe morale të Shqipërisë. Një vend i qytetëruar, i pasur dhe i organizuar, do të kish mundur të triumfonte nga ky sulm kobzi dhe intrigant sistematik. A do të ishte e drejtë të përpiqeshim të pritnim virtytin qytetar nga ana e popullit të varfër dhe primitiv shqiptar?- Miqtë, të cilët kishin mbrojtur ekzistencën e saj,a e kishin marrë seriozisht rrezikun që ta përkrahnin dhe ta udhëhiqnin në hapat e saj të parë në rrugën e pavarësisë?
2.Shqipëria ra që në fillim në duart e gjashtë burrave, më të korruptuarit, më të poshtrit dhe më të diskretituarit në vend: Ismail Qemali, Syrja bej Vlora, Myfit bej, Esat Pasha, Bib Doda, Filip Noga. E kaluara e tyre prej tradhëtarësh dhe zogjsh tregtarë,nuk është nevoja të tregohet, sepse ajo është shumë e njohur, sidomos në Kostandinopojë. Fuqitë mbrojtëse nuk bënë asgjë (përjashto rastin e parë dhe përveç kësaj më vonë) për të çliruar Shqipërinë nga kjo katastrofë, të gjithë të caktuar për të qenë bashkëpunëtorë të fshehtë të armiqëve tanë. Ç’farë mund të them? Larg së gjeturi opozitë, ata në mënyrë naive ishin mbështetur, dhe u hodhën në krahët e princit.
3.Princ Vidi, njeriu i botës së përkryer, dukej se ishte zgjedhur dhe përgatitur nga Italia për shkak të mungesës së eksperiencës së tij dhe që nuk i pëlqenin punët e Shtetit. Ai ishte njeriu i gjetur për një vend, ku bëhet fjalë jo për të mbretëruar,por për të qeverisur, për të organizuar dhe për ta vënë në punë.
Ja disa arsye që dëshmojnë se përvoja e shtetit shqiptar ka dështuar, sepse ajo është bërë në kushte jashtëzakonisht të këqija e fatale. A do të donin ata, të tentonin akoma edhe një herë ta bënin në kushte më të favorshme? Shqiptarët nuk besojnë vetëm në drejtësinë e Katër Fuqive fitimtare të luftës botërore, por veçanërisht në identitetin e interesave të Turqisë, të Bullgarisë dhe të një Shqipërie të lirë dhe të fortë.
1.Nga ky komunitet interesash ne na duket se Turqia dhe Bullgaria janë të prirura të pengojnë zmadhimin e Greqisë,megalomania e së cilës do të jetë gjthnjë një rrezik për paqen.Ajo sheh në Shqipëri një terren të ri,të rekrutimit për ushtritë e saj të ardhshme.
2.Turqia dhe Bullgaria janë të interesuara të pengojnë vendosjen definitive të Italisë në Vlorë.Në rrethet politike të Romës, kurrë nuk janë fshehur qëllimet ambicioze të Italisë për Ballkanin. Pushtimi përmes tokave shqiptare, do të jetë fillimi i vënies në veprim të këtij programi imperialist. Italia dërgon çdo vit në Amerikë një milion emigrantë; një pjesë e këtij emigracioni do të derdhet që sot e tutje në Ballkan,nga rruga e Shqipërisë. (Një nga shkaqet e prishjes së Italisë me princ Vidin dhe ky i fundit, i shtyrë nga ana jonë,është se refuzoi të shpalli një ligj që autorizon shitjen e terrenit për t’u vendosur emigrantët italianë). Asnjeri nuk mund ta konkurojë Italinë me punëtorë të zellshëm, seriozë dhe ekonomiqarë, të cilët kënaqen me rrogën qesharake, familjarë me shumë fëmijë, me një fjalë të pakrahasueshëm për sa i përket kolonizimit dhe ndërhyrjeve paqësore.Mbas 25-vjetësh, italianët do të bëhen një kërcënim serioz për pavarsinë e Ballkanit.
3.-Një Shqipëri e bashkuar, ku përfshihen të gjithë territoret nga Veriu në Jug, që gjuha dhe natyra ia kanë caktuar. Ajo do të jetë akoma një Shqipëri modeste nga përmasat, por relativisht e fortë, e zonja të bëhet një element stabiliteti në Ballkan dhe të luajë një rol të dobishëm në sistemin e aleancave, ku Turqia dhe Bullgaria bëjnë gjithashtu pjesë duke lidhur me një linjë të pandërprerë, Bosforin dhe Detin e Zi me Adriatikun.
Nëse pikpamjet që ne parashtruam janë të drejta; nëse ashtu siç shpresojnë shqiptarët, Turqia dhe Bullgaria bashkojnë forcat e tyre me ato të Gjermanisë dhe të Austro-Hungarisë, për të fituar nga kongresi i ardhshëm i paqes njohjen e një shteti shqiptar, ne e besojmë se edhe vetë Shqipëria, tani do të fillojë një punë përgatitore. Bëhet fjalë për atë, që jeta e kombit duhet të fillojë të lëviz. Ndryshe do të jetë, nëse aksioni çlirimtar i Katër Fuqive do të restaurohet në Shqipëri, liria e arritur do të rrezikojë të jetë para saj veç fantazmë e një populli. Shumë pushtime në pak se tre muaj, masakrat, shkatërrimet, zia e bukës, epidemitë, kanë akumulur dëme materiale dhe morale në vend. Të gjitha gjurmët e administratës janë zhdukur. Intelektualët, qoftë si numër i kufizuar , janë shpërndarë nga pak kudo, në të katër anët e botës, veçse jo në Shqipëri.Është e nevojshme të bashkohen këto forca të shpërndara, të grupohen dhe të bëhen të dobishme. Vetëm atëherë mund të thirret një asamble, ku do të lindë një qeveri provizore që duke pritur një administratë definitive, do të kultivojë në popull ndjenjën e rregullit, të autoritetit dhe të Shtetit. Një organ shtypi do të mbajë miqtë e Shqipërisë dhe vetë vendin në korent të këtyre përpjekjeve për kryengritje .
Por është e qartë që kjo punë përgatitore dhe komplekse, megjithëse në dukje e thjeshtë, nuk mund të organizohet dhe çohet deri në fund veçse nga një mbështetje serioze nga jashtë. Kush do fundin, duhet të vlerësojë mjetet. Ndryshe edhe në rastin kur ushtritë austro-hungareze edhe bullgare, do të dërgohen për të pushtuar gjithë Shqipërinë dhe kur çështja e administratës të jetë realizuar, atëherë gjithçka do të thjeshtohet. Ne besojmë se është e nevojshme një përpjekje e pastër për të rigjallëruar shpirtin kombëtar dhe për të ngritur moralin e popullit. Kështu me këtë përpjekje, do të bëhet e mundur të fitohet një titull nderi, që nuk do të humbas falë mirënjohjes sonë.
Sofie, 2/15 janar 1916

Përktheu Teuta Hoxha

Tirana-Observer.