Maksim Gorki

[Fiori]

I

Nga lufta kthehet mbreti, i vrazhd', i pikelluar...
Permes i bie fshatit mbi at'n e tij kaluar...
Kur pas ca kallamishtesh ve veshin e degjon:
nje vazhez sorkadhe qe qeshte me te madhe.
Rrudh vetullat e murrme, e tund shpejt yzengjine
dhe me mamuz te mprehte me fort godit dorine,
C;i vrigellijne armet, c'i ndrit ky jatagani,
mbi vashen gezimplote c'na turret si tufani.
Dhe cirret i xhindosur, me ze te egersuar:
-Perse, moj palocupe, zbardh dhembet e gezuar?
...Si ke guxim e qesh kur ter' ushtria ime
e gjitha u derrmua, u thye nder luftime?
Ne fushat e betejes me mijra djem m'u vrane,
tani n'atdhe po kthehem, te tjere djem do mbledh,
ne zjarrin e betejse dhe njehere do ti hedh.
Jam mbreti yt i fyer, ne kete vend i pare,
si mundem te duroj kur ti qesh si e marre!
Kopsiti xhamadanin serbes mbi kraharuar
dhe na i kthehet mbretit kjo vasheza syshkruar:
- Me trimi'n e zemres sime po qesh e cmallem une,
s'ta kemi ngene o xhaxho, me ne s'le ndonje pune!
Ne kohen kur njeriu gezon e dashuron
per mbreter nuk ka gajle, per ta as qe mendon!
U drodh gjith' ai mbret. Shkumon ky hijerendi,
dhe trimat urdheron, gjemon sa tundet vendi;
- Pa zermani capkenen, ne burg shpejt ma vervitni
ose ketu, ne vend, pa humur koh' e vritni!
Sejmenet si shejtane, me thik' e shpata zhveshur,
u turren porsi sorra mbi vazhezen nurqeshur;
dhe me surrat zgerdhyer, si laro lajkatare,
ia dorezuan Vdekjes ne gjin' e saj ta marre.

II

Demonet e se keqes gjithnje Vdekja degjon,
po, per cudi, ksaj here s'ka qejf: rri e ngurron.
Ne stinen e praneveres farat e dashurise
dhe te kjo plake shtrige leshuakan filize,
Se u merzit me kerma jeten e saj ta shkoje,
edhe ne to te zhduke semundje lloj-lloj.
Me oren vdekesore kohen s'ka qejf ta mase,
i vjen qe te pelcase.
Kur njerzit para saj dridhen me temerr e ngjethje,
iu shkrep qe te jetoje disi me me shkujdesje
se u merzit ngahera me varre e varreza,
me nje zanat te ndyte, ku s'bluan vec te zeza;
ndaj shpesh merzitet, nxehet, i preket zemr' e ftohte,
kur njerzit peshperitin se Vdekja eshte e kote.
Po kjo nuk i pelqen, ndaj me inat e smire
s'rremben ata qe duhet, po njerzit me te mire.
Sa mir' sikur dhe Vdekja te dashuronte Djallin,
me zjarr si te ferrit ta shfrynte tere mallin,
nga dhembja e dashurise lot syri t'i pikonte,
Satanin flokezjarrte ne gjokes ta shtrengonte.

III

Dhe vajza guximtare Vdekjes i rri perballe,
ne heshtje pret goditjen, s'leviz sy, as qepalle,
Dhe Vdekja murmurit me dhembje plot siklet:
- Perse vashez' e njome, lendove goxha mbret?
Ndaj je denuar rende, pa shprese, pa shpetim!
I kthehet Vdekjes vazha: - Perse ky zemerim?
Ish her' e par' qe ndjeva te puthur ne kraharuar,
bandilli im i dashur kur me shtrengoi ne duar.
E ku ia kisha ngene te kuvendoj me mbrene?
U ktheva e i thashe: " S'ta kemi, xhaxho ngene!"
Besoj se keq s'i fola, po shih sa keq qe dola!
Tani kjo kosa jote po me rremben dhe mua!
Moj Mortje, a s'me thua:
Pse ngutesh, pse s'me pret dhe nje cop'here akoma,
gjersa keto buze t'njoma
ta thithin gjer ne fund nektarin e rinise,
gjersa ta zbraz me fund kupen e dashurise?
Te keqen, Vdekje, xhan!.... -
Dhe Vdekja rri habitur! Mos vall' u be pishman?
Te tille lutje kurre s'i kish degjuar veshi,
dhe per nje cast u duk sikur u zbut rrebeshi.
Mendoi: " Si do jetoj, c'do bej ne kete jete,
sikur as dashuri, as puthje te mos kete?"
Ne diellin e praneveres eshtrat po thek, po ngrohet
dhe gjarprit i ben shenje me prane t'i afrohet.
Vashes qe pret i thote:
- Nejse, rro dhe nje nate, puthu ne qejf e gas,
po neser me te gdhire ta dish se do t'te vras.
Dhe mbi nje gur na ulet, aty po rri e pret,
neperka lepin kosen ta beje me te mprehte.
Derdh lot nga gazi vasha, po Vdekja e qorton:
- Po he de c' sorrollatesh? C'pret qe nuk shkon?

IV

Ne rrezet praneverore Vdekja me dhele ngrohet,
dhe brashnjat cope-cope i zbath, te fleje shtrohet.
Mbi gur koken mbeshteti mortja dhe ra e fjeti!...
Nje enderr te bezdisur ne gjume paska pare!
Iu be sikur Kaini, i ati plak i saj,
me Jude Iskariotin po hipin mbi nje maje.
Zvarriten si gjarprinj, te lodhur dalngadale,
te rraskapitur ngjitin lart' e perpjete male,
- O Zot! - renkon Kaini, i vrazhde, zemerthyer,
dhe syt' e zez ne qiell i mbante te mberthyer.
- O Zot! - po lutet Juda, tradhtari shpirtkatran,
dhe syt'e buhavitur, ulur mbi tok' i mban.
Mbi mal brenda nje reje qe skuq e flakeron,
i ulur c'po rri Zoti, nje liber po lexon;
nje liber yjeshkrojtur, te madh qe xixellon,
sa vetem Kasht'e Kumtrit eshte nje faqe e tij;
ne krye t'atij mali Shen Mhilli sec qendron.
Shufra rrufesh nder duar po mban e gjemon rende:
- Largohuni, se Zoti s'ju do ne kete vend!
Kaini Shen Mhillit fillon t'i pergjerohet;
- Mekati qe kam bere me goje dot s'tregohet,
se ate bushtren Vdekje qe zhduk te emblen jete,
un' e kam lindur vete!
- Shen Mhill, - i thote Juda, -
dhe nga Kaini vete, me mekatar, jame une,
per hir te shtriges Vdekje sa rende u gabova,
kur zemren drite diell te zotit tim tradhtova,
Dhe qe te dy se bashku i luten Shen Mhillit:
- Ne kemi nje deshire: qe Zoti pak meshire,
per neve te tregoje, pastaj le t'na deboje,
nga goj'e tij nje fjale e embel te dale,
s'kerkojme te na fale!
Ngadale, rende- rende, Shen Mhilli u pergjigjet:
- Tri her' i fola Zotit per juve, o qyqare,
dy her' asnje pergjigje prej tij nuk kam marre.
Te treten tundi koken dhe tha i zemeruar,
fort rend' duke gjemuar:
- Derisa Vdekja shtrige shfaros e zhduk te gjallen,
per Juden dhe Kainin do ta mbaj ngritur pallen!
Ata t'i fale ai qe me fuqin' e tij,
do zhduke pergjithmone te Vdekjes fuqi.
Tradhtari, vellavrasesi, te dy me ulerime,
u rrokullisen poshte nga ter' ajo gremine.
Ne nje batak te qelbur nga maj' e malit rane
ku po harbonin xhinder, lugeter e shejtane;
dhe Juden me Kainin kur aty brenda hyne,
me zjarr katran sketerre, filluan t'i peshtyjne.

V

Aty nga mesi i dites, Vdekja prej gjumit, zgjohet,
kur vashen s'e gjen prane, po grindet, zemerohet:
"C'u be kjo endacake?" - me vete blebezoi.
"Nje dit' e nat' e tere asaj nuk i mjaftoi?"
Dhe sapo kapton gardhe, keput nje lule dielli.
Kundron, nuhat, habitet se si kjo rrez' e diellit
me zjarr' e saj te gjalle ka veshur me flori
fletzat e plepit t'eger me aq bukuri.
Dicka ne zemer ndien.
Dhe syn' e sja te ftohte drejt diellit e mberthen.
Ngadale, zvarre-zvarre, kenges fillon t'ia marre,
me hunde, neper dhembe, nis Vdekja te kendoje:
- Ne kete bote pa meshire,
vret e pret njeriu njerine,
pastaj varros derzine;
na i psal me keng' e kor:
" Le te prehet me shenjtore"
Vec nje gje s'po marr vesh dot,
si njeriu ne kete bote
dhe kur ngordh tiran' i keq,
nga i cili vuan, heq,
i kendon me psal' e kor:
"Le te prehet me shenjtore"
Si te ndershmin, si hajdutin,
kur te dy ne varr i futin,
me ngasherim u kendon kori;
" Le te prehen me shenjtore."
Budallane dhe harbutin
me te njejten keng' i futin.
U psal kori mengadale,
perserit po ato fjale:
"Le te prehet me shenjtore."

VI

Dhe kengen si mbaroi, Mortja fillon te nxehet
qe vasheza s'po kthehet.
Kaluan disa nete, kaluan disa dite,
dhe Vdekja prit e prit...
Eger fytyra i skuqi dhe syt' i cakerriti,
opingat shpejt i mbathi, mbi sup kosen vertiti;
e vrenjtur, me kercenuese dhe nga nje re vjeshtake,
po udheton ne driten e henes endacake.
Dhe ec e ec, e ec, kur ja, ne nje korije,
nen ca lajthi me vese levizin nja dy hije!
Mbi barin ngjyr' atllasi, qe heneza praronte,
si perendeshe lulesh nje vashe nuseronte.
Dhe, mu duk si tok' e zhveshur ne pragun e pranveres,
ndrit zhveshur gjoksi - qumesht i vashes symeshqerres.
Lekuren e mendafshte te puthurat e djalit
sa bukur ia stolisin asaj thelleze malit.
ndersa dy sy te embel me droje lart soditin
rrugen e Kashte s' Kumtrit me mijra shkendije;
dhe mu ne cep te syrit mavi c'i nxin nje vije.
Porsi nje dre i lodhur, djaloshi duke fjetur,
mbi preherin e vashes koken e mban mbeshtetur.
Hesht Mortja e kundron!
Dhe flak' e zemerimit nga kafka i iken, shkon.
Ngadal pyet vashen:
- Perse tamam si Eva qe i ndenji Zotit fshehur,
me fshihesh pas kacubes prej dashurise e dehur?
Me trupin e qnedisur, si diell me yj' e hene
qe mos t'ia shohe Vdekja, mbuluar kish capkene.
Si trime e paepur, me Vdekjen vasha flet:
-Dhe pak a nuk me pret?
Mos thirr mos ma trem, mos bej shamate,
te dashurin e zemres ma ruaj sa me gjate;
me tingullin e koses ngadale, mos ma zgjo!
Me fal qe s'mbajta fjalen, po ja qe njerez jemi.
Mendova: "Kurdohere ne Vdekjen pran' e kemi."
Me lere qe bandillin ta puth edhe nje here,
me te s'po ndjej te ngopur, as dhe ai me mua.
Shikoje sa i pashem, i bukur si pallua!
Veshtrome gji e faqe, si lulekuqe zjarri,
sa shenja lulezojne! Mi la bandill-beqari!
Dhe caze as nuk me pret?
Se s'eshte e gjate kjo jet'!

U skuq nga turpi Vdekja, buzen ne gaz e vuri:
- Vertet sikur me diellin te qenka puthur nuri.
Po koha nuk me pret: U plaka, jam e zene,
S'kam vetem ty, o vashe , nen toke per te shtene,
me mijera te tjere me mbeten per t'i marre,
me kete kose te mprehte si ty kam per t'i vrare,
Se Kohes me ndergjegje un' i sherbej pa ndalje...
He, pra, pse s'behesh gati? Per asnjeri s'ka falje!
Cdo cast qe me kalon, ne pune me pengon.

Po vashez e shkujdesur, havaz' e saj vazhdon:
- Kur trimi cupen puth, me dhele e perqafon,
as qiell ka, as toke, perreth asgje s'shikon.
Shpirti me fuqi, mbushet, qe s'eshte e ketushme,
drita qe digjet n'ate shpirt: sa drit' e mrekullueshme!
S'te tremb Zoti, as fati, as qielli lart mbi re,
me t'ligjte te prrallosesh, kur dashuron, s'ke nge.
Gezimi si femije vetvetes i gezohet,
me venten Dashuria fillon e permallohet.
Dhe Vdekja s'po ben ze. Kundron kjo hijerende
dhe vashez hirplote s'ia pret dot ate kenge.
Nga dielli me te bukur, s'ka gje ne kete bote,
nga zjarri i dashurise s'ka tjeter me te ngrohte

VII

Dhe Vdekja rri, s'ben ze...
Zjarr' i zilise eshtrat fillon e ia zhurit,
nje ethe, nje dritherime skeletin ia trondit,
se zemr' e saj e ftohte c'mund t'i kendoje botes?
Nuk behet Vdekja nene, po prape femer mbetet,
ndaj zemra e saj preket....
Arsyen s'e degjon, asaj ajo s'i bindet,
po ne shpirtin' e erret dicka fillon t'i lindet.
Ne shpirt te saj te ngurte s'bulojne vetem driza
po fshihen dhe filiza
meshire, miresie dhe malli per cudi;
ndaj njerzit e helmuar ajo i do aq shume
sa naten embel-embel u murmurit ne gjume
per gaz e madh te prehjes...
Dhe vashezes i thote:
- Cudia le te behet! Jeto, vashe ne gaz!
Vec ne cdo hap te jetes me ke dhe mua pas.
Te jem pran' Dashurise, ma ka enda or'e cast.
Dhe qe nga ajo kohe dhe sot e kesaj dite,
si motra te pandara, pran' njera-tjetres rrine
Vdekja me Dashurine.
Ndaj kosemprehur Mortja pas Dashurise endet,
Gjurmon is nje rrufjane kudo q'ajo gjendet.
Magjepset pre se motres terhiqet zvarre-zvarre,
kocke e lekure thare.
Ne dasma, ne dollira ne dreka mortuare,
vrapon kjo zullumqare,
dhe vazhdimisht gatuan pa u lodhur, pa pertuar
gezimin' e Dashurise dhe lumturin' e Jetes.

[Askusho]

Shqipëroi: Misto Treska

KËNGA E SKIFTERIT

I

Detin e madh pa fund e pa anë e zuri gjumi. Pranë bregut ai psherëtin mengadalë: larg duket, pa lëvizje i larë në dritën mavi të hënës. I butë si kadife, lëvizje, i larë me argjend, është shkrirë atje me qiellin e kaltër të Jugut edhe po fle thellë, duke pasqyruar pëlhurën e hollë të reve të bardha, si pupla, që nuk lëvizin dhe nuk fshehin qëndismat e arta të yjeve, Duket sikur qielli po ulet poshtë e më poshtë mbi det; sikur do të kuptojë ç’pëshpëritin valët e palodhura, që hiqen zvarrë përgjumshëm te bregu.
Malet e veshura me drurë, të kërrusura në mënyrë të shëmtuar nga veriperëndimi, i kanë ngritur përpjetë me vrull majat e tyre në shkretëtirën e kaltër që shtrihet përmbi to: profili i tyre i rreptë, i mbështjellë në errësirën e ngrohtë dhe përkëdhelëse të natës Jugore, është rrumbulluar.
Malet janë kredhur në mendime të rënda. Mbi, valët e gjelbra, të kalisura, kanë rënë syresh hije të zeza, që i mbështjellin, sikur duan të qëndrojnë të vetmen lëvizje, të mbytin përpjekjen e palodhur të ujit dhe psherëtimat e shkumës, çdo zë që prish heshtjen e fshehtë, që është përhapur rreth e rrotull bashkë me argjendin mavi të rrezeve të hënës, që rri fshehur akoma prapa maleve.
- A - alla-ah-a-akbar!... - psherëtin mengadalë Nadir Rrahim-Oglliu, një çoban i vjetër i Krimesë. Është i gjatë, i thinjur, i nxirë nga dielli i Jugut, është një plak i thatë dhe i mençur.
Unë dhe ai rrimë shtrirë në rërë, pranë një shkëmbi të madh, të shkëputur nga mëma e tij, nga mali, një shkëmb, ky, i mbuluar me hije, me lëmyshk, një shkëmb i trishtuar, i ngrysur. Në atë brinjë të shkëmbit, që është kthyer nga deti, valët kanë hedhur leshterikë dhe drethkëza, dhe, i veshur kështu, ai duket si i varur mbi rripin e ngushtë të rërës, që ndan detin nga malet. Flaka e zjarrit që kemi ndezur, ndriçon nga ana që është kthyer kundrejt malit; ajo dridhet, dhe nëpër shkëmbin e moçëm, që është prerë si me thikë nga një rrjetë plasash të thella, lëvizin hijet.
Unë e Rahimi, po ziejmë një supë me peshk, që sapo e kemi zënë, dhe që të dy jemi në një gjendje, kur çdo gjë të duket fantastike, e frymëzuar dhe të bën të futesh thellë në veten tënde, kur shpirtin e ke kaq të pastër, të lehtë, saqë nuk ke tjetër dëshirë veçse të mendosh.
Deti i përkëdhelet bregut dhe valët lëshojnë një zë kaq të ëmbël, sa na duket sikur po na luten të vijnë e të ngrohen pranë zjarrit. Nganjëherë në harmoninë e përgjithshme të lëvizjes së ujit dëgjohet një notë më e lartë dhe çamarroke, është një valë më trime nga shoqet, që na vjen fare afër.
Rahimi është shtrirë përmbys mbi rërë, me kryet nga deti. I mbështetur në bërryla, me duart në kokë i zhytur në mendime, ai po shikon larg në hapësirën e turbullt. Shapka prej lëkure dashi i ka rënë prapa, mbi zverk, dhe era e detit i freskon ballin e lartë plot me rrudha të vogla. Ai filozofon, pa çarë kokën në e dëgjoj unë apo jo, sikur flet me detin:
- Ai që i beson zotit, shkon në xhenet. Po ai që nuk është në rrugën e zotit e të profetit? Ai, ndoshta, është këtu, në këtë shkumë... Dhe ato njolla të argjëndta mbi ujë, ndoshta, janë ai... ku ta dish.

Deti i errët, i madh e i gjerë, po zbardh; aty-këtu duken vetëtimat e zbehta të hënës. Ajo ka dalë që prapa maleve dhe tani po derdh dritën e saj përmbi detin, që i del përpara duke psherëtirë, përmbi bregun dhe përmbi shkëmbin, ku jemi shtrirë unë e Rahimi.
- Rahim!... Më trego një përrallë, - i lutem unë
plakut.
- Pse? - pyeti Rahimi, pa kthyer kokën.
- Kot! Më pëlqejnë përrallat e tua.
- T'i kam treguar të gjitha... Nuk di të tjera...
Ai do që t'i lutem. Edhe unë i lutem.
- A do të të them një këngë? - Bindet më në fund Rahimi.
Unë dua ta dëgjoj këngën e vjetër, dhe ai nis e tregon me një mënyrë të përvajshme, duke u munduar që të mbajë melodinë karakteristike të këngës.
«Në male sipër u ngjit bullari, atje një shpellë të lagët gjeti, u mblodh kular ky, shikonte detin.
Në qiell sipër shkëlqente dielli dhe malet shfrynin me afsh prej zhegu drejt kupës qiellit; përposh te deti, mbi shkëmb e gurë, kërcisnin valët...
Nga fundi i shpellës, në stere e cërka, një përrua turrej me vrull nga deti, duke buçitur...
Në shkumë i tëri, i fortë, i thinjur ky çante malin, në det ky derdhej me ulërimë.
Po ja te shpella, ku ish bullari, nga qielli i lartë ra një Skifter, me kraharorin të copëtuar, me gjak në pupla...
Aty me klithmë përdhe ra shpesa, përpoqi trupin mbi shkëmbin e fortë, nga zemërimi duke gulçuar...
U tremb bullari, u hoq ky prapa duke u zvarritur, po shpejt e pa: Skifteri jetën e kish të shkurtër.
I vajti atëherë Skifterit pranë, i pëshpëriti në sy bullari:
- Po vdes, si duket!
- Po vdes! - tha shpesa me psherëtimë. - Me gaz kam rrojtur!... I lumtur qeshë!... Si trim luftova!... Kam parë unë qiellin... Kaq afër kurrë ti s'do ta shohësh...
Ah, ti i mjeri!
- E ç'është qielli? Një vend i zbrazët... Atje lart unë si të zvarritem? Këtu jam mirë... Këtu dhe ngrohtë, dhe lagështirë.
Kështu bullari i tha Skifterit, shpesës së lirë, edhe me vete u tall e qeshi me marrëzitë e asaj shpese.
Dhe po mendohej: «U hiqke zvarrë o fluturake, fundi po dihet: baltë dhe pluhur do bëhen gjithë..."
Po shpesa trime përpoqi krahët, u ngrit një çikë dhe sytë hodhi në shpellë rrotull.
Në shkëmb të murrmë pikonte uji, edhe në shpellë në errësirë, nga vapë e madhe, nga erë e qelbur të zihej fryma.
Dhe klithi zogu me mall e dhembje, duke përmbledhur të gjitha forcat:
- Ah, sikur prapë në qiell të hipja!... Armikun unë... në kraharuar... do ta shtrëngoja... këtu te plagët... edhe me gjakun tim do ta mbytja... Oh, gaz i luftës...
Dhe u mendua kështu bullari: «Si duket jeta e bukur shumë në qiell do të jetë, që kurse ai kaq rrënkuaka!...»
Dhe shpesës së lirë i tha bullari: “Ti shtyhu pak te buzë e shkëmbit dhe hidhu poshtë. Përpjetë ndoshta të ngrejnë krahët dhe rron i lumtur një copë herë në botën tënde.»
U drodh Skifteri, lëshoi një britmë dhe shkoi te buza, duke u zvarritur me thonj mbi shkëmb.
Aty sa doli, ky hapi krahët, pa mori frymë sa mundi zogu dhe syshkëndijë u hodh nga buza.
Dhe ra Skifteri si gur dhe vete nëpër shkëmbinjtë duke u përpjekur, krahët e fortë duke plagosur, pendët e murrme duke këputur në rrokullimë.
Pa e rrëmbeu valë e përroit, gjakun ia lau, me shkumë e veshi, në det me forcë e flaku shpesën.
Me vaj trishtimi në det te shkëmbi buçitnin valët... dhe trupi i shpesës u zhduk e humbi në hapësirë.

II

Atje në shpellë kular bullari thellë u mendua: e preku vdekja e atij Skifteri, pasioni i zogut për qiellin e preku.
Dhe sytë i nguli ky lart në qiell, atje ku ëndrra na qesh me dhele.
- Ç'ka parë vallë Skifteri i vdekur në shkretëtirën pa fund, pa anë? Ata që vdesin, si ky, pse vallë na prekin shpirtin me dufin e zjarrtë për fluturime? Atje ç'zbulojnë? Edhe për mua këto mistere mund të zbulohen, sikur të ngrihem në qiell dhe unë një copë herë.
Si tha, ky bëri. U mblodh rreth vetes, u hodh në erë, si disk i hollë në qiell ndriti.
Ky është pjellë që të zvarritet, nuk fluturuaka! Këtë bullari e kish harruar dhe ra mbi gurë, po gjë s'e gjeti, qeshi me vete...
«Ja ç'qenka gazi i fluturimit! Të rënët qenka!...
Çudi me zogjtë! S'e njohin tokën, aty mërziten dhe lart nga qielli i kanë sytë, kërkojnë jetë në shkretëtirën e përvëluar. E ç'ka në qiell? Një vend i zbrazët, ka shumë dritë, po s'ka ushqime, nuk ka mbështetje për trupin e gjallë. Ç'u duhen mburrjet? Ç'u duhen profkat? Apo të fshehin me to dëshirat - kllapi të tyre? Të zotë s'janë për punë jete! Ah, zogjtë e mjerë!... Po më me fjalë nuk rrehem unë! I di të gjitha! E pashë unë qiellin... Aty u ngrita dhe fluturova, të gjithë e mata dhe pashë ç'është të rënët unë, po nuk u vrava; në veten time tani besimi m'u rrit më shumë. Ata që s'dinë ta duan tokën, le të ushqehen me përralla e ëndrra. E njoha unë tani të drejtën, dhe s'më prek më kushtrimi i tyre.
E dheut pjellë, me dhé rroj unë.»
Pastaj te shkëmbi u mblodh me mburrje kular bullari.
Shkëlqente deti dhe rrihnin bregun tërbuar valët. Në ulërimën-gjëmim të detit buçiste kënga e shpesës trime, gjëmonin rreptë shkëmbinjtë e bregut, gjëmonte qielli:
- Lavdi heronjve, që çajnë qiellin!
Në sulm të çmendur - sekret i jetës! O shpesë trime! Në qiell armiqtë duke sulmuar, ti gjakun derdhe. Paçka se vdiqe! Do vijë dita, kur, si shkëndijë, çdo pikë gjaku që ti dhurove, do të pëlcasë në errësirë, do ndezë zemrat bujare, trime, do të buçasë: liri dhe dritë!
Paçka se vdiqe!... Në këngë trimash do rrosh përjetë, do bëhesh shembull kushtrimi të gjallë, lirie, drite!
Lavdi heronjve që çajnë qiellin!”

Larg hesht deti prej opali, valët përpiqen mbi rërë duke kënduar: hesht edhe unë duke shikuar larg në det. Mbi ujë, prej rrezeve të hënës, shquhen gjithnjë më tepër njolla të argjëndta... kusia jonë zien mengadalë.
Një valë lozonjare del në breg dhe me një zhurmë provokuese i afrohet Rahimit mu te kryet.
- Ku vete?... Hiqu këtej! - ia bën me dorë Rahimi, dhe vala, e bindur, kthehet përsëri në det.
Mënyra se si Rahimi u flet valëve, nuk më bën të qesh aspak dhe nuk më tremb. Çudi! Çdo gjë rrotull të shikon si një gjë e gjallë me ëmbëlsi dhe me përkëdhelje. Deti është i qetë e i madhërishëm dhe njeriu ndien se në frymën e freskët, që ai u lëshon maleve, të vakëta ende nga afshi i ditës, është fshehur një forcë e fuqishme dhe e përmbajtur. Në kaltërsinë e errët të qiellit është shkruar me qëndismat e arta të yjeve një gjë e madhe, solemne, që të magjeps shpirtin, të turbullon mendjen me pritjen e ëmbël të një zgjimi.
Çdo gjë dremit, por duket sikur për një sekondë do të zgjohet dhe do të këndojë në një harmoni tingujsh të ëmbël. Këta tinguj do të tregojnë të fshehtën e jetës, do t’ia shpjegojnë mendjes, pastaj do ta shuajnë si një zjarr fantastik, dhe do ta marrin shpirtin me vete lart, në kaltërsinë e errët të greminës-qiell, ku do t’i dalin përpara qëndismat fërfëlluese të yjeve me muzikën e çuditshme të atij zgjimi.

[Askusho]

MAKSIM GORKI







MAKAR ÇUDRA

Shqipëroi: Mitrush Kuteli





Frynte nga deti një erë e lagët dhe e ftohtë, që shpinte dhe përhapte nëpër stepë melodinë ëndërrimtare të tallazeve që gumëzhinin gjatë bregut dhe shushurimën e shkurreve të afërme. Kohë më kohë era merrte vrull dhe shkundte gjethet e fishkura, të verdha dhe i hidhte në zjarr duke ndezur një flakë bubulak; drita e kësaj flake çante errësirën e natës së vjeshtës që na rrethonte dhe për një çast na hapte, në të djathtë, stepën pa kufi dhe, në të mëngjër, detin e gjerë; përballë meje kisha fytyrën e kurbatit plak Makar Çudra. Makari ruante tufën e kuajve të bylykut të tij, që kishte ngritur çadrat nja pesëdhjetë hapa më tutje.
Makari rrinte shtrirë me kokën të mbështetur në njërin krah e as që çante kokën të mbrohej nga era e ftohtë që i hapte xhamadanin, i zbulonte gjoksin e tij tërë lesh dhe e godiste si fshikull. Rrinte kështu me fytyrën të kthyer nga ana ime dhe çonte herë pas here te goja llullën e tij të madhe, nxirrte rrotullame të mëdha tymi, shikonte përtej, matanë meje, errësirën e stepës së heshtur dhe të vdekur, fliste pa pushim e s'bënte asnjë lëvizje për t'u ruajtur kundër vrullit të fortë të erës.
- Kështu pra, po bredh gjithnjë? Mirë bën! As që ka jetë më të mirë në botë, o petrit. Mirë e ke; udhëto dhe shiko, dhe, mbasi t'i kesh parë të gjitha shtrihu përdhe e vdis. Mjafton!
- Jeta? E ç'bëjnë ca njerëz? - vazhdoi ai duke mos begenisur t'u përgjigjej kundërshtimeve të mia për fjalët: «mirë e ke». - Ehej! E pse të mos bredhësh? A nuk je ti vetë jeta? Njerëzit e kësaj bote rrojnë dhe do të rrojnë pa pasur nevojë për ty. A mos të thotë mendja se ti i hyn në punë ndokujt? Ti s'je as bukë, as shkop, kështu që nuk i duhesh asnjeriu.
- Thua se duhet të mësosh për vete dhe t'i mësosh të tjerët? Po a mos je i zoti t'ua mbushësh mendjen njerëzve që të rrojnë të lumtur? Jo, s'je! Më parë plaku e thinju, pastaj mendohu se ç'duhet t'u mësosh. E ç't'u mësosh? Sikush e di vetë se ç'gjë i duhet. Ata që janë më të mençëm, do të marrin atë që gjejnë, të tjerët, budallenjtë, nuk do të marrin asgjë, dhe sikush do të mësojë vetë nga jeta. - Qesharakë janë këta njerëzit e tu. Janë mbledhur grumbull dhe shtypin njëri-tjetrin nuk shohin sa shumë vend ka mbi dhe. - Duke thënë kështu ngriti dorën dhe tregoi rrotull stepën. - Ç'thua? A mos lindi njeriu që të gërmojë tokën dhe pastaj të vdesë pasur bile kohë që të bëjë varrin e vet? A mos di ai se ç’është liria? A mos kupton se ç'është hapësira? A ia gëzon atij zemrën shushurima e valëve të barit të stepës? Jo. Njeriu është skllav që nga çasti kur lind dhe mbetet skllav tërë jetën. E ç'mund të bëjë për veten e tij?
- Unë jam pesëdhjetë e tetë vjeç dhe kam parë kaq gjëra në jetë, saqë, po t’i shkruaja të gjitha në letër, këtë letër nuk do ta nxinin as një mijë torba si kjo jotja. Pa më thuaj, cilat janë vendet që kam parë unë? S'më thua dot? Ti as që e merr dot me mend sa vende kam shkelur unë! Kështu duhet të jetojë njeriu: të ecë të ecë gjithnjë. Mos u ndal shumë kohë në një vend, sepse nuk do të gjesh asgjë. Siç ikin nata dhe dita, duke e ndjekur shoqja-shoqen rrotull dheut, ashtu të ikësh edhe ti nga mendimet e jetës, që të mos të të pështiret. Po të mendohesh, do të të rëndet jeta. Kështu ndodh ngahera. Edhe mua kështu më ka ndodhur... Ehe! Po, kështu, o petrit.
Njëherë më kanë burgosur në Galici. «Përse jetoj në botë?" - e pyesja veten nga mërzia. Mërzi e madhe është burgu, o petrit, shumë e madhe! Kur rrija në dritare dhe shikoja fushën, më rrëmbente e ma ndrydhte zemrën një pikëllim pa fund e anë. E kush mund të thotë përse jeton në botë? Askush s'e thotë dot, o petrit! Prandaj nuk duhet të pyesësh veten kurrë për gjëra të këtilla. Jeto e mos mendo gjë tjetër. Udhëto, shiko rreth e qark e ke për të parë se nuk do të mërzitesh kurrë. Kur isha në burg, mend u vara me rripin tim! Ja, kështu!
Hej! Një ditë bisedova me një nga tuajët, me një rus. Ishte shumë i rreptë. «Njeriu, - thoshte ai, - nuk duhet të rrojë ashtu si i thotë mendja, po ashtu siç thotë fjala e perëndisë. Përulju vullnetit të perëndisë, dhe perëndia do të të japë të gjitha ato që do t'i kërkosh.» Mirëpo ky njeri s'kishte as rroba në trup. Qe veshur me ca rrecka, si mos më keq. Unë i thashë që t’i kërkonte perëndisë një palë rroba të reja, po ai u zemërua shumë dhe më dëboi me të shara. Harroi se një çast më parë më kishte thënë se duhet t'ua falim fajet njerëzve dhe t'i duam ata. Pra, edhe mua duhej të ma falte, në qoftë se fjalët e mia e kishin fyer madhërinë e tij. Ja, kështu bëjnë ata që duan të na mësojnë! Na thonë që ne të hamë më pak, por ata vetë e mbushin plëndësin dhjetë herë në ditë.
Makari pështyu në zjarr dhe mbushi heshtazi llullën me duhan. Era ulërinte me të vajtuar, kuajt hingëllinin nëpër errësirë, nga çadrat e kurbetëve vinte një këngë e ëmbël plot afsh. Këndonte Nonka e bukur, çupa e Makarit. Unë ia njihja zërin që i dilte nga gjoksi, thellë, me ca tinguj të çuditshëm - të zemëruar dhe urdhërues edhe atëherë kur ajo këndonte ndonjë këngë, edhe atëherë kur thoshte «tungjatjeta». Fytyra e saj e zeshkët kishte gjithnjë një krenari mbretërore, në sytë e saj bojëgështenjë, si të rrethuar me hije, dukej qartë se ajo e dinte se kishte një bukuri madhështore dhe se i përbuzte gjithnjë të tjerët.
Makari më zgjati llullën.
- Ndize dhe pije! Si të duket: a këndon bukur vajza? Po, po! A do të kishe qejf të të donte një vajzë e këtillë? Jo? Të lumtë! Mirë bën: mos u zër besë vajzave dhe largohu sa më shumë prej tyre. Vajzës i pëlqejnë të puthurat më shumë se ç'më pëlqen mua llulla. Dhe posa ta puthësh, vdiq gjithë vullneti i zemrës sate. Të lidh këmbë e duar bashkë e as s'ke se qysh të shpëtosh duhet t'ia japësh asaj tërë shpirtin tënd! Po mos u zërë besë vajzave! Vajzat gënjejnë gjithnjë! Të dua, thotë, më shumë se çdo gjë në botë, po sikur ta shposh pak me një gjilpërë, ke për të parë se ta bën zemrën copë e thërrime. Unë i njoh shumë mirë! Eh, sa mirë i njoh! A do të të tregoj, o petrit, një ngjarje nga e kaluara? Jepmë fjalën vetëm se nuk do ta harrosh, se kështu do të jesh gjithnjë i lirë si zogu.
Na ishte njëherë një djalosh kurbat që ia thoshin emrin Zobar, Llojko Zobari. Tërë Hungaria dhe Çekia, tërë Sllovakia dhe tërë vendet që gjenden rreth detit e njihnin Llojko Zobarin. Ishte trim me fletë. Në ato vende s'kishte fshat ku pesë a gjashtë veta të mos qenë betuar me besa-besë që ta vrisnin Llojkon, po nuk e vrisnin dot. Llojkos s'i trembej syri e, po t'i pëlqente ndonjë kalë, patjetër do ta shtinte në dorë, bile edhe sikur këtë kalë ta ruante një tabor i tërë ushtarësh! S'ia kishte frikën askujt!...
Të gjithë bylykët e kurbatëve e njihnin mirë Zobarin, dhe, në s'e njihnin së afërmi, patjetër ia kishin dëgjuar emrin. Ai vetëm kuajt i donte. Po nuk i mbante shumë kohë: sa nxirrte merakun, i shiste dhe paratë i bënte rrush e kumbulla. Nuk mbante asgjë për vete: po t'i kërkoje zemrën, ishte gati ta shkulte nga gjoksi dhe të ta jepte në dorë, vetëm e vetëm që ti të gëzoheshe. Shiko se ç'njeri ishte, o petrit!
Në atë kohë bylyku ynë bridhte nëpër Bukovinë, kjo ka ndodhur sot e dhjetë vjet. Një natë pranvere ne rrinim përdhe: unë, Danilo ushtari, që kishte luftuar nën urdhrat e Koshutit, dhe Nur plaku, dhe gjithë të tjerët, dhe çupa e Danilos, Rada.
- Ti e njeh Nonkën time! E bukur është si një mbretëreshë! Po përpara Radës s'është asgjë. Bukuria e Radës nuk tregohet dot me fjalë. Bukuria e saj mund të këndohet vetëm me violinë, por as këtë gjë s’mund ta bëjë kushdo, veçse ai që e njeh violinën siç e njeh shpirtin e vet.
- Shumë zemra trimash kishte plagosur Rada, po, shumë! Njëherë, në Moravë, një magnat*) plak, flokëgjatë, mbeti i nemitur kur e pa Radën. Rrinte kaluar, e shikonte dhe dridhej siç dridhet flaka e zjarrit. I bukur ishte, si djalli në ditë feste; xhokën e kishte të qëndisur me ar, shpata, që e kishte ngjeshur në bel, i shkëlqente si vetëtimë. Posa përpiqte kali këmbën, i vetëtinte shpata e stolisur me gurë xhevahiri, shapka prej mëndafshi mavi dukej si një copë qiell mbi krye të tij. I rëndë ishte ky magnat plak. E shikoi sa e shikoi Radën dhe pastaj i tha:
- Eja këtu! Puthmë një herë dhe do të të fal një qese me flori! Rada i ktheu kurrizin me përbuzje e as begenisi t'i përgjigjej.
- Falmë, në të fyeva. Të paktën shikomë një herë me ata sytë e bukur, i tha magnati plak dhe i hodhi një qese plot. Shumë e madhe ishte kjo qese, vëlla! Por ajo i ra qeses me këmbë, e rrokullisi në balte dhe iku, e la.
- Vajzë, po vajzë qenka! – psherëtiu magnati dhe i ra kalit me kamxhik. Kali iku me të katra, duke lënë prapa një re pluhuri.
Të nesërmen magnati u kthye përsëri.
- Cilin ka baba kjo çupë? - thirri ai në mes të bylykut.
I doli përpara Daniloja.
- Shitma vajzën, kërkomë sa të duash!
Daniloja ia ktheu.
- Vetëm panët**) shesin çdo gjë: edhe derrat, edhe shpirtin e tyre, por unë jam nga ata që kanë luftuar nën urdhrin e Koshutit dhe nuk shes asgjë!
Magnati sokëlliu dhe nxori shpatën nga këllëfi, por një nga tanët i futi kalit në vesh një copë eshkë të ndezur dhe ky ua mbathi me të katra. Ne u ngrysëm e s'u gdhimë në atë vend. Udhëtuam një ditë, udhëtuam dy, dhe, kur kthyem kokën, pamë se na arriti magnati!
- Hej, dëgjoni! - na thirri ky. - Ju betohem për emër të zotit se ju flas me zemër të pastër! Ma jepni për grua këtë vajzë! Jam shumë i pasur dhe do t'jua ndaj juve tërë pasurinë time! - Ishte i nxehur dhe tundej në shalë të kalit, siç tundet bari i stepës kur fryn era. Ne u krodhëm në mendime.
- Fol, moj bijë! - i tha Daniloja Radës nën mustaqe.
- Ç'do të ndodhte sikur shqiponja të hynte me dëshirën e saj në çerdhen e korbit? - na pyeti Rada.
Daniloja qeshi. Qeshëm edhe ne të, gjithë.
- Të lumtë goja, moj bijë! A dëgjove, o bujar?
Kjo punë s'bëhet! Kërko ndonjë pëllumbeshë, se ato janë të buta. - Me të thënë kështu, u nisëm e shkuam.
Magnati nxori shapkën, e flaku përdhe e iku me vrap, sa tundej dheu. Shiko se ç'vajzë ishte Rada, o petrit!
Po pra. Një natë ishim ulur e po rrinim. Papritur dëgjuam një këngë që vinte nga stepa. Shumë e bukur ishte kënga! Gjaku të ndizej në damarë kur e dëgjoje! Kjo këngë sikur të grishte diku, larg. Na magjepsi të gjithëve kjo këngë, saqë pas saj as që donim të jetonim, ose, po të jetonim të ishim mbretër të gjithë dheut!
Dhe ja, papritur, doli nga errësira një kalë me një kalorës dhe na u afrua duke i rënë violinës. U ndal pranë zjarrit, preu këngën dhe na shikoi me buzë në gaz.
- Ti je, o Zobar? - i thirri Daniloja, i gëzuar. Po, ky ishte Llojko Zobari.
Mustaqet i binin mbi supe dhe i përziheshin me flokët; sytë i ndritnin si yj të ndezur, buzëqeshja e tij shkëlqente, tamam si diell! Sikur qe derdhur kallëp në hekur bashkë me kalin. Rrinte pranë zjarrit dhe flaka ia praronte fytyrën. Kur qeshte, i ndritnin dhëmbët! Mos e paça kokën, në s'më bëri menjëherë për vete ky djalosh, para se të thoshte ndonjë fjalë apo të shihte se jam edhe unë në dynja!

Shiko, o petrit, shiko se ç'njerëz ka në botë! Ky, posa të shikonte në sy, ta fitonte zemrën. E kjo gjë nuk të përulte, po të bënte ta ndieje veten krenar. Po të kishe pranë një njeri të këtillë, bëheshe trim me' fletë. Këtyre rrallë u gjen shokun, o mik. Ja kështu! Tani dëgjo.
Rada tha:
- Ti, Llojko, i bie mirë violinës! Kush ta ka bërë këtë violinë që bie kaq bukur e kaq ëmbël?
Ai qeshi e i tha:
-E kam bërë vetë me dorën time! Nuk e kam prej druri, po prej gjoksit të një vajze që e kam dashur shumë! Telat i kam nxjerrë nga zemra e kësaj vajze. Kjo violinë ka vetëm një të metë: s'është vënë mirë në dyzen, por unë do ta ndreq, se jam i zoti ta përdor mirë harkun!
Merret vesh se po bënte çmos e po mundohej t'ia merrte menjëherë mendjen vajzës, që t'ia ndizte zemrën e kjo ta donte, po kësaj here nuk i ndezi. Rada ktheu kokën në anën tjetër, gogësiu si e mërzitur e tha:
- Kisha dëgjuar se Zobari është njeri i zgjuar e i shkathët, po tani e kuptova se bota gënjeka!
Tha kështu dhe u largua.
- Oho, bukuroshe! E shoh se dhëmbët i paske të mprehtë, - foli Llojkoja dhe i zbriti kalit. Sytë i ndritnin si zjarr. - Tungjatjetani, o vëllezër! A prisni mysafirë?
- Mirë se erdhe! - i tha Daniloja.
U puthëm, bëmë ca muhabet dhe pastaj ramë të flinim... Gjumë, po gjumë bëmë. Në mëngjes e pamë Zobarin me kokë të lidhur. Ç'kishte ndodhur! Kali i paskësh dhënë një shkelm natën në gjumë..,
Eh, eh, eh! Ne e kuptuam se ç'kalë dhe buzëqeshëm nën mustaqe. Edhe Daniloja buzëqeshi. E pse, a s'i shkonte përshtat Rada Llojkos?!
Ndenjëm ca kohë në atë vend: punën e kishim mbroth, Zobarin e kishim aty. Shok për kokën e shokut! I mençëm si plak. I vinte ndoresh për çdo gjë. Dinte shkrim e këndim në gjuhën ruse e në gjuhën hungareze. Kur fliste, të pëlqente të rrije ta dëgjoje, bile edhe sikur të mos kishe fjetur një muaj të tërë! Më vraftë rrufeja, në gjendej në botë ndonjë që të luante në violinë si Zobari! Sapo vinte harkun mbi tela, ta dridhte zemrën, kur e vinte për së dyti, të ngrinte zemra në vend. Këndonte e buzëqeshte. Kur e dëgjoja, më vinte edhe të qaja, edhe të qeshja. Më dukej sikur psherëtinte dikush me dhembje, sikur kërkonte ndihmë, ma shponte gjoksin si thikë, Ja, njëherë më vinte sikur stepa i tregonte qiellit përralla e tregime të trishtme. Sikur qante një vajzë që përcillte trimin! Trimi e thërriste vajzën në stepë. Dhe befas - hej! - kumbonte një këngë e vrullshme e plot jetë: dukej sikur edhe vetë dielli bëhej gati të hidhte valle në qiell me tingujt e kësaj kënge! Ja kështu, o petrit!
Kjo këngë të bënte të të dridheshin tërë damarët e trupit, të skllavëronte. Po të ngrihei në atë çast Llojkoja e të thërriste: «Merrni thikat, shokë!» - ne të gjithë do të hidheshim në luftë me thika në dorë kundër armikut që do të na tregonte ai. Llojkoja e bënte për vete njeriun, të gjithë e donin, e donin me gjithë zemër. Vetëm Rada nuk e përfillte djaloshin, bile tallej me të. Thellë në zemër e kishte plagosur Rada Zobarin, shumë thellë! Ai shtrëngonte dhëmbët dhe hiqte ato mustaqet e gjata; sytë e tij bëheshin të errët si ai honi, dhe ngandonjëherë shkrepnin për llahtar, sa të dridhej zemra. Natën shkonte larg në stepë, dhe atëherë violina e tij vajtonte gjer në mëngjes: varroste e qante lirinë e humbur. Ne rrinim e dëgjonim dhe e pyesnim veten: «Ç'do të ndodhë vallë?» E dinim se atëherë kur rrokullisen dy gurë njëri pas tjetrit, mos u fut midis tyre, se është rrezik. Kjo punë zgjati ca kohë.
Njëherë ishim mbledhur e bisedonim për punët tona.
Ishim të mërzitur, Daniloja i tha Llojkos:
- Këndona ndonjë këngë, o Zobar, na gëzo shpirtin. Ky i hodhi një sy Radës, që ishte shtrirë pak më tej dhe shikonte qiellin, pastaj mori violinën dhe zuri t'i binte. Atë natë violina e tij këndoi me të vërtetë si një zemër virgjëreshe. Llojkoja ia mori me zë:

Hop, hop, porsi shigjetë vrapon
në stepë kali im!
Një zjarr në gjoks më përvëlon,
dhe stepa s'ka mbarim!

Rada ktheu kokën, u ngrit, vuri buzën në gaz dhe e shikoi këngëtarin drejt në sy. Ky u ndez, siç ndizet agimi, dhe vazhdoi këngën:

Mjegulla mbuloi stepën tërë,
stepën e madhe si det.
Atje, o shok, në sheshet e gjëra,
agimi ynë na pret.
Vrapon kali im si ortek,
fluturon nëpër re,
dhe lelja e tij mend prek
hënën e bardhë, që fle.

Këngë, po këngë! Tani më s'ka njerëz që dinë të këndojnë kaq bukur! Rada foli me të tallur:
- Mos fluturo kaq lart, Llojko, se do të biesh me hundë në moçal dhe do të ndysh mustaqet.
Llojkoja e shikoi si ujk, po nuk i tha asgjë. E mbajti veten djaloshi dhe vazhdoi siç e kishte nisur:

Hop-hop! Sytë hapi se u gdhi,
agimi po na vjen!
Dhe diell’i zjarrtë me shkëndi
në gjumë po na gjen.

- Ja, kësaj i thonë këngë! - tha Daniloja. - Kurrë në jetën time s'kam dëgjuar një këngë të tillë! Në ju gënjej, djalli ma rrjeptë lëkurën dhe ma bëftë daulle! - Plaku kur ngrinte e ulte mustaqet, ngrinte e ulte supet. Të gjithëve na pëlqeu sa s'bëhet kënga e bukur e Zobarit! Vetëm Radës nuk i pëlqeu.
- Ja kështu zhuzhurinte njëherë një mizë, duke u munduar të dukej si shqiponjë, - u hodh e tha ajo si rrufe në të kthjellët.
- Radë, a mos kërkon të hash ndonjë kamxhik? - i thirri Daniloja.
Zobari përplasi shapkën përdhe e foli dyllë i verdhë:
- Ndalu, Danilo! Kalit me huqe i duhet një mëgojzë çeliku! Nëma mua vajzën për grua!
- Ama fjalë na the! - ia ktheu Daniloja duke qeshur. - Po të mundësh, merre vetë!
- Mirë! - iu përgjigj Llojkoja, dhe pastaj iu kthye Radës: - Moj çupë, dëgjomë pak dhe mos u mbaj kaq më të madh. Unë kam parë shumë vajza si ti. Ehe, sa shumë! Po asnjë nuk më ka prekur zemrën, siç ma ke prekur ti. Eh, Radë, ti ma ke copëtuar zemrën! Si do t'i bëhet kësaj pune? Do të bëhet ashtu si është shkruar... S'ka kalë në botë me të cilin të ikësh e të shpëtosh nga ajo që të është shkruar. Unë po të marr për grua, për fjalë të nderit, betohem përpara babait tënd dhe gjithë këtyre njerëzve. Po ti hap sytë: duhet t'i shtrohesh vullnetit tim. Unë jam njeri i lirë dhe dua të jetoj ashtu si dua vetë! - Dhe iu afrua Radës duke shtrënguar dhëmbët e duke zgurdulluar sytë. Pamë se i zgjati dorën. Ja, thamë ne, ky ia hodhi mëgojëzën këtij kali të stepës, Radës! Po papritur Zobari tundi duart dhe u shemb përdhe!...
Ç'ishte kjo çudi? Ra sikur ta paskësh goditur një plumb në zemër. Rada i pati hedhur kamxhikun prej lëkure rreth këmbëve, e pati hequr dhe përmbysur.
Vajza rrinte e shtrirë, pa lëvizur dhe buzëqeshte pa zë. Ne rrinim e bënim sehir të shihnim ç'do të ndodhte. Llojkoja rrinte përdhe dhe mbante kokën me të dyja duart, sikur kishte frikë se mos i çahej. Pastaj u ngrit i qetë e shkoi në stepë, pa hedhur sytë për të shikuar rreth e rrotull. Nuri më pëshpëriti:
- Ndiqe!
U nisa pas Zobarit, nëpër errësirën e stepës. Kështu, o petrit!
Makari zbrazi hirin e llullës dhe pastaj zuri ta mbushte me duhan. Unë u mbështolla më fort me mantelin tim dhe, i shtrirë përdhe, shikoja fytyrën e tij të moçme, të nxirë nga dielli dhe të rrahur nga era. Ai tundi kokën, i vrenjtur, pëshpëriti diçka, por nuk e kuptova se ç'tha: mustaqet e tij të thinjura lëvizën, era ia shpupurisi flokët. Ngjante me një lis plak që e kishte djegur rrufeja, por që mbahej ende i fortë, i shëndoshë dhe krenar për forcën e tij. Deti shushurinte në brigje, era përhapte shushurimën e tij nëpër stepë. Nonka nuk këndonte më, retë që kishin veshur qiellin e errësonin edhe më tepër natën e vjeshtës.
Llojkoja ecte ngadalë, kokëvarur me duar lëshuar poshtë, si lastarë shelgu; kur arriti në breg të lumit, u ul në një gur dhe psherëtiu. Psherëtiu kaq fort, sa m'u drodh zemra, sepse më vinte keq. Por unë nuk iu afrova. Zjarri nuk shuhet me fjalë. Kështu është? Po, po! Ndenji, një orë, ndenji dy, ndenji tri, pa lëvizur nga vendi.
Unë rrija shtrirë pak më tej. Nata ishte e ndritur, hëna kishte mbuluar me argjend tërë stepën. Syri shikonte tani gjer përtej larg.
Papritur pashë diçka: Rada kishte dalë nga çadrat dhe po afrohej me nxitim.
Mal m'u bë zemra nga gazi! «Mirë!» - thashë me vete, trime, po trime është Rada!» Iu afrua Zobarit, por ky nuk ia dëgjoi hapin. Ajo i vuri dorën mbi sup. Llojkoja u drodh, uli duart dhe ngriti kokën. Kur e pa Radën pranë, kërceu në këmbë me thikë në dorë! «Uh, - thashë, - do të therë vajzën! » U mata të sokëllija që të dëgjonin të gjithë, bëra të vrapoja, po në atë çast dëgjova:
- Hidhe thikën! Po të mos e hedhësh, do të ta mbush kokën me plumba!
Pashë se Rada kishte në dorë një pisqollë dhe e kishte marrë Zobarin në shenjë, mu në lule të ballit. Hej, djall o çupë! «Mirë, - thashë, - tani janë barabar të fortë, të shohim se ç'do të bëjnë»
- Dëgjo! - Rada futi pisqollën në brez dhe i foli Zobarit: - Nuk erdha që të të vras, po që të pajtohemi. Hidhe thikën! - Ai hodhi thikën dhe e shikoi i vrenjtur drejt në sy. E mrekullueshme ishte kjo pamje! E bukur! Dy veta rrinin në këmbë dhe e shikonin njëri-tjetrin si dy bisha të egra, dhe që të dy ishin të bukur: ai trim, ajo trimëreshë. I shikonte nga lart vetëm hëna e ndritur, dhe unë që isha fshehur aty pranë.
- Dëgjomë, Llojko, unë të dua, - i tha Rada. Ai ngriti supet, sikur duart dhe këmbët t'i kishte të lidhura. - Unë kam parë shumë trima, por ti je më trimi, më i bukuri dhe më i zoti nga të gjithë. Sikush nga këta qe gati të rruante mustaqet porsa t'i bëja unë një shenjë me sy, sikush qe gati të më binte në gjunjë, po ta kërkoja këtë gjë. Po asnjë s'më ka pëlqyer. Asnjë s'ishte trim i vërtetë dhe pas martese do të bëheshin si gra. Shumë pak kurbetë trima kanë mbetur në botë, Llojko, shumë pak! Nuk kam dashur kurrë në jetën time, Llojko, po ty të dua. Veç teje unë dua edhe lirinë! Llojko, unë e dua lirinë më shumë sesa ty. Por as pa ty nuk rroj dot, ashtu sikundër dhe ti nuk mund të rrosh pa mua. Kështu pra, dua që ti të jesh imi me mish e shpirt, dëgjon?
Zobari buzëqeshi.
- Dëgjoj, dëgjoj! Fjala jote ma ngroh zemrën! Fol, fol!
- Ja se ç'dua të të them tjetër, Llojko: sido të bësh e çfarëdo të bësh, unë do të të mposht! Ti do të jesh imi. Kështu pra, mos humb kohë më kot: do të të bëj të lumtur me të puthurat dhe ledhatimet e mia... Do të të puth me sa fuqi kam, Llojko! Ta dish se, kur të të puth unë, ti do të harrosh jetën tënde prej kapadaiu... Dhe këngët e tua të bukura, që tani i gëzojnë kaq shumë trimat kurbetë, nuk do të kumbojnë më nëpër stepë. Këngët e ëmbla të dashurisë do të m'i këndosh vetëm mua, Radës sate... Po ta them edhe njëherë: mos humb kohë më kot. Nesër ti duhet të më falesh mua si një shokut trim më të fortë. Do të më biesh në gjunjë përpara tërë bylykut të kurbetëve dhe do të më puthësh dorën e djathtë. Atëherë unë do të jem jotja.
Shiko se ç'kërkonte kjo djall vajzë! Një gjë e këtillë s'qe dëgjuar kurrë: pleqtë thonë se vetëm në kohën e vjetër, te malazeztë, trimat u faleshin vajzave, por te kurbetet kjo s'kishte ndodhur kurrë! A ka, o petrit, gjë më qesharake? Edhe sikur ta mendosh një vit të tërë, s'ke se si të shpikësh një tallje më të madhe!
Llojkoja kërceu më këmbë dhe klithi me një zë të vajtuar, sikur ta kishin plagosur në gjoks: kumboi tërë stepa. Rada u drodh, po nuk u tund nga vendi.
- Pra, mirupafshim nesër! Nesër do të bësh ashtu si të thashë. Dëgjon, Llojko?
- Dëgjoj! Do të bëj ashtu si thua, - i tha Llojkoja duke psherëtirë dhe i zgjati dorën. Ajo as që i hodhi sytë ta shikonte, ai u lëkund si një dru që e ka thyer era dhe u shemb përdhe, duke qarë me ngashërim e duke qeshur.
Shiko se qysh e mundoi djaloshin Rada e mallkuar!
Mezi e solla në vete.
Ehej! Djall o punë! Përse vallë njerëzit duhet të vuajnë kaq shumë?
Kujt i pëlqen të dëgjojë se qysh rënkon e qysh copëtohet me dhembje zemra e njeriut? Mendohu e më thuaj!...
U ktheva në çadra dhe u tregova pleqve për të gjitha ato që kisha parë e dëgjuar. Ata u menduan sa u menduan, pastaj vendosën të prisnin e të shihnin se ç'do të ndodhte. E ja ç'ndodhi. Kur u mblodhën në mbrëmje rreth zjarrit, erdhi edhe Llojkoja. Ishte shumë i tronditur e i tretur nga vuajtjet e asaj nate, sytë i kishin hyrë thellë në zgavrat. Uli kokën përdhe e na tha:
-Dëgjoni se ç'dua t'ju them, o shokë! Një natë të tërë e pyeta zemrën time dhe e kuptova se duhet të heq dorë nga jeta e lirë që kam bërë gjer më sot. Në këtë zemër s'ka vend për gjë tjetër veçse për Radën! Ja, shikojeni Radën e bukur! Buzëqesh si një mbretëreshë! Kjo e do lirinë e saj më shumë se më do mua, po unë e dua Radën më shumë se lirinë time, dhe kam vendosur që t'i bie në gjunjë Radës, sepse kështu ka bërë emër kjo, sepse i pëlqen ta shohin të gjithë se qysh bukuria e saj e mposhti trimin Llojko Zobar, i cili më parë lozte me vajzat si macja me miun. Pastaj kjo do të bëhet gruaja ime, do të më puthë dhe do të më përkëdhelë, kështu që sot e paskëndaj unë nuk do t'ju këndoj më juve, e nuk ka për të më ardhur keq që po e humbas lirinë! Kështu, moj Radë? - Ai ngriti sytë dhe e shikoi i vrenjtur. Rada rrinte e heshtur, tundi kokën me mburrje dhe i bëri shenjë që t'i binte në gjunjë. Ne shikonim dhe nuk kuptonim asgjë. Na vinte të iknim nga sytë këmbët, që të mos shihnim se qysh Llojko Zobari do t'i binte ndër këmbë një vajze, le të ishte kjo bile edhe Rada e bukur! Na vinte turp, na vinte keq, na bëhej zemra copë!
- Eja! - i thirri Rada Zobarit.
- Dale, mos u ngut, mos u mërzit.., - i tha ai duke qeshur... Kjo s'ngjante me të qeshur, po me një kumbim gjëmëmadh.
- Ja si qëndron puna, shokë! Ç'duhet të bëj? Ja, dua të shikoj nëse Rada ime e ka zemrën kaq të fortë si u lëvdua. Ja, ta shikojmë! Ju, vëllezër, më falni!
As që kuptuam se ç'donte të bënte Zobari, sepse përnjëherësh pamë se Rada u rrokullis përdhe. Zobari i kishte ngulur në gjoks gjer te milli thikën e tij të përkulur. Ne u ngurosëm.
Rada hoqi thikën nga gjoksi dhe e hodhi përtej, shtrëngoi plagën me një cullufe të flokëve të saj të zezë, buzëqeshi dhe foli me zë të lartë dhe të kulluar:
- Lamtumirë, Llojko! E dija se kështu do të bëje!...
- Dhe vdiq...
A more vesh se ç'vajzë ishte kjo, o petrit. Qoftë e mallkuar në jetën e jetës, se me të vërtetë ishte djalli vetë!
- Po tani do të të bie në gjunjë, moj mbretëreshë krenare! - thirri Llojkoja sa u tund tërë stepa dhe pastaj ra përdhe duke puthur këmbët e Radës së vdekur dhe nuk lëvizi më. Ne hoqëm shapkat dhe ndenjëm të heshtur.
Ç'thua për këtë punë, o petrit? Po, po! Nuri tha: «Duhet ta lidhim!...» Asnjeri nuk ngriti dorën ta lidhte Llojko Zobarin, dhe Nuri vetë e dinte këtë gjë. Nuri tundi dorën dhe u largua. Në këtë mes Daniloja u ul, mori thikën që kishte hedhur Rada dhe e shikoi një copë herë. I dridheshin mustaqet e thinjura. Në thikë nuk qe mpiksur ende gjaku i Radës dhe kjo thikë ishte shumë e përkulur dhe e mprehtë. Pastaj Daniloja iu afrua Zobarit dhe ia futi thikën nga shpina drejt në zemër. Mos harro se ushtari plak Daniloja qe babai i Radës!
- Të lumtë dora! - tha Llojkoja duke iu kthyer Danilos dhe shkoi të piqet me Radën. Ne rrinim e shikonim. Rada dergjej e vdekur, duke shtrënguar në gjoks një cullufe flokësh. Sytë e saj të hapur shikonin qiellin e kaltër. Në këmbët e saj qe shtrirë trimi Llojko Zobari. Flokët i kishin rënë mbi fytyrë dhe ia kishin mbuluar fare.
Rrinim dhe mendoheshim. Plakut Danilo i dridheshin mustaqet, vetullat e dendura i vareshin. Shikonte qiellin i heshtur, Nur plaku, me flokë të thinjur në ngjyrë argjendi, kishte rënë përmbys e qante me ngashërim.
Kishte hak të qante, o petrit!
...Po të udhëtosh, shiko gjithnjë rrugën e mos e kthe kokën as në të djathtë, as në të mëngjër. Shko përpara. Po të bësh kështu, nuk do të kalbesh më kot. Kaq kisha për të thënë, o petrit.

Makari heshti, futi llullën në qesen e duhanit, kopsiti xhamadanin në gjoks. Kishte nisur e binte një vesë shi, era frynte fort e më fort, deti rrapëllinte i mbytur e i pezmatuar. Njëri pas tjetrit, kuajt i qenë afruar zjarrit, që po shuhej, e na shikonin me sy të mëdhenj e të urtë, të palëvizur. Tani na kishin rrethuar nga të gjitha anët.
- Hi, hi! - u thirri Makari me zë të butë dhe, duke ia përkëdhelur me pëllëmbë qafën e kalit të tij arab, më tha: - Flemë tani.
Mbuloi kokën me mantel, u shtri përdhe dhe e zuri gjumi. Mua s'më merrte gjumi. Shikoja nëpër errësirë stepën dhe më dukej sikur shihja përpara fytyrën e bukur e krenare të Radës. Kjo shtrëngonte me dorë një cullufe të zezë mbi plagën e gjoksit, dhe nëpër gishtërinjtë e saj të zeshkët e të hollë gjaku pikonte pika-pika e binte përdhe si ca yj të kuq si prushi.
Pas saj, hap pas hapi, vinte trimi i madh Llojko Zobari. Në fytyrë i vareshin flokët e tij të zezë e të dendur dhe që nën këta flokë binin kokrra lotësh të ftohtë si breshër.
Shiu zuri të binte fort e më fort dhe deti i këndonte himnin e zymtë dhe madhështor çiftit krenar të kurbetëve të bukur, Llojko Zobarit dhe Radës, çupës së ushtarit plak Danilo.
Dhe këta të dy silleshin rrotull nëpër errësirën e natës, të qetë e pa zhurmë, po kurrën e kurrës Llojkoja i bukur nuk mund ta arrijë Radën krenare.

---------------------------------------------------------------
*) Bej, çifligar, në Hungarinë e vjetër.
**) Fisnik, çifligar në Poloninë e vjetër.

[Askusho]

MAKSIM GORKI
(1868-1936)




HANI DHE I BIRI

Shqipëroi: Mitrush Kuteli




- Na mbretëronte në Krime një Han me emrin Mosolaim el-Esvab, që kishte një djalë, Tolaik Algallanë...
Kështu filloi tartari, një lypës i verbër që rrinte mbështetur në trungun e murmë të një druri, tregimin e tij, një gojëdhënë të lashtë nga ato të gadishullit të Krimesë, kaq të pasur në kujtime. Një grumbull tartarësh të veshur me dolloma me ngjyra të çelura dhe me ca takije të qëndisura me fije ari, rrinin rreth plakut, ulur në gurët e gërmadhave të pallatit të hanëve, që e kishin shembur e shkatërruar shekujt. Po ngrysej. Dielli po perëndonte ngadalë në det; rrezet e tij të kuqe depërtonin nëpër gjethet që rrethonin gërmadhat dhe shtroheshin si ca njolla zjarri mbi gurët e mbuluar me myshk dhe me dredhëza të gjelbra. Era shushurinte nëpër fletët e rrapeve pleq, që murmurisnin, sikur nëpër ajër të rridhnin përrenj të padukshëm.
Zëri i të verbrit ishte i dobët, i dredhur. Në fytyrën e tij tërë zhubra nuk dukej gjë tjetër, veçse qetësi; fjalët i rridhnin nga goja varg e varg, sikur t'i paskej mësuar përmendsh dhe, përpara dëgjuesve ngrihej përfytyrim i kohërave të perënduara, plot epshe që të bëjnë të rrëqethesh.
- Hani ishte plak, - tha i verbri, - po kishte shumë gra në haremin e tij. Ato e donin plakun, sepse ai ishte edhe i fortë dhe sepse ledhatimet e tij ishin të ëmbla e plot zjarr. Gratë do të duan gjithnjë atë që është i zoti t'i përkëdhelë siç i përkëdhelte ai, megjithëqë flokët mund t'i ketë të bardhë dhe fytyrën tërë rrudha. Bukuri është fuqia dhe jo lëkura e brydhët ose të kuqtë e fytyrës.
Të gjitha e donin Hanin, po ai donte më tepër një vajzë kozaku, skllave të rrëmbyer nga stepat e Dnjeprit dhe e përkëdhelte gjithnjë më shumë sesa gratë e tjera të haremit të tij. Të gjitha këto ishin të bukura si lulet në pranverë dhe bënin një jetë shumë të mirë. Hani jepte urdhër që t'u gatuanin grave shumë lloje gjellërash të shijshme dhe ëmbëlsira dhe i linte të hidhnin valle, siç ua desh e bardha zemër ...
Vajzën kozake e thërriste shpeshherë në kullën e tij, prej nga dukej deti, dhe i jepte çdo gjë që i duhet një femre për të qenë e lumtur; ëmbëlsira, lloj-lloj stofërash të ndritura, ar, xhevahire nga të gjitha ngjyrat, muzikë, zogj këngëtarë që s't'i ka zënë syri e s't'i ka dëgjuar veshi, të sjellë nga vendet e largëta; dhe ledhatimet e zjarrta të dashnorit. Dëfrente me të ditë të tëra në kullën e tij, duke u prehur pas andrallave të jetës, sepse tani e kishte mendjen të fjetur se i biri Algallai, do ta ruante lavdinë e mbretërisë. Ky djalosh bridhte si një ujk nëpër stepat ruse dhe kthehej gjithnjë me shumë plaçka lufte, me femra të reja, me lavdi të re, duke lënë prapa tmerr e hi, kufoma dhe gjak.
Njëherë, mbasi u kthye Algallai nga një vërshim që kishte bërë kundër rusëve, u bënë festa të mëdha për nder të tij dhe ftuan në këto festa të gjithë princat e gadishu1lit, u bënë lodra e dëfrime dhe për të provuar zotësinë e krahut, trimat qëlluan me shigjeta sytë e robërve të luftës dhe pastaj ngritën dolli për nder të trimërisë së Algallait, që ishte tmerri i armiqve dhe mburoja e mbretërisë të hanatit. Plaku han ishte krenar për lavdinë e djalit. Ai qe i kënaqur se pas vdekjes së tij mbretëria do të binte në një dorë të fortë.
E ndiente veten të lumtur dhe, duke dashur që t'i tregonte të birit dashurinë e tij të madhe, mori kupën në dorë dhe foli përpara gjithë princave dhe të parëve të vendit:
- Ti, Algalla, je një djalë i mirë! Lavdi i qoftë allahut dhe i nderuar qoftë emri i profitit të tij!
Të gjithë të grishurit lavdëruan me zë të lartë emrin e profitit. Dhe hani vazhdoi:
- Allahu është i madh! Që në të gjallët tim allahu më ngjalli të ritë tim te biri im trim dhe ja tani shoh me sytë e pleqërisë se atëherë kur dielli do të shuhet për mua dhe kur krimbat do të më brejnë zemrën, unë do të vazhdoj të jetoj nëpërmjet djalit tim! Allahu është i madh dhe Muhameti është profiti i ti! Kam, një djalë të mirë, krahun e ka të fortë dhe mendjen të ndritur. Algalla, më thuaj, ç'dhurata kërkon të të japë babai yt? Kërkomë ç'të duash, dhe unë jam gati të ta jap...
Zëri i Hanit plak nuk qe shuar edhe, kur Tolaik Algallai u ngrit dhe foli dhe sytë e tij të zinj si deti natën, u mbushën plot shkëndija, si ata sytë e shqiponjës së malit:
- Baba e zot! Nëma atë skllaven ruse!
Hani heshti një çast, aq sa i duhej për të mbytur dridhmat e zemrës dhe pastaj foli me zë të fortë dhe të vendosur:
- Merre! Me të mbaruar gostia, do të jetë jotja. Trimit Algalla iu ndezën faqet si prush. Sytë e tij si ca sy shqiponje shkëlqyen nga lumturia pa fund e anë dhe, duke u ngritur në këmbë, i tha Hanit, babait të tij:
- Baba e zot, unë ia di vleftën dhuratës që po më fal! Ia di... Jam skllavi yt dhe biri yt. Kërkomë gjakun dhe do të ta jap pikë për pikë e çast për çast, jam gati të vdes njëzet herë për ty!
- Nuk dua asgjë, - i tha hani, dhe koka e tij me flokë të bardhë, e ngarkuar me lavdinë e viteve të shumta dhe të trimërive të shumta, u var në gjoks.
Pas pak mbaroi gostia, dhe të dy, babai dhe djali, dolën pa bërë zë, nga pallati, krah për krah, dhe morën udhën që shpinte për në harem.
Nata ishte e errët, retë e zeza që mbulonin qiellin si me një perde të trashë, nuk linin të dukeshin yjet dhe hëna.
Babai dhe djali ecën një copë herë nëpër errësirë. Papritur, Hani Asvab hapi gojën e tha:
- Jeta ime po shuhet ditë për ditë, zemra ime e plakur po rreh përherë e më dobët dhe zjarri i gjoksit, po më platitet. Ledhatimet e zjarrta të kësaj skllaveje ishin drita dhe zjarri i jetës sime... Më thuaj, Tolaik, më thuaj: me të vërtetë kërkon të ma marrësh këtë skllave? Merr njëqind gra nga haremi im, merri të gjitha, po vetëm skllaven ruse lërma!...
Tolaik Algallai heshti dhe psherëtiu.
- Sa ditë më kanë mbetur mua për të jetuar? Edhe pak ditë do të rroj mbi dhe... Gëzimi i fundit i jetës sime është kjo, skllavja ruse. Ajo më njeh e më do. Tani kur s'do ta kem më atë, kush do të më dojë mua, plak njeri, kush? Asnjë nga të gjitha femrat që kam në harem, asnjë, o Algalla!...
Algallai rrinte i heshtur...
- E si do të rroj unë, duke ditur se ti e shtrëngon në krahë, se ajo fle me ty? Kur është fjala për femra, s'ka as baba, as bir, Tolaik! Për gratë ne të gjithë jemi vetëm meshkuj, o bir... I dhimbshëm do të jetë mbarimi i jetës sime... Do të kishte qenë më mirë të më hapeshin të gjitha plagët e trupit dhe të më rridhte tërë gjaku; do të kishte qenë edhe më mirë, o bir, të vdisja kësaj nate!
Djali s'nxirrte zë... U ndalën te dera e haremit dhe ndenjën një copë herë përpara saj, pa folur, kokëvarur. Rreth tyre nata ishte e errët; retë vraponin nëpër diell dhe era lëkundte drurët, fërshëllente, sikur këndonte një këngë vajtimi...
- Kam shumë kohë që e dua, baba... - foli me zë të ulët Algallai.
- E di... Po unë di edhe se ajo nuk të do... - ia ktheu Hani.
- Më bëhet zemra copë kur e kujtoj.
- Po vallë a mos zemra ime plakë është e gëzuar tani?
Heshtën përsëri. Algallai psherëtiu.
- Më duket se ai mullai i urtë më pat thënë të vërtetën: gruaja i sjell vetëm të keqe burrit. Kur është e bukur u zgjon dëshirën të tjerëve, të shoqin e hedh në xhehnemin e zilisë; kur është e shëmtuar, i shoqi vuan nga nakari për ata që kanë gra të bukura; kur s'është as e bukur, as e shëmtuar, burri e stolis dhe, duke e kuptuar pastaj se gënjen veten, vuan përsëri nga shkaku i kësaj gruaje...
- Urtësia s'është një bar për të shëruar dhembjen që të bluan zemrën, - tha Hani.
-Të kemi mëshirë për njëri-tjetrin, baba...
Hani ngriti kokën dhe e shikoi me trishtim të birin.
- Ta vrasim, - tha Tolaiku.
- Ti e do veten tënde më shumë se këtë vajzë dhe se mua, - iu përgjigj ngadalë Hani, i pikëlluar.
- Edhe ti si unë je!
Heshtën përsëri.
- Po! Edhe unë jam si ti, - foli hani me trishtim. Dhembja e madhe e kishte rrëgjuar e bërë çilimi.
- Ç'thua, e vrasim?
- S'ta jap dot! Nuk mund! - thirri Hani.
- As unë nuk e mbaj dot dhembjen. Ja shkulma zemrën nga gjoksi, ja nëma atë!...
Hani heshti.
- Ta hedhim në det që lart nga shkëmbi:
- Ta hedhim në det që lart nga shkëmbi, - përsëriti Hani fjalët e të birit, si një oshëtim të zërit të Tolaikut.
Pastaj hynë në harem, ku vajza flinte shtrirë në një qilim të bukur. U ndalën përpara saj dhe e shikuan një copë herë. Nga sytë e hanit plak rridhnin lot, që zbrisnin nëpër mjekrën e tij bojë argjendi e shkëlqenin si ca sumbulla margaritari; i biri, me sytë të ndritur si zjarr, i rrëqethur nga epshi që mezi e zotëronte, shtrëngoi dhëmbët dhe zgjoi nga gjumi vajzën kozake. Ajo u zgjua dhe në fytyrën e saj të brydhët dhe të trëndafiltë si agimi, sytë qeshën si dy lule të kaltra. Ajo nuk e vuri re Algallanë dhe i zgjati Hanit buzët e saj të kuqe.
- Puthmë, o shqiponjë!
- Vishu... Eja me ne, - i tha me zë të butë Hani. Vetëm atëherë vajza e pa Algallanë, pa lotët në sytë e shqiponjës dhe, meqë ishte e mençme, e kuptoi se ç'do të ndodhte.
- Po vij, - tha ajo. - Po vij. A mos kini vendosur që unë të mos jem as e njërit, as e tjetrit? Kështu vendosin ata që kanë zemër të fortë. Po vij!
U nisën të tre, të heshtur, për në det. Ecën nëpër shtigje të ngushta. Era gumëzhinte...
Vajza, e brishtë, e dobët, u lodh shpejt, po duke qenë krenare, nuk u ankua.
Kur djali i Hanit vuri re se ajo po mbetej prapa, e pyeti:
- Ke frikë?
Ajo e shikoi me përçmim me ata sytë e ndritur dhe i tregoi këmbën e gjakosur.
- Hajt të të marr në krah! - i tha Algallai, duke zgjatur duart. Po vajza përqafoi Hanin plak. Hani e ngriti në krahë, si pendë të lehtë dhe e çoi, ndërsa ajo largonte me duar degët e anuara mbi shteg që të mos ia godisnin sytë Hanit. Ecën shumë kohë. Dhe ja, u dëgjua nga larg deti që buçiste. Atëherë Tolaiku, që vinte prapa tyre, i tha të atit:
- Më lër të shkoj përpara, sepse nuk di pse ç'po më shtyn që të të godas me hanxhar rrëzë qafës!
- Shko përpara! Allahu me të madh të tij do të dënojë për këtë mendim, ose do të të falë, ashtu siç bën emër ai vetë. Unë, si baba, po të fal, sepse e di se ç'është dashuria.
Më në fund, ja edhe deti, përpara tyre, poshtë i thellë, i zi, i pakufishëm. Valët buçisnin me zë të, mbytur rrëzë shkëmbinjve, një ndjenjë tmerri përshkon zemrën dhe e bën të ngrijë si akull.
- Lamtumirë! - tha Hani dhe e puthi vajzën,
- Lamtumirë! - tha Algallai dhe i bëri një temena.
Vajza shikoi Hanin, shikoi detin ku kumbon in valët dhe u tërhoq një hap, duke shtrënguar gjoksin me të dy duart.
- Hidhmëni në hon, - u tha ajo...
Algallai zgjati krahët duke psherëtirë, por Hani e kapi më parë vajzën në krahë, e shtrëngoi me fuqi në gjoks, e puthi dhe, duke e ngritur mbi krye, të tij, e hodhi nga shkëmbi i lartë në det.
Valët godisnin shkëmbin dhe kumbonin poshtë dhe buçitja e tyre ishte kaq e egër, saqë as njëri, as tjetri nuk dëgjuan zhurmën e trupit që ra në ujë. Nuk dëgjuan as klithmë, asgjë. Hani u përkul mbi një shkëmb dhe shikoi i heshtur mjegullën e largët, atje ku deti puthej me retë, atje që ku vinte rrapëllima e mbytur e valëve. Era ia shpupuriste mjekrën e bardhë. Tolaiku rrinte në këmbë pranë tij dhe, duke mbuluar fytyrën me të dy duart, qëndronte i palëvizur dhe i heshtur - si një shtyllë guri. Koha kalonte. Retë lundronin në qiell njëra pas tjetrës, siç i çonte era. Këto re ishin të zeza dhe të rënda si mendimet e Hanit plak, që rrinte majë shkëmbit të lartë mbi det.
- Eja të shkojmë, baba, - i tha Tolaiku.
- Prit edhe pak ..., - pëshpëriti Hani, i cili sikur mbante vesh për të dëgjuar diçka. Dhe përsëri kaloi ca kohë. Poshtë dallgët gumëzhinin pa pushim; era i përplaste me furi rrëzë shkëmbit duke fërshëllyer midis drurëve.
- Eja, baba...
- Prit edhe pak...
Tolaik Algallai i tha shumë herë: «eja, baba», - po hani nuk lëvizi nga vendi ku kishte humbur gëzimin e ditëve të fundit të jetës së tij.
Por çdo gjë ka mbarim! Më në fund Hani u ngrit, krenar dhe i fortë, vrenjti vetullat dhe foli me zë të mbytur:
- Eja të shkojmë...
- U nisën. Po pas pak Hani u ndal.
- Pse të vij? Ku të vij, o Tolaik? - e pyeti ai të birin. - E ç'ta dua unë jetën tani, kur e humba atë që doja? Jam plak dhe tani nuk do të më dojë më askush. Dhe kur nuk të do askush, - s'ka përse të rrosh në botë.
- Ti ke lavdinë dhe pasurinë, baba...
- Nëm vetëm një të puthur të saj dhe merri të gjitha lavditë dhe pasuritë për shpërblim! Të gjitha këto janë sende të vdekura; vetëm dashuria e gruas është e gjallë. Pa dashuri, njeriu s'ka përse rron në botë, është si një lypës dhe jeta e tij është për të vajtuar! Rri me shëndet biri im Allahu të ruajtë gjithë ditët dhe gjithë netët e jetës sate. - Pastaj Hani u kthye dhe shikoi detin.
- Baba! - thirri Tolaiku. - Baba!... - Vetëm kaq mundi të thotë, sepse s'ka se c'i thuhet gjë tjetër një njeriu të cilit vdekja i buzëqesh, s'ka ç'i thuhet për t'i ngjallur në shpirt dëshirën e jetës.
- Lërmë...
- Allah...
Ai e di...
Hani iu afrua me hapa të shpejtë buzës së greminës dhe që aty u hodh në det. I biri nuk e ndali; s'pati kohë ta ndalte. Dhe përsëri nuk u dëgjua asgjë, as klithmë, as zhurmë trupi që bie. Vetëm valët rrapëllinin pa pushim në gjeratoret dhe era këndonte një këngë të vrazhdë.
Tolaik Algallai ndenji e shikoi një copë herë detin, dhe pastaj tha me zë të lartë:
- O allah! Më jep edhe mua një zemër kaq të fortë si zemra e babait!
Dhe pasta i u zhduk nëpër errësirën e natës...
Kështu vdiq Hani Mosolaim EI-Asvabi dhe hipi në fron të Krimesë Hani Tolaik Algallai.