A ishte Pater Gjergj Fishta, fashist?!

[angmokio]

Do të ishte botimi i fundit historik i pak ditëve më parë të historianit Prof. Arben Puto, që të ngjallte një furi të paparë tek njerëzit që merren me letrat shqipe. At Gjergj Fishta dhe Konica, mes të tjerëve, ishin në syrin e ciklopit. Për At Gjergj Fishtën, poetin kombëtar, aludimi ishte i thjeshtë: përshëndetja e fashizmit dhe marrja e beneficeve prej tyre në këmbim të heshtjes së tij ishte bërë me dashje. Patetikët nuk mund ti shpëtonte ky rast për tu hedhur: Si? Ati? Kurrën e kurrës. Si edhe herë tjetër, njerëzit u përpoqën të kthejnë sytë tek studiuesit. Për fat, njëri prej tyre, Tonin Çobani, me vitet e shumta të punës për të jo vetëm që përvijoi qëndrimin e dikurshëm, të mbajtur në një përmbledhje esesh të tij, por shkoi dhe më tepër: Duke argumentuar sepse i gjithë qëndrimi i tij duhej justifikuar. “Akademia Italiane nuk mund të ngatërrohet me fashizmin italian dhe strukturat e tij. Fishta ishte anëtar i Akademisë Italiane”, shkruan ai për Milosaon.
Për hir të së vërtetës, faktet janë kokëforte dhe para tyre argumentet gjithnjë e humbin betejën. “Gjergj Fishta vdiq në vitin 1940, kur vendi ishte në kulmin e zisë së robërisë, kurse ai vetë në majën e një lavdije, përndritja e së cilës ngjante ogurzesë në sfondin mortor fashist”, shkruan Ismail Kadare në një monografi për të. Më poshtë, shkrimtari nuk mund të mohojë zhgënjimin kur shprehet se varrimi i tij i organizuar me madhështi nga qeveria kuislinge shqiptare, nga kleri katolik vendas e nga Vatikani shtuar me pjesëmarrjen e jashtëzakonshme të mëkëmbësit të Italisë në Shqipëri Françesko Jakomoni, ishte njëkohësisht varrimi i një epoke në letërsinë shqipe.
Fjalë të rënda, por nga goja e Kadaresë, mbarin një ngjyresë e cila nuk mund të mohohet. Letrarët e asaj kohe, por më së shumti ata që erdhën më pas nuk mund tia falnin. Z. Çobani në përmbledhjen e tij me ese bën një përcaktim sërish në mbrojtje të figurës së tij. “Ky përjetim intensiv dhe polariteti i skajshëm i kulturave që përplaseshin në Shqipëri do të mbanin përherë ndezur te Gjergj Fishta një shpirt të trazuar, që do të realizohej me shpërthime spontane e shprehje të zgjedhura gjuhësore të veprës së tij letrare”. Është nga thëniet më përcaktuese për karakterin e tij.
Kalvari postmortor i Atit fillon aty nga viti 1949. Për gati një dekadë, ai kish humbur disi në përpjekjet e shqiptarëve për ti mbijetuar Luftës së Madhe dhe shëndrrimit të egër të komunistëve. Pak ditë para Krishtlindjeve 49, Enver Hoxha, në një fjalim të mbajtur para tiranasve e akuzoi publikisht. Dyzimi kishte marrë fund. Ai sishte më ai poeti kombëtar, por njeriu që përshëndeti Fashizmin. E gjithë ajo përpjekje titanike e burrit në lëmin e krijimit dhe i gjithë ai angazhim politik në favor të çështjes shqiptare ishte barazuar me zero. Letrarët e kohës mbyllën gojën. Klerikët u tkurrën: Kohë të këqia po mbërrinin. Evidenca të shumta flasin kundër Fishtës dhe mbështetjen e tij fashiste. Plaku, ndërkohë që i afrohej të 70-tave, një moshë që atëherë ishte shumë e thyer sipas një dëshmimi në hetuesi të një kleriku thuhej se :”Disa muaj para se Shqipnia të pushtohej nga Italia, në një bisedë miqësore që pata me pater Gjergj Fishtën, mësona nga ai se Italia së shpejti do të na çlironte nga regjimi shtypës i Ahmet Zogut”. Por një dëshmi tjetër, që edhe kjo vendoset në një libër të Rakip Beqajt, një misionari të Sigurimit, është edhe më e çuditshme. Ai i konfesion konsullit të përgjithshëm italian Koch në vitin 1933 në ligjëratë të drejtë: “E vetmja mundësi jetesë për Shqipërinë, sipas gjykimit të At Fishtës, që dukej se fliste në emër të urdhrit të tij është ajo që Shqipëria të vihet nën një mandat, të cilin Italia duhet ta marrë nga Lidhja e Kombeve”, përfundon relacionin.
Të jetë e vërtetë se kjo është bërë me gjithë zemër. Pietro Kuaroni, misionari që përgatiti pushtimin gati dhjetë vjet më parë, në kujtimet e tij e përshkruan gati me nota poetikë patër Fishtën: ”françeskanët ishin urdhër shqiptar mbi gjithë të tjerët, sepse ata ishin të shkëlqyer nga i pari tek i fundit, nga Ati i përgjithshëm për lavdinë e Urdhrit, patër Gjergj Fishta, poet e senator italian, që i rrotullonte ata sytë e mrekullueshëm të zinj, lëmonte mustaqet e tij prej musketieri dhe bënte të ndritnin dhëmbët e tij të bardhë”. Duhet të pranoj se kurrë, si në Shqipëri, unë nuk kam admiruar fuqinë transformuese të kishës katolike, thekson burri që i njohu si askush tjetër shqiptarët. Po vetë Fishta? E gjithë ajo që mungon në studimet tona, monografitë e vërteta të bashkëkohësve, tashmë na bëjnë një nga dëmet më të mëdha për patër Fishtën. Italianët e asaj kohe mëtojnë se filofashizmi i Fishtës, besohet është në dukje dhe shërbente sipas tyre që kisha katolike shqiptare të kishte të njëjtat privilegje si jo simotër italiane. A duket si justifikim? De Roca hedh një vështrim interesant duke e shpjeguar këtë: me një sens protagonizmi tashmë në fund të jetës që kur i shkruante françeskani Musolinit (Promemoria e Fishtës pa datë, por e shkurt apo marsit 1940 në ASMAE, Sottosegretariato Albania), shumica e popullsisë për fat të keq i u bindje “parimeve morale e shoqërore aziatike” dora fashiste i dukej poetit shpëtimtare për fatet e vendit të tij. Ndoshta jemi përpara një iluzioni pleqërie, sidomos, shton ai në fund. Tek “Miti antifishtjan”, studjuesi ndoshta më i apasionuar pas tij mbas viteve 90, Çobani kemi një dëshmi tjetër që lidhet me fjlët e fundit, që ai ia beson një italiani”Jo për tjetër, por sepse po lë armikun mbi truallin shqiptar më vjen keq që më duhet të vdes”...Këtë publicisti nuk e konfirmon dot dhe në vazhdën tonë patetike kjo duket e tepërt. Madje duket edhe disi e pavërtetë. Edhe pse “Hylli i Dritës”, që e drejton ai nuk botohet në kohën e pushtimit për të shmangur konjukturën, pak kohë më vonë mesazhi i tij drejtuar Vikor Emanuelit i hedh poshtë të gjitha...”...Të himt e Italis në luftë, të himt e ushtrisë gjermaane në Paris u dhanë shkeljmin demokracive, idetë e revolucionit francez u zhgulën, hinë në të kaluemen, hinë në shtillin e pamasë të historisë qi kjo”.... ”përkundër saj nji botë e re shifet kah ngrihet, që i sjell syt kah dy persona-zheni qi kan sod fatin e popujve në dorë:kah Musolini e Hitleri”, e citon Prof. Arben Puto. Por figura e patër Fishtës sështë kaq e lehtë për tu parë. Vetëm pak muaj para se të mbyllë sytë, më 26 shkurt 1940, patër Fishta mban një fjalim në Romë, ku mes të tjerave shpjegon se “Përgjatë rrjedhës së shekujve, të ndryshëm kanë qenë pushtuesit në Shqipëri, por asnjëri prej tyre nuk e nënshtroi dhe nuk e pushtoi dot shpirtin e shqiptarit”. Shpjegim interesant dhe me finesë në kushtet e pushtimit të vendit, ku shumë intelektualë e quajnë një lloj zgjidhje.
Megjithëkëtë, figura e Fishtës bëhet më e afërt me publikun me dritëhijet e tij ndërsa përpjekjet për ta afruar dhe larguar nga mjedisi i tij mbeten disi të kota. Me një mal zhgënjimesh nga bashkatdhetarët e tij, kolegët, fqinjët duken se të gjithë skenarët janë të mundshëm. Por ajo e një lloj komforti drejt pleqërisë duket më e besueshme. Plaku zgjodhi të ishte akademik, ta mbante mirë me fashistët ashtu si një poet shumë më i madh se ai, Ezra Paund (atëherë shumë më i ri në moshë dhe nga një vend armik me Italinë) bëri në të njëjtën kohë. Dhe, flamuri italian me sëpatat e Liktorit dukej “normal” mbi arkmortin e tij. Një gjë, që komunistët sdo tia falnin kurrë, ndërsa shumë nga kolegët do të fërkonin të kënaqur duart, sepse parandjenin që vetëm kështu do ti humbte emri, një kundërshtari që smund të luftohej direkt me armët e Zotit: ndershmërinë dhe vetveten. Në këtë hulli, do mjaftonte vetëm “Lahuta e Malcisë”, krahas veprave të tjera, që patër të mos humbiste...edhe pse në fund të jetës e mendoi si të mirëqenë fashizmin... Historiani italian Dela Roka do e trajtonte pa mëshirë legjendën e shqiptarëve duke e kthyer në një personazh real të historisë patetike shqiptare.

Nga Roberto Moroco dela Roka*

Pak javë pas agresionit italian eksponentët më të lartë të bashkësisë katolike shqiptare shprehnin zyrtarisht pëlqimin e tyre për regjimin e ri, duke e rreshtuar kështu gjykimin e tyre politik krahas atij të krerëve myslimanë dhe ortodoksë të vendit. Dhe më 4 maj Mëkëmbësia italiane mund të raportonte nga Tirana: ”...gjithë ipeshkvinjtë katolikë të Shqipërisë duke qenë të pranishëm përfaqësuesi i etërve françeskanë dhe rektori i kolegjit të Jezuitëve të Shkodrës, erdhën në selinë e Mëkëmbësisë për të shprehur ndjenjat e besnikërisë së tyre ndaj Mbretit Perandor dhe ndaj Duçes dhe për të më komunikuar kënaqësinë e tyre të plotë për gjendjen e re të krijuar në vend.
Arqipeshkvi Thaçi duke folur në emër të të gjithëve, deklaroi se kishte besim që, nën mbrojtjen e Italisë, Shqipëria më së fundi do ta ketë të garantuar zhvillimin e vet shoqëror, ekonomik dhe shpirtëror (Tele-ekspres për ambasadën italiane pranë Selisë së Shenjtë, 6 Maj 1939 në të cilën referohen njoftime të transmetuara nga Mëkëmbësia e Tiranës në “ASMAE, Serie Affari Politici 1931-145, Santa Sede b.43)”.
Akti i nënshtrimit në realitet nuk u krye me entuziasëm spontan, që ndoshta italianët e pritnin si një gjë të natyrshme pas veprës së mbrojtjes së interesave katolike në Shqipëri. Edhe konsullata italiane e Shkodrës e komentonte këtë akt duke nënvizuar se si ishte i kushtëzuar nga dhënia e sigurimeve paraprake “se lijet themelore nuk do të ndryshojnë pa pasur parasysh nevojat e kishës dhe pa dëgjuar mendimet e (ipeshkvijve)”.
Çianoja më 12 prill kishte ndjerë një mëri më të madhe nga ana e katolikëve dhe e klerit të tyre ndaj sulmit italian të së Premtes së Zezë. Atë ditë në Tiranë po diskutohej për formën që do të lidhte Shqipërinë me Italinë:”Por gjërat nuk po shkojnë si në vaj, siç dukej. Ka shumë kundërshtime ndaj bashkimit personal...e kuptojnë se dhënia e kurorës Viktor Emanuelit III do të thotë të shënosh fundin e pavarësisë shqiptare. Kam diskutuar gjatë me shumë nga krerët: më të ashpër janë shkodranët e nxitur nga kreri katolik, i cili megjithatë bindet lehtë porsa shpërndaj pakot me franga shqiptare, që i mora me vete për çdo rast...”(Ditari i Çianos).
Në mbrëmjen e po asaj date, Çianoja kishte pasur një bisedë të gjatë me delegatin apostolik Nigris, i cili nuk kishte ngurruar ti kërkonte disa garanci për të ardhmen e Shqipërisë: një respektim efektiv të autonomisë së shpallur të vendit; heqja dorë nga futja e fashizmit në Shqipëri, sepse do të kuptohej si një pushtim politik që i shtohej atij ushtarak; një kujdes të veçantë ndaj karrieristëve dhe afaristëve që sigurisht do të dilnin në numër të madh në gjendjen e re. Kur mori vesh për ardhjen e Çianos, që parashikohej më 12prill në aeroportin e Tiranës, Nigris: u kujdes që të mos ndodhej në qytet në atë ditë, me pretekstin e angazhimeve nëpër rrethe që nuk mund të shtyheshin dot, në mënyrë që të takonte ministrin italian vetëm në mbrëmje, privatisht, kështu që askush të mos dyshonte se edhe ai dhe Selia e Shenjtë distancoheshin nga agresioni italian. Nigrisi e kishte përjetuar 7 prillin si një ditë të mbrapshtë, jo vetëm për “sakrilegjin” e së Premtes së Zezë: agresioni italian vlerësohej prej tyre si një “krim” i vërtetë, përveçse si një gabim tragjik për vetë atdheun e tij, Italinë.
Disa françeskanë krijuan një “celulë antifashiste”-kështu e cilësuan pushtuesit, që u mposht falë arrestimeve, pezullimit të ndihmave ekonomike ndaj urdhrit fetar, transferimeve të detyrueshme. Ndonjë klerik iku në Jugosllavi. Për të mos komentuar agresionin “Hylli i Dritës” përkohësisht kishte ndërprerë botimin (referencë e konsullit Meloni nga Shkodra).
Në Shkollat e Shkodrës të drejtuara nga françeskanët dhe nga motrat stigmatine (të lidhura me françeskanët), ashtu si edhe në shoqatat e e ndryshme të frymëzuara nga klerikët e shenjtorit të Azisit (Shoqëri Antoniane, shoqata e ish-nxënësve etj) shfaqeshin sipas autoritetev italiane “ndjenja nacionalizmi të ekzagjeruar dhe antipatie dhe urrejtje ndaj Italisë. Ndër fretërit që dalloheshin për “qëndrim moskuptimi” ndaj rendit të ri në dokumentet italiane del shpesh emri i Anton Harapit, i cili duket si paradoks por nuk është i tillë se pas 8 shtatorit 1943 do të jetë protagonist i skenës politike shqiptare përkrah gjermanëve.
Disa françeskanë bënin përjashtim nga ky drejtim politik. Kështu patër Bernardin Palaj rreptësisht italian deri më 7 prill 1939, por filoitalian në çastin e agresionit u bë kapelan i milicisë duke shkelur urdhrat e eprorëve të tij ushtarakë që i kërkonin të ishte jashtë veprimtarive politike...
...Por sidomos duhet përmendur këtu At Gjergj Fishta, françeskan që nderohej atëherë si intelektuali më i shquar shqiptar. Ky letrar me një të kaluar të pasur përpjekjesh për pavarësinë kulturore e politike shqiptare e deri më 1939 kish qenë kundërshtar i flaktë i italianëve. Pas 7 prillit bëri një kthesë të shpejtë. Pasi u mbush me ndere dhe shpërblime nga italianët vendosi të bashkëpunojë me ta, duke pranuar para të gjithash emërimin si akademik i Italisë. Derisa vdiq, më dhjetor 1940, Fishta u përpoq të ishte një trait dunion ndërmjet pushtuesve dhe katolikëve shqiptarë. Për sa u përket çështjeve politike brenda urdhrit të tij, Fishta arriti derisa ti sinjalizojë policisë italiane lëvizjet e françeskanëve që përndiqeshin, si edhe të kallëzojë eprorin provincial, ndërsa njëkohësisht, çështë e vërteta orvatej të shfrytëzonte favorin që gëzonte pranë pushtuesve për të shmangur masa më të mëdha ndaj urdhrit. Nuk është e lehtë të kuptohet mënyra e të vepruarit të Fishtës, sigurisht shpjegimi i Tonsit, sipas të cilit filofashizmi i Fishtës ishte vetëm në dukje dhe shërbente si mjet që Kishës Katolike shqiptare ti jepeshin të njëjtat privilegje që kishte kisha katolike italiane përballë qeverisë së Romës, duket tepër justifikues. Është fakt që Fishta duke vepruar në një mënyrë të ngjashme, në shumë drejtime, me kleriko-fashistët italianë, mundohej pa rezerva për një marrëveshje me fashizmin dhe për të mbështetur regjimin e ri shqiptar. Në mbarim të jetës së tij, kishte kapur një çast të mundshëm të një protagonizmi të mundshëm në aventurën politike me italianët. Është shumë e dyshimtë që thellë brenda Fishtës të ishte fashist nga pikëpamja ideologjike, por sigurisht në atmosferën e një Shqipërie me kulturë politike kryesisht të një natyre autoritare dhe ku i shkruante françeskani Musolinit (Promemoria e Fishtës pa datë, por e shkurt apo marsit 1940 në ASMAE, Sottosegretariato ALbania), shumica e popullsisë për fat të keq u bindej “parimeve morale e shoqërore aziatike” dora fashiste i dukej poetit shpëtimtare për fatet e vendit të tij. Ndoshta jemi përpara një iluzioni pleqërie, sidomos.
Italianët, falë edhe disponueshmërisë së Fishtës brenda një kohe të shkurtër do ta mposhtnin qëndresën e françeskanëve. Këta nga ana e tyre, ndiqnin njëfarë loje të dyfishtë duke vazhduar të pretendonin nga italianët, megjithëse nuk i donin, ndihmat ekonomike që ishin mësuar të merrnin. Ndërprerja e këtyre ndihmave ishte një armë bindëse në duart e fitimtarëve për të moderuar italofobinë e fretërve.
*Marrë nga “Kombi dhe feja në Shqipëri” e autorit Roberto Moroco della Roka.

(Milosao/BalkanWeb)

[puroshkodran]

At Vitor Demaj: Arben Puto, historinë e Fishtës nuk e shkruajnë kuqaloshët

Sa randesi ka dija, kanë pas thanë motit, tue vu theksin në të hapun të mendes për kah dija e njoftunia. Më datën 9 nantor u botue në “Gazetën Shqiptare” nji shkrim plot vner kundra At Gjergj Fishtës prej Z. Arben Puto. Nji shkrim mjaft i ultë dhe aspak në naltësinë e fakteve dhe të aryetimit, të nji mendje të kthjeshtë dhe shëndosht e të paanëshme. Z. Puto, gabon te rreshtimi i ngjarjeve, dhe i referimit të autorit të naltpërmendun Italian. Dihet tashma, flas për ata që kanë gjykimin e shëndosh e nisen prej dëshirës për me nxjerr të vertetën, se historiani Roberto Della Rocca kje nji anti-françeskan, dhe se libri i shkruem prej tij “Nazione e religion in Albania- Feja dhe kombësia në Shqipni” asht i njianshëm, kundra klerit e françeskanëve. Prandej kush arsyeton me arsye dhe, jo i kushtuzuem prej “kuqaloshave” siç i thërret Koliqi në kohën e tij komunistat e Tiranës, din me dallue e me shkrue historinë ashtu siç asht. Fishta simbas Della Rocca asht nji figurë negative, por siç shifet edhe simbas Z. Puto po na del anti- kombëtar, e ku asht ma e keqja e bajnë edhe spiun në dam të bashkëvëllazenve të tij Françeskanë. Z. Puto gabon në pasqyrimin e fakteve, sepse merr për bazë, për me miratue qellimet të tija të mbrapsha, nji burim historik, e ai e din fort mirë se historia nuk shkruhet prej nji libri apo prej dëshirave të se dij se kuj, por historia shkruhet tue marr të gjitha burimet historike, arkivat, revistat e kryesisht jetën dhe aktivitetin politik dhe shoqnor të autorit në fjalë. Historia nuk shkruhet sikurse e shkruen z. Puto. Shihet se logjika e Z. Puto asht e kushtëzueme prej kuqaloshave, e që si shpreblim për Fishtën i shkatrruen edhe eshtnat e tij.
Nese Z. Puto nuk e din se cili kje kontributi i françeskanve, dhe i Fishtës për bashkimin dhe pamvarësinë e kombit shqiptar, asht punë për të, por ai nuk duhet t’i mëshojë instiktit por arsyes. Z. Puto si historian duhet me kenë i paanshëm në kërkim të së vertetes, me thanë të vertetën. Me thanë të vërtetën kjo asht puna dhe detyra e historianit të vërtetë. Rrugë tjetër nuk ka. Z. Puto duhet me marr në dorë e me shfletue të përkohshmen “Hylli i Dritës” e veprat e At Fishtës dhe të At Anton Harapit e të Françeskanve e ka me pa se programi i Fishtës dhe i krejt klerit katolik ishte Fe e Atdhe. Ket program Fishta e mbajti si idealin ma të shtrejt të tij, që kur i ri në Bosnje për kryemjen e studimeve. Ket program ai e bajti me nder dhe e deshmoi me fjalë, me vepra, me krejt jeten e tij. Por, nese Z. Puto nuk e di ket gja, i duhet të studioj, dhe të mos krijoj tymnaja të kota, dhe të çoj pluhun mbi Fishtën dhe mbi klerin katolik si antikombëtar. Nuk e rrëzon Fishtën Z. Puto me fantazi e trillime me nji shkrim të çuditshëm, pa asnji kriter logjik dhe pa asnji bazë historike.
Për me zgjue kujtesën e Z. Puto po rreshtoj datat ma të randësishme të jetës së Fishtë dhe mbsandej të gjykoj lexuesi se kush ishte dhe asht At Gjergj Fishta dhe se kush asht Z. Puto.
Që në vjetin 1899 Fishta bahet bashkëthemelues i shoqnisë letrare “Bashkimi”, më në krye abatin Z. Prengë Doçi. Shoqnia letrare “Bashkimi” i kishe vu vetes si qellim me rigjall kulturën shqiptare, me anë të botimeve gjuhësore, krijimeve letrare, shkrimin dhe vumjen e gjuhës shqipe në shkolla. Kjo shoqni që në themelimin e saj e deri në vjetin 1908 u ba pararoj e kulturës shqiptare, që me botimin e abetares (1900) e deri në kompilimin dhe botimin e fjalorit të Bashkimit (1908). Në vjetin 1908 ose ndryshe vjeti i alfabetit shqip, Fisha tue pas nderimin e të tanë komisionereve xuni vendin e parë e i prini Komisionit per përcaktimin e alfabetit shqip me shkroja latine. Fishta që ne vjetin 1902 vuni gjuhën shqipe si gjuhë zyrtare në shkollën fretnore në Shkodër. Këto atdhetarë, më në krye At Gjergj Fishtën e filluen rrugëtimin e tyne, tue marr pjesë në ngjarjet ma jetësore të kombit tonë. Nderkohë At Gjergji vazhdon tue botue poezi, satira e shkrime në prozë, fillon edhe Lahutën (1905) që i fali emnin Poeti Kombëtar. E bash në Lahutë Fishta nalton krejt shqiptarët mysliman e katolik, tue përjetsue si nji veçanti të popullit tonë, bashkëjetesën fetare. Lexoje Z. Puto veprën letrare të Fishtës e gjeje nëse mundesh antislamizimin e tij. Në agim të pamvarësisë së Shqipnisë, Fishta boton Hyllin e Dritës. Kjo revistë i vuni cak vetes me naltue shpirtinisht kombin shqiptar, si dhe me shkrue historinë e tij. Hylli shndriti në trollin shqiptar mbas nji errësine 450-vjeçare. At Fishta në ket revistë krahas shkrimeve të tjera, asht marr me formimin e karakterit të shqiptarëve, ka luftue zakonet e tradita aziatike pse ishin antishqiptare, pengojshin zhvillimin e vendit atë ekonomik e kultural. Ishin po ato tradita që u muerën si mjet zhvillimi prej kuqaloshave, e lanë Shqipninë si vendin ma të vorfën në botë, përkrah shteteve të vorfna afrikane. Janë po këto tradita, që nuk po e lanë Shqipninë as sot me përparue përkrah vendeve të qytenueme të Europës.
Që në vjetin 1914 kur Haxhi Qamili me shokë lypte kthimin e “Babes” u çue në luftë kundra princ Wied-it, ku përfaqsuesat e pushteteve evropiane në Shkodër po rrinin më duer kryq, Fishta çon zanin përpara këtyne padrejtsive që po e drejtonin vendin në nji mbrapambetje të pakthyeshme, shkruen shkrimin polemik në Hyllin e Dritës “Nji komedi e pandershme e XX qindvjetë”. Me ket shkrim At Fishta mbrojti të drejtat e Shqipnisë, por po ky shkrim i kushtoj si denim largimi tij për 20 muej në Maltë. At Fishta e hetoj ket gja, e u nisë për në Troshan ku qendroi në kuvendin Françeskan të Troshanit pothuejse dy vjet rresht, pa pas mundësi me u kthye në Shkodër pse i denuem. E pse gjithë kta? Pse e deshti Shqipninë.
Po ashtu edhe në vjetin 1919 At Fishta me atdhetarë të tjerë shqiptar shkuen në Paris për me mbrojtë kufijtë e Shqipnisë. Këtu në Paris, tue e pa se çashtja shqiptare nuk ishte në hulli të mirë Fishta me mons. Bumçin mueren rrugët e Europes mbarë, zyrë më zyrë për me paraqitë çashtjen Shqiptare, tue fillue prej Papës e deri te neoskolastiku me famë, kardinali belg Mercier. Fjala e mbajtun me ket rast asht deshmi e atdhetarizmit fishtian. Ndoshta Z. Puto nuk e ka lexue ket fjalim.
Mbasi caktohen kufijt e Shqipnisë Fishta kthehet në Atdhe e fillon krijimarinë e veprimtarinë e tij, në shërbim të politikës dhe të zhivillimit kulturor të popullit shqiptar. Rishtas del Hylli i Dritës e deri në vjetin 1924 nëpër faqët e saj, Fishta shkruen për forminin dhe administrimin e shtetit të ri shqiptar, lirinë e mendimit e të mësimit, që jo rastësisht i bjen me themelue në vjetin 1921 të parin Gjymnaz klasik në Shqipni. Nderkohë i njohim veprat e tij të botuem në ket periudhë, si “Gomari i Babatasit”, etj. Ahmet Zogu merr pushtetin, Noli largohet përfundimisht, Fishtes i duhet prap me marr rrugën e mërgimit për në Itali e Luigj Gurakuqin e vranë. E pse e gjithë kjo? Pse këta burra e deshtën Shqipninë. Vjen vjeti 1930 e “Hylli i Dritës” rifillon rrugëtimin e mbetun përgjysë deri në vjetin 1945 ku tashma jo të huejt por kuqaloshat e ndërpresin Hyllin. Qe në numrin e parë të vjetit 1930, Fishta shkruen artikullin tij “Kultura”, për me thanë se krejt aktiviteti i tij qe nji ringjallje kulturore e shpirtnore të kombit shqiptar, e u tregoi rrugën shqiptarve për me u kap mbas dijes së vërtetë e qytetnimit europian.
Në vjetin 1930, 1931 e 1932 merr pjesë ne konferencën interballkanike tue u ba zani kryesorë për propozime e ide për rimkambjen e nji kulturë ballkanike, si dhe në mbrojtje të drejtave të shqiptarëve që kishin mbetë jasht kufijve të Shqipnisë. Po në vjetin 1932 merr pjesë si kandidat për çmim Nobel përkrah 60 vendeve të tjera të botës.
Në vjetin 1937 boton të plotë “Lahutën e Malcís, nji kryevepër letrare e njiherësh kombëtare.
Vijmë të vjeti 1939 ku Shqipnia pushtohet prej Italisë Fashiste. Historikisht dhe në bazë të dokumenteve, flas për dokumenta e dëshmi reale të atyne që jetuen atë kohë, e jo pë dokumentat e Della Rocca-s, a po të Z. Puto, se kryesia e Kishës Katolike e në veçanti Françeskanët Shqiptarë, kjen kundra pushtimit të Italisë e kundër humbjes së pamvarësisë. Ket gja e difton vepra e tyne kulturore, shoqnore e politike. Ket gja e vërtetoi edhe botimi i “Hyllit të dritës” gjatë atyne katër vjetëve. Normalisht dihet se regjimi i Zogut nuk përkoi me idealin e njasaj Shqipnie që deshti Fishta, Shantoja, Marlaskaj, Anton Harapi, Bernardin Palaj e françeskanët e tjerë shqiptar. Me ramjen e tij, u mendue nji zgjim kulturor e kombëtar. At Zef Pllumi shkruen për ket nyje të pazgjidhun të politikës shqiptare, si dhe të qëndrimit të françeskanëve përballë pushtuesit italian.
Emnimi i Fishtës si akademik nuk ishte nji tradhëti ndaj Shqipnisë, sepse Fishta kurr në jetën e tij, nuk veproi kundër Shqipnisë apo interesave të saj. Akademia e Italisë në atë kohë ishte e përbame me shkenctarë e njerëz të përmendun të kulturës italiane. Reforma në arsim, që pat ba Akdemia italiane në atë kohë, mbeti e paprekun prej shtetit italian deri në kohët tona. Ky nji fakt, por ka sa të duesh, për me diftue se çfarë randesije dhe cilët kjen njerëzit që e përbanin atë. At Zef Pllumi na dishmon se At Anton Harapi me provinçialin At Çiprian Nika, ishin të mbajtun peng në Itali, e shumë të tjerë nan nji vëzhgim të rreptë, pse kundërshtuan pushtimin italian. Kjo mosmarrveshje mes Françeskanve e përfaqsuesve të Italiasë Melone, Konti Ciano e Iacomoni në Tiranë, kishte krijue shumë probleme. Tue pa ket gja, dhe se ishte ne rrezik jeta e fretenve shqiptar, por edhe per me rujt nji autonomi të veten Shqipnia, Fishta shkoi në Romë e u takue me Papën, e mbas u takue me Musolinin, për me i mbrojtë bashkëvëllaznit e tij prej nji persekutimi të afert.
At Daniel Gjeçaj biografi ma i saktë sot për sot i Fishtës, shkruen mbi ket çashtje, e bjen tekstualisht fjalët e Fishtës: Këqyr bir’o, ndoshta ndokush tash apo ma vonë, kur unë s’kam për të mujtë ma me u mbrojtë, ka për të më fajisë për këtë “kokardë” që baj, gjoja – si thonë Toskët – se unë u jam shitë italianve apo, çka do të ishte edhe ma zi se unë jam ba; dije se Akademitë, edhe pse cilësohen me emen të atij kombi e të asaj qeverie, prej së cilës mbahen, janë gjithnjë e përherë katedra të përbotshme për dije e art. Suedia – shtonte – u ep çmimin Nobel të gjithë dijetarëve e letrarëve në shenj të botës dhe kurrkush s’thotë se i shpalluni Nobel asht ba suedez. Unë me këtë shenj, që s’asht fashist e që për mue ban gërme fillestare të “Albania”, sot për sot mund të viej për Shqipni e për Provinçë ma fort s eme çdo mjet tjetër. Në luftë s’të pvetë kush se ç’fabrike janë armët, por se si i ke përdorë ato. “Për burrë çdo pushkë asht e mirë, mjaftë që t’i ndezë baruti” – thotë goja e popullit. (At Daniel Gjeçaj, Fishta Jeta dhe vepra, bot. II, Botme Françeskane, Shkodër, 2010, fq. 159).
Edhe At Zef Pllumi për emnimin e Fishtës akademik shkruen:
Si të gjitha diktaturat edhe ata kërkojshin duertrokitjet e popullit dhe përuljen e njerëzve të përmendun e me influencë. Shpërndajshin pare, shpërndajshin dekorata, shpërndajshin rybe. Në atê vit un ishem ndër klasat e nalta të liceut. U përhap fjala se edhe Fishtën e kishin emnue me dekret si “Akademik të Italisë”. Mbas disa ditësh kje caktue që të gjithë pjestarët e Kuvendit Françeskan, të kolegjës, si edhe trupi mësimor i liceut “ILLYRICUM”, të shkojshin bashkarisht te Arra e Madhe për t’i bâ urimet Fishtës. Na priti me karamele dhe kumel. Mbasi i paraqitem bashkarisht urimet, nji prej profesorave, P. Mëhill Miraj, u çue e i tha:
- Pater Gjergj, na këtu jemi të gjithë nxanësat tuej. Un këtu po shprehi mendimin e të gjithë kolegëve të mi dhe vllazënve tuej: aq sa na ra mirë emnimi yt si Akademik, aq na ka ra edhe keq. Na të gjithë prej teje kemi mësue se si duhet ta duem Shqipninë e se si duhet të jemi atdhetar. E gjithë Shqipnia, ashtu edhe fashistat italianë e dinë mirë se ti ishe kundra tyne. Bashkarisht kemi vendosë me të bâ këtë propozim: “njashtu si ti ktheve mbrapsht dekretin e dekoratës që të kje dërgue prej autoriteteve italiane, tue u thanë se “nuk âsht dekoratë për mue”, po ashtu ktheje mbrapsht edhe titullin e Akademikut. Kaq dimë e kaq ta themi si vllazën, si nxanës e si bij tuej e mos na e merr kurrgjâ për të keq se ti je ndera e jonë”.
Fishta gjatë këtyne fjalëve kishte ra në mendim.
- Ndigjoni, – tha, – o vllazën e bij të mi. Un nuk kam ndërrue, por jam ai Pater Gjergj që kam kenë gjithmonë. Ju e dini mirë se sa e kam dashtë un Italinë këtu. Kaq e gjâ e kan kuptue edhe fashistat vetë. Mos mendoni se këtë titull ma kanë dhanë për me më nderue, por ma kanë dhanë për me më internue. Latinët kanë nji aksiomë të vjetër të politikës së tyne: “Promoveatur ut removeatur” (t’i jepet nji nderim mâ i naltë veç për me e largue). Njashtu si po internojnë shumë shqiptarë tjerë, njashtu po duen me bâ edhe me mue, përsé në bazë të Statutit çdo akademik i rí e ka për detyrë me u sjellë për gjashtë muej tue mbajtë konferenca nëpër institutet e nalta të kulturës. Në këtë mënyrë ata duen punën e vet me e bâ e njikohësisht me i hjedhë pluhën syve botës, popullit shqiptár ashtu edhe mue. Un sot jam i plakun; sëmundja e zemrës më âsht randue shumë në këta muejt e fundit. Ato mësimet e mia që ju kam dhanë dikur kishem me dashtë që ju sot t’i shtini në veprim, ndërsá un nuk jam i zoti me përballue mâ as burgun, internimin apo arratinë. Por un po u premtoj ju se kurrë nuk do ta përuli para të huejve rodin e shqiptarit. Me të vërtetë sot na kanë okupue, si dikur Roma Ilirinë. Por un ndër konferencat e mia do t’ua përsëris italianëve pa ja dá, se me të vërtetë që Roma dikur e ka pasë namin e madh, por legjionet ilire dhe perandorët e mëdhaj ilirjanë ishin ata që kishin në dorë fatet e Romës. U bâj edhe nji premtim tjetër se përnji që ato konferenca do të kryejnë për gjashtë muej, siç i don rregullorja, un menjiherë do të kërkoj me ardhë në Shqipní.
Përmbi këtë moment të jetës së Fishtës âsht shkrue e folë shum, jo vetëm prej anmiqve të tij, të cilët këtu gjetën rastin e volitshëm për me spekulue e hjedhë shumë baltë përmbi figuren e tij atdhetare, por edhe prej disa tjerëve që e njoftën si atdhetar e Poet Kombëtar. Në Kanunin e Lekë Dukagjinit, i cili shprehë urtinë e naltë të trashigueme të popullit tonë, për çdo pleqní (gjykim) që bâhej thuhej ky parim: “po të bâj baras me veti” ose “vu vetin në kambë time”. Këtë shprehje po e përsëris për të gjithë ata që duen me kërkue të vërtetën dhe jo për bojaxhijtë që i ndërrojnë ngjyrat si po i don. (At Zef Pllumi, Françekanët e mëdhaj, Bitmet Françeskane, Tiranë, 2001, fq. 14-17). Në artikull përflitet edhe për fugurën e At Anton Harapit si bashkëpuntor me gjermanët. E din populli e din historia se kush ishte At Anton Harapi. Vetem due me i thanë Z. Puto se At Antoni i pat të gjitha mundësitë me u largue prej Shqipnisë, kur hyni komunizmi barbar në token arbnore. Ai nuk u largue, sepse politika e veprimi shoqnor e letrar i At Anton Harapit kje për të mirën e popullit shqiptar. Ket gja ai e dëshmoi me jetën e veprën e vet. Atë e pushkatuen, e sot nuk dim as se ku e ka vorrin. Kur erdhën kuqaloshat në pushtet, ma s’parit eleminuen kundërshtarët tyne, u fillue me klerin e me të tjerë me rrallë. Gjatë komunizmit në Shqipni kemi ket shvillim të jetës shoqnore:
-Bashkëpuntorët e komunizmit, dhe komunistat;
-Vrasjet masive që u banë në klerin katolik si dhe në gjithë shqiptarët e ndershem;
-Burgosjen dhe internimin e shumë të tjerëve;
-Të “prekunit”, kështu i thirrshin ata që ishin kundra regjimit, pse miq apo të afërm të persekutuemve.
-Kundërshtarët në heshtje kundër regjimit,
Tashti nji pyetje për Z. Puto: në cilin shtrese të jetës shqiptare jeni gjetë gjatë regjimi komunist?
Ka ikë koha e diktateve, të urdhnave, apo të zaptimit të katedrave në emën të njaj pseudo-shkence të marrun me gjakë e me dhunë, me eliminimin fizik, burgosje, fyemje e shkatrrime. Historia e Shqipnisë duhet rishkrue, e jo vetëm ajo por edhe ajo e Klerit katolik e Françeskanëve. E përsëris duhet rishkrue, e ka me u shkrue prej historianve të vërtetë, të kthjellt në mende, e jo prej mendeve dogmantike e kuqaloshe.
Shënim
* Titulli i shkrimit vënë nga autori ishte “Quanti est sapere – Sa randesi ka dija!” autori është përgjegjës i Bibliotekës Françeskane në Shkodër
Gazeta Shqiptare

[the admiral]

a ishte fashist???
per mua gjergj fishta ishte nder personazhet me te shquara shqiptare...

[loneeagle]

E ben edhe Gj.F fashist damn cfare ka ngelur tjeter. Nuk thuhet kote budallenjt te bejne gjemen.

[Duaje Siveten]

Edhe kjo teme eshte pjese e inventarit punisto-sigurims, qe regjimi i sotem pozitar-opozitar kerkon ta perdore per te shmangur vemendjen prej çeshtjeve akute qe preokupojne aktualisht vendin dhe popullin.

Figuren e At Gjergj Fishta nuk mund ta njollosin lepurusha si kadarja e fuksa te tjere te llojit te tyre famekeq, aq me teper te zvogelojne permasat epokale te nje gjigandi si ai.

Kjo teme meriton mbylljen si "mbyllje" me e mire e turpit dhe felliqesise kombetare.

[Rina_87]

Pak ditë para Krishtlindjeve 49, Enver Hoxha, në një fjalim të mbajtur para tiranasve e akuzoi publikisht.

Po Enveri e shan, se Fishta ishte SHQIPTAR, e Enveri ishte SHKA bashke me ata qe e shajne Fishten e qe jane mbetje sllavo-shkavelle.

[s0ni]

Ahhhhhhhhhhhhhhhhhhh ne te mjere cfare idiotesira lexojme!!!
Na e shpifet. Qe ta kisha une ne dore kete forum e kisha fshire titullin e kesaj teme ja 100 here tani.

[HEN-RI]

Arben Puto ??? Kush eshte ky??? Mos valle aktori i portokallise???
At Gjergj Fishta eshte nje figure gjigande dhe sa te mundohet arbeni e te tjere skizofrene pseudo historiane nuk do munden dhe nuk do ja arrijne kurre qellimit!
Eshte sikur ti hedhesh nje luge sheqer detit e ta embelsosh!

[angmokio]

Ahhhhhhhhhhhhhhhhhhh ne te mjere cfare idiotesira lexojme!!!
Na e shpifet. Qe ta kisha une ne dore kete forum e kisha fshire titullin e kesaj teme ja 100 here tani.

Tek po bisedoja me nje komshiun tim para ca kohesh, ngjitur me ne ishte nje cift adoleshentesh qe po putheshin e ngjesheshin me njeri tjetrin.
Aman more me thote komshiu , kam vajzen time ne shtepi qe eshte si engjell e mbyll dhe syte kur shikon skena te tille ne shtepi.
Sa per kuriozitet vajza e tij eshte me name ne gjithe lagjen per moralin e saj te ulet.

Problemi me ne Shqiptaret eshte qe i idolizojme aq shume disa persona saqe e kemi te veshtire te hapim syte dhe shikojme realitetin pertej idolizimit.

[s0ni]

Problemi me ty eshte se idolizon nje cop idioti si Dr. Krasniq Shefqeti apo cfare e ka emrin. E nuk di vlerat e nje gjigandi qe ka shkruajtur Lahuten e Malësisë e plot vepra te tjera. Epo ku tja dish vlerat e Fishtes ti kur as nuk e di fillimisht qe Fishta e ka shkruar Lahuten, e pastaj as nuk di cdo te thote kjo veper. Me ben mua krahasime kalamajsh me puthje. Ik merru me kamaj te tjere si vetja.

Tek po bisedoja me nje komshiun tim para ca kohesh, ngjitur me ne ishte nje cift adoleshentesh qe po putheshin e ngjesheshin me njeri tjetrin.
Aman more me thote komshiu , kam vajzen time ne shtepi qe eshte si engjell e mbyll dhe syte kur shikon skena te tille ne shtepi.
Sa per kuriozitet vajza e tij eshte me name ne gjithe lagjen per moralin e saj te ulet.

Problemi me ne Shqiptaret eshte qe i idolizojme aq shume disa persona saqe e kemi te veshtire te hapim syte dhe shikojme realitetin pertej idolizimit.