Shqiptar! Fol shqip…ndryshe gjobitesh

[iliria e para]

Shqiptar! Fol shqip…ndryshe gjobitesh

Flet prof.dr. Jorgo Bulo, drejtor i Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë: “ Ne nuk kemi ende instrumente që ta mbajnë nën kontroll zhvillimin e gjuhës, ashtu siç kanë mjaft vende të zhvilluara sot. Ligji që pritet të dalë së shpejti mëton të disiplinojë përdorimin publik të gjuhës”

Emrat e lloj-llojshëm të kafeve e dyqaneve të Tiranës, që mund t’i deshifrojnë vetëm njohësit e gjuhëve të huaja, duket se nuk e kanë edhe aq të gjatë ymrin. Pas pak muajsh, ata shqiptarë që shpesh e ndienin veten të huaj në Tiranë dhe që nuk orientoheshin dot për shkak të emërtimeve, më në fund do të ndjehen si në vendin e tyre. Ata nuk do të kenë më turp që nuk dinë anglisht dhe nuk do të vrasin mendjen se ç’domethënë “Closed” ose “Open” përpara derës së një farmacie, një dyqani, një kafeneje…Por edhe për folësit, gazetarët, politikanët, nëpunësit e shtetit pritet të fillojë një kohë tjetër. Dalja e Ligjit për gjuhën është vetëm çështje ditësh.
Gjuhëtarët shqiptarë për herë të parë pas një dekade e gjysmë duket sikur ndiejnë pak qetësi. Më në fund përdhosja e gjuhës sonë amtare do të ndëshkohet.Askush nuk do të shpëtojë pa u ndëshkuar, as ata që për snobizëm përdorin fjalë të huaja dhe as ata që për injorancë bëjnë gabime. Papërgjegjshmëria në të shkruarin dhe të folurin e medias do të paguhet tani me para. Ndërsa në çdo institucion do të vendosen korrektorë dhe në çdo bashki e komunë, një nga policitë do të jenë edhe “gjuhësorët”. Drejtori i Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, prof. dr. Jorgo Bulo, foli para pak ditësh për “ABC” në lidhje me projektligjin për gjuhën, i cili pritet të kthehet në ligj.

Jemi në prag të daljes së një ligji të ri për gjuhën. Kemi një të kaluar pozitive për respektimin e normës që nga Kongresi i Drejtshkrimit deri përpara një dekade e gjysmë. Dalja e këtij ligji tani është e vonuar, apo është në kohë?

Me hapjen e shoqërisë në kushtet e pluralizmit ndryshimet kanë prekur edhe strukturën e gjuhës. Ka shkeje të normës drejtshkrimore, morfologjike, sintaksore, ndaj përdorimit publik të gjuhës: media, administrata, shkolla. Ekzistojnë aktet normative, Gramatika normative e shqipes, Drejtshkrimi i shqipes, Fjalori i gjuhës së sotme shqipe që ka karakter normativ gjithashtu, Shenjat e pikësimit. Por ka përgjegjësi shteti për zbatueshmërinë e këtyre akteve normative. Dalja e këtij ligji bëhet pikërisht për të rreguluar “me ligj” përdorimin publik të gjuhës shqipe. Mendoj se është në kohë. Nuk mund të lejohej më shkelja e normës në këtë masë.

Si e shihni ju nivelin e zbatueshëmrisë së normës së gjuhës shqipe deri tani dhe sa larg vendeve të tjera evropiane jemi ne?

Kultura e gjuhës është tregues i kulturës së shoqërisë. Jemi pas krahasur me mjaft vende të tjera. Shqipja letrare mund të them se e ka kaluar provën e vet, ajo ka më se 30 vjet që e ka kaluar këtë provë. Por në Shqipëri ne nuk kemi ende instrumente që ta mbajnë nën kontroll zhvillimin e gjuhës, ashtu siç kanë mjaft vende të zhvilluara sot. Pikërisht ky ligj që pritet të dalë së shpejti nuk ka për objekt zgjedhjet vetjake. Prirja e shkrimtarëve të caktuar për të shkruar në dialekt ose me një leksik që nuk është i normës, është diçka tjetër. Ligji mëton të disiplinojë përdorimin publik të gjuhës.

Kohët e fundit mësimi i gjuhës shqipe zuri vend në programet e shkollave të mesme, por si pjesë e lëndës së letërsisë. Megjithatë ka mjaft mangësi për mënyrën se si mësohet ajo sot në shkollë dhe ky është mendimi i specialistëve të pyetur, ose jo, por që janë shprehur edhe publikisht për këtë. Cili është opinioni juaj?

Mësimi i gjuhës në shkollë ka mangësi. S’flas konkretisht, s’mund të hyj në kapituj e tekste të veçanta. Por mund të them se mënyra tradicionale e të mësuarit në shkollë të gjuhës nuk mund të funksionojë më. Nuk mund të mësohet shqipja si gjuhë e huaj, duke mësuar lakimet e zgjedhimet. Gramatika duhet të mësohet përmes gjuhës dhe jo gjuha përmes gramatikës. Kjo është esenca e atij ndryshimi të madh që duhet të pësojë mënyra se si mësohet gjuha amtare sot në shkollë. Programet e tekstet shkollore duhe të marrin parasysh aspektin e funksionit. Ky është problemi që duhet të zgjidhë sot shkolla, por që s’po e zgjidh dot akoma përfundimisht.

Ju përmendët se në përdorimin publik të gjuhës shkolla, media dhe administrata janë ato që mbajnë peshën kryesore. Nëse do të bënit një renditje për nga rëndësia, si do ta klasifikonit dëmin dhe dobinë e secilës prej tyre në respektimin e ose jo të normës?

Më e rëndësishme është shkolla. Pas saj vjen media, e cila është çdo çast nën kontakt dhe ushtron trysni mbi shoqërinë me mënyrën se si e respekton normën. Për shkollën folëm pak. Por për fat të keq edhe media nuk po e luan rolin e saj. Me aktet nënëligjore për çdo shkelje do të ketë sanksione.

Pothuajse përditë nga zyrat e ekzekutivit të shteti shqiptar dhe nga të gjitha institucionet e tjera, dalin shkresa që pezmatojnë edhe qytetarët e thjeshtë, jo më njohësit e gjuhës dhe studjuesit e saj. A do të ketë sanksione të specifikuara në projektligjin që pritet të kthet në ligj tashmë?

Po. Sigurisht. Nuk mund të them fjalë për fjalë se si përcaktohet, por është e qartë se një zëdhënës ose një nëpunës i administratës shtetërore që nuk njeh mirë gjuhën amtare dhe që përsërit në vazhdimësi shkelje të normës, nuk do të lihet pa ndëshkuar, deri në largimin nga detyra, për shembull në rastin e zëdhënësve të paaftë.

Çdo vit diplomohen në Universitetin e Tiranës më shumë se 100 studentë në degët e Gjuhës, Letërsisë Shqipe dhe Gazetarisë. Dhe janë po këta studentë që manifestojnë gabime të mëdha gjuhësore në mësimdhënie dhe media. Si e shihni ju problemin në këtë pikë?

Mendoj se duhet ringritur një sistem kualifikimi dhe trajtimi për mësues e gazetarë. Duhet të them se ne nuk e kemi kulturën për të zbatuar normën. Gjithashtu duhet të ringrihet institucioni i redaktorit gjuhësor, duhet të rivendosen redaktorët gjuhësorë atje ku janë të domosdoshëm dhe të nevojshëm. Dikur ka ekzistuar një traditë e tillë dhe norma respektohej mjaft mirë në përdorimin publik të gjuhës.

Në Ballkan gjuha shqipe flitet gjithashtu nga shqiptarët e Kosovës dhe të Maqedonisë. Ç’mendim keni për unifikimin e gjuhës? Si e shihni atë në ditët e sotme?

Unifikimi është problem i akteve normative, është çështje e shkencës gjuhësore që funksionon si shkencë kombëtare. Ne kemi një komision të përbashkët, kemi një këshill ndërakademik të gjuhës shqipe, ku të gjithë shkencëtarët përcaktojnë dhe saktësojnë kriteret dhe funksionin e normës. Zbatimi i saj nuk është më as mundësi dhe as detyrë e këtij grupi shkencëtarësh. Zbatimi është çështje e shtetit. Se çfarë bën qeveria e secilit vend, ku shqipja është gjuhë zyrtare, kjo është punë e qeverive. Ndërsa gjuhëtarët kanë arritur dhe vijojnë të jenë në një zë për normën.

Në Tiranë, sodomos, kur ecën nëpërr rrugë, kryesore ose jo, nuk të duket se je në një qytet shqiptar. Ka kaq shumë emërtime në gjuhë të huaj, kaq shumë lajmërime, deri te tabelat “Hapur/ Mbyllur”, që i gjen rëndom në anglisht në të gjitha llojet e shitoreve. Cili është mendimi juaj për këtë?

Është e njëjta situatë si në përdorimet e tjera publike. Sistemi i emërtimeve të huaja është po kaq problem. Kjo është një çështje kompleksi ndaj të huajve. Duhet vendosur një rregull dhe në ligj është parashikuar. Por mendoj se këtu ka pjesë edhe pushteti vendor. Bashkitë duhe të kujdesen për higjienën gjuhësore, sikurse kujdesen për pastërtinë e mjedisit.

Muajt e fundit një korrigjues elektronik i shqipes është pritur pozitivisht në mjaft raste dhe me mjaft polemika gjithashtu. Cili është opinioni juaj. E përdorni ju vetë këtë korrigjues?

Korrektori drejtshkrimor, i cili korrekton në mënyrë automatike 60-70% të trajtave është vetëm drejtshkrimor, ndihmon vetëm në gramatikë e drejtshktim. Mund të them se
është shumë i dobishëm, sepse ndihmon të evidentohen gabime që nuk kapen me lehtësi sipas mënyrës tradicionale të korrigjimit. Është hap pozitiv që do të ndihmojë në përdorimin e shqipes kudo. Unë vetë e kam instaluar në kompjutërin tim dhe këtu, në institut ne e përdorim gjerësisht.

Bisedoi: Olimbi Velaj




Projektligji “Për gjuhën”
Pak kohë përpara se Kuvendi i Shqipërisë me shumicë socialiste të mbaronte mandatin e tij, u hartua dhe iu dërgua atij një projektligj për gjuhën shqipe. Koha nga zgjedhjet deri në fillimin e funksionit normal të kuvendit të ri, me shumicë të djathtë, ishte një periudhë pauze edhe për projektligjin që prêt të kthehet në ligj.
Tani gjuhëtarët që e hartuan thonë se është vetëm çështje procedurash kthimi i tij në ligj.
Reagimi i studjuesve erdhi si pasojë e natyrshme për t’u hedhur në mbrojtje të gjuhës shqipe, në një kohë kur në të gjitha përdorimet publike po bëhej gjithnjë e më e padurueshme shkelja e normës.
“Një grup gjuhëtarësh hartuan projektligjin, që synon zhvillimin e qëndrueshën e të studiuar të shqipes dhe ndërgjegjësimin e shoqërisë për mbrojtjen e gjuhës, si një nga vlerat më të mëdha të kulturës shpirtërore dhe si shprehëse e identitetit kombëtar të shqiptarëve”, tha prof. dr. Jorgo Bulo. Ndërsa për prof. Seit Mancakun, gjuhëtar, një nga hartuesit e projektligjit, “në radhë të parë kjo nismë buron nga vetë Kushtetuta e Shqipërisë, sipas nenit 59 të së cilës thuhet: “Shteti brenda kompetencave kushtetuese dhe mjeteve që disponon, si dhe në plotësimin e nismës dhe përgjegjësisë private synon mbrojtjen e trashëgimisë kombëtare kulturore dhe kujdesin e veçantë për gjuhën shqipe”.



Çfarë do të ndryshojë
Sipas projektligjit “Për gjuhën shqipe”, të gjitha organet shtetërore, mediat, shkollat publike e private, duhet të respektojnë rregullat e shqipes standarde. Në marrëdhëniet ndërshtetërore, dokumentet përkatëse duhet të shkruhen edhe në gjuhën shqipe. Përsa i përket dialekteve, ato nuk mund të përdoren në subjektet e mësipërme, por ndërkohë krijuesit janë të lirë t’i përdorin ato në krijimtarinë e tyre artistike, e po kështu edhe njerëzit e thjeshtë. Projektligji ka një nen të veçantë edhe për tabelat e emërtimet e subjektet shtetërore e private. Pas miratimit të ligjit do të hartohen dhe aktet nënligjore, ku do të sqarohet edhe mënyra e të shkruarit të fjalëve të përveçme të huaja. Për shkelësit e normave gjuhësore, do ketë edhe sanksione administrative, të cilat do të përcaktohen në akte nënligjore. Gjithashtu për kontrollin, zgjerimin e zhvillimin e gjuhës, po ngrihen struktura të posaçme. Një Këshill Akademik, i përbërë nga gjuhëtarë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia e zona arbëreshe, mes të cilëve Shaban Demiraj, Idriz Ajeti nga Prishtina. Gjithashtu një Komision pranë Këshillit të Ministrave, i cili do të merret me anën administrative, zbatimin e normave e sanksionet.







Si po e bastardojmë gjuhën tonë


Ben Andoni


“Tung”, “Hajt”, “sek”, “ok”, “Cao”. Gjithmonë e më shumë, gjuha shqipe po gjendet e ekspozuar ndaj ndryshimeve, që këtë herë, vijnë direkt nga e folura e masës rinore. Për fat të keq, këto ndryshime nuk janë shumë pozitive, ndërsa grupet e gjuhëtarëve megjithë punën e madhe, duket qartë se punojnë bosh. Globalizmi, më së shumti në Shqipëri, po tregon një nga tiparet e tij të vrazhdë…dhe direkt në gjuhën e folur. Rinia, pjesa më e ekspozuar e ndryshimeve, duket se ka një tendencë gjithmonë e më të shpeshtë- për ta bërë gjuhën sa më të thjeshtë dhe më “praktike” për jetën e përditshme, duke e lehtësuar në shumë raste pa sens. Reagimi i natyrshëm i gjuhëtarëve, po ta ndjenin këtë, do të ishte me të vërtetë i ashpër. Por duket se shumicës të komunitetit të tyre pak i vret, për të shtuar dhe faktin se fare pakkush i pyet. Tashmë është e qartë se gjuha në metropol ka ligjësi të tjera, të cilat nuk shkojnë me kthesat e ngadalta të gjuhëtarëve dhe akademikëve, që u duhet të grumbullohen në forume dhe në mbledhje të stërgjata për ndryshime. Apo, siç ndodhi gati një vit më parë, kur gjuhëtarët shqiptarë dhe kosovarë flisnin për gjuhën standarte duke mos u marrë vesh, më së paku, fillimisht mes tyre.
Tashmë koha nuk pret. Dhe handikapet ndaj gjuhës shqipe në shkollimin e mesëm dhe në atë të lartë, dalëngadalë kanë filluar që të japin dukshëm frytet e tyre. Shumë nga studentët që mbarojnë shkollat e larta, nuk dinë të hartojnë një letër të thjeshtë, ndërsa gjimnazistët, në përgjithësi, e shkruajnë shqipen, sikur të bënin ndonjë tekst hip-hopi. Kuptohet se humbja e gjuhës nuk vret njeri, ndaj lëngimi i saj i pa gojë ndihet nga pak njerëz. Nuk i del askujt gjak dhe nuk merr fund një jetë. Por, e vetmja gjë, që pak vetë e ndjejnë është se me humbjen e gjuhës humbet pak nga pak dhe kombi dhe ca më shumë identiteti i secilit prej nesh (Që gjuha jonë e re dhe e vjetër, paçka se gati njëqind vjet më parë ende nuk shkruhej zyrtarisht, e ka ruajtur këtë komb). Kjo të bën të mendosh, se tashmë alarmi duhet të jetë i plotë dhe i menjëhershëm për të gjithë strukturat e shqipes. Ndaj, që gjuha mos të humbasë, ndoshta ndryshimi pritet që të fillojë nga atje në pub, në chat, në klube dhe në mjedise rinore, ku të rinjtë shpresin lirisht gjuhën e popullit, atë që do të jetë nesër gjuha e bashkëkombësve më të rinj, që do e përcjellin këtë trashëgimi të madhe ….




ABC nr.9-Oli Velaj e Ben Andoni
31.10.2005