Pashko Gjeci, Perkthyesi I Madh I Vargut

[Brari]

KJ

--

Shpetim Cucka

E Diele, 13 Nentor 2005


PASHKO GJECI, PERKTHYESI I MADH I VARGUT

"portret)

Cdo portret buron nga kendveshtrimi. Portreti i Pashko Gjecit i skicuar nga une mban vulen e nje nxenesi te tij. Ne historine e njerezimit portretet e mesuesve kryer nga nxenesit, thene ndryshe me nje fjale latine, nga dishepujt, vleresohen si vepra te subjektivizmit, per te mire a per te keq qofshin, pra jo fort te pranueshme.

Shpresoj te jem aq objektiv ne protretizimin e njeriut te nderuar dhe mesuesit tim te rralle, sa askush te mos ndihet qofte edhe lehtesisht i shtene ne dyshime mosbesimi.

Mesuesi

Ne vitin 1965 ne Tirane u hap, per here te pare ne periudhen e pasclirimit, nje shkolle e vecante, ajo e mesimit intensiv te gjuheve te huaja. Shkolla, e cila njihej thjesht si Shkolla e Gjuheve te Huaja, sillte bashke me lindjen e vet edhe nje risi per arsimin shqiptar te pasclirimit: hapjen e nje dege te vecante, klasike, per mesimin e gjuheve kryesore te antikitetit, greqishtes se vjeter dhe latinishtes.

Ende sot e kesaj dite nuk me ka qelluar "dhe as jam interesuar) te mesoj se ne cilen instance te administrates shteterore lindi ideja, disi e cuditshme per ate kohe, e hapjes se nje dege te tille. Asokohe ne Tirane latinishtja mesohej, me orar te zakonshem, vetem ne gjimnazin "Sami Frasheri", nderkohe qe ne Fakultetin e Historise dhe Filologjise pergatitej per studimin e mevonshem te historise se Shqiperise dhe te gjuhes shqipe nje grup tejet i vogel prej 5 studentesh, te cilet mesonin ne menyre te vecante greqishten e vjeter dhe latinishten.

Keto jane pak a shume rrethanat mesimore te hapjes se deges se greqishtes se vjeter dhe latinishtes ne Shkollen e Gjuheve te Huaja ketu e 40 vjet me pare.

Prekja e rrethanave te tjera do te ishte dicka qe do te kerkonte shume kohe dhe do te ishte jashte kornizave te nje gazete. Por le te kujtojme kalimthi qe gjuhet klasike, sidomos latinishtja, lidheshin se paku me dy perfytyrime ne mendesine e njeriut te kohes: se pari, me disiplina shume te veshtira dhe, ndoshta ndoshta te panevojshme; se dyti, me klerin katolik dhe rolin e tij ne historine e vendit.

Hapja e Shkolles se Mesme te Gjuheve te Huaja u shoqerua me nje vershim lutjesh te nxenesve, qe kishin mbaruar klasen e shtate "asokohe arsimi i pare ishte shtatevjecar). Nuk besoj te kete pasur shume kerkesa per te hyre ne degen klasike. Ndersa nxenesit e pranuar ne te ishin dhe mbeten 20. Ne vitet e mepasme dega nuk pati vijimesi.

Dhe ja, ora e pare e mesimit te latinishtes "kjo ishte gjuha, me mesimin e te ciles hapej dega klasike. Greqishtja e vjeter do te fillonte dy vjet me vone). Mund te perfytyrohet emocioni i katermbedhjetevjecareve ne ballafaqimin e pare me nje lende aq te larget per ealitetin tone, pothuaj te panjohur. Dhe ne klase hynte mesuesi i saj, mesuesi i lendes dhe i klases. I dinim vetem emrin. Asgje me shume. Kishte ndonje qe dinte se mesuesi yne kishte perkthyer "Komedine hyjnore" te Dante Aligierit, por pervec portretit zymtan te ketij poeti te madh qe ndodhej ne kopertinen e te tre vellimeve te "Komedise hyjnore" asgje tjeter askush nuk dinte.

Mesuesi vinte i shkurter, paksa i kerrusur supesh. Kishte nje fytyre te bardhe, dy sy shume te vemendshem dhe cilesine e rralle per mesuesit e kohes qe te mos ulej kurre. Ai levizte ndermjet rreshtave, nuk i drejtohej askujt ne menyre te vecante dhe u drejtohej te gjitheve njeheresh. Shkodranishtja e kendshme e shkrire me zerin e bute dhe cuditerisht te gjalle, kumbues, mjaftonte per te terhequr vemendjen e nje klase gjithsesi mjaft euforike. Mesuesi yne nuk e ngrinte zerin kurre, por ashtu si pa e kuptuar as ne vete, ne klase vendosej shume shpejt heshtja dhe vemendja perqendrohej tek fjalet qe dora vogelane e mesuesit rendiste ne derrasen e zeze. Mesuesi yne nuk dallohej per nje metodike te ngurte. Bashke me rregullat e leximit dhe fjalet e fjalite e para rutinore, ja tek erdhi edhe dicka e vecante, nje fjali, e cila na u duk si pa lidhje koherente me mesimin e dites, por qe deshmonte se cili ishte kendveshtrimi i mesuesit tone ndaj botes se mesimit ne pergjithesi, ndaj latinishtes ne vecanti. Kjo fjali, ne te cilen mesuesi yne u ndal paksa me gjate, tingellonte "Aurora amica Musis". Ne sapo kishim filluar te njiheshim me lakimin e pare te emrave ne gjuhen latine "me pas do te mesonim se te tille ishin plot 5), ndersa mesuesi na jepte nje fjali, qe kishte gjithsejt tre fjale, tre emra, te tre te lakimit te pare, dhe...asnje folje. Ai u ndal diku perbri radhes se fundit te bankave tona dhe zeri i tij na erdhi si melodi qe prapa kraheve. Lexonte me ngadale e me ze te plote fjaline qe sapo kishte shkruar ne derrasen e zeze. Dhe na terhoqi vemendjen tek disa elemente te kesaj fjalie: se pari, tek numri i madh i zanoreve, duke na shpjeguar se kjo i jepte gjuhes tingellime, melodi. Se dyti, te denduria e zanores a ne kete fjali te thjeshte, duke nenvizuar hapesiren qe i shtonte kjo zanore frymemarrjes. Se treti, te mungesa e nyjave, parafjaleve, shkurt te karakteri monolitik i fjaleve, i fjalise, i gjuhes latine. Se katerti, te bukuria e pergjithshme e fjaleve "aurora", "amica", "Musis": te treja te shtrira, te qeta, te thjeshta, e njekohesisht madheshtore, plot bukuri.

Ishte nje kendveshtrim teresisht estetik, ndonese i mbeshtetur ne tipare rreptesisht gjuhesore. Ishte kjo pjesa qendrore e teknikes mesimdhenese te mesuesit tone: "Nxenesit mesimi duhet t'i behet i kendshem, i pelqyeshem, terheqes." Kjo rregull nuk na kishte rene pothuaj fare ne sy ne tere vitet paraardhese "ketu do te vecoja per nje teknike te ngjashme edhe mesuesin tjeter te talentuar e te apasionuar, ate te fizikes, Besim Turdiu) dhe pothuaj nuk do ta hasnim as ne te ardhmen "edhe ketu nje perjashtim do ta beja me deshire per latinistin tjeter te shquar Henrik Lacaj, pedagogun tone te periudhes universitare). Ndersa te mesuesi yne Pashko kjo, sic do ta tregonte koha, ishte baza.

Krahas mesimit estetik na erdhi, me te njejten fjali, edhe mesimi moral, edukata: "Shkolla, mesimi duhet te zhvilloje te nxenesi qetesine, natyren e shtruar, te vemedshme". Per ne, djem e vajza me bote ende te pacelur e me edukate larg se qeni ne lartesine e nje jete te vertete qytetare, keto mesime ishin mjaft te thella, pothuaj te parrokshme menderisht. Por ishin aq te drejtperdrejte ne te njejten kohe, aq depertues e mbresues ne natyrat tona te buta.

Dhe, se treti, mesimi pedagogjik: "Mesuesi nuk eshte antiteze e nxenesit. Ai eshte udheheqes i tij". Ne per here te pare mesonim te bindeshim pa nje frikesim, pa nje britme, pa nje dacke. Per here te pare ne thjesht mesonim dhe jo shtrengoheshim te mesonim. Per here te pare ne gjenim te mesuesi mesuesin dhe jo urdherdhenesin, gjenim autoritetin e dijes dhe jo ate te mbivendosjes se dhunshme, pavaresisht se e c'natyre mund te ishte kjo dhune: psikologjike, nervore, pseudokulturore etj.etj.

Kur kujtoj sot ato vite ndjej sa pak ua ditem asokohe vleren ketyre gureve te vyer te pedagogjise se mesuesit tone te thjeshte si vete e mira dhe e verteta.

Dhe te mendosh se sa ore te tilla te rralla per nga bota e pafund e dijes dhe e ndjenjave kaluam per plot kater vjet me mesuesin tone.

Dhe sa e gjere, sa jashte pedantizmit te programit te ngushte dilte ajo qe mesyesi yne na komunikonte. Po rendis ketu disa shembuj.

Fakti i pare. Ne kater vjet me radhe ne menyre periodike ne iu nenshtruam kontrollit me shkrim te dijes. Ishte nje forme e vecante, qe nuk e kryenim ne asnje lende tjeter: ketu nuk kishte kufizime tematike, kufizime te mirefillta kohore. Vete gjuha, gjuha e huaj vecanerisht, nuk permban kesi caqesh metodike sikurse i kane lendet e tjera duke nisur nga historia e duke mbaruar me shkencat e sakta. Ne latinisht forma e vetme e kontrollit te dijes ishte perkthimi. Dhe ne kater vjet e tere klasa jone e marre se bashku mezi arriti te merrte vetem nje 10 te vetme. Dhe jo ngaqe ishim nxenes te dobet. Pergjithesisht grupi i gjuheve klasike, qe i zhvillonte lendet e tjera te perbashketa se bashku me grupin e frengjishtes, kishte lulen e nxenesve te klases se madhe. Prej radheve tona dolen dy nxenes maturante me 16 dhjeta nga 17 te mundshme. E ne ate kohe nota nuk falej per meritokraci. Por ja qe latinishtja ishte dicka fare e vecante dhe mesuesi yne - po ashtu. Ai nuk u tregua asnjehere i rrepte, i ngurte. Per te qe e huaj mbajtja ne sirtar e notes me te larte. Por njekohesisht ai nuk e vinte lehte noten e larte dhe na edukoi dora-dores te kerkonim se pari nga vetja, se fundi po nga vetja, dhe gjate gjithe kohes vetem nga vetja. Mesimi tjeter i madh i pedagogjise se tij, pra ishte: "Nxenes quhet vetem ai qe nxe. Pa nxene nuk behesh dot i ditur. Ndersa pa njerez te ditur nje shoqeri nuk ecen perpara". Mesuesi sikur na tregonte rrugen e punes se ndershme, ashtu sic kishte perkthyer ai vete ne "Komedine hyjnore": "Nuk fitohet gja tue ndeje mbeshtete...E po s'le nam te mire cka duhet jeta?"

Fakti i dyte. Diku nga viti i trete, pasi ne patem filluar mesimin e greqishtes se vjeter me mesuesin tone aq te vyer e gjuhetarin e njohur Seit Mansaku, mesues Pashko nje dite te bukur merr dhe shkruan ne derrasen e zeze 4-5 hekzametra nga "Iliada". Per ne ishte ende heret te nxirrnim kuptimin e tyre me forcat tona, ende nuk ishim larguar mire nga bregu i detit te gramatikes greke dhe problemet ishin tejet te medha, te panjohurat - te panumerta. Por mesuesi shkroi vargjet dhe si kaloi, sipas zakonit diku prapa nesh, nisi te lexonte metrikisht vargjet. Ne klase kishte rene heshtja. Nuk kishte rendesi qe ende nuk dinim c'donin te thoshin ato vargje. He per he na magjepste rrjedha e shtruar dhe madheshtore e deklamimit te mesuesit, kadencimi i bukur i hekzametrit. Pastaj mesuesi na sqaroi se ato vargje ishin shkeputur nga skena e dyluftimit te Akilit me Hektorin, dhe ishin pikerisht lutjet e Hektorit drejtuar triumfuesit te pashpirt qe te mos ia linte kufomen jashte qe t'ia shqyenin qente e kampit grek, por t'ia dorezonte baba Priamit. Kaq. Mesuesi na vuri ne dukje gershetimin e bashketingelloreve te shumta h me grupbashketingelloret e perbera nga s-ja "ks, ps) dhe shtoi: "Hektori eshte ne grahmat e fundit. Ai po jep shpirt dhe duket sikur Homeri i ka zgjedhur fjalet qe te tingellojne si renkimi i njeriut qe po shuhet. Ndersa ate qe trojani parasheh se e pret kufomen e tij ne kampin grek, vijonim madheshtine e tragjedise, ashtu si nxenesit qe mezi lecisin ne solfezh dhe rrine te nemitur perpara partitures se nje kryevepre, kur befas vjen mjeshtri i instrumentit dhe gjithcka e erret davaritet, mrekullia del nga format e padeshifrueshme te notave dhe deperton ne shpirtin e secilit!

Dhe, mbase ne menyre ende te turbullt, por prape mesuam se sa e fuqishme eshte letersia e vertete, se sa te gershetuara jane ne letersi si edhe ne jete e bukura me te miren. Dhe per here te pare ndoshta ndjeme se ishte vertet e rralle te ishte njeriu nje trim i cartur, nje Akil, por ishte edhe me e shtrenjte te ishte mbrojtes i atdheut, Hektor. Ishte ky nje tjeter mesim i madh i mesuesit tone

Fakti i trete. Vitin e matures mesuesi na shtyu te zgjidhnim sikush nga nje veper autori klasik latin dhe ta perkthenim deri ne fund duke pergatitur edhe nje referat rreth autorit e vepres ne fjale. Ishte dicka e paprogramuar, e paperfunduar nga te gjithe me sukses. Por ishte nje shtyse e madhe perpara drejt punes se pavarur, drejt kerkimit ne lemin e dijes. Asnje klase tjeter paralele me ne nuk ndermori dicka te tille, askush nuk u vu ne pune ne menyre kaq te vecante, kaq te pavarur, dhe kaq frytdhenese. Ishte nje tjeter mesim i madh i mesuesit tone: "Nuk vlen dija pa punen". Si do te mesonim me vone nga "Fausti":

E hirte esht', or mik, cdo teori;

vec pem'e jetes gjelberon.

Nuk po ndalem ketu ne nismen e mesuesit tone qe ne te perkthenim ne latinisht himnin e punetoreve, "Internacionalen" "gje qe u realizua dhe u kendua ne nje veprimtari te te gjithe shkolles), nuk po ndalem ne leximet e citimet qe ai na bente nga "Odiseja", "Hamleti" ose pjesa e pare e "Faustit", nga sonetet e Dantes, Karducit. Ne cdo rast mund te kuptohej se si ai na merrte pa e kuptuar, si te na kishte zene per dore, dhe na shpinte drejt shkolles se larte, asaj te jetes. Me urti, me largpamesi, me thjeshtesi, e njekohesisht me nje kulture qe te rrallekush tjeter e kam ndeshur ne jete.

Nuk po ndalem as ne rastet kur ne e kandisnim mesuesin tone te urte e te mire te na merrte e te na nxirrte per shetitje "kjo ne pranvere) nga parku i liqenit. As kjo nuk qe e huaj per te: te permbushurit e nje deshire te natyrshme per diell e ajer te nxenes ne moshe djalerie dhe vasherie.

Ky ishte Mesuesi dhe prapa tij ky ishte Njeriu. Ashtu si ky ishte, sic do te kuptonim me vone, edhe Artisti.

Perkthyesi i "Komedise Hyjnore"

Pashko Gjeci si perkthyes i paarritshem mund te cilesohet edhe vetem me perkthimin e nje vepre aq te gjere nga rrokja, aq te pasur nga idete dhe aq te larte nga forma artistike sic eshte kryevepra e Dante Aligierit, e letersise italiane dhe e gjithe letersise boterore, "Komedia Hyjnore", pa qene nevoja te permenden perkthimet e tij tjera, disa te njohura nga lexuesi si "Odiseja" e Homerit e disa te panjohura si "Hamleti", "Fausti" "pjesa e pare), tragjedi nga Rasini etj.etj. Gjithmone vargje, gjithmone kryevepra, gjithmone ne menyre mjeshterore!

C'perfaqeson "Komedia Hyjnore" dhe perse mjafton perkthimi i saj ne gjuhen shqipe me ate cilesi, me te cilen e ka kryer mjeshtri Pashko Gjeci, per te na bere ta nderojme perkthyesin-poet si nje nder figurat me te medha te kultures sone te te gjitha koheve?

Te gjitha letersite kane nga nje figure qendrore, gjitheperfaqesuese: letersia e vjeter greke - Homerin, letersia latine - Virgjilin, letersia spanjolle - Servantesin, letersia angleze - Shekspirin, letersia gjermane - Geten, letersia ruse - Pushkinin, letersia franceze - Balzakun, ne letersine tone - Naimi. Ne letersine italiane kjo figure qendrore eshte Dante Aligieri. Ne radhe te pare dhe pothuaj vetem e vetem per "Komedine Hyjnore". Madje aq simbolike eshte figura e tij sa, ashtu si ne rastin e Naimit tone, ai njihet e citohet jo me mbiemrin, por me emrin e tij. Per me teper keshtu mund te gjesh referencen per te edhe neper fjaloret enciklopedike, jo vetem ata italiane, ndonese dihet mire qe fjaloret e mbeshtetin renditjen e zerave sipas kriterit alfabetik te mbiemrit. Dante eshte nder te rrallat perjashtime.

1. Pare si teresi vlerash jashtartistike"Komedia hyjnore":

a) ne rrafshin politik, parashtron luften e brendshme ne Firence, me te gjitha implikimet dhe ashpersine e saj qe nuk ndalej perpara asgjeje. Dante ne te vertete ishte qytetar aktiv. Ai u perfshi ne kete lufte politike ne krahun me te drejte "per sa mund te gjykohet) ndonese jo fitimtar, humbi, u perndoq dhe i shtyre nga dhembja e humbjes ashtu si dhe nga natyra e tij teresisht e paepur, e panenshtruar, kur ishte fjala per lumturine e qytetit amtar, Firences, sikurse edhe per dinjitetin e tij njerezor, vendosi te luftonte poetikisht per idealin e tij qytetar. Keshtu lindi "Komedia Hyjnore" si nje rivendikim ne art i synimeve te parealizuara politike.

Me nje dallim: qe ne veper Dante i tha botes se c'mendonte per te gjithe te medhenjte e saj, klerike a laike qofshin, pra e coi luften politike deri ne fund. Dhe nga kjo fitoi jo vetem arti por edhe historia.

Dhe me nje domethenie te re: lufta politike e poetizuar mori ngjyresa fetare, pasi ne fund te fundit njerezit shohin ne te perleshjen e se mires, te pare si hyjnore, me te keqen, te pare si sketerrore. Ne kete menyre lufta politike nga ceshtje individuale kthehet ne ceshtje qe tejkalon individin dhe kohen konkrete duke arritur te ndikoje te ardhmen e brezave. Ajo merr karakter tejkalimtar, transcendental. Keshtu meria e Dantes merr permasa hyjnore. Dhe bashke me Karducin mund te thuhet ne kete rast: Muor Giove e l'inno del Poeta resta "Vdesin perendite, himni i Poetit mbetet!).

b) ne rrafshin e besimit, perben himnin njerezor te botes hyjnore me ferrin, purgatorin dhe parajsen si perfaqesuese te kozmosit fetar katolik dhe imbole te endrres njerezore per te pare ndeshkimin e se keqes dhe triumfin e se mires, qe eshte njekohesisht edhe e drejta. Ne kete himn megjithate dallohet qarte zeri i besimtarit te rralle, i cili nuk shkrihet me grigjen e besimtareve te tjere, pasi vec besimit te hyjnorja si dogme ai ka vene ne poeme edhe besimin e tij te patundur te parime jashtefetare qe mund te permblidhen si me tej: "Ashtu si pandershmeria, degradimi moral nuk kursen as boten e fese, edhe ndeshkimi eshte i pashmangshem per keqberesit me veladon, sikurse eshte me pasoja per institucionet klerikale. Te sherbyerit ndaj fese nuk mund te jete indulgjence mekatesh, as per vete te paret e Kishes, papet. Vetem nje jete e ndershme, e virtytshme eshte shpetimi per njerezit, per mbare shoqerine njerezore".

c) ne rrafshin moral, i cili del si pjese perberese e te gjitha aspekteve te tjere duke deshmuar jo vetem sa rendesi i jepte Poeti ketij aspekti, por edhe sa i rendesishem ishte ai ne jeten e perditshme, pohon parimin: nuk ka politike dhe as besim jashte moralit. Ky mbetet norma, metri mates me i pergjithshem dhe me i pare i te gjithe veprimtarise se qytetarit dhe institucionit.

E moralshme eshte ajo qe u sherben perparimit dhe lumturimit te shumices se popullsise. E pamoralshme eshte ajo qe u sherben interesave te nje pakice, qofte edhe elitare, ne dem te te gjithe te tjereve.

E moralshme eshte te veprosh ne emer te se mires se pergjithshme. E pamoralshme eshte te mjaftohesh me lutje, predikime e llafe, nderkohe qe me vepra ben te kunderten.

E moralshme eshte te mundesosh realizimin e njerezve me ane te punes, pasi puna, aq me teper puna e cliruar nga skllaveria, eshte forma me e larte e veprimit. Pertacet, dembelet, te mefshtit e kane vendin ne ferr. Ata jane ne thelb kundershtare te perparimit, te lumturise.

Dhe ky ngulmim i Poetit te vlerat e mirefillta, jo te rreme morale nuk mund te mos na sjelle nder mend, per shoqerim idesh, plagen e madhe e, me sa duket, te pasherueshme ne kete sistem shoqeror, te korrupsionit, plage qe buron nga mbivendosja e individuales mbi te pergjithshmen.

---




Shpetim Cucka, nxenes i Mesuesit dhe perkthyes

[Diabolis]

"vijon nga numri i djeshem)

Kemi te drejte te themi se Dante me te tille qendrim mbajtur ne "Komedine Hyjnore" ka kapercyer moralin jo vetem te kohes se tij, por edhe te kohes sone.

d) ne rrafshin human duke kaluar permes kuptimit te jetes dhe luftes politike, permes kuptimit te hyjnores, permes kuptimit te se moralshmes, ve ne qender te vemendjes dhe afirmon qendersine e njeriut. Kryevepra e Dantes, e lexuar pa spekulime e sofizma, shpall tezen se: "Njeriu nuk mund te kthehet ne qenie te manipulueshme, nga askush. Njeriu dhe triumfi i botes se tij te ndjenjave, ne radhe te pare i dashurise si simbol i triumfit te jetes mbi vdekjen, eshte e vetmja rruge drejt lumturise. Nuk ka politike, nuk ka besim, nuk ka moral qe mund te shperfille njeriun. Jeta pa njeriun eshte apolitike "le te sqarojme ketu per lexuesin se politika, qe ne Greqine e Aristotelit, ishte dija e njerezve per te jetuar ne kolektiv, ishte tipari qe dallon njeriun si qenie shoqerore nga bota e kafsheve si gjallesa ne thelb individualiste), afetare "e kuptuar feja jo si besim te dicka mbinjerezore por thjesht si besim te perparimi dhe triumfi i tij mbi reaksionaren, sepse pa kete besim jeta njerezore eshte e pakuptimte dhe e pashprese), amorale "pare morali si norme e veprimit njerezor ne te mire te perparimit per te gjithe e jo ngushtesisht per disa). Jeta qe drejtohet ne thelb kunder thelbit te njeriut eshte, pra, kunderpolitike, kunderfetare, e kundermoralshme.

e) ne rrafshin shkencor pohon tezen e madhe se njeriu ka per prirje ta njohe boten dhe se njohja e botes nga ana e tij nuk mund te jete vecse e sakte, jo e perafert, jo gjysmake. Njeriu ka per mision te arrije permes te vertetash relative tek te vertetat absolute "ku nder te parat eshte vete vendi dhe misioni i tij ne gjithesi) qofshin keto edhe te pjesshme e jo ende globale.

Dhe kjo teze vjen si nje vijim dhe plotesim i domosdoshem i gjithe parimeve te medha te permbajtura ne kryevepren e Dantes: politika, besimi, morali, humanizmi nuk realizohen dot pa pjesemarrjen e shkences, pra te dijes se sakte te cliruar nga shtresezimet parahistorike dhe historike te paragjykimeve. Te dish do te thote pikerisht te kuptosh se perse lufton, perse beson, ku qendron e mira dhe e drejta, c'eshte shoqeria njerezore dhe cila eshte trajektorja e perpjekjeve njerezore.

f) ne rrafshin sentimental shpall kredon se nuk ka lumturi te njeriut, nuk ka perparim te shoqerise njerezore pa clirimin fizik e shpirteror te vete njeriut, kesaj qendre te botes qe na rrethon, i cili ne rast se zhvishet nga ndjenjat e tij kthehet ne qenie te vdekur. E gjithe historia e njerezimit eshte nje lufte e pareshtur e forcave qe mbajne te roberuara ndjenjat njerezore dhe e perpjekjeve te ketyre ndjenjave per t'u cliruar.

Dhe si qenie e gjalle njeriu ekziston per sa kohe dashuron: dashuron gruan, dashuron jeten, vendlindjen, te gjithe te tjeret qe jane i ai. Pa kete kozmos ndjenjash njeriu eshte i paplote, ne te vertete nuk eshte ende njeri. Nuk ka politike, nuk ka besim, moral, shkence qe nuk i nenshtrohet ketij parimi. Per Danten dashuria arrin deri atje sa te vere ne levizje edhe qiellin dhe yjet. Vete lumturia e njeriut nuk eshte tjeter vecse lumturia e njeriut qe ndjen.

2. "Komedia hyjnore" ne profilin artistiko-gjuhesor:

shquhet nga ana stilistikore per renditjen e qarte dhe konsekuente si dhe per shpalosjen e guximshme te pikepamjeve, ideve, mendimeve, vleresimeve dhe gjykimeve. Dante si njeri ne kuptimin me te plote te fjales jo vetem ose jo thjesht synoi te vinte ne qender te mekanizmit te vepres se tij elementet kryesore te botekuptimit te vet thelbesisht humanist, por i zbatoi vete te gjitha ato qe mund te quhen mesime dhe parime te tij botekuptimore. Ai qe njeri dhe u shpalos si i tille jo vetem duke zbuluar perpara lexuesit te kohes se vet realitetin sic ishte, per cka meriton mirenjohjen me te thelle, por edhe duke e shoqeruar zbulimin e se vertetes me kritiken e pameshirshme te gjithckaje qe mendja e tij realiste dhe gjeniale e vleresoi si te keqe per historine e njerezimit. Ai mund te konsiderohet keshtu jo thjesht ne menyre te figurshme si nje Promete i gjalle, por ne te vertete si pararendes i zbuluesve te medhenj te shekujve te mevonshem, heronjve te tille te historise njerezore si Nikolla Koperniku, Xhordano Bruno, Galileo Galilei, Johan Kepleri, Isak Njutoni, etj.

Perben nga ana gjuhesore nje revolucion te vertete ne kulture, pasi per trajtimin e nje lende aq te madhe, pothuaj enciklopedike per kohen, thirri ne ndihme gjuhen e folur popullore, italishten fiorentine ne vend te latinishtes, kesaj gjuhe jete e mot elitare, e cila gjithnje e me teper po kthehej ne monopol te klasave te siperme, klerit dhe administrates shteterore, ne mermer pa zhvillim. Ne e kemi te veshtire te perfytyrojme sot karakterin vigan te nje veprimi te tille, i cili guxonte ne menyre te pashoqe te perballej me te gjithe sferen e shtrirjes jo vetem te kultures, por edhe te latinishtes. Ishte nje sfide ndaj frymes se shoqerise se konsoliduar ne shekuj, sfide ndaj Romes vatikane, nje sfide titanike, perpara se ciles trimerite e Herakliut duken lodra fantazie. Ajo sfide permblidhte te gjitha perpjekjet shekullore per shendoshjen dhe zyrtarizimin e gjuhes italiane si gjuhe e ligjshme e nje populli qe nuk ishte me latin dhe u jepte fund atyre duke i realizuar ato: gjuha e Dantes u be gjuhe e nje kombi te tere.

realizon nga ana metrike nje risi te vertete duke formalizuar ne artin e vargezimit shenjterine e treshit, te trinise. Nuk kishte me poema me vargje qe rendin pas njeri-tjetrit pa kufizim numri ""Iliada", "Odiseja", "Eneida"). Kudo ne "Komedine Hyjnore" u shfaq baza organizuese unike e tercines, e cila per nga vete natyra saj eshte gersheti i vargezimit. Ashtu si u shpalos edhe ndarja e madhe e vepres ne 3 kantika me 33 kenge secila. Mendja njerezore kerkonte disiplinimin e gjithckaje, sepse vetem keshtu mund te realizonte misionin e saj te madh, udheheqjen e shoqerise ne rrugen e veshtire te perparimit.

Pervec tercines lidhese, gershetuese, cimentuese, kryevepra danteske konfirmoi perfundimisht triumfin e njembedhjeterrokshit, ketij vargu mendimplote dhe njekohesisht elegant e relativisht te shkathet ne krahasim me metrat antike.

Se fundmi, krevepra danteske perben triumfin perfundimtar te rimes si element organizativ, stilistik por sidomos estetik ne tekniken e poezise. Qe nga ajo kohe metrika antike shkoi ne renie te shpejte dhe ne rrafshin e estetikes se vargezimit mund te thuhet se e hijshmja fitoi mbi hijerenden, te zymten.

3. Perkthimi ne shqip i "Komedise hyjnore"

Dhenia e te gjitha vecorive ideoartistike te nje kryevepre si "Komedia Hyjnore" perben nje problem ne te vertete te pakapercyeshem per te gjitha gjuhet e kultivuara. Por tejet e veshtire mbetet detyra edhe e percjelljes se vlerave te saj me te qenesishme. Kaq e ngjeshur artistikisht dhe e pasur ne ide eshte ajo! Vetem nisur nga kjo premise kemi te drejte te mendojme se perkthimi i "Komedise Hyjnore" ne gjuhen shqipe jo vetem ka qene nje ndermarrje tejet e veshtire, por edhe nje arritje e pakrahasueshme kulturore ne disa drejtime themelore.

Kjo qendron e duhet nenvizuar aq me teper ne kushtet tona, kur lexuesve, qofte edhe atyre me arsim te larte, u mungojne konceptet dhe kriteret e qarta rreth asaj se cili mund te quhet perkthim i mire, i arritur.

Ne cilat drejtime perkthimi i "Komedise Hyjnore" nga ana e Pashko Gjecit perben arritje te pakrahasueshme per kulturen tone?

Se pari, ne kriterin kryesor qe dallon perkthimin e mire nga ai i parealizuar: besnikerine ideo-artistike. Mjaftojne te perqasen tercinat e para te gjithe vepres, ku Dante flet per shtegtine e jetes qe e sjell ne mes te nje pylli plot erresi.

Ja italisht kjo pjese:

Nel mezzo del cammin di nostra vita

mi ritrovai per una selva oscura,

che la diritta via era smarrita.

Dhe shqip:

Ne mes te shtegetise se kesaj jete

u gjeta ne nje pyll krejt erresi,

se kishe humbe rrugen e vertete.

Asgje nuk mungon, vargjet 2 dhe 3 jane identike, dhe te duket se perkthimi i kesaj tercine mund te kete qene gjeja me e lehte ne bote! Shenje dalluese e artistit te madh, kur ta jep te lehte ate qe mund te jete aq e veshtire.

Ose fillimi i kenges 33 te "Ferrit":

"italisht)

La bocca sollevo dal fiero pasto

quel peccator forbendola ai capelli

del capo che avea di retro guasto

"shqip)

Dhe gojen fill e coi nga e zeza gjelle

ai mekatar, me floket tue e fshi

te kokes q'ia kish grrye nga mbrapa shpelle

Te krijohet e njejta mbrese: sikur nuk ka gjuhe me te aferta ne bote se shqipja dhe italishtja, perderisa vargu i dyte eshte identik, ndersa dy vargjet e tjera mezi mund te thuash qe nuk jane identike. Dhe njekohesisht ritmi ritem, njembedhjeterrokshi njembedhjeterrokesh, rima rime! Te tille shembuj gjen ne cdo faqe, ne te gjithe vepren. Dhe shpjegimi eshte i thjeshte: puna kembengulese e mjeshtrit Pashko Gjeci, talenti i tij i rralle poetik dhe kultura e gjere, qe e benin te gjente gjithcka te vyer qe kishte orgjinali dhe pastaj, me perkujdesin e nje arkeologu, ta sillnin nga thellesia e shtate shekujve ne tryezat tona te leximit.

Se dyti, mjeshteria e vargezimit. Eshte pothuaj e pamundur te gjesh ne tere shtrirjen "e frikshme" prej 14 233 vargjesh te "Komedise Hyjnore" te perkthyer nga mjeshtri Gjeci nje varg te lene pa punuar, nje varg pa ritmin dhe kumbimin e cilesise standarde, nje varg qe nuk eshte varg. E ne te njejten kohe veshtire te gjenden vargje monotone teknikisht. Kudo te befason aftesia krijuese e vargezimit, kur togfjaleshat marrin nje lirshmeri zhvendosjeje te papritur, ndonese te zakonshme per sintaksen poetike, dhe ne te njejten kohe nuk humb ritmi e nuk zbehet kuptimi. Po sa here te tjera pikerisht nepermjet "permbysjeve" te tilla mjeshtri Gjeci ka arritur te nxjerre ne vendin me te dukshem te vargut, zonen e rimes, fjalen me te rendesishme kuptimisht ose me te bukur estetikisht!

Ne qe kemi lexuar e degjuar aq here thirrje e deri anatema kunder "roberise" se rimes, lexojme ne menyre te pandalshme artistikisht vargjet e mjeshtrit Gjeci dhe jo qe nuk ndjejme kund ndonje "skllaveri", por as nuk arrijme te perfytyrojme dot se cfare do te kishte qene gjithe kjo ndertese monumentale pa "betonimin" e rimes, te nje rime qe eshte disipline, ritem, muzikalitet, te nje rime qe eshte tanime shpirti i poezise moderne. Atij qe do te tundte koken me dyshim, i keshilloj te ndjeke me vemendje tekstet e kengeve te grupit te njohur "Bitells": nuk ka asnje kenge me tekst te parimuar!

Dhe po sjell ketu argumentin e mjeshtrit Gjeci ne te mire te fuqise organizative dhe estetike te rimes. Kur e pyetem Mesuesin tone se c'mendonte per rimen dhe per vargjet e lirshme, ai na recitoi vetem dy vargje, qe nuk ka shqiptar te mos i dije:

Dhe mos shikjoni kisha e xhamija

feja e shqiptarit asht shqiptarija.

"Dhe tani hajde t'i heqim rimen ketij dyvargeshi", shtoi Mesuesi.

Dhe mos shikjoni kisha e xhamija,

shqiptarija asht feja e shqiptarit.

"Kuptimi asht, - vazhdoi Mesuesi, - por poezia ka mbarue".

Se treti, gjuha e pasur. Parafytyroj shume e shume lexues qe mund te jene gati te kundershtojne ne kete pike, te shtyre nga ngaterrimi qe bejne midis dialektit shkodran te mjeshtrit Gjeci dhe fjalorit te perdorur prej tij. Por do t'i keshilloja te mos nguteshin dhe te vinin ne prove nepermjet leximit te "Komedise Hyjnore" njohjen e shqipes nga ana e tyre. Gjuha e mjeshtrit eshte e tille qe i qendron me se miri fjalorit tejet te pasur te origjinalit dantesk dhe per me teper eshte nje gjuhe teresisht e pervetesuar nga mjeshtri, teresisht e shkrire ne farken e tij, e gatshme per te derdhur lingotat e arit poetik.

Sigurisht qe do te duhej nje hulumtim statistikor qe te nxirrte ne pah se sa i pasur eshte realisht fjalori i perdorur nga mjeshtri Gjeci, por jam i bindur se ai nuk bie poshte fjalorit te fiorentinit te madh.

*

Mjeshtri i punes

Ketij portreti te Mesuesit dhe Perkthyesit Pashko Gjeci po i vjen dalengadale fundi. Ka mbetur ne mendjen time edhe ndonje penelate e fundit. Nga ato qe nuk shtojne shume, por shtojne shpirt.

Nje nga gjerat me te bukura qe mbaj mend nga Mesuesi im eshte edhe renditja qe u bente ai ne parapelqim veprave, te cilave u kishte kushtuar energjite krijuese dhe vitet e jetes. Keshtu ndonese kishte perkthyer edhe Homerin, edhe Shekspirin, edhe Geten, Mjeshtri vinte te parin n` parapelqim Danten. E vinte te parin ne vlere artistike, te parin ne gjeresi te kozmosit qe rrokte, te ideve qe shpaloste. Nuk e tha kurre qe e vinte te parin ne lodhjen qe i kishte shkaktuar. Perkundrazi njehere duke me treguar lidhur me perfundimin e perkthimit te "Komedise Hyjnore" me tha, nder te tjera edhe kete fakt kuptimplote:

"Punoja arsimtar ne Fushe-Kruje, ndersa me banim isha ne Tirane. Dhe ne shtepi vija cdo fund jave, ndersa ditet e punes qendroja atje. Kur arrita ne perfundim te perkthimit dhe me kishin mbetur dy tercinat e fundit, qelloi fundi i javes. E dija se po te kthehesha ne Tirane, nuk do ta perfundoja dot punen. Ndaj ndenja ate fund jave ne Fushe Kruje per ta mbyllur perkthimin. Dikur, naten vone shkrova edhe vargun e fundit dhe leshova penden. Por tek psheretiva i lehtesuar, ate cast m'u be sikur Dante, qe kishte qene gjithe ato vjet me mua, doli jashte dhomes sime dhe u largua pergjithmone". Mbaj mend qe pikerisht kete episod ai e ka permendur edhe ne nje takim te zhvilluar ne Shtepine Botuese "Naim Frasheri", ku ishin te pranishem edhe Henrik Lacaj, Engjell Sejdaj si dhe drejtori i kesaj shtepie botuese Thanas Leci.

Lexuesi le te perfytyroje pak qe perkthimi i "Komedise Hyjnore" i mori Mjeshtrit mbi 22 vjet, qe nga koha e botimit te disa kengeve te para ne vitin 1937 e deri aty nga ne viti 1959.

Vite te renda, me luften e dyte boterore ne mes, me privacionet e medha pas clirimit te vendit, ku duhen llogaritur edhe vitet e heqjes se lirise!

E megjithate ky mjeshter i madh i punes punoi pareshtur per te sjelle ne tryezat tona te leximit nje nder veprat me te medha te te gjitha koherave.

Me vone me rastisi jo vetem te lexoj prej tij perkthimin e "Odisejes", aq e rrjedhshme ne njembedhjeterrokshat e qete, aq e qarte, por edhe te mahnitem me perkthimin e pjeses se pare te "Faustit" kryer ne nje shkodranishte elegante e melodioze, botimi i se ciles do t'i bente nder kultures se shqipes e jo thjesht fondit te arte te perkthimit.

Mjeshtri mbetet mjeshter ne te gjitha veprat, qe mori ne dore per te na i dhene ne gjuhe amtare. Ai mbetet simbol i nje vullneti te pashoq, i nje talenti poetik gjithe po aq te pashoq dhe i nje kulture letrare e jo vetem letrare nder me te thellat.

Ne nuk do te arrijme dot kurre ta vleresojme kete njeri te madh ne tere poliedricitetin e tij njerezor, artistik, kulturor, arsimor. Per fat te keq!

*

Ne vend te perfundimit

Ne kulturen e kombeve perkthimi eshte nder veprimtarite me te nevojshme, me te domosdoshme. Si per ironi te fatit, zbatuesit e kesaj mjeshterie jane pak, shpesh edhe aspak te njohur, pare ne krahasim me krijuesit e tjere, prozatoret, poetet, dramaturget. Duhet theksuar me nje doze te forte kritike shprehja "si per ironi te fatit", pasi ne te vertete ketu fati nuk ka gisht fare. Perkthyesit, te cilet ne rastet me te mira nuk bien aspak me poshte per nga dhuntite artistike nga prozatoret, poetet e dramaturget me te mire, jane njerez qe jetojne perdite ne gjirin e shoqerise, bile edhe me ne brendesi te jetes se perditshme nga c'jane krijuesit e tjere, shpesh te vecuar nga prania e mases se gjere te lexuesve dhe adhuruesve. Pra, thene me hkoqur, perkthyesit nuk dallohen per ndonje fare elitarizmi te vetezgjedhur apo te imponuar. E megjithate ata nuk gezojne as nje te dhjeten e nderimit shoqeror ne krahasim me krijuesit e tjere, te cileve shoqeria u blaton tituj e privilegje jo te vogla.

Po te ndalemi te fati shoqeror i perkthyesit-poet Pashko Gjeci ne, e kam fjalen jo per individe te vecante, por per shoqerine shqiptare te disa dekadave marre ne teresi, do te duhej te ndiheshim fajtore per shperfilljen e pafalshme, mekatare, ndaj gjenise se tij krijuese. Ne, dhe ketu e kam fjalen per te gjithe themeluesit a sponsorizuesit e cmimeve ne fushen e artit, do te duhej te ndiheshim me faqenxire, kur shperndajme cmime e shperblime te ndryshme, lloj-lloj pendash te arta, te argjendta a ne dac te bronzta, ne nje kohe qe nuk i kemi gjetur kohen, vendin dhe rastin t'ia bejme nje nder te vecante ketij krijuesi te rralle. Ne, dhe ketu e kam fjalen per laureatet e ndryshem te cmimeve ne fushen e perkthimit, do te duhej te kishim pranuar me kokulur, pa ngazellimin mendjelehte te suksesit njimtar, kete simbol te suksesit te rastit, kur Pashko Gjeci eshte gjalle dhe nuk ka ende asnje mirenjohje te simbolizuar nga ana e shoqerise, qofte asaj te organizuar si shtet e qofte asaj te organizuar si jofitimprurese, por me te ardhura e dividende jo te paperfillshme. Ne, dhe ketu e kam fjalen sidomos per te gjithe "fatlumet" me apartamente luksoze e autovetura te markes se fundit, do te duhej te turperoheshim ne komoditetin tone gjithnje e me te kohes, kur Pashko Gjeci, ende i gjalle, ngrys pleqerine ne nje apartament te vogel te Shallvareve, qe pothuaj i ka kaluar si banese te gjashtedhjete vjetet, nderkohe qe jo me larg se disa dhjetera metra me tej ngrihen gjigandet frymemarres te parise me te larte te vendit. Zyrtaret tane, qendrore e bashkiake, qe aq shume jane kujdesur per te pozuar perpara kamerave televizive duke perkedhelur ndonje jetim a duke mbjelle ndonje dru, do te duhej te turperoheshin qe nuk e kane shkuar as ne paradhomen e mendjes se tyre sovrane figuren madheshtore te Pashko Gjecit, pa le me t'i blatonin nderimet dhe te drejtat e merituara njerezore e shoqerore.

Po, Pashko Gjeci mbetet nje krijues i gjalle e i rralle qe i ben nder kultures sone, nderkohe qe kjo nuk mund te pohoje se e ka nderuar ate qofte edhe ne menyren me te thjeshte.

Pashko Gjeci mbetet nje mesues qe i ben nder arsimit tone, nderkohe qe ky arsim nuk mund te pohoje se e ka nderuar ate qofte edhe ne menyren me te thjeshte.

Pashko Gjeci mbetet simboli i njeriut qe e nderon kombin, ashtu si nuk mund te thuhet qe kombi e ka nderuar ate qofte edhe ne menyren me te thjeshte.

Nderim qe ne gjallje Mesuesit, Artistit dhe Njeriut te madh Pashko Gjeci!

Shpetim Cucka, nxenes i Mesuesit dhe perkthyes

[whisper]

Nje nga postimet me me VLERE ne Forumin Shqiptar !!!


Fundi kuptimplote i shkrimit tregon edhe nje here qe morali shoqeror i shqiptareve eshte akoma ne fazen e nje egoizmi kanibalesk dhe te nje makuterie materiale ,shpesh vrastare , qe shperfill cdo vlere shpirterore te atyre pak shqiptareve te medhenj fati i te cileve i ben me turp dhe faqezinj ata qe kane pasur ne dore nderimin e tyre te vonuar apo edhe te pa realizuar kurre!!!


ps. Pashko Gjeci ka qene nje nder pedagoget per te cilet im ate me fliste si per nje perendi...