Qendra dhe periferitë kulturore...

[Kosovari_78_Ca]

Qendra dhe periferitë kulturore...

Po të pohojmë pa u thelluar shumë
se art e letërsi bëhet vetëm në qendër, pra në kryeqytet, natyrisht që gabojmë dhe fyejmë padashje mjaft krijues të talentuar anembanë vendit, në qytete e fshatra që shpesh thirren me një nëntekst pezhorativ provinca. Shembuj të shumtë mund të sillen këtu në ilustrim të idesë se jashtë kryeqendrës së vendit, në periferi (nuk po i quaj provinca) kanë krijuar art të madh artistë të mëdhenj të penës, penelit apo skenës. Në Jasnaja Poljana, jo në Moskë, krijoi ato kryevepra Leon Tolstoi, duke mbetur ai që njohim: më i madhi ndër të mëdhenjtë e letërsisë ruse të shekullit XIX. Në Pogradec krijonte Lazgushi i madh, në Korçë jetonte e krijonte Vagjush Mioja, nga Tirana "arratisej" në manastirin e Apollonisë në Fier dhe shkruante Jakov Xoxa, në fshatrat e Ersekës thurrte lirika Dhori Qiriazi, Frederik Reshpja e Skënder Drini në Shkodër, Koçi Petriti në Librazhd...

Por, njëherësh, është krejt e natyrshme që kryeqyteti i vendit, të jetë edhe metropoli i kulturës. Në Tiranë ndodhen institucionet më të rëndësishme administrative, kulturore, arsimore e botuese. Në Tiranë kemi Akademinë e Shkencave dhe Akademinë e Arteve të Bukura, Teatrin Kombëtar dhe Teatrin e Operas dhe të Baletit, Galerinë e Arteve (dhe ish Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artistëve tashmë të vdekur) etj. Si i tillë, ritmi i jetës në Tiranë është i ndryshëm nga ai në qytetet e tjerë të vendit. Këtu ka më shumë gjallëri, jeta është më e larmishme, me më shumë veprimtari kulturore e artistike. Këtu organizohen spektakle të mëdhenj e festivale, këtu jetojnë krijues të shquar, këtu vijnë artistë nga bota, prej këtu emetojnë valët e tyre në eter në gjithë vendin dhjetëra TV e radio. Këtu botohen gazetat dhe revistat me lajmet më të freskëta e më të bujshme nga vendi dhe bota. Shkurt, këtu jeta ka tjetër standard, është më e zhurmshme por edhe më e bukur, më afër parametrave të një jete të qytetëruar, pasi për kryeqytetin tregohet më shumë vëmendje e, për pasojë, ka më shumë rregull, më shumë normalitet. Por kjo nuk mund të absolutizohet kurrsesi.

Ky superioritet i kryeqytetit është normal, përderisa edhe jeta në qytetet, madje dhe në fshatrat e Shqipërisë të rrjedhë në kufijtë e normales. Mirëpo, në qoftëse ky normalitet prishet, (sikurse fatkeqësisht është prishur vitet e fundit me dyndjet e pakontrolluara drejt Tiranës), atëhere na shfaqet një hendek që sa vjen e thellohet midis qendrës e periferive, midis metropolit dhe "provincave". Ndërsa në kryqytet ka një gjallëri përherë e më të madhe, në periferi të vendit, në qytetet e tjera e në fshatra që i mbajnë sytë nga Tirana, jeta kulturore vjen e bëhet gjithnjë e më e vakët. Në atë vakësi edhe talentet vyshken. Ndaj dhe mund të quhet i justifikueshëm insistimi i shumë të rinjve e të rejave për të qëndruar në Tiranë pasi mbarojnë studimet e larta. Shumëkush e ka mendjen në kryeqytet me idenë se vetëm këtu mund të bëjnë hajër duke shpalosur talentin, duke publikuar apo ekspozuar veprat e tyre. Por kjo nuk është zgjidhja, më së paku mund të quhet një zgjidhje iluzive interesash afatshkurtra, por jo medoemos për të bërë edhe art të madh. Sepse, metropoli është edhe i pamëshirshëm, nuk ua shpërblen sa e si duhet talentin të gjithë krijuesve, madje nuk janë të pakta rastet që edhe i ka tjetërsuar ata...

Periferitë pra, i kanë sytë nga qendra, përderisa atje në periferi nuk ka veprimtari, nuk ka gjallëri e jetë kulturore. Dhe kjo vakësi mund të themi se ndihet sapo del nga ajo që quhet unaza e Tiranës. Në periferitë e kryeqytetit janë vendosur dekadën e fundit dhjetëra mijë familje të ardhur nga rrethe të largëta të vendit, jeta e të cilëve ndryshon pak për të mos thënë aspak nga jeta në qytetet apo fshatrat nga kanë ardhur, nga jeta në Kukës, në Skrapar apo në fshatrat e Ersekës. E tillë është jeta kulturore e tiranasve të Bathores, të Saukut, të Kombinatit, të Kinostudjos, Alliasit, apo edhe të Laprakës.

Arsyeja e kësaj vakësire kulturore në jetën e banorëve të periferive duhet kërkuar padyshim te mungesa e institucioneve, e kinemave, bibliotekave e teatrove. Por edhe të një vëmendje e pamjaftueshme e shtetit. Pra, sepse qendra pak i kthen sytë nga periferitë, ndërkohë që kërkohet të bëjë shumë më tepër për periferitë. Sepse kështu, në fund të fundit do të qarkullojnë vlerat që janë krijuar e krijohen me aq mundim. Por edhe ngaqë e dimë fare mirë se në periferi e deri në zonat më të largëta të vendit jetohet, punohet, krijohet... Një nga gjestet më të bukura është ai i të botuesve, që traditën e panaireve të përvitshëm të librit që filluan pesë vjet më parë në Tiranë, tashmë e kanë shtrirë edhe në mjaft qytete të vendit si në Srandë, Vlorë etj. Po kështu dhe turnetë e ndonjë trupe teatri, apo ekspozitat e ndonjë piktori. Sepse edhe në periferi përveçse krijues e intelektualë të mirëfilltë, ka edhe mjaft artdashës, një veprimtari e tillë atje përjetohet si një ngjarje e rëndësishme, u jep gjallëri banorëve të qyteteve dhe zonatve përreth, për to diskutohet, debatohet, ndërsa vlerat e krijuara gjejnë një truall të shëndetshëm pasurimi dhe verifikimi.

Problemi bëhet më serioz kur vëren se edhe disa veprimtari që filloi ish Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve si takimi i përvitshëm "Ditët e poezisë" me poetët më të mirë të vendit (në dy vitet e parë është zhvilluar në Durrës) për herë të tretë e të fundit u mbajt në qytet periferik të atdheut, por në një "kryeqytet" të poezisë, në Përmet, në vendlindjen e poetit kombëtar Naim Frashërit. Apo të tjera në Shkodër për romanin e sotëm etj. u shkrinë si kripa në ujë dhe tani ka heshtje dhe kafene e dasma...

Dhe natyrisht që në këtë lëmë është përgjegjësi e shtetit dhe e institucioneve të tij për të krijuar një klimë kulturore në mbarë vendin. Kështu do të ishte një vijimësi e mbarë nëse mendohet më shumë për qarkullimin e vlerave mes Tiranës si kryeqëndër dhe qëndrave të tjera kulturore e artistike të vendit. Duke hapur p.sh. ekspozita reciproke, duke realizuar veprimtari kulturore e artistike reciproke, por edhe të përbashkëta. Të shpërndash apo të qarkullosh librat, pikturat e skulpturat, këngën dhe dramën në skenat anembanë vendit, është nder dhe detyrim ndaj njerëzve të tu, ndaj vendit tënd.

Fatos Arapi

Ku është Atdheu…

Ku është atdheu hijerëndë,

I mençmi, i vuajturi, ai tragjiku

I papërsëritshëm.

Diellor e i përzishëm.

Ku është atdheu

Që jua dhashë?

Në kraharorin e tij futa zemrën time.

Kaq herë e vratë dhe prapë jua ngjalla:

Më njerëzor se dhimbja,

Më i lirë se liria.

Si një himn funebër,

Mbi të cilin lëvizim të gjithë.

Ai, i pagjumi i përhershëm,

Që çdo natë po ju pyet:

-Si mund ta shpëtojmë njeriun?

Altari në trupin e një ëndrre,

Kandili i ndezur,

Ku vijnë e marrin zjarrin e tyre

Shpresat e dërrmuara.

Që ju të mos jeni kufoma shëtitëse,

Fantazma shëtitëse, ju të mos jeni.

Ku është atdheu, ai, kryeatdheu,

Njerëzori i përzishëm,

Që në krahun e vet përjetësisht ka lidhur,-

Kordele të zezë, -

Fatin tragjik të poetëve.