dicka per Shen Kozmain ( qe njihet si shenjt vec nga kisha greke dhe dega e saj ne Shqiperi ) nga historiani me i madh qe kemi ne sot
Nga Prof. Kristo Frasheri
Nje nga misionaret, madje me i shquari qe kisha fanariote shperndau ne keto vise ( behet fjale per Himaren ) per te mbajtur gjalle ortodoksine e saj, ishte murgu (jeromonaku) Kozma nga Etolia (1714-1779), i cili me vone u shpall shenjtor i kishes greke. Kozma Etoliani nuk ishte vetem nje misionar i ortodoksise fanariote, por sic e pranojne historianet e sotem greke, mbi te gjitha nje flamurtar i flakte i helenizmit. Kudo ku shkonte shpallte se te krishteret ortodokse ishin greke dhe sa ata i sherbenin Perendise, me teper duke hapur shkolla greqishte, e cila sic thoshte ai "ishte gjuhe e zotit tone Jezu Krisht" (ne fakt dihet se gjuhe e Krishtit ishte hebraishtja), sesa ndertimi i nje kishe te krishtere. Vec kesaj ne pajtim me vijen politike oportuniste te Patrikanes, e cila predikonte nenshtrimin ndaj Perandorise Osmane, thoshte, sic informohemi nga historianet greke: "Le te perulemi para kokfortesise se sulltanit, mbasi perulesia eshte rruga e engjejve, e cila te con ne parajse" (V. Krapsiti). Gjate udhetimeve te tij misionare ai e vizitoi dy here Himaren - heren e pare me 1775 dhe heren e dyte me 1777. Detyra qe pati Shen Kozmai kur vizitoi Himaren ishte si kudo, te forconte ortodoksine jo vetem per te penguar perhapjen e islamizmit ne treven e saj, por edhe per t'i shkeputur himariotet nga kisha "papiste", e cila ishte pengese kryesore per perhapjen e helenizmit te himariotet. Shen Kozmai ishte informuar nga funksionaret e Fanarit ne Stamboll se ne Himare ai do ta kishte punen te lehte, mbasi sipas tyre, banoret e saj flisnin greqisht. Historiani grek Fani Mikailopullos (i cili i ka kushtuar nje punim te vecante ne greqisht udhetimeve misionare te Kozmait), per viziten e tij te pare ne Himare flet fare pak. Ndryshe nga njoftimet qe jep per pritjen entuziaste te Shen Kozmait ne vendbanimet greke, per pritjen e tij nga banoret e Himares nuk thote asgje. Kur u largua, ai la porosi qe te hapej nje shkolle greqishte (e cila mungonte ne Himare) dhe t'u jepej fund grindjeve qe ekzistonin midis banoreve. Por duket se nuk u prit mire, mbasi ai u kthye perseri ne Himare, sic do ta shohim, ku qendroi tre muaj. F. Mikailopullos jep disa hollesi vetem per viziten e dyte te misionarit ne Himare, e cila vazhdoi tre muaj (korrik-tetor 1777). Historiani grek nuk na thote arsyet e kundershtimit qe ai ndeshi, por ato nuk eshte e veshtire te kuptohen. Para se gjithash, himariotet, te cilet kishin luftuar me shekuj kunder zgjedhes osmane e kishin veshtire te pranonin predikimin e tij per nenshtrim ndaj sulltanit. Kjo duhet te shpjegoje arsyen perse Shen Kozmai u revoltua kur pa se nuk e kishin zbatuar porosine qe kishte lene per hapjen e shkolles greqisht. Vec kesaj, ai doli i zhgenjyer kur vuri re se ndryshe nga sa i kishin thene ne Stamboll, himariotet nuk dinin greqisht dhe se ndoshta per kete arsye nuk ishin dakort per hapjen e shkolles greqisht duke u justifikuar, sipas historianit grek, se nuk kishin mundesi financiare per mbajtjen e saj. Shen Kozmai vuri re gjithashtu se kishat e drejtuara nga prifterinjte fanariote nuk frekuentoheshin, prandaj i gjeti te mbyllura. Keto dy motive te zemerimit te Shen Kozmait dalin nga leximi midis rreshtave i pershkrimit qe na jep historiani grek F. Mikailopullos.71 Ai shkruan:
"Ketu, ne viziten e pare (Shen Kozmai) i kishte keshilluar himariotet te hapnin shkollen dhe t'u jepnin fund grindjeve. Mirepo nga te dy keto porosi nuk qe bere gje. Kozmait i erdhi keq ose me mire te themi, u revoltua...Kur ata thone se nuk kishin mundesi per hapjen dhe mbajtjen e shkolles, Kozmai beri nje akt qe i habiti te gjithe. Pasi predikoi edhe nje here, i porositi banoret qe te prishnin kishat, ne te cilat nuk meshohej dhe qendronin te mbyllura nga mungesa e prifterinjve dhe e besnikeve (nenvizimi yne - K.F.), duke mbajtur vetem nje, ate te Gjithe Shenjtoreve dhe pronat e pasurine e tyre t'i perdorin per mbajtjen e shkolles. Me zerin e tij kumbonjes e te frymezuar ai i ftoi, duke perfunduar fjalen e tij, qe te fillonin menjehere nga shembja e kishes. Asnje s'levizi nga vendi, asnje nuk guxoi te vinte dore mbi kishen. Atehere Kozmai, pasi e mbaroi fjalimin, mori nje sopate dhe u ngjit ne catine e nje kishe. Himariotet te habitur i vajten pas dhe te tmerruar e pane ate duke rrezuar catine dhe muret e kishes. U foli perseri qe andej siper, duke u keshilluar edhe njehere ngritjen e shkolles me te ardhurat e kishes. Ngritja e shkolles ishte nje veper me e pelqyer nga Zoti sesa ekzistenca e nje kishe te shkretuar dhe qe s'meshohej ne te. Himariotet me ne fund u binden qe ta ndihmonin. Keshtu u ngrit shkolla ne Himare, e cila eshte edhe sot".
Edhe pse i bindi himariotet te hapnin shkollen greqishte Shen Kozmai u largua nga Himara me dyshimin se pas ikjes se tij himariotet nuk do te perkujdeseshin me tej per mbajtjen e saj. Ne fakt dyshimi nuk qe pa vend, mbasi himariotet kishin hequr dore nga zotimi per te ndihmuar shkollen. Kjo nenkuptohet nga nje leter qe Kozma Etoliani u drejtoi banoreve te Himares dy vite me vone, dy muaj para se te vdiste, me te cilen i ftonte qe te mos hiqnin dore nga ndihmat financiare per shkollen greqishte te Himares. Ne leter thuhet:
"Te nderuar vellezer te dashur, banore te fshatit Himare, i lutem Shen Perendise per shendetin trupor dhe shpirteror tuajin. Une te dashur vellezer, si nje sherbetor i denje i Krishtit qe eshte mesuesi i gjithe te krishtereve dhe me lejen e personaliteteve fetare te ketij vendi, erdha aty ne vendin tuaj dhe pashe qe nuk keni shkolla qe te mesojne femijet tuaj falas. Une iu luta te krishtereve dhe ata dhane aq sa kishin mundesi dhe deshire per shkollen tuaj. Mirepo duhet qe me perkushtimin dhe kujdesin tuaj te ndihmoni perhere shkollen tuaj si dhe me dhuratat nga persona private ose m te ardhurat e fshatit dhe nga vakufet, ne menyre qe te shperbleheni me respektin nga Zoti dhe nga njerezit. E ndjej per detyre ti lutem Zotit te nderuar te bekoje te gjitha, te bekoje shkollen tuaj dhe femijet tuaj..."72.
Vec kesaj, edhe pse Shen Kozmai pati nje fare suksesi te pergjithshem me ngritjen e shkolles greqishte ne Himare, ndergjegjen e helenizmit nuk e rrenjosi dot ne rradhet e himarioteve, as simpatine a tyre per Mbreterine e Napolit nuk e shuajti dot. Himariotet vazhduan t'i mbanin lidhjet me Mbreterine e Napolit jo vetem nga shpresa se prej saj mund t'i vinte clirimi i tyre nga zgjedha osmane, por edhe per arsye te forta ekonomike. Mbreteria e Napolit ishte prej kohesh vendi i emigrimit te tyre ekonomik. Anijet e tyre, te cilat lundronin per tregti jo vetem ne Adriatik, por edhe ne Mesdhe gjenin, ne raste shtrengatash srehim te sigurte ne limanet e Italise se Jugut dhe te Sicilise. Edhe sovranet e Napolit i shihnin himariotet me simpati. Ata e cmonin trimerine, besnikerine dhe aftesite e tyre ushtarake. Per te tri keto arsye, qe ne vitin 1735, mbreti i Napolit, Karli III Borbon kishte krijuar nje repart te posacem me luftetare himariote, me pare ne permasat e nje batalioni, disa vite me vone ne ate te nje regjimenti me emrin "Regjimenti Mbreteror Maqedon" (me maqedone nenkuptoheshin shqiptare) - dhe pastaj me emrin "Regjimenti Mbreteror Shqiptar" (Real Reggimento Albanese). Ky karakter shqiptar dhe kryesisht himariot i ketij reparti del i argumentuar bindshem ne trajtesen qe nje nga oficeret e tij, Nikolle Dashi, i ka kushtuar historise se regjimentit mbreteror shqiptar, botuar ne Korfuz me 184373. Sipas njoftimeve qe na jep V. Dorsa74, himariotet sherbenin ne kete regjiment si luftetare ne baze te marreveshjes qe mbreti i Napolit kishte lidhur me kreret e Himares. Kete sherbim himariotet e kryenin si ushtare ose si oficere te pergatitur ne shkollen ushtarake te Napolit, kundrejt nje pagese dhe pensionit qe merrnin me perfundimin e sherbimit pasi ktheheshin ne Himare. Madje, nje nga komandantet me te shquar te ketij regjimenti, i cili u pajis me graden me te larte ushtarake, ishte mareshalli Dhimiter Leka, shqiptar nga Dhermiu. Si rrjedhim, ne saje te mikpritjes se Mbreterise Borbone te Napolit, himariotet e ndjenin veten, kur ndodheshin ne territoret e saj, si ne shtepine e tyre. Madje per hir te trimerise qe tregonin ne lufte, sidomos ne betejen e zhvilluar ne Napoli me 1799, shkruan N. Dashi, himariote te veshur me petkat e tyre kombetare shqiptare, u quajten nga popullsia italiane camisciotti (himariote) dhe kur hyne ne qytet u brohoriten me thirrjen "Viva gli eroi Albanesi" (Rrofshin heronjte shqiptare).75 Shpresat se shpetimi i tyre do te vinte nga Mbreteria e Napolit deshmohen nga nje peticion qe kreret e fshatrave te Himares, Dhermiut, Vunoit, Qeparoit, Lukoves, Lekursit, i drejtuan sovranit borbon Ferdinand IV me 1791 pra 13 vjet pas largimit te Shen Kozmait. Peticionin e kane nenshkruar (ne trajten italishte), ne emer te Himares:
Nicola Polimero, Polimero Andrea Varfi, Spiro Cesare Gicca, Alexio Pristi, Zaccaria Casnezzi, Il Sacerdotte Andrea Mantho, Gicca Cocca Alexi, Dimo Stratti Covazzi, Nicolo Culumba, Spiro Andrea di Melxi, Elia di Malexi, Spiro Andrea Gini, Dimo Pano Gionussi.
Per Dhermiun:
Cumi Nina, Nestora Nina, Spiro Elia Attanasi, Nicola Prifti Uretto, Gicca Dina detto il Diaco, Spiro Polinergiocca, Attanasio Siazzacco Vretto, Nestora Dimdeli, Dima Gicca, Polimero Lecco, Pano dimacalojero.
Per Vunone:
Il Sacerdote Demetrio colla parola de' qui sottosegnati: Attanasio Zurra, Gicca Spiro, Nicolo Udrea, Attanasio Giolecca, Cristofolo Dima, Cristofolo Nestora, Costa Gicca Attanasi, Attanasio Giomani, Polimero Spiro, Attanasio Ginni detto Anagnesti, Nestora Giocca Adanagi, Nicolo Michelli Casnezzi, Nestora Casnezzi.
Ne peticion vazhdojne nenshkrimet e krereve te fshatrave Qeparo, Lukove dhe Lekures, te cilet i takojne, si dhe emrat e krereve te Himares, Dhermiut, Vunoit, onomastikes shqiptare76.
Krijoni Kontakt