Iperi(Epiri)

[WaRrIoR]

Epiri është toka klasike dhe vatra e një populli tepër të lashtë. Që në muzgun e kohërave, në gadishullin ballkanik endeshin pellazgët të mbuluar me një vel misteri. Mitologjia thotë se ata ishin "njerëzit e parë". Bile helenët, të cilët në mënyrë të padiskutueshme i konsideronin pellazgët më të vjetër se veten, për ta përdornin një epitet të pashlyeshëm "proselinoi" (parahansor), pra më të vjetër se vet Hëna. Kjo figur e skajshme është tepër elokuente për lashtësinë e popullit tonë.Fijet e misterit pellazg ndërthurren në kohëra,gjersa në histori përmenden ilirët.Si një popull kryesor,si një "Hauptvolk"- siç e pat quajtur një nga themeluesit e ilirologjisë L.G.Thunman,ilirët morën pjesë në proceset themelore shoqërore e kulturore,në ngjarjet kryesore politike që përshkruan botën antike të Mesdheut.
Qytetërimi ilir do të mbushte shtratin e historisë së ardhme. Kontrasti me Romën do t'i evidentonte ilirët si popull tribunal të lirisë. Për të nënshtruar trojet ilire Romës iu desh të harxhonte gati gjysmën e kohës me anë të së cilës krijoi tërë perandorinë e saj të përbotëshme.
Sulmet shkatërrimtare të keltëve, gotëve, visigotëve krijuan pshtjellime të mëdha, por ilirët mbetën sërish në trojet e veta. Vërshimi shekullor i sllavëve qe i tmerrshëm, përsa i përket forcës asimiluese. Procesi i romanizimit u kryqëzua me atë të sllavizmit, por gjuha dhe vet populli autokton i trevave historike rezistoi dhe e ruajti individualitetin etnik.
Perandoria bizantine, Mbretëria bullgare e serbe qenë mbulesa politike të sipërme, nën të cilat shqiptarët jetonin,vepronin e i shkyenin. Këto mbulesa s'mund të konsideroheshin si qefin definitiv që mbështillnin një popull " kufomë".
Shqiptarët në raport me ngjarjet dhe historinë nuk u diverguan e as humbën.Ata konservuan vetvetën si popull,por nuk u ngurtëzuan si një relike muzeore, po me anë të dinamizmit të tyre, bënë Metaforën e Pavdekshme të Rezistencës dhe mbijetesës.

Epiri

Me emrin Epir, në kohët e lashta quheshin krahinat në Jug të Ilirisë. Që shtriheshin prej lumit Vjosa e deri te krahinat veriore të Heladës së vjetë(1). Kufijtë e sipërm nuk duhet ti marrim si të prerë, pasiqë në kohët e ndryshme ata kanë lëvizur; kështu për shembull, në kohën e sundimit të Pirros ata janë zgjuar shumë më përtej territoreve të përmendura. Disa nga gjeografët e shkrimtarët e kohës së lashtë quanin Epir edhe krahinat që ndodheshin në bregun e djathtë të Vjosës dhe i shtynin kufijtë e këtij shteti deri në Skraparin e Mallakastrën e sotme, duke përfshirë edhe qytetin e Apollonisë(2).
Nga ana tjetër disa fise kufitare ndërmjet Maqedonisë dhe Epirit quheshin nga shkrimtarët e vjetër herë epirotë dhe herë maqedonë(3).
Të gjitha mendimet e shfaqura për përkatësinë etnike të fiseve epirote nga dijetarët e ndryshëm janë mbështetur kryesisht në të dhënat e shkrimtarëve të vjetër, veçanërisht te Tukiditi dhe shumë pak në të dhënat arkeologjike. Mendimet kan qenë sa të ndryshme aq edhe kontradiktore. Prandaj nuk duhet të na befasoj fakti se të njejtat të dhëna, të përdorura nga disa për të mohuar origjinën helene të fiseve epirote, janë interpretuar nga të tjerët në një kuptim krejt të kundërt.
Tukiditi(4) me emrin "Epir" kuptonte tokat e Lokërve dhe të Akarnanisë, duke përfshirë kështu pothuajse gjysmën e bregut që shtrihej në veri të gjirit të Korintit.Helaniku(5),"Apeiros" quante edhe Azinë e Vogël, ndërsa Tukiditi(6) dhe Isokrati(7) quanin kështu edhe një pjesë të mirë të Azisë. Straboni(8) thotë se:"Homeri me fjalën "Epir"nënkuptonte vendet përballë ishujve, duke përfshirë Leukaden".
Më vonë banorët e Korkyrës dhe të ishujve përreth me emrin "Epeiros" quanin tokat përkundrej ishujve, që shtriheshin gjatë bregut të detit Jon,të banuar nga fiset kaone e thesprote.
Fjala Epir rrjedh nga fjala e greqishtes së vjetër Apeiros,që në dialektin dorik do të thotë "stere",ose "kontinent"(tokë)(9). Ajo ka pasur kuptime të ndryshme gjatë historisë së kësaj krahine.
Kështu pra emri Epir në fillim ka pasur kuptim gjeografik e jo etnik.
Me emrin "Epir", autorët e lashtë në fillim e kanë quajtur një territor të gjerë, i cili më vonë u ngushtua rreth krahinave përballë Korkyrës dhe ishujve përqark. Më pas,në shek.V-të p.e.sonë, ky emër përfshiu edhe të gjitha fiset e brendshme, duke u bërë një emër i përbashkët për krahinat, që formonin në këto brigje një tërësi gjeografike, etnike e politike.
Emri Epir,u përvetësua jo vetëm nga gjeografët, historianët e shkrimtarët antikë, por edhe nga vetë banorët, të cilët e përdorën këtë shpesh herë edhe në dokumentet e tyre të shkruara, në mbishkrime e monedha.
Pra në gjuhën shqipe fjala Epir është sinonim i fjalës sipër, për të treguar banorët që jetonin në anën tjetër të bregut ku grekët shkonin për tregti ose që punonin me banorët e kësaj krahine.
Emri Epir është përdorur në kohët e vjetra për të quajtur Toskërinë dhe Gegërinë ose më saktë Shqipërinë. Dihet se me emrin Epir në kohën e Perandorisë së Lindjes u përgjithësua Shqipëria. Toskëria u quajt Epiri i Vjetër(10) dhe Gegëria u quajt Epiri i Ri(11).
Disa dijetar,duke u nisur nga elemente të shkëputura kulture që janë përhapur më vonë në Epir dhe nga gjuha greke e monumenteve epigrafike të Epirit kanë shprehur mendimin se banorët e kësaj krahine ishin grek. Ky mendim është në kundërshtim me dëshmitë e historianëve dhe gjeografëve antikë dhe me rezultatet e studimeve të sotme gjuhësore dhe arkeologjike(12).
Herodoti thotë se:"në kohën e tij në Epir ishte akoma i gjallë kujtimi i banorëve të dikurshëm pellazgë, të cilët kishin ardhur këtu nga Thesalia kufitare". Kurse Straboni,duke u mbështetur te Efori, Hesiodi dhe Euripidi thotë se:"vendbanimi i hershëm i pellazgëve ishte Arkadia dhe që këtej këta shtegtuan në Epir, ashtu si në Thesali, Kretë, Lesbos dhe Troadë"(13).
Në Epir jan gjetur me shumicë emra personash, fisesh dhe emra gjeografik me prejardhje ilire. Kështuqë p.sh.:
- emra personash:Dastidi,Anyla,Tarypi;
- emra fisesh:Kaonët,Tesprotët,Pasaibët;
- emra gjeografik:mali Tamar,mali Asnau,lumi
Thyam(14).
Edhe gjetjet arkeologjike, megjithëse të pakta, pajtohen me traditën e shkruar të lashtë dhe me të dhëna gjuhësore.
Me përhapjen e kulturës dhe gjuhës greke, fytyra e Epirit të lashtë ndryshoi deri diku nga pikëpamja kulturore, por kjo nuk solli ndryshime të rëndësishme në përbërjen etnike të popullsisë.
Teopompi,- thotë Straboni(15) - përmend 14 fise epirote, por nga mbishkrimet ne njohim një numër më të madh. Dijetari anglez Hamond(16) na thotë se:" ...në Epir ka pasur rreth 60 fise, por vetëm disa nga këto mund të arrijnë një zhvillim të tillë, sa të zënë një vend në histori". Fiset kryesore të Epirit, që përmenden më shumë përë rëndësinë e tyre ishin: Tesprotët, Kaonët, Molosët, Atamanët, Anfilokët dhe Kasopët(17).
Mendimin që fiset epirote nuk ishin helenë, e mbështeti në radh të parë, në faktin se shumë nga shkrimtarët antikë këto fise i quajnë me emrin e përgjithshëm "barbarë". Pikërisht sipas kuptimit që i dhanë fjalës "barbarë", dijetarët u ndanë në dysh.
Tukiditi bënë një dallim të qartë ndërmjet helenëve dhe fiseve kryesore epirote. Për t'u theksuar këtu është sidomos libri i II-të, ku flitet për pjesëmarrësit e veprimeve luftarake të vitit 429 p.e.sonë. Në këtë pjesë ai shkruan:"Me Knemin, prej helenëve ishin Ambrakasit, Anaktorasit, Lukadasit dhe njëmijë hoplitë të peloponezas që ai i kishte marrë me vete kur po vinte. Nga barbarët ishin njëmijë Kaonë. Bashkë me Kaonët merrnin pjesë në ekspeditë edhe Tesprotët, Molosët, Atintanët, Pervejt dhe Orestët"(18). Në këtë pjesë duket qartë se Ambrakionët, Parauejt dhe Orestët i konsideron barbarë, do me thënë popuj johelenë.
Në një vend tjetër,Tukiditi i quante barbarë persianët, taulantët, ilirët, trakët dhe maqedonët(19). Po kështu barbarë i quajnë epirotët edhe Straboni(20), Skymni(21), Polibi(22), Livi(23), Plini(24),etj.
Tukiditi me fjalën "barbar" nuk ka pasur për qëllim të tregoj popuj me nivel të ulët kulturor, në kuptim përçmues, por e ka përdorur këtë fjalë për të vënë në dukje ndryshimin gjuhësor ndërmjet epirotëve dhe helenëve. Këtë na e pohon vetë autori në një vend tjetër, kur flet për qytetin në Anfiloki: "Banorët e këtij qyteti, greqishten që flasin sot, e mësuan nga ambrakasit e ardhur, anfilokët e të tjerë janë "barbarë"(25). Në qoftëse anfilokët do të ishin grekë, nuk kishte përse autori helen të theksonte se ata e mësuan greqishten nga ambrakasit, pasiqë nuk do të kishin nevojë të mësonin gjuhën që ishte e tyre. Kjo e detyroi autorin helen t'i quajë ata barbarë, ashtu si i quante të gjith popujt e tjerë që nuk ishin grek.
Kundërargumenti se me fjalën "barbar"që ka përdorur, Tukiditi ka pasur me të vërtetë qëllim që të tregojë shkallën e nivelit kulturor të popujve, nuk është bindës. Helenët në përgjithësi,nga mesi i shekullit V-të p.e.sonë, nuk e mbanin veten më superiorë nga popujt e tjerë, si bie fjala persianët dhe egjyptjanët, të cilët ata i quanin "barbarë".
Mund të përmendi edhe një të dhënë më të vonë, që pa dyshim është nxjerrë nga burime më të hershme. Ky është shënimi i Stefan Bizantinit(26), i cili i quan athamanët ilirë.
Për kët tezë që i njeh epirotët për ilir flet edhe vet shtjellimi i ngjarjeve politike në Epir. Epiri mbetet për një kohë të gjatë i përjashtuar nga komuniteti grek dhe në luftërat kundër persianëve, me përjashtim të ndonjë kolonije korintase, nuk mori pjesë asnjë fis nga Epiri. Kur Perikliu ftoi delegatët e Greqisë në konferencën panhelenike të Athinës, vetëm Ambrakia si koloni e Korintit u pranua nga qytetshtetet e Epirit(27).
Straboni, plaku i vjetër i gjeografëve dhe i historianëve të Greqisë së Lashtë thotë se:"...populli i këtyre viseve ka patur një afërsi nga gjuha, morali dhe zakonet me popullsinë e maqedonisë dhe të ilirisë".(28)
Ja edhe një shembull tjetër që grekët përdorën për ta bërë Epirin grek. Duhet të vemi re se turqit kur bënë regjistrimin e popullsisë, e lanë qytetin Delvinë dhe Grebenë me të njejtin emër,kurse grekët Delvinën e quajtën Dhelvinon dhe Grebenën Grevenë. Turqit edhe Vjenës i thanë Vjenë në trajtën autentike.
Një kontribut të veçant për sqarimin e problemit të përkatësisë etnike ilire të fiseve epirote sjellin edhe gërmimet arkeologjike, që janë bërë në Shqipërinë e Jugut pikërisht në kodërvarret e Vodhinës, të Bodrishtës e Kakavisë në Dropullin e Sipërm, në Mashkullorë të rrethit të Gjirokastrës, në kalanë e Rripësit të rrethit të Sarandës dhe sidomos gërmimet në qytetin e lashtë të Jermës në rrethin e Gjirokastrës.
Vend me rëndësi zënë gjetjet në kodërvarret e Dropullit të Sipërm(29). Duke studjuar mënyrën e ndërtimit të tumave dhe inventarin e materialeve të tyre, arrijmë në përfundim se ato nuk ndryshojnë as në format e jashtme e as në përmasat nga materialet e ngjajshme të krahinave të tjera të Shqipërisë. Enët prej balte (me dy vegje) të zbuluara në këto tuma, nga format e tyre janë të ngjajshme me ato të Vajzës(30) dhe të Matit(31). Te këto enë duket se ndërtuesit e tumave të Dropullit kishin të njëjtën kulturë materiale me banorët e Vajzës, Matit dhe të krahinave të tjera ilire. Qysh në fillimin e mijëvjeçarit të parë p.e.sonë në bazë të dhënave më lart të cekura do të thotë se ka pasur një popullsi me origjinë ilire.
Një rëndësi të dorës së parë kan edhe materialet arkeologjike të zbuluara në vendbanimet e fortifikuara ilire të Kaonisë.Mesapët e Italisë së Jugut,origjina e tyre ilire tashmë është pranuar,që u hodhën në brigjet e italisë në periudhën midis fundit të mijëvjeçarit të dytë e fillimit të mijëvjeçarit të parë p.e.sonë,sikurse tregon edhe emri i parë ,nuk janë gjë tjetër veçse kaonë(32).
Me interes janë edhe rezultatet e gërmimeve të bëra në Butrint,në Finoç,në Çukën e Ajtojt,në Kalivo të rrethit të Sarandës dhe gërmimet në Jermë(33).Këto gjetje dëshmojnë për një veprimtari prodhuese mjaft të gjerë.Vendin e par e zënë qeramika,veglat metalike të punës e materialet e ndërtimit.Më të rralla janë stolitë,armët e objektet artistike.Të rëndomta janë kudo tjegullat e shtëpive.Në gërmime gjithashtu janë gjetur detaje arkitektonike,shtylla,etj.
Meriton të studjohet qeramika e zbuluar në territorin e banuar nga kaonët.Studimi i kësaj qeramike ndihmon të nxirren përfundime me vlerë rreth formimit dhe zhvillimit të kulturës ilire dhe gërshetimit të saj me kulturat fqinje.
Një vështrim të veçant tani po i bëj qeramikës së zbuluar në qytetin e Jermës,në rrethin e Gjirokastrës.Meqenëse këtu ajo është gjetur në një sasi më të madhe,në krahasim me qendrat e tjera dhe nga ana tjetër,shtresat kulturore këtu janë më të qarta se kudo tjetër(34).Megjithëse në gërmimet e kryera në Jermë,koha kur kjo krahinë ka përqafuar një seri elementesh kulturore nga krahinat fqinje helene,prapëseprapë edhe në qeramikë,në mënyrën e punimit të saj,në trajtën e trungut të enëve,në vegjet dhe në motivet e zbukurimit ruhen të gjitha traditat më të lashta ilire.Po përmendi këtu formën aq shumë të përsëritur të tasave,të cilët mund të krahasohen fare mirë me ato që janë zbuluar në vendbanimet ilire të Gajtanit(35) dhe të Rosunjës(36).
Ilirët e kësaj qendre përdornin vegjet brinake në disa variante,ashtu si dhe në qendrat e tjera ilire(37) .Këto vegje i gjejmë të ngritura në mënyrë të theksuar në lartësi,ose shpesh herë edhe me një ngritje të vogël në formë t'hemthi.Në këto enë gjejmë motive me gërricje,me ngulitje,si zigzake,rombojke,vija paralele,gropëza,rrathë të vegjël me shirita në relief,etj.
Tiparet e kulturës ilire i shohim edhe në disa fibula dhe gjilpëra dyshe.Në Finiq e Butrint janë zbuluar disa fibula të cilat arkeologët i kanë quajtur heshtorë.Fibula të ngjajshme me këto janë gjetur edhe në trevat e tjera ilire.Kështuqë formojnë një variantë karakteristike origjinale ilire,të cilin e ndeshim vetëm në pjesën perëndimore të Gadishullit ballkanik(38).
Dua të shqyrtoj një stoli tjetër,gjilpërat dyshe.Të tilla gjilpëra janë gjetur në gërmimet e Jermës dhe në ato të Ripësit.Njëra prej tyre,ajo që është gjetur në qytetin e Jermës,është e larë në ari.Gjilpëra të ngjajshme me këto janë zbuluar në kodërvarret e Matit,në qytezën e Gajtanit,në nekropolet e Durrësit e të Apolonisë.Të gjitha variantet janë karakteristike për periudhën e parë të hekurit(39).
Ato vazhdonin të prodhoheshin në Iliri edhe në periudhën e dytë të epokës së hekurit dhe janë konsideruar nga studjuesit si prodhim zejtar vendës(40).Fakti që gjilpërën dyshe e gjejmë të vulosur në një peshore të qytetit të Jermës,tregon se kjo stoli ka qenë shumë e përdorur tek ilirët.
Një fush tjetër,që na ndihmon për një gjykim më të drejtë për problemin e përkatësis etnike të epirotëve është edhe onomastika.Këtë çështje,e ka trajtuar arkeologu shqiptar H.Ceka(41).Përmes faktesh të shumta,ai arrinë në përfundim se epirotët ishin të një etnosi me ilirët(42).
Në mbishkrimet e zbuluara në Dodonë(43),Nilsoni thotë se dalin rreth 50 emra me origjinë ilire(44).Kurse në mbishkrimet e zbuluara në teatrin e Butrintit janë rreth 40 emra ilirë(45).Si Admet (4 herë) ,Amynta (2 herë),Annia ,Apoita,Artemo,Artemoni (2 herë),Falakrion (4 herë),Nona,Genth dhe Falakr (6 herë)(46).Këtu po analizoj disa nga këta emra,që i ndeshim si në Epir ashtu edhe në Iliri.Emri Admet,që e kemi ndeshur 4 herë në mbishkrimet e Butrintit,më kujton emrin ilir Adamat,që e lexoj mbi monedhat e Shkodrës(47).Monedha të prera aty kah mesi i shek.II-të p.e.sonë(48),si dhe në një gurë varri të zbuluar në Durrës(49).Të njëjtin emër njeriu e ndeshim edhe në krahinat lindore të Epirit,në Tesali e në Maqedoni dhe është lexuar në drahmat e Dyrrahut e mbi monumente sepulkrale të Apolonisë(50).Emri Annia në trojet shqiptare gjendet në disa variante,si Annai,Annaius (si emër burri në Dyrrah), Anna në mbishkrimet e Dodonës dhe Anna në Dalmati.Si H.Krahe(51),ashtu edhe zbuluesit e tjerë të këtyre mbishkrimeve këtë emër e quajnë ilir.Një emër tjetër shumë i përhapur në Iliri është edhe emri Genth i zbuluar në mbishkrimet e teatrit të Butrintit.Ky më kujton emrin e mbretit ilir të Adrianëve,Genth,të cilin e gjejmë në monedhën që e ka prerë ai vet(52).Këtë emër e gjejmë edhe në gurët e varreve dhe në monedhat e Dyrrahit(53).Dy emra të tjerë si Falakr dhe Falakrion,që kemi ndeshur 10 herë në mbishkrimet e Butrintit,H.Krahe(54),i përfshinte gjithashtu pa rezerv në emra ilirë.
Një grumbull emrash ilirë kemi edhe tek burimet antike.Nga emrat që na kumton Tukiditi,lidhur me prijësin e kaonëve,të tesprotëve,atiutanëve e parauejve,katër janë ilirë(55).
Po të jetë e saktë se fiset epirote kishin origjinë helene (greke),atëherë pse krerët e mbretërit e tyre të mbanin emra ilirë.?!!!
Nuk kanë të bëjnë aspak me gjuhën e vjetër greke as emrat e krahinave epirote Adania (sipas Hesyhit kështu quhej dikur Mollosia),Atamania,Anfilokia,Prosaibia,Tesprotia, banorët e së cilës (sipas dëshmisë së Stefan Bizantinit)(56),qenë thirrur edhe Aigestë.Të njejtin karakter kanë edhe emrat e lumenjve Aou,Aheron,Ahelou dhe Thyamis,prej të cilit e ka marrur sot emrin Çamëria(57) dhe emrat e maleve Tomar,Asnau,Aeropus,etj.
Dihet se,ashtu si të gjithë popujt e tjerë jogrekë të Ballkanit edhe ilirët kanë përdorur në mbishkrimet e monedhat e tyre gjithnjë shkronja të gjuhës greke e latine.Në qoftëse sot mbi gjithë truallin e ilirëve ndeshim vetëm mbishkrime greke e latine,kjo nuk don të thotë se ilirët u halenizuan dhe më vonë u romanizuan.Nëqoftëse epirotët do të ishin grekë,si do të kishte arsye që shkrimtari helen,Straboni(58),të trajtojë një pjesë të epirotëve si bilingë,si popuj që flisnin dy gjuhë.Pa dyshim,Straboni ka pasur parasyshë që një nga këto gjuhë,që përdornin epirotët,ka qenë ilirishtja dhe gjuha tjetër ka qenë greqishtja,të cilën e përdornin në mbishkrime.
Këta banorë,pra epirotët,nuk kanë pasur asnjë lidhje me grekët dhe prandaj prej tyre (grekëve)janë quajtur barbarë e bilingë,pra jogrek.
Të gjitha këto tregojnë se popullsia që më parë është quajtur epirote,ka qenë ilire.

Vijon...

[WaRrIoR]

Gjeografi danez Malte Brun,autor i njërës nga veprat gjeografike më me autoritet të shek.XIX-të,që përfundoi së botuari pas vdekjes së tij,në analizën e vet mbi gjeografinë e Strabonit thotë:"Etolia dhe Akarnania konsideroheshin nga grekët gjysëm barbarë".Përsa i përket Epirit të gjithë autorët grekë të lashtësisë e përjashtojnë nga Greqia.Ai është përshkruar nga Straboni me Ilirinë dhe Maqedoninë.Fiset kryesore të tij ishin Kaonia, Thesprotia,Molosia.Straboni dhe Plutarku pohojnë se epirotët flasin një gjuhë të veçantë dhe kjo gjuhë është e njëjtë me atë maqedonase.Me sa duket,gjuha shqipe rrjedh prej saj(59).Edhe Pukëvili kur flet për Akarnaninë dhe Etolinë thekson se:"... këto vende,(në kohën e tij) quheshin Shqipëri dhe banorët e saj quheshin shqiptar"(60).
Ch.Brouchneri,ky gjeograf i mbretit të Anglisë shkruan:"Shqipëria është një provincë e Turqisë Evropiane,që kufizohet në veri me Bosnjën dhe Dalmacinë,në jug me Livadhianë, në lindje me Thesalinë dhe Maqedoninë"(61).
Historiani Teodor Momsen në veprën e tij monumentale "Historia e Romës së Lashtë",i quan "... trimat epirotë, shqiptarë të lashtësisë"(62).
Lajbnici ,filozofi më i madh i kohës së tij,i mbiquajturi Aristoteli i kohëve moderne,falë interesave të gjithanshme dhe kontributeve të mëdha që dha në fushat më të ndryshme të dijes.Por ne shqiptarët te Lajbnici shohim,ashtu si albanologu Erik Hemp,"...një dijetar të hershëm ,të vërtetë, të gjuhësisë shqipe"(63),udhërrëfyesin e studimeve në fushën e gjuhës sonë,që ndonëse punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare,me një intuitë të jashtëzakonshme, arriti i pari në një teori ilire të prejardhjes së gjuhës shqipe.
Kontributi i Lajbnicit në këtë fushë përfshihet në tri letra që ai i ka dërguar bibliotecistit mbretëror të Berlinit,tanimë të njohur në botën shkencore si:" Letrat shqiptare të Lajbnicit"(64). Në letrën e parë të datës 24 janar të vitit 1705 ,ai shprehte mendimin se;...gjuha e ilirëve të lashtë mund të ekzistonte diku në Epir"(65).
Për epirotët dhe gjuhën e tyre me origjinë ilire,si Lajbnici shprehen edhe J.G.F.Herder(66), J.E.Tunman,i cili thotë:"Edhe në Epir banonin vetëm popuj jogrekë,të cilët flisnin maqedonisht,siç është e njëjtë ,me gjuhën ilire"(67). Por mendim të tillë kishinedheF.Bop(68),J.R.F.Ksilander(69,J.G.F.Han(7 0),J.F.Falmerajer(71),T.Mommsen(72), P.Kreçmer(73);ku thotë:"Për tërë grupin veriorë të këtyre fiseve ,që nga kufijtë e krahinës së
Epirit,qysh herët,të paktën që nga koha e Herodotit(74),është përdorur emri i përbashkët Ilirët,ose siç quheshin në kohët më të lashta,Hilirët"(75).Ky emër vjen mbase nga jugu,nga Illyrii proprie dicti (Plin.III-144.Male II-3) dhe u përhap më vonë nga grekët në të gjitha fiset e
ngjajshme me ta,që njohën gjatë përparimit të tyre drejt veriut(76).
Ndërsa Hansjërg Frëmmer(77) në librin e tij "Ilirët",që ai e botoi në vitin 1988,thotë:"Ndarja më tresh e Ilirisë,ashtu si u bë pas fitores së romakëve mbi mbretin Gent,u pasqyrua dhe në ndarjen e provincave,të Dioklecian Konstantinit,Hinterlandi i Durrësit dhe Apolonisë që i përkiste për një kohë më të gjatë Romës,si Epirus nova (Epiri i Ri) ishte pjesë e dioqezës së Maqedonisë.Kurse territori tjetër i sundimit të mbretit Gent,rreth Shkodrës,si provinca Prevalitana,bënte pjesë në dioqezën e Dakisë.Të dyja këto pjesë të territorit të lashtë ilir në kohën e Augustit bënin pjesë në provincat e senatit dhe pasi u nda perandoria u përfshinë në pjesën greke"(78).

Grekët,në historinë e tyre marrin për bazë tregimin mitologjik të kohës së Deukalionit(79) dhe të Pirros(80).Kjo legjendë fillimin e saj e ka së pari në Babiloninë e vjetër,si dhe në gjithë vendet e Lindjes së afërme.
Në Përmbytjen e Botës.Deukalioni dhe Pirroja shpëtuan me anë të një barke;më vonë ata,kur dalin në tokë hedhin gurë.Ata që i hedhte Deukalioni bëheshin burra,ndërsa gurët që hidhte Pirroja shndërroheshin në gra.Sipas historianëve grekë prej këtyre gurëve rrjedhin grekët e sotëm.Kjo ngjarje ka ndodhur në Epir,prandaj,sipas tyre Epiri u përket grekëve.Jo vetëm kaq por edhe vendet e Epirit;Korça, Gjirokastra e deri në lumin Shkumbin.
Pseudohistorianët grekë,thjeshtë për të përligjur pushtimet e Shqipërisë së Jugut prej kohësh e kan ngritur këtë problem në forma të ndryshme.Ja njëra nga ato;
- Themeluesi i parë i qytetit të Argjirokastrës është i biri i Filkosit nga mbretërit e Greqisë.Trashëgimtaria e fundit e kësaj dinastie është princesha Argjiro Monoviza (Argjirua me një Gji),e cila gjatë vitit 1419 për të mos iu dorëzua pushtuesve osmanë u hodh nga kështjella.Qysh atëherë kjo qytezë - kështjellë mori emrin e kësaj princeshe dhe u quajt Argjirokastra.
Në fakt kjo "histori" është vetëm një përrallë,(legjendë),sepse nuk ka asnjë dokument që të
ket ekzistuar njëfar princeshe me këtë emër.Por prej vet faktit që princesha Argjiro u hodh nga kalaja tregon se kalaja ka ekzistuar.Atëherë çfarë emër kishte kjo kështjellë?
Në studimet historike,në relacione e kronika ngjarjesh,historianë dhe personalitete të ndryshme politikë e shoqëror të huaj kanë dhënë gjat shekujve,mendime,kanë cituar fakte e të dhëna që kanë të bëjnë me emërtimin e hershëm të qytezë - kështjellës së Gjirokastrës si dhe të jetës në këtë vend.
Një mbështetje të pakundërshtueshme e gjejmë tek Emile Isambert(81),ku vihet në dukje se;Gaultier de Cleubry (ish anëtar i shkollës së Athinës),duke u mbështetur tek historiani i dëgjuar romak Tit Livi,në vitin 169 p.e.sonë,thekson:"Gjirokastrën e gjejmë me emrin Parrhicastra",që don të thotë:"Kështjella e Pirros".Grekët e quanin :"Pirru - haraks". Që në shqip don të thot :vija mbrojtëse e Pirros.
Ndërsa Antigonea,qytet antik që ndodhet përballë Gjirokastrës është themeluar nga Pirrua,të cilit u vuri emrin e gruas së tij Antigonea.Ajo ishte njëra prej vajzave të Berenikës. Këtë e kishte me Filipin,para se të martohej me Ptolemeun(82). Pirrua ka qenë një mbret shumë i pasur.Sipas historianëve antikë Ambrakia (Arta e sotme),ka qenë kryeqyteti i Pirros.Ajo ishte e stolisur me 1015 shtatore(monumente),Plini sh.I,tregon se statujat e famshme të nëntë muzeve i grabitën romakët në Ambraki në kryeqytetin e Pirro Mollosit(83).
Ajo veç statujave të shumta të saj,qe e pajisur edhe me dy teatro,ishte nga qytetet më të bukur të asaj kohe,por të gjitha këto u grabitën nga "gjeneralët" romakë gjatë vitit 186 para erës sonë.
Pirrua i Epirit ishte i fisit Mollos(84) (ilirian),pra paraardhës i shqiptarëve. Plutarku në veprën e tij Vita (Jeta) e mbretit mollos Pirro,i cili gjithashtu dy herë për disa vjet mbajti edhe titullin e mbretit të Maqedonisë,njofton se ai në një betejë kundër Demetrios Poliorketës në vitin 287 p.e.sonë mbante një helmetë me një tufë pendlash (Federbusch) e me dy brirë cjapi dhe maqedonasit menjëherë kaluan në anën e tij.Meqë e njohën si mbretin e tyre të drejtpërdrejt e të vërtetë.Në monedhat e Tarentit që u prenë nga ky qytet për Pirron gjatë fushatës së tij kundër Romës në vitet 280-275 p.e.sonë,dalin si shenja të mbretit Ajakid një
majë shtize,vetëtima e Zeusit të Dodonës dhe helmeta me brirë.
Një helmetë e tillë është simbol monedhash edhe i uzurpatorit Trifon,që,në vitin 142-139 p.e.sonë,në Siri,duke kujtuar prejardhjen e tij mbretërore maqedone u ngrit kundër selekuidëve.
Mund të sillen edhe shembuj të tjerë për karakterin mbretëror të kësaj helmete me brirë,por këtu nuk është nevoja.Shekuj më vonë atë e mbajti Skënderbeu,sepse nga njëra anë ,ai si "Aleksandër Bej" donte të lidhej me traditën e maqedonasit të madh,që ende sot në Orient quhet "Dhul-Quarnein"(Dybrirësh)(85),e nga ana tjetër se ai e ndiente veten si epirot dhe pasardhës i Pirros.
"Në qoftë se kronikat nuk gënjejnë,ne quhemi epirotë,...paraardhësit tanë kanë bërë beteja të mëdha me romakët dhe gjejmë se ata,ut plurium,më shumë lavdi se sa turp kanë sjellë prej tyre..."Skënderbeu.Shkruante në vitin 1460 në një letër që i dërgonte princit Ursini në Itali.Po për këtë biografi i tij Marin Barleti,me prejardhje nga Shkodra,në titullin e veprës së tij që doli në vitin 1508-1510 e quajti "Epirotarum princeps"(princ i epirotëve) dhe e bënë emrin e Skënderbeut të prejardhur nga Aleksandri i Madh,ndërkohë që botimi i përkthyer gjermanisht nga Johannes Pinicianus është titulluar "Princ i Epirotëve dhe i Shqipërisë" (Herzog zu Epiro und Albanien),duke e lidhur në këtë mënyrë të kaluarën e lashtë me të sotmen.Kështu shprehet në punimet e tij studjuesi i mirënjohur gjerman P.R.Franke(86).
Për periudhën e antikitetit të kësaj qyteze-kështjellë hedhin dritë të mjaftueshme edhe gërmimet arkeologjike.Gërmime që u kryen në kalanë e Gjirokastrës,në verën e vitit 1983.
Gërmimet në teritorin e brendshëm të kalasë ishin të frytshme,sepse u përfitua një lëndë arkeologjike që i takon shekujve IV ose III p.e.sonë.Kjo riafirmon plotësisht emërtimin e hershëm të kësaj qyteze-kështjellë me emrin Pirrokastra,sepse pikërisht gjatë kësaj kohe ka jetuar mbreti Pirro.Si pasojë,kjo kohë e vonë e antikitetit shpjegon edhe faktin,që në këtë kështjellë nuk gjenë ndërtime muresh prej gurësh ciklopike ose pellazgjike.Ky qytet nuk ka patur nevojë për gurë të tillë,përderisa në periferinë e tij gjenden me sasi të mëdha shtresash gurë radhorë të rezistueshëm,të sheshtë me dimensione të ndryshme trashësie,që rrallë gjenden në viset e tjera të Shqipërisë.
Emile Isambert,duke u mbështetur tek historiani i vjetër romak Tit Livi në veprën e tij i kundërvihet dy herë anglezit Leek.I cili del me hamendje se:" Gjirokastra është Argia e dikurshme"(87).Sepse në fakt Argia ndodhet afër Ballshit.Aty rrjedh edhe një lum i vogël,i cili quhet Lumi i Argias e që derdhet në Vjosë.Të njëjtin qëndrim si Emil Isambert mban edhe Dr.Milan Shufflaj(88) në veprën e tij "Serbët dhe Shqiptarët".Ai flet për gjurmët e familjes së dëgjuar të Arianitasve."Përmes mjaft dokumenteve del se kjo familje ka qëndruar në afërsi të fshatit të sotëm Aranitas,ku kalon edhe një lum i vogël i quajtur Argias"(89).Kjo gjendet edhe në greqisht e shkruar.Te vepra e Emile Isambert,afirmohet edhe një herë se Gjirokastra është Pirrokastra e dikurshme,siç e shkruanin më vonë grekët.
Në mesjetë Pyrrho-Castra e humb rëndësinë e saj.Historia e saj përzihet me pjesën tjetër të Epirit.
Emërtimi i ri Gjirokastër u ndie nga fundi i shek.XIV.Dihet historikisht që pas vitit 1375 në këtë qendër banimi shtrihej principata e Gjin Bue Shpatës.Pas vitit 1385 sundimtari i saj ishte Gjin Zenebishi.Duke u nisur nga tradita e njohur e pagëzimit të qytezave-kështjellë me emrat e sundimtarëve të dëgjuar,për nder të udhëheqësve të lartpërmendur,kjo qytezë-kështjellë u quajt me emrin Gjinokastër.U quajt kështu sepse të dy prijsat e saj mbanin emrin e pastër shqiptar Gjin.Me fjalë të tjera u quajt;Qyteza-kështjellë e Gjinit(90).
Me kalimin e kohës Gjinokastra u kthye në Gjiro-Kastra,si rrjedhim i veprimit të dukurisë gjuhësore të rotacizmit,që tingulli ( n ) shndërrohet në (r ).
Vë në dukje emërtimin e hershëm grek Argjiro-Kastra,të huajtë që duan t'u japin nga një kuptim emrave të qyteteve Gjirokastrën e quajtën ;Chateau d'Argent ( Kështjellë e Argjentë) duke u nisur nga pamja që japin gurët e bardhë radhorë me të cilët është ndërtuar ky qytet.Aty jo vetëm muret,por edhe kulmet janë mbuluar me rrasa guri të holla dhe të bardha që ndrijnë natën si argjent nga hëna dhe ditën nga dielli.Me emrin Argjirokastra këtë qytet e quajnë vetëm të huajt(91).
Sikurse që u pa më lartë për të ashtuquajturën Princesha Argjiro-Monoviza,nuk ekziston asnjë dokument.Është vetëm një legjendë.Ndërsa për Gjin Bue Shpatën dhe Gjin Zenebishin ka dokumente të mjaftueshme.
Dinastia e Argjirës është vetëm manovër greke për të mbuluar pikësynimet e tyre grabitqare kundër kësaj krahine të stërlashtë shqiptare.
Edison L.Clark(92) në veprën e tij,flet qartë për origjinën,gjuhën,shtrirjen e shqiptarëve.Ai thotë;"Shqiptarët,arnautët,siç i quajnë ata turqit,ose shqiptarët banorët e shkëmbinjëve,siç e quajnë ata veten banojnë në teritorin që përfshinë Epirin e Vjetër dhe vendin e ilirëve në Maqedoninë Perëndimore,duke u shtrirë nga Mali i Zi deri në gjrin e Artës (Ambrakisë)së Jugut"(93).
Ai vazhdon:"Epirotët e vjetër dallohen nga helenët ashtu si shqiptarët nga grekët e sotëm.Epirotët dhe Ilirët ishin fise fqinje,por të një gjaku,që flisnin dialekte të ndryshme të së njëjtës gjuhë"(94). Edison ,e çartësan dhe e bënë të ditur se Shqipëria shtrihej nga Tivari i sotëm e deri në Prevezë(95). Si shpjegohet që përfaqësuesit grekë në Kongresin e Berlinit nuk kërkuan të gjithë Epirin por këmbëngulën vetëm për Janinën dhe zonat përrethë?!!.Në një kohë që Greqia i kishte 40 vite që kishte themeluar shtetin e saj edhe me gjakun e djemëve më të mirë të Shqipërisë. Si ka mundësi që diplomacia greke,ti linte jashtë shtetit Grek tokat që kishte lindur mitologjinë.Nga ku shpjegoheshin perënditë.
Si mbetën të kënaqur e të ngopur njëkohësisht me aq pak tokë,kur dihej pretendimi dhe oreksi i shovinizmit grek?!!!
Këto e kanë shpjegimin e vet!.
Mendja e errët e shovinizmit grek kishte kohë që po projektonte skëterrën për fatin e epirotëve.Nuk kishte se si ti kërkonin qarqet shoviniste greke Abdyl Frashërit vetëm truallin e Epirit,por për të kapërcyer këtë pengesë të pakapërcyeshme,ata bëjnë një propozim anormal;Atë të bashkimit të gjithë Shqipërisë me mbretërinë greke.
Ky propozim ishte i paramenduar me qëllim të caktuar.Përpara qarqeve politike shqiptare viheshin dy alternativa;ose të pranohet propozimi i palës greke,ose në të kundërtën,të mos krijohej aleanca,që ishte aq e nevojshme për shqiptarët në atë vorbull kontraditash.
Jo rastësisht Harillas Trikupi,ministër i jashtëm i Greqisë dhe përfaqësues i tërbuar i qarqeve shoviniste greke.Nën maskën e aleatit të popullit shqiptar për luftë kundër Turqisë.Në muajin korrik të vitit 1877 e dërgoi fshehurazi në Janinë,misionarin e tij Mavromatin për të hyrë në marrëveshje me përfaqësuesin shqiptarë Abdyl Frashërin.Për bashkimin e Shqipërisë me mbretërinë greke dhe për heqjen dorë të shqiptarëve nga Epiri.
Sipas dy raporteve sekrete,njëri i datës 15 dhe tjetri i datës 19 korrik 1877,të shpallur në Athinë në revistën vjetore "Neos Kuvaras" të vitit 1962.Mavromati i raporton Harillas Trikupit:
"Marrëveshjet tona me përfaqësuesin e shqiptarëve janë ndërprerë,meqenëse Abdyl Frashëri ngul këmbë për sovranitetin shqiptar dhe nuk pranon që Epiri t'i jepet mbretërisë greke,pasi është tokë autoktone shqiptare".(96) Më poshtë misionari Mavromatis në vazhdim të raportit të dytë shton:
"Është e nevojshme të zgjerohen edhe veprimet e llojit tjetër; - Të zbarkojmë një repart ushtarak në Himarë në qoftëse negociatat tona do të dështojnë. Dalja e ushtrisë sonë në Himarë do të shkaktojë në Epir konfuzion dhe tronditje.Duke bërë që batalionet e rregullta të ushtrisë turke të përbëra krejt prej shqiptarëve që ndodhen në Epir,do të dezertojnë për të kaluar drejt veriut(në drejtim të Himarës)për të mbrojtur vatrat e tyre dhe duke i shpërndarë shqiptarët në drejtim të veriut Epiri do të mbetet i lirë,pa shqiptarë të armatosur dhe si pasojë ne atëherë do ti kemi duart e lira për të vepruar aty dhe do tua heqim frikën që kanë njerëzit tanë në Epir".(97)
Në këtë raport misionari Mavromatis i shfaq keqardhje Harillas Trikupit që të krishterët e Epirit nuk pranuan kërkesën greke për të luftuar kundër atdheut të tyre dhe të bëhen vegël e shovinizmit grek.
Që të siguronin përkrahjen e diplomacisë së Fuqive të Mëdha ndaj kërkesave të tyre,ata filluan një fushatë të shfrenuar në shtypin Evropian. Dhunuesit e Epirit, në mjaft gazeta evropiane kishin botuar artikujt e tyre si;L'Epire et la questiongrecque,Memoire sur l'Epire en general et particuelierement sur l'eparchie de Janina par unë Epirote,...!!
Në këto rrethana përfaqësuesi i popullit shqiptar Abdyl Frashëri,i drejton redaksisë së gazetës "Moniteur Universale" të Parisit një artikull,i cili u botua në këtë gazetë në maj të vitit 1879;
"Zoti redaktor.
Artikullit të botuar në gazetën "Republika Franceze" nuk i dhamë asnjë përgjigjje,sepse një
sjellje të tillë fare pak e pritnim prej një gazete që simpatizon luftën e kombësive.
Franca qan gjithmonë humbjen e krahinave të saj.Banorët e Alsasës dhe të Lorenës rënkojnë kur kujtojnë privimin e kombësisë së tyre.Përse një gazetë franceze i quan qesharak shqiptarët,të cilët përpiqen të evitojnë rrezikun e një fatkeqësie të tillë.
Nuk jemi savantë dhe as pretandojmë për të,për historinë e atdheut tonë e kemi studiuar dhe e dimë më mirë se kushdo tjetër.
Banorët e Epirit i quajnë Pellazgë.Herodoti,Tukiditi dhe Straboni dalin me konkluzione se ky vend nuk ka pjesë të Greqisë.Sipas Strabonit,Greqia nga Veriu kufizohet prej Akarnanisë dhe gjirit të Ambrakisë.Pasi gjeografia e lashtë greke nuk u vjen në ndihmë grekëve të sotëm,po pyesim ata që kan mendime të kundërta,se cila pjesë e Epirit është greke?
Ai që pranon argumentet e sillogëve grekë do të besojë se Greqisë nuk i përket vetëm Shqipëria,por edhe Maqedonia,Thrakia,Rumania,Azia e Vogël,etj.Sipas vendeve të Greqisë së Madhe edhe Marseja e juaj i takon asaj!!!
Epiri ka 650 mijë banorë.Sa janë vallë grekë që ndodhen në të dhe ku banojnë?Në Korçë?Në Berat?Në Gjirokastër?Apo në Çamëri?Ai që kalon nëpër këto vende takon vetëm epirotë shqiptarë,jo epirotë grekë.Do të sakrifikoheshin pra 650 mijë shqiptarë për të ngijtur lakmitë e sillogëve grekë dhe lëvizjet artificiale të tyre!!!
Sjellja e tanishme e Greqisë dëshmonë se ajo ka ndërmend të imitojë Rusinë.Por kjo (Rusia) i përkrah pretendimet e saj me anë të forcës,e cila për fat të mirë i mungon Greqisë.
Sikur të ishin grekët aq të fortë sa tregohen,në fakt janë vetëm miq të zhurmës,evropa nuk do të kishte kurrë qetësi.Parimi i ngjashmërisë në gjuhë do ta shpinte Greqinë shumë larg por në radhë të parë do të na jepej neve e drejta të kërkojmë nga grekët 200 mijë shqiptarë që banojnë në një lagje të veçuar të Athinës të quajtur PLAKË dhe krejt ishujt Hidra dhe Speca. Epiri është dhe do të mbetet gjithmonë shqiptar,ashtu si e krijoi natyra dhe historia.
Mëkat që qeveria greke shpenzon për sillogët shuma të majme,të cilat mund të përdoren në mënyrë më të arsyeshme.Ajo përpiqet të zgjasi një ngatërresë,e cila s'ka për të mashtruar asnjë evropian.Po të ngulë këmbë greqia në aspiratat e lakmitë e saj të pangopura,të cilat i kundërvihen drejtësisë dhe të drejtës së kombeve,shqiptarët kanë vullnet të pa tundur që të
mbrojnë atdheun e tyre deri në fund dhe jan betuar të mos lëshojnë asnjë pëllëmbë toke dhe të vdesin për të po të jetë nevoja.Këtu manifestojmë mendimin e të gjithë bashkatdhetarëve tanë.
Evropa nuk do të marrë përgjegjësinë e luftërave shkatërrimtare që do të inaugurohen për aneksimin e shëmtuar të tokave tona nga Greqia".(98)
Mbas krizës lindore e deri në Luftën Ballkanike,qarqet shoviniste greke e përqëndruan gjithë vëmendjen e tyre në popullimin e shpejtë të trevave jugore të Epirit dhe kryesisht në drejtim të qytetit.
Të ndryshëm nga xhakatarës sebo-malazez,që si edukatë speciale për të coptuar trojet shqiptare kishin zhdukjen fizike dhe dëbimin e dhunshëm të popullsisë autoktone.Ekspertët e problemit Epirot u treguan më të "sjellshëm",në këtë fazë të parë.Për ata gjthçka duhej të realizohej brenda gjendjes normale,të jetës dhe komunikimit të vazhdueshëm reciprok.Pra gjithçka duhej të zgjidhej " pa dhunë",me programe,spastrime masive,asgjësim fizik,dëbim kolektiv nga toka,por me një popullim të vazhdueshëm dhe të pandërprerë, me një menjanim të qetë ku befasia të lozte rolin primar,në reagimin e menjëhershëm të popullsisë shqiptare.Zëvendësimi i popullsisë autoktone shqiptare duhej të shihej jo vetëm nga Evropa,por,në radhë të parë,nga popullsia e "pakulturuar" e Epirit si një fat i "madh" për të hyrë në rrjedhën e qytetërimit.Në kuadrin e "miqësisë" së lashtë,shqiptarët nuk kishin pse t'i shikonin "vëllezërit e tyre të sinqertë" me frik e dyshim.Nga ana tjetër finokët grekë nuk do t'u linin raste shqiptarëve të dyshonin në "dashurinë"dhe "sinqeritetin"e tyre,se zbatonin pikë për pikë strategjinë e tyre të hollë,duke populluar fillimisht qytetet e pastaj zonat përreth.
Në fillim ua kërkonte detyra të qëndronin si punues të tokës dhe më vonë të pretendonin si zotërues të patjetërsueshëm të saj.E rëndësishme ishte për ta që të kapnin pikat kyçe në administratën shtetërore të nesërmen kuptohej edhe nga qarqet politike greke që sundimi osman nuk do të zgjaste shumë edhe në Shqipëri. Shtrirja dhe zgjerimi i mëtejshëm i institucioneve fetare fanariote do t'i shërbente atyre për të bërë presion të gjithanshëm mbi popullsinë ortodokse të Epirit,për ta inkuadruar brenda strukturës shpirtërore të ortodoksizmit grek më lehtë. Ata do të shfrytëzonon me një mjeshtëri të rrallë lidhjet tregtare midis dy trevave për ta bërë sa më të pranishme popullsinë greke në jetën e përditshme shqiptare. Të favorizuar nga formimi i shtetit të tyre dhe i vlerësuar nga Evropa e asaj kohe,ata do të përdornin të gjitha mjetet e propagandës për t'u fryrë burive pa rreshtur në dyertë e qarqeve evropiane mbi fatkeqësinë e Epirit që kishte ngelur brenda strukturës së kalbur otomane.
Të palodhur për të zbatuarderi në një programin e tyre shovinist,qarqet vorio-epirote,tashmë,të lidhur edhe me ideatorët e "naçertanës"e të përkrahur nga mëma e tyre e përgjumur Rusi,prisnin edhe njëherë rastin e volitshëm për ta fshirë nga faqja e dheut Shqipërinë.Skemat ishin përgaditur me kohë.Rusia kërkonte shembjen e perandorisë së sëmurë osmane.Nga kjo shpërbërje Greqia dhe Serbia kishin pretendime të takoheshin në Shkumbin.
Prandaj edhe në ato kohë kaq të turbullta për Shqipërinë,ku ditë-lindja dhe ditë-vdekjae saj ishte kaq pranë.Asnjëra palë nga fuqitë ballkanike nuk e pranonin Shqipërinë si aleate të barabartë për të fituar gjënë më të shtrenjtë që kërkonë një popull,lirinë dhe pavarësinë e tij.Greqia si greqi edhe në këtë radhë jo vetëm që nuk do të pranonte aleancë me shqiptarët,por edhe do të bëhej më vonë një ndër bllokuesit kontinental për Qeverinë e sapoformuar të Vlorës.Askush nuk e vë në dyshim rolin famëkeq të Konferencës së Londrës më 1913-të ndaj pasojave tragjike që i solli Shqipërisë.Por a do të coptohej në tri pjesë Shqipëria në qoftëse Greqia,qarqet politike të saj nuk do të ngrinin pretendimin e tyre teritorial ndaj trevës së Çamërisë?!!!
Në këtë kohë,kur Shqipëria kishte fituar përfundimisht mëvetësinë e saj,shovinizmi grek,si gjithmonë i "urtë" dhe "dashamirës"ndaj popullit shqiptar.Në bazë të po atij skenari,me shumë pretendime,bëri hapin e saj gllabërues dhe tradhëtinë ndaj kombit shqiptar.Në këtë radhë pasojat e politikës "fine"greke ishin katastrofale.Gati gjysma e Epirit,treva e Çamërisë iu shkëput në mënyrë më absurde Shqipërisë dhe iu dha greqisë.
Si mund të kenë Qeveritë e Shtetit Shqiptar iluzione ndaj politikës zyrtare greke në lidhje me Shqipërinë dhe trojet shqiptare,kur edhe sot në Shqipëri dhe Greqi funksionon,madje edhe është rritur në përmasa të pazakonta në luftën
antishqiptare,"Komiteti shovinist i Vorio-Epirit"?!!!.

Revista Kombetare Shqiptare e Pavarur
ILIRIA

[Xhuxhumaku]

Greqia sipas formatit të Megali Idesë

Historia e Konstantin Karapanosit, “arkeologut të shtirur” dhe tentativa e parë për aneksimin grek të Epirit. Cili ishte roli i shokut të klasës së Ismail Qemalit në “Zosimea” të Janinën për të zgjeruar territorin grek me toka shqiptare

Nga prof. Pëllumb Xhufi

Gjatë një fjalimi patetik në parlamentin grek, në vitin 1844, kryeministri grek J. Koletis deklaronte si “toka irredente”, që shpejt a vonë i duheshin aneksuar Greqisë, provincat otomane të Thesalisë, Epirit, Maqedonisë, Thrakës, Ishujt Jonianë, Kretës, bregdetit perëndimor i Azisë së vogël dhe ishujt pranë tij dhe, më në fund, Kostantinopojës, “forca tërheqëse dhe shpresa e gjithë helenëve”. Ky ishte programi i “Megali Idesë”, dmth. i projektit nacionalist që synonte shtrirjen e shtetit grek në kufijtë e Perandorisë mesjetare Bizantine. Mitizimi i së shkuarës, kjo sëmundje e vjetër e politikës greke, që kritikë të saj e kanë quajtur ancestoritis (apo progonopleksia), dhe kthimi i “Megali Idesë” në një ideologji shtetërore, e orientoi shtetin grek, qysh me krijimin e tij, drejt rivendikimesh territoriale të pafundme. Të cilat, sigurisht, kishin shans të realizoheshin falë mbështetjes së fuqive “protektore”, para së gjithash Anglisë, Francës e Rusisë, që asistonin shtetin e ri grek që nga koha e krijimit të tij, pas vitit 1821.



Megali Idea, ekspansioni grek

Në atë kohë, historiani gjerman J. Ph. Fallmerayer ishte ndër të paktët evropianë, që denoncoi “demonin” ekspansionist të shtetit grek si dhe përgjegjësinë e fuqive evropiane në tolerimin e në mos kuptimin e rreziqeve që fshiheshin pas rivendikimeve tashmë të hapura të Greqisë: “Ndërkohë që ata vetë nuk japin e nuk bëjnë asgjë, grekët dëshërojnë gjithnjë vetëm të rrëmbejnë dhe praktikisht prej tridhjetë vjetësh ata nuk pushojnë së ankuari e së kërkuari para, ndere, privilegje e territore...Grekët pretendojnë se ata nuk do mund të shënojnë asnjë përparim në jetën politike dhe se vendi do vazhdojë të jetë i kontrolluar nga bandat e kusarëve, përsa kohë atyre nuk do t’u jepet edhe Epiri e Thesalia...Por, provoni t’ua jepni Epirin dhe Thesalinë dhe do shihni se ç’do të ndodhë. Për të qenë plotësisht e definitivisht të sinqertë, do t’ju thonë grekërit, duhet të na jepni edhe Maqedoninë, edhe Thrakën, madje edhe Stambollin. Por edhe sikur gjithshka t’u japësh, ata do të mbeten po ata që kanë qenë qysh nga koha e Paleologëve: një turmë barbareskash të krishtera, që kanë mbetur të pandëshkuar vetëm për shkak të dobësive foshnjore të politikës evropiane”(J. Ph. Fallmerayer, Gesammelte Werke, II. Band, Leipzig, 1861, f. 145). Rreth 30 vjet më vonë, në Kongresin e Berlinit, përfaqësuesi turk, Safet Pasha u deklaronte të mëdhenjve të Evropës se kërkesa e Greqisë për të aneksuar Epirin e Thesalinë ishte thjesht kërkesë e radhës, që nuk do të vononte të pasohej nga të tjera, porsa të ishte bërë ky hap i parë... Në fakt, ndodhi pikërisht ashtu. Greqia i avancoi vazhdimish pretendimet e saj territoriale dhe arriti t’i marrë pothuaj të gjitha territoret e përmendura nga Koleti e nga Fallmerayer, jo aq me mund e luftë, sa me protokolle që ju imponuan Turqisë nga protektorët e saj, Anglia, Franca e sidomos Rusia. Dhe në vitin 1920, duke përfituar nga kaosi që kishte përfshirë Perandorinë Osmane, tashmë në shpërbërje e sipër, trupat greke zbarkuan në Izmir, duke iu afruar qëllimit të madh, pushtimit të Kostantinopojës, qytetit të ëndrrave megaloideiste. Atë kohë afishe të panumërta të ngjitura në muret e Athinës, përshëndesnin Eleuther Venizellosin, “krijuesin e Greqisë së dy kontinenteve e të pesë detrave”. Ngazëllim jetëshkurtër, pasi dihet që aventura e ushtrisë greke në Azinë e Vogël u kthye në një tragjedi të vërtetë kombëtare, kur ushtritë helenike u thyen keqas nga trupat vullnetare turke, të riorganizuara e të motivuara nga një gjeneral i ri, Kemal Ataturku (1922).



Epiri, viktimë e...një arkeologu të rremë

Por le të kthehemi në vitet 1878-1879, kur u shtrua për herë të parë çështja e Epirit, aso kohe një provincë e Perandorisë Osmane. Dokumentet e hartat evropiane të kohës nuk e njihnin këtë emër arkaizant, por e quanin Epirin me emrin Shqipëri e Poshtme (Bassa Albania-Low Albania-Basse Albanie). Në ato vite, kur betejat për krijimin e shteteve kombëtare kishin marrë hov edhe në Ballkan, patriotët shqiptarë Abdyl Frashëri e Mehmet Ali Vrioni iniciuan bisedime me përfaqësuesit e Athinës zyrtare, Mavromatin e Skouloudin, lidhur me mundësinë e një bashkëpunimi shqiptaro-grek për çlirimin nga zgjedha osmane. U bisedua edhe për te ardhmen e Shqipërisë dhe përfaqësuesit grek bënë të qartë se Greqia nuk do të pranonte kurrë krijimin e një shteti shqiptar, që të përfshinte në kufijtë e tij Epirin, i cili, sipas tyre, i duhej bashkuar pa tjetër Greqisë. Mospërputhja e ideve mbi Epirin (apo “Shqipërinë e Poshtme”), shënon fillimin e betejave politike, ushtarake, diplomatike, shkencore e kulturore mes grekëve e shqiptarëve. Historia e trajtimit të çështjes së Epirit në Kongresin e Berlinit, 1878, do të mbetej e mangët, nëqoftëse jashtë saj do të liheshin intrigat dhe “diplomacia e fshehtë”, që zhvilloi në marzhet e këtij kongresi, një personazh përndryshe i errët, që me makinacionet e tij arriti të “blejë” mëndjen dhe favoret e disa prej protagonistëve të këtij forumi. Fjala është për Kostantin Karapanos, një tregtar vllaho-grek nga Arta, që më vonë, si shpërblim për shërbimet e çmuara që i bëri Greqisë në Kongresin e Berlinit, arriti të ngjisë shkallët më të larta në administratën greke. Rasti e kishte sjellë, që Karapanos të kishte qenë shok shkolle në gjimnazin “Zosimea” të Janinës me Ismail Qemalin, i cili, me sa duket, nuk mundi ta njohë deri në fund personalitetin e mikut të tij të fëmijërisë. Të paktën, jo aq sa zëvendëskonsulli francez i Janinës, Moreau, i cili në raportet e tij për Parisin shprehte konsiderata të ulta për Karapanosin, të cilin, veç të tjerash, e akuzonte “për rrugët e pandershme”, me të cilat ky personazh kishte mundur të ngrinte pasurinë e tij të dyshimtë. Gjatë një qëndrimi disavjeçar në Paris, tregtari nga Arta, në fakt agjent i Ministrisë së Jashtme greke, njohu lordin Waddington dhe Leon Gambettan, dy personalitete politike, që aty e ndonjë vit më vonë do të drejtojnë fijet e politikës franceze. Historia e marrëdhënieve personale të Karapanosit me ta pati një rëndësi të jashtëzakonshme për çështjen tonë. I informuar për pasionin e miqve të tij francezë mbi arkeologjinë, Karapanos kthehet menjëherë në Epir dhe, pasi siguroi një leje nga qeveria turke, fillon gërmimet në tempullin pellazgjik të Dodonës. Për ironi të fatit, në këtë histori të errët implikohet padashur Ismail Qemali ynë, që përveç lidhjeve të vjetra nga koha e shkollës, tani kishte edhe lidhje pune me Karapanosin: në fakt, ai e kishte pajtuar Karapanosin si administrator të minierave të tij të Selenicës. Në “Kujtimet” e tij, Ismail Qemali tregon se në vitin 1866, ndërsa ishte këshilltar politik i valiut të Janinës, gjatë një vizite tek pronat e një miku të tij në fshatin Melingus, kishte dalluar disa rrënoja, që ai, Ismail Qemali, i lidhi menjëherë me tempullin antik të Dodonës. Dhjetë vjet më vonë, tregon Ismaili, isha në Vlorë kur ja tregova mikut tim Karapanos këtë zbulim timin. Kështu, Karapanosi “që shquhej për shpirtin e iniciativës”, filloi menjëherë gërmimet në Dodonë, duke nxjerrë në dritë tempullin si dhe një sasi thesaresh arkeologjike me vlerë të jashtëzakonshme. Kështu Ismail Qemali... Por ai nuk e dinte, dhe ndoshta nuk e mësoi kurrë, se interesat e Karapanosit për tempullin e Dodonës e kapërcenin kuadrin arkeologjik. Në vitin 1877, në prag të Kongresit të Berlinit, Karapanosi i paraqiti rezultatet e gërmimeve të tij diletanteske përpara Akademisë Franceze, anëtarë të së cilës, vetëkuptohet, ishin Waddington e Gambetta. Në fakt, qëllimi i ekspozesë së “arkeologut-sharlatan”, siç do ta quante atë zvëndës konsulli francez, Moreau, nuk ishte të njihte të pranishmit me rezultatet e dyshimta shkencore të “gërmimeve” të tij, por t’i sugjestiononte ata, veçanërisht politikanët filohelenë Gambetta e Waddington, mbi “karakterin e stërlashtë grek” të Epirit. Nuk mund të themi që Karapanosi nuk ia arriti këtij qëllimi, aq më shumë kur ai u shpërndau me bujari filohelenëve Waddington e Gambetta antika të shumta nga Dodona, me të cilat ata pasuruan koleksionet e tyre. Fakti është se qoftë Waddingtoni, kryeministër e ministër i Jashtëm i Francës gjatë Kongresit të Berlinit, e qoftë Leon Gambetta, kryetari i Asamblesë së Deputetëve, u bënë mbrojësit më të zjarrtë të pretendimeve greke në këtë forum të lartë evropian.



Karapanosi në Kongresin e Berlinit

Fillimet e punimeve të Kongresit, që duhet t’i jepte një zgjidhje Krizës Lindore, e gjetën Karapanosin në Berlin. Nuk ishte vetëm. Në këtë mision prej “diplomacie të fshehtë”, shoqërohej nga tre emisarë të Patrikanës së Stambollit, të dërguar enkas për të mbështetur kërkesën greke për aneksimin e Epirit. Në fakt, siç vëren studiuesja greke E. Nikolaidou, ishte një praktikë e njohur që “qeveria greke t’i përcillte pretendimet e veta politike nëpërmjet Patrikanës Ekumenike të Stambollit”. Gjë që do ta bëjë sistematikisht edhe më vonë, sidomos në çështje që lidheshin me Shqipërinë. Nga Berlini, Karapanosi i shoqëronte takimet e veta “informale” me raporte të rregullta për Ministrinë e Jashtme Greke, ku siguronte Athinën se kishte marrë garanci të plotë nga Waddingtoni e Gambetta për angazhimin e plotë të tyre në favor të kauzës greke. Kuptohet atëherë, se përse gjatë ditëve të Kongresit të Berlinit, fotografitë e dy politikaneve francezë zbukuronin edhe në mejhanet më të humbura të Athinës. Dhe jo pa të drejtë. Në fakt, ishte pikërisht Waddington ai që hartoi dhe propozoi Protokollin 13 të këtij Kongresi, ku bëhej fjalë posaçërisht për zgjerimin territorial të Greqisë në Epir e në Thesali. Greqia, që nuk ishte lejuar të merrte pjesë në Kongres, u ndje më së miri e përfaqsuar në atë forum. Argumentet me të cilat Waddington mbrojti pretendimet greke përpara përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha, ishin kryekëput ato që i kishte ofruar Karapanosi. Përveç “dëshmive” arkeologjike mbi “helenizmin” e pretenduar të Epirit, ky i kishte dorëzuar bamirësit francez një të ashtuquajtur “Raport mbi Shqiptarët”, ku tregonte se këta qenë një popull i përzier, gjysmë sllav e gjysmë grek, pa një ndërgjegje kombëtare, pra që nuk meritonte të llogaritej në transaksione ndërkombëtare, si ato të Kongresit të Berlinit. Por megjithatë, Karapanosi nuk mungonte të shprehte në atë “studim” të tij preokupimin se mos aneksimi i Epirit nga Greqia do të mund të shkaktonte reagimin e popullsisë së atyshme, sidomos të asaj myslimane. Në mënyrë tinzare ai kërkonte të angazhonte Fuqitë në kalimin “pa incidente” të aneksimit, duke dërguar një skuadër detare në ujërat e Prevezës për të dekurajuar çdo përpjekje të shqiptarëve për t’ju kundërvënë me armë aneksimit grek. Interesante është që edhe këtë sygjerim të formuluar nga Karapanosi në “Raportin mbi Shqiptarët”, Waddington u përpoq ta kalojë nëpërmjet Kongresit, duke shkaktuar pakënaqësi tek bashkëbiseduesit e tjerë, veçanërisht tek lordi Beaconsfield i Britanisë së Madhe. Ky e humbi aq shumë durimin nga ekseset franko-greke, sa u detyrua t’i kujtonte kolegut francez se Protokolli 13, i propozuar prej Waddingtonit vetë, vetëm sa i rekomandonte Turqisë që të bisedonte me Greqinë për rregullimin eventual të problemeve kufitare: ai nuk përmbante një vendim taksativ, i cili do të justifikonte një ndërhyrje të drejtpërdrejtë të Fuqive. Por angazhimi i jashtëzakonshëm i Gambettas e i Waddingtonit në favor të interesave greke, ngjalli kriticizëm edhe në Francë, ku kjo dyshe Kastor-Pollux e kauzës greke u akuzua se “po ndiqte një politikë personale në çështjet e Greqisë, duke dëmtuar interesat e vërteta të kombit francez”. Gjithsesi, Franca i mbështeti fort pretendimet greke në Kongresin e Berlinit, dhe kjo mbështetje përfaqson rikthimin e saj në fushën e politikës ndërkombëtare, pas poshtërimit që kishte pësuar në vitin 1871 prej Prusisë së kancelarit Bismark.

Intrigantët e vegjël ballkanikë

Bisedimet greko-turke, që pasuan punimet e Kongresit të Berlinit, rezultuan me lëshimin në favor të Greqisë të krahinës së Thesalisë. “Rekomandimi” tjetër i Protokollit 13, që kishte të bënte me lëshimin e Epirit, u kundërshtua ashpër nga shqiptarët, gjë që në fund të fundit përfaqësuesi i Prusisë, von Bülow, e kishte parashikuar, kur kishte deklaruar në Berlin se Epiri duhej të konsiderohej një “noli me tangere” (“një send që s’duhet prekur” - P. Xh), për shkak se shqiptarët do të reagonin ashpër ndaj çdo përpjekje për aneksimin grek të tij. Në fakt, bisedimet greko-turke mbi këtë çështje, në Prevezë, më 6 shkurt 1879, u bënë nën presionin e Kuvendit mbarëshqiptar të Prevezës, i cili zhvilloi një aktivitet të ethshëm politik, ushtarak e diplomatik për të parandaluar aneksimin e Epirit. Në përfundim të tratativave, Greqia mundi të marë vetëm një rezultat minimal, duke përfituar territoret e Epirit në lindje të vijës Artë-Janinë-Meçovë. Pretendimet e tejskajshme të Athinës dhe tentativat, shpesh herë trashanike, për të implikuar Fuqitë e Mëdha në realizimin e ambicjeve të veta, rezultuan në ftohjen dhe irritimin e këtyre të fundit. Vetë sponsori kryesor i pretendimeve greke në Kongresin e Berlinit, kryeministri e njëherësh ministër i Jashtëm i Francës, Waddington deklaroi në një rast se fajin për mosrealizimin e synimeve të tyre e kishin vetë grekët, “të cilët u dhanë një interpretim shumë të ekzagjeruar në përfitim të tyre sygjerimeve të Protokollit 13”. Sidoqoftë, prapaskenat që lidhen me aktivitetin e Karapanosit e të dërguarve të Patrikanës greke të Stambollit gjatë punimeve të Kongresit të Berlinit më 1878, tregojnë se si politika shqiptare e Fuqive të Mëdha u ndërtua shpesh mbi bazën e informacioneve e sygjerimeve të ofruara nga intrigantë të vegjël të Ballkanit, klientë të tyre. Shumë vjet më vonë, më 1919, në prag të një Kongresi tjetër, që ashtu si ai i Berlinit, ishte mbledhur për të rregulluar çështje kufijsh, një tjetër kryeministër francez, François Clemenceau, i mbështetur kësaj radhe edhe nga kolegu i tij britanik, Lloyd George, e njohën Shqipërinë dhe shqiptarët nëpërmjet informacioneve dhe hartave që u ofronte “Karapanosi i radhës”, kryeministri grek E. Venizellos. Dhe akoma njëherë, e sponsorizuan kauzën e Greqisë për aneksimin e “Vorio-Epirit”, dmth. të Epirit të veriut, pasi ai i jugut ishte pushtuar tashmë nga ushtritë greke në rrëmujën e Luftrave Ballkanike 1912-1913.


ABC nr.6-prof. Pellumb Xhufi
09.10.2005

[Hyllien]

"Është e nevojshme të zgjerohen edhe veprimet e llojit tjetër; - Të zbarkojmë një repart ushtarak në Himarë në qoftëse negociatat tona do të dështojnë. Dalja e ushtrisë sonë në Himarë do të shkaktojë në Epir konfuzion dhe tronditje.Duke bërë që batalionet e rregullta të ushtrisë turke të përbëra krejt prej shqiptarëve që ndodhen në Epir,do të dezertojnë për të kaluar drejt veriut(në drejtim të Himarës)për të mbrojtur vatrat e tyre dhe duke i shpërndarë shqiptarët në drejtim të veriut Epiri do të mbetet i lirë,pa shqiptarë të armatosur dhe si pasojë ne atëherë do ti kemi duart e lira për të vepruar aty dhe do tua heqim frikën që kanë njerëzit tanë në Epir".(97)

Ja dhe dicka qe nuk e kuptuan kurre shqiptaret ne Jug. Megjithate politika greke ka ndryshuar rendom kohet e fundit, qysh nga vizita e Janullatosit ne kohen e operacionit fshesa kur Micotaqisi ishte ne krye. Tashme psikologjia e shqiptarit eshte nje liber i hapur per ta, dhe celesi per te pushtuar komplet shqiperine e ka hapur drynin e ndryshkur. Mbaj mend qe atehere, lider shqiptar ne omonia, po thoshin se si Janullatosi i paska thene Micotaqisit qe "mos perdor dhune mbi keta njerez, edhe me tanks ti shtypesh keta nuk pyesin, me keq do bejne". Dhe qe nga ai moment, greku filloi duke dhene kredira qofte per shqipot atje qofte per ata matane kufirit, dokumenta, binjakezime, shkolla etj etj. Merite e Janullatosit ? Per nje pjese naive pergjigja padyshim do ishte po, megjithate duket qarte se drejt cfare politike po shkohet. Kosove+shqiperi, dhe vorio epir drejt greqise, qe te gjithe hajdutet dhe xhambazet te mbeten "te kenaqur". Ky prakticitet, nese arrin te realizohet, nuk ben gje tjeter vecse ven ne pah nje dukuri te theksuar te shqiptarit modern, hipokrizine, qe fatkeqsisht e ka ne formen e zgjedhjes se imponuar nga pushteti i kalbur shqiptar dhe shkaterrimi familjar.

Sa per Konstantin Karapanon un kam degjuar qe eshte shqiptar jo greko-vlleh... duhet t'i mbajme me shendet tradhtaret tone se kemi plot te tille dhe sherbefshin ato si shembuj te paperseritshem.

[Qerim]

RRezik per Epirin do jete periudha para hyrjes ne UE.
Edhe Rumania cedoi pikerisht ne kete periudhe , pra para hyrjes ne BE duke njohur nje autonomi kulturale per minoritetin hungarez ne Transilvani.

[GL_Branch]

Popullsia ne Vilajetin e Janines (qe bene pjese edhe Epiri) ka qene:

10,000 Muslim Turks

180,000 Muslim Albanians

25,000 Catholic Albanians

110,000 Orthodox Albanians

20,000 Orthdox Bulgarians

110,000 Orthodox Greeks

180,000 Vlachs

6,000 Jews

7,000 Gypsies.

Linku:

http://books.google.com/books?ie=UTF...hl9aoTkBSluz88

[GL_Branch]

Kjo eshte sipas Enciklopedise e njohur Britanica:

Compared to the less precise stats of Britannica for 1900:
382,000 Albanians (69.20%)
100,000 Greeks (18.12%)
70,000 Vlachs (12.68%)
552,000 Total

[GL_Branch]

Iperi, vendi i ipeve dhe nacionalizmi luftënxitës

( 06/05/07) Nga Ilir Mati

Ipe i thonë në Çamëri shqipes, gjipe në Vuno, ashtu si këtij zogu i thonë edhe grekët me sinonimin Gjipas dhe italianët Gipeto.
Iperi, vend malor, vend i ipeve i thonin në lashtësi Kaukazit, ashtu si me këtë emër njihet edhe një vend tjetër malor Iberia, Spanja e sotme.
Ipis, i thonin egjiptianët e vjetër një perëndie me kokë ipeje, shqipeje dhe trup njeriu.
Ipe quhet zogu nga që fluturon më sipër, më supra, më hiper, më iper, më yber në qiell.
Epirus i thanë latinët Iperisë kur e pushtuan dhe ky emër erdhi në ditët tona Epir.
Herë pas here në institucionet e Europës së Bashkuar venë deputetë të Republikës Greke dhe ngrenë çështje të lidhura me të drejtat e cënuara të grekëve në Republikën e Shqipërisë dhe veçanërisht në atë pjesë të kësaj republike të cilën ata e quajnë sipas ritit dhe hiostoriografisë nacionaliste ortodokse Epir i Veriut, tokë sipas tyre greke me popullsi greke dhe e pushtuar nga shqiptarë !
Asnjëherë me sa duket nacionalistët injorantë grekë nuk do të pushojnë qëllimisht së gabuari jo vetëm me emrin por edhe kufijtë e Epirit. Në greqisht vendi quhet Ipeiros dhe e shpjegojnë me fjalën stere, kontinent dhe sapak me vendin e ipeve siç e thonë çamët Iperi dhe krutanët Shqiperi, vendi i shqipeve. Edhe kufirin e sipërm të Iperisë nacionalistët e mbetur grekë e kërkojnë deri në Vjosë ! Gjithmonë deri atje ku pati këllqe ta kërkonte një shekull e gjysëm më parë ministri i tyre konti i Kapodistrias, apo aty ku ia u mësojnë në libra fëmijëve, besimtarëve dhe ushtarëve ! Pa çka se ai kufi shkon deri në Agurin e lashtë, Kotorrin e gurtë të sotëm, aty ku buron e rrjedh lumi Shkurta i njohur që në lashtësi me këtë emër që lidhet me gjatësinë e vet jo më shumë se një kilometër nga shkëmbi ku buron e deri në detin ku derdhet.
Pavarësisht se sa i dëgjojnë në europë, parlamentarët grekë, ca turq Haxhi dhe Beg për nga emri dhe grek të thekur për nga bëmat, ata vazhdojnë me këmngulje punën për evidentimin e një çështjeje që ka të bëj sipas tyre me nderin e nëpërkëmbur të kombit grek dhe të Greqisë.
Ajo që bën gjithmonë përshtypje në këtë mersele, është se këtë çështje asnjëherë nuk e kemi parë të ngritur si temë e ndonjë bashkëbisedimi publik serioz politikanësh, diplomatësh, historianësh. Veçanërisht një bisedë e tillë duhet tani që nacionalizmi konsiderohet si një nga të këqiat luftënxitëse dhe që çarmatimi i historisë është çështje e përkrahur nga UNESCO. Madje, një bashkëbisedim i tillë nuk po bëhet edhe kur mes të qeverive të dy republikave fqinje ka marrëveshje për rishikimin e historisë sipas parimeve të jetës së përbashkët në paqe dhe drejt progresit, në të cilat besojnë të paktën popujt e kontinentit të vjetër.
Për aq kohë sa kjo gjë nuk bëhet nga njerëz me mënd, ajo me sa duket bëhet gjellë, objekt dhe instrument luftënxitës i nacionalistëve, dalë nga guzhinave të qelbura mesjetare të Athinës, Tiranës e kudo tjetër qofshin.
Shanset e tyre për sukses me sa duket janë të pakta sepse Europa e ka gjetur rrugën e vet drejt progresit dhe paqes duke luftuar pikërisht nacionalizmin, të keqen e madhe e cila kontinentit të vjetër i kushtoi dy luftëra botërore gjakderëse.
Sa herë që zëra të tillë shkojnë e qahen në Europë, a i bien legenit nacinalist luftënxitës, aq herë në mendje na shkon të pyesim në se këta grekë janë europianë.
Pastaj kërkojmë ti ndihmojmë në injorancën e tyre që në se ju hecën, Iperinë, vendin e ipeve, të shqipeve ta kërkojnë Greqi jo deri në Vjosë, por deri atje lart në Agur, Kotor, buzë lumit Shkurta.
Të bëjnë edhe durim, pseudogrekët nacionalistë, sa të hapim kufijtë e të bëjmë Ballkanin si gjithë Europa. Por, duhet të përgatiten se me të hyrë ne bijtë e ipeve, të shqipeve, ne shqiptarët, iperotët, epirotët në Europën e Bëshkuar do të kërkojmë e do të luftojmë akoma më me forcë e në bazë të të drejtave të njeriut, për mbylljen e guzhinave të tilla nacionaliste mesjetare dhe për shkrimin e historisë së dy popujve fqinj në respekt të dinjitetit kulturor të njeri tjetrit.

Gazeta Balkan - 06.05.2007

link:
http://www.balkanweb.com/gazetav4/index.php?id=12231

[GL_Branch]

Epiri antik

(Vështrim i shkurtër etnologjik)


Emri Epir, që në greqisht do të thotë tokë-stere-kontinent, në origjinë është një emër me të cilin banorët e ishujve quanin viset përballë tyre. Në kohën arkaike, banorët e këtyre viseve nuk njihen ende me këtë emër (për kuptimin që kishte fjala ηπειÏ�ος dhe ‘ΗπειÏ�ος shih studimin e P.R. Franke, "Alt-Epirus und das Königtum der Molossen", 1955, f. 3 v ). Burimet letrare përmendin emrat e fiseve kryesore që banonin këtu, por asnjëherë nuk i cilësojnë ata si epirotë dhe as vendin si Epir. Do të përmendin kaonët dhe vendin e kaonëve, molosët dhe vendin e molosëve, thesprotët dhe vendin e tyre, por asnjëherë nuk gjejmë cilësimin e tyre si epirotë.

Në luftën e Peloponezit (432-404 para Kr.) fiset kryesore të kësaj treve: kaonët, thesprotët, molosët dhe fise të tjera më të vogla, na shfaqen në arenën historike si entitete politike më vete, që marrin pjesë në atë konflikt (në vitin 429) si aleate të Spartës dhe Athinës.

Gjatë sundimit të mbretit Tharypa (430-490), molosët arritën të vendosin hegjemoninë e tyre mbi disa nga fiset fqinje dhe të krijojnë një bashkësi politike që njihet me emrin Lidhja Molose. Pas mesit të shekullit IV, Mbreti Aleksandër, i mbiquajtur Molosi (342-331), e shtriu sovranitetin e tij edhe mbi Thesprotët, por bashkësia politike e re mori tani emrin Aleanca e Epirotëve. Kjo bashkësi kishte karakter federativ, në të cilin pjesëmarrësit kishin të drejta të barabarta, por nën një mbret molos nga dera e Ajakidëve, që e bënte pozitën e këtyre të fundit më të privilegjuar, ose i jepte statusin e "primus inter pares".

Që nga kjo kohë, emri Epir (dhe epirotë) do të shfaqet në burimet si nocione gjeografike dhe politike më përfaqësuese për vendin dhe popullsinë e kësaj krahine. Me procesin e bashkimit politik, i cili u arrit jo pa konflikte, emri Epir u gjet mesa duket si një emër asnjanës, i cili ofronte një zgjidhje kompromisi dhe siguronte barazinë formale midis fiseve pjesëmarrëse në këtë shtet federativ.

Apogjeun e vet shteti i Epirit e arriti nën mbretin Pirro (307-272). Në këtë kohë u realizua bashkimi i plotë i vendit dhe Epiri u kthyer në një fuqi ushtarako-politike me peshë, që u shtri dhe përtej kufijve të vet natyralë, mbi krahina të Maqedonisë dhe Thesalisë në lindje dhe mbi Ambrakinë dhe Akarnaninë në jug.

Me mbretërinë ilire, Pirro pati marrëdhënie të mira që buronin nga aleanca midis dy vendeve, por mbi të gjitha sepse ai qe rritur dhe edukuar në oborrin e Mbretit Glaukia dhe qe ndihmuar prej tij të kthehej në fronin e uzurpuar më parë prej kundërshtarëve politikë. Rol të shënuar luajti Pirro gjatë sundimit të vet, veçanërisht në zhvillimin e ngjarjeve politike në Maqedoni, Greqi e Itali.

Pas Pirros, shteti i Epirit, i brejtur nga kontradiktat e brendshme, u dobësua dhe në vitin 232 monarkia e Ajakidëve ra. Vendin e saj e zuri Lidhja e Epirotëve, që përfaqësonte një sistem republikan të tipit të lidhjeve (koinon) bashkëkohore në viset fqinje të Greqisë. Gjatë kësaj kohe, Epiri nuk doli dot nga gjendja kritike e trashëguar, madje u gjend në situata edhe më të vështira, kur mbi të rënduan konfliktet iliro-maqedonase dhe më vonë ndërhyrja romake. Në këto rrethana, Lidhja Epirote nuk u tregua e aftë për të luajtur ndonjë rol të dukshëm.

Në vitin 167, Epiri ra nën sundimin romak dhe pak më vonë (në 148), me sistemin e ri administrativ romak, u përfshi në Provincën Maqedonase. Në fund të shekullit II pas Krishtit, Epiri del si provincë më vete, kurse në fundin e shekullit III, me reformën administrativo-ushtarake të Dioklecianit, u krijua provinca e Epirit të Ri me krahinat midis Vjosës dhe Matit (vise këto ilire, që më parë bënin pjesë në Provincën Maqedonase), ndërsa trevat tradicionale të Epirit u quajtën Provinca e Epirit të Vjetër. Me interes është të vihet në dukje se të dyja këto provinca bënin pjesë në Prefekturën e Ilirikut.


* * *


Problemi që do të trajtojmë më tej ka të bëjë me përkatësinë etnike të popullsisë së Epirit. Për këtë problem ekzistojnë dy pikëpamje.

E para që e konsideron popullsinë e lashtë të Epirit si një popullsi të trungut etnik ilir dhe e dyta, ajo që epirotët i quan grekë.

Le t‘u drejtohemi tani burimeve dhe të shikojmë se si na paraqitet gjendja, por para kësaj unë do të lejohem të citoj këtu një përkufizim klasik që i ka dhënë Greqisë historiani i shquar francez Gustav Glotz: Greqia e mirëfilltë, shkruan ai, nuk është veçse një pjesë -as më e pasura dhe as më e madhja- e tokave që u bënë greke. Është një vend i vogël... Në të vërtetë, të vjetrit nuk kanë qenë aspak dakord për kufijtë e saj. Ata përfshinin këtu Thesalinë, për të përjashtuar zakonisht Epirin dhe gjithmonë Maqedoninë. Greqia klasike është pra pak a shumë tërësia e kantoneve që gjenden në jug të një linje që e tërheqin nga gjiri i Ambrakisë deri në grykën e Peneut ("Histoire Ancienne - Histoire Grecque", I, Paris 1938, f. 7).

Burimet më të hershme i kemi nge Herodoti. Prej tij kemi dy pasazhe për problemin që na intereson: i pari është i lidhur me një ngjarje që i takon vitit 576, domethënë çerekut të parë të shekullit VI para Krishtit. Në këtë pasazh, Herodoti (Herod. VI 126-127) tregon se Klistheni, tiran i Sikyonit, një qytet i Peloponezit, njeri shumë i pasur dhe me famë, donte të martonte të bijën e tij, Agaristën, me një djalë që të ishte më i miri midis grekëve. Për këtë qëllim ai ftoi në Sikyon të gjithë ata që do ta ndjenin veten të denjë. Herodoti na jep listën e të gjithë atyre që u paraqitën nga viset e ndryshme të botës greke, gjithsej 13 kandidatë. Midis tyre figuronte edhe një molos me emrin Alkon. Ky fakt i ka shtyrë përkrahësit e pikëpamjes së origjinës greke të epirotëve të konsiderojnë praninë e këtij Alkoni si dëshmi që molosët ishin grekë. Formalisht kjo do të ishte e pranueshme (sepse pretendentët mund të ishin vetëm grekë) po të mos ishte dëshmia e dytë e Herodotit, që e vë në dyshim praninë e një molosi në këtë ngjarje. Në këtë dëshmi të dytë, Herodoti bën fjalë për forcat greke që u mblodhën në Salaminë (viti 480) për të luftuar kundër persëve. Për ata që vinin nga viset më të largëta, ai thotë: "Të gjithë ata që dërguan këto forca (në Salaminë) banojnë përtej Thesprotisë, janë pra fqinjë të ambrakasve dhe të leukadasve, kontingjentet e të cilëve vinin nga viset më skajore" (Herod. VIII 47). Siç mund të shihet me lehtësi, molosët nuk bëjnë pjesë midis grekëve që shkuan në mbrojtje të Salaminës dhe kjo është një ngjarje shumë më me rëndësi sesa pjesëmarrja në ceremonitë e fejesës të bijës së tiranit të Sikyonit. Mungesa e tyre këtu e komprometon tezën që mbron grecitetin e molosëve. Dhe kjo nuk është e rastit. Ata banonin përtej Thesprotisë dhe lumit Aheron, që shënonte kufirin midis botës greke dhe atyre që banonin përtej këtij kufiri.

Se ç‘përfaqësonin banorët e viseve përtej Aheronit për botën greke, do të na e bëjë të qartë Thucididi, në veprën e tij të madhe "Lufta e Peloponezit" (432-404). Në hyrje të kësaj vepre historiani i madh grek vë në dukje se "nga përpjesëtimet dhe rëndësia kjo luftë i kalonte luftërat e mëparshme" dhe se "kjo ishte kriza më e madhe që përfshiu jo vetëm grekët, por edhe një pjesë të botës barbare" (Thucid. I 1, 1-2). Ky pohim i fundit është me rëndësi të veçantë për problemin tonë, sepse në veprën e Thucididit kemi përgjigjen e qartë të kuptimit që i jep ai termit "barbarë". Ashtu sikurse dhe Herodoti, Thucididi quan "barbarë" të gjithë popujt e tjerë që nuk janë grekë. Ky koncept që përshkon të gjithë veprën, i paraqet grekët dhe barbarët si dy kategori etnike të diferencuara.

Thucididi nuk e njeh ende emrin Epir. Ne e pamë se ky term shfaqet në burimet letrare vetëm pas mesit të shekullit IV, prandaj kur flet për popullsinë në veri të gjirit të Ambrakisë, ai përmend sipas rastit thesprotët, kaonët, molosët, amfilokët etj.

Duke përshkruar fushatën që ndërmorën në kohën e Luftës së Peloponezit, 429 para Krishtit, ambrakasit e përkrahur nga lakedemonët kundër amfilokasve dhe akarnanëve që kishin marrë anën e Athinës, Thucididi na jep një pasqyrë shumë të qartë të gjeografisë etnike të rajonit:

"Në këtë kohë (v. 429), shkruan Thucididi, ambrakasit së bashku me shumë barbarë (kaonë dhe të tjerë të viseve përreth) marshuan kundër Argosit të Amfilokisë dhe gjithë Amfilokisë tjetër". Me interes të veçantë në këtë pasazh është pohimi i Thucididit se banorët e Argosit të Amfilokisë "greqishten e kanë mësuar nga ambrakasit e ardhur, amfilokët e tjerë janë barbarë", një pohim ky që shpreh në mënyrë të qartë se amfilokët nuk ishin helenofonë (Thucid. II, 68.).

Dhe për të theksuar diferencën midis grekëve dhe barbarëve, Thucididi precizon më poshtë se në këtë ekspeditë, përveç hoplitëve peloponezë, që kishin ardhur nën komandën e Knemit, "prej grekëve ishin ambrakasit, anaktorasit dhe leukadasit" që vinin nga tri kolonitë greke të Korintit. "Nga barbarët, vazhdon ai, ishin kaonët... thesprotët... molosët... atintanët, parauejtë dhe orestët" (Thucid. II 80, 5).

Kjo kundërvënie e grekëve me barbarët vijon edhe në kapitullin pasues. Duke përshkruar këtë fushatë, Thucididi vë në dukje se ndryshe nga grekët, disa nga barbarët qeveriseshin pa mbretër, të tjerët e kanë një mbret; se grekët në liftë marshojnë në formacion të rregullt, kurse kaonët, megjithëse luftëtarë të zotë, marshojnë të shkujdesur (Thucid. II, 81). Këto veçanti dhe të tjera si këto, që dëshmojnë për diferenca në zhvillimin social apo politik midis grekëve dhe barbarëve, nuk përbëjnë tregues të karakterit etnik dhe për rastin tonë nuk do të kishin një interes të veçantë. Por kur Thucididi na thotë se barbarët nuk ishin greqishtfolës, na ka thënë qartë dhe shkoqur se ata nuk ishin grekë. Sepse dihet që gjuha është treguesi dallues kryesor i karakterit etnik të një populli.

Prania e kolonive greke, kryesisht korintase, rreth gjirit të Ambrakisë dhe gjatë bregut të Jonit deri në Korkyrë, është një dëshmi tjetër e situatës etnike që ekzistonte dhe asaj që krijohet pas shekullit VIII para Krishtit në këtë rajon.

Dihet se kolonitë greke nuk janë themeluar në Atikë, Beoti, Lakoni apo në ndonjë krahinë tjetër të Greqisë së mirëfilltë, por te barbarët. Këtë fakt të rëndësishëm, ata që mbrojnë pikëpamjen e grecitetit të epirotëve nuk e kanë vlerësuar kurrë, ose e kanë lënë qëllimisht në harresë. E megjithatë janë gjeografët e historianët grekë ata që na thonë se kur kolonistët grekë u vendosën në Korkyrë, qenë të detyruar të ndeshen me qëndresën e ilirëve liburnë që zotëronin këtë ishull (Strab. VI, 2, 4), po ashtu siç na thonë se konflikti midis kolonistëve ambrakas që u vendosën në luginën e pasur të lumit Arahtios dhe amfilokasve vendas "barbarë", vazhdoi të mbahet i gjallë edhe pas një shekulli (siç e pamë në kohën e Luftës së Peloponezit). Dhe kjo ka ndodhur sepse kolonët që vendosen te barbarët bëjnë çmos për të përvetësuar tokat e tyre dhe kur janë ndeshur me rezistencën e tyre, sidomos kur ka qenë rasti për të zgjeruar zotërimet, kolonët nuk kanë ngurruar të përdorin edhe forcën kundër indigjenëve. I tillë është për shembull edhe rasti i luftës së apolloniatëve kundër ilirëve që shkatërruan qytetin Thronion (Pausania, V 22, 2-4; "E Kunze Bezicht über die Ausgrabungen in Olympia", 5 [1956] f. 149) për të zgjeruar tokat e tyre. Prandaj nuk është e rastit që shumë prej kolonive greke mbetën gati të izoluara në një ambient armiqësor për shkak të këtyre konflikteve me indigjenët. Nuk dua të them me këtë se historia e marrëdhënieve midis vendasve "barbarë" dhe kolonistëve grekë ka qenë gjithmonë konfliktuale, sepse ndryshe nuk do të shpjegoheshin marrëdhëniet e dendura tregtare dhe marrëdhëniet e mira politike që kanë ndikuar aq pozitivisht në jetën e këtyre dy botëve, në mënyrë të veçantë në fushën e kulturës. Bota moderne ia njeh këto merita gjenive grekë dhe kulturës greke. Por fenomenet e kulturës dhe marrëdhëniet ekonomike nuk duhen konfonduar me raportet etnike. Këto të fundit janë të një natyre tjetër, shumë më rezistente dhe konservatore. Është një fenomen ky që vërehet te të dyja palët: grekë e "barbarë". Kështu, "Apolloniatët, thotë Aeliani (Aeliani, Var. Hist. XIII), i dëbonin të huajt sipas ligjit lakedemon, ndërsa epidamnasit u jepnin të drejtën e banimit atyre që dëshironin". Është një ligj i njohur ky i konservatorizmit dhe i xhelozisë, me të cilën grekët përpiqeshin të ruanin pastërtinë e popullsisë së kolonive.

E megjithatë, as grekët, as "barbarët" nuk i qëndruan dot tundimit për t‘u afruar dhe përfituar nga njëri-tjetri. Kjo u vërtetua në shekujt pasues, sidomos në kohën helenistike, kur në viset përtej botës greke procesi i urbanizimit (domethënë lindja dhe zhvillimi i jetës qytetare) dhe formimi e konsolidimi i shteteve "barbare" transformoi rrënjësisht jetën ekonomike e politike të këtyre vendeve dhe vendosi raporte të reja me botën greke. Atëherë, grekë e barbarë i shohim të integrohen reciprokisht, sepse këtë ua impononin interesat e përbashkëta në situatën e re politike. Është në këtë periudhë që kryhet integrimi i Ambrakisë dhe i kolonive të tjera të bregut të Jonit në shtetin e Epirit dhe i Dyrrahut e Apolonisë në shtetin ilir. Përfshirja e tyre në këto shtete i hapi rrugën futjes së elementit "barbar" në këto qytete dhe anasjelltas elementit grek në qytetet "barbare" (ilire, epirote, thrake etj).

Në të dyja rastet, ky element na del i pranishëm nëpërmjet burimeve epigrafike dhe numizmatike në përbërjen e popullsisë së këtyre qyteteve, sigurisht në një masë modeste dhe asnjëherë mbizotëruese. Le të kujtojmë këtu epitafet e nekropoleve të Dyrrahut dhe Apollonisë dhe monedhat e këtyre qyteteve ku ilirët na dëshmohen si banorë të tyre, e madje si të tillë që ndonjëherë mbajnë edhe postet e prytanit (kryetarit të qytetit) apo të magistratit që kujdeset për financën dhe prerjen e monedhave. E njëjta gjë vërehet edhe në ato qytete të botës "barbare", kur mbishkrimet na sjellin emra qytetarësh grekë.

Këto qytete kanë adoptuar tani modelin grek në urbanistikë, në sistemin e fortifikimit, në arkitekturë dhe në art. Por në organizimin politik ato do të dallojnë nga polisi grek. Për Epirin karakteristike do të jetë qyteti-qendër e një koinoni (bashkësie etnike), ashtu sikurse në Iliri, ku qyteti qeverisej nga polidinasti, domethënë nga dinasti (sundimtari) i një qyteti që ishte qendër e një fisi.

Do të përhapet në këtë kohë edhe gjuha greke e shkruar që na dëshmohet me mbishkrimet dhe ajo do të përdoret jo vetëm në Epir, por edhe në Iliri, deri në Skodra dhe përtej saj. Gjuha e kulturës, cilado që të jetë, nuk e përcakton etnicitetin e popullsisë që e ka përdorur e as nuk mund të radhitet në elementët përcaktues të kombësisë.

Një tablo intriguese kjo që është interpretuar në mënyrë sempliste si dëshmi e helenizimit të botës "barbare" në veri të Aheronit. Nuk duhet shpejtuar e as tepruar të shpallim këtë fenomen si një tregues të kësaj natyre, kur ai nuk përfaqëson veçse hapin e madh që bën bota "barbare" e kësaj kohe drejt progresit, duke adoptuar kulturën e përparuar greke, sepse burimet letrare të shekullit IV dhe të shekujve që pasojnë do të vazhdojnë të na tregojnë se bota greke dhe ajo "barbare" në aspektin etnik do të mbeten si më parë në kufijtë tradicionalë.

Kështu, historiani grek i shekullit IV, Efori, do të na thotë se "nga ana e perëndimit Hellada fillon me Akarnaninë, sepse kjo takon e para me fiset epirote" (Efor. FGr.H, 70, F. 143, apud Strab. VIII 1, 3, C.334). Kjo do të thotë se ai e shikon këtë çështje ashtu sikurse edhe Thucididi në fundin e shekullit V para Krishtit.

Të njëjtën pikëpamje kemi edhe te gjeografi i njohur grek i mesit të shekullit IV Scylax-i, i cili, pasi paraqet ilirët që banojnë anëdetjen e Adriatikut (Periplus, cap. 20-27), vijon me kaonët, thesprotët dhe molosët që banojnë përgjatë Jonit (Periplus, cap. 28-32). Më tej, duke bërë përshkrimin e viseve që ai ndesh gjatë lundrimit të tij drejt jugut, na thotë: "Pas Molosisë vjen Ambrakia, qytet helen... Këndej fillon Hellada, pa ndërprerje deri te lumi Peneus dhe deri në Homolius, qytet i Magnezisë që ndodhet mbi këtë lumë" (Periplus, cap. 33).

Përkrahësit e pikëpamjes së grecitetit të Epirit e kanë marrë përshkrimin e Skylax-it si një dëshmi që jep "një ndarje të qartë midis një bote ilire në veri të Kaonisë dhe maleve Akrokeraune dhe të një bote greke që fillon me Ambrakinë. Midis tyre kemi një noman‘s land (tokë të ndërmjetme) që banohej nga popullsi që ne i quajmë, shprehen ata, epirotë, por që Skylax-i nuk na e thotë në se ata janë grekë, ilirë apo përbënin një kategori të tretë që duhet dalluar prej dy të tjerave" (P. Cabanes, Les Illyriens, de Bardylis á Genthios - IV-II siècles avant J.Chr., Paris 1988, f. 20 vj, posaçërisht f. 29).

Para së gjithash, dua t‘i kujtoj autorit të kësaj pikëpamjeje se emri Epir nuk figuron te Skylax-i as në kuptimin etnik dhe as në atë gjeografik apo historik që do të marrë më vonë, prandaj edhe nuk mund t‘i shërbejë pikëpamjes së tij. Ajo që mund të nxirret nga teksti i Skylax-it është se ai na jep një kufi të qartë etnik për botën greke, kur na thotë se "prej këndej fillon Hellada", kurse për popullsitë që banonin në veri të këtij kufiri, domethënë për molosët, thesprotët e kaonët, si dhe për ata që banonin përtej maleve Akrokeraune nuk rezulton të bëhet shprehimisht ndonjë diferencim etnik, përkundrazi ata të gjithë së bashku cilësohen si "barbarë".

Ndërkaq, burimet nuk bëjnë fjalë për praninë e një grupi të tretë etnik që të jetë vendosur në këto vise, midis grekëve dhe ilirëve. Dihet nga ana tjetër se këto dy popullsi të mëdha të Ballkanit, në fillim të mijëvjeçarit të fundit para Krishtit i gjejmë të stabilizuara respektivisht në pjesën jugore dhe perëndimore të gadishullit dhe në fqinjësi direkte midis tyre. Dhe meqenëse që nga Herodoti dhe deri te Skylax-i (midis të cilëve qëndrojnë dy historianë të mëdhenj grekë si Thucididi dhe Efori) për botën greke, na jepet si kufi etnik gjiri i Ambrakisë dhe lumi Peneos, atëherë përtej këtij kufiri, në drejtim të veriut, popullsitë që cilësohen si "barbare" dhe jo helenofone nuk mund të ishin veçse të trungut etnik ilir. Zona e kontaktit midis këtyre dy botëve karakterizohet padyshim nga interferenca ndëretnike, të cilat janë universalisht të zakonshme, por kjo nuk e ndryshon tablonë etnike në vijat e saj të përgjithshme.

Siç e thamë, emri Epir do të shfaqet në burimet historike vetëm pas mesit të shekullit IV për të shprehur entitetin politik që formohet në hapësirën gjeografike buzë Jonit, midis gjirit të Ambrakisë dhe maleve Keraune, duke u shtrirë në lindje deri te vargmalet e Pindit. Në këtë entitet do të bëjnë pjesë fiset kryesore të kësaj treve: molosët, kaonët, thesprotët dhe një varg fisesh të tjera më të vogla që jetonin rreth tyre. Do të integrohen këtu shkallë-shkallë edhe kolonitë greke të bregut të Jonit. I ashtuquajturi Epir i Madh, që u krijua gjatë sundimit të Pirros, i kapërceu këto kufij si në drejtim të Maqedonisë dhe të Ilirisë, ashtu edhe në drejtim të botës greke në jug të gjirit të Ambrakisë, por ai qe një krijesë efemere që u shua shumë shpejt, madje para vdekjes së Pirros.

Shfaqja e kolonive greke nuk e ndryshoi karakterin etnik të popullsisë indigjene, sado i fuqishëm që ishte ndikimi i tyre ekonomik e kulturor. Popullsia indigjene mbeti si edhe më parë "barbare", pra jo greke, siç e konfirmojnë të gjithë gjeografët dhe historianët e kohës helenistike. Edhe shteti i Epirit nuk rezulton në asnjë nga burimet antike si një shtet grek, por si shtet i një popullsie jo greke (barbare), që siç e pamë, i takonte trungut etnik ilir. Gjatë gjithë ekzistencës së tij ai ruajti fizionominë e tij politike jo greke dhe si i tillë u afirmua në marrëdhëniet me botën mesdhetare të antikitetit, duke njohur edhe një periudhë kulminante të historisë së tij.

Diferencimi që bëhet në burimet pas mesit të shekullit IV ndërmjet ilirëve dhe epirotëve nuk është i karakterit etnik. Nocionet ilirë-Iliri, epirotë-Epir, ashtu sikurse edhe dardanë-Dardani, shprehin në këtë periudhë zhvillimet politike që ndodhin në botën ilire, pas krijimit të formacioneve politike në këtë hapësirë të gjerë.

Gazeta Shqip - 06.05.2007

link:
http://gazeta-shqip.com/artikull.php?id=17897

[Hyllien]

Iperi, vendi i ipeve dhe nacionalizmi luftënxitës

( 06/05/07) Nga Ilir Mati

Ipe i thonë në Çamëri shqipes, gjipe në Vuno, ashtu si këtij zogu i thonë edhe grekët me sinonimin Gjipas dhe italianët Gipeto.
Iperi, vend malor, vend i ipeve i thonin në lashtësi Kaukazit, ashtu si me këtë emër njihet edhe një vend tjetër malor Iberia, Spanja e sotme.
Ipis, i thonin egjiptianët e vjetër një perëndie me kokë ipeje, shqipeje dhe trup njeriu.
Ipe quhet zogu nga që fluturon më sipër, më supra, më hiper, më iper, më yber në qiell.
Epirus i thanë latinët Iperisë kur e pushtuan dhe ky emër erdhi në ditët tona Epir.
Herë pas here në institucionet e Europës së Bashkuar venë deputetë të Republikës Greke dhe ngrenë çështje të lidhura me të drejtat e cënuara të grekëve në Republikën e Shqipërisë dhe veçanërisht në atë pjesë të kësaj republike të cilën ata e quajnë sipas ritit dhe hiostoriografisë nacionaliste ortodokse Epir i Veriut, tokë sipas tyre greke me popullsi greke dhe e pushtuar nga shqiptarë !
Asnjëherë me sa duket nacionalistët injorantë grekë nuk do të pushojnë qëllimisht së gabuari jo vetëm me emrin por edhe kufijtë e Epirit. Në greqisht vendi quhet Ipeiros dhe e shpjegojnë me fjalën stere, kontinent dhe sapak me vendin e ipeve siç e thonë çamët Iperi dhe krutanët Shqiperi, vendi i shqipeve. Edhe kufirin e sipërm të Iperisë nacionalistët e mbetur grekë e kërkojnë deri në Vjosë ! Gjithmonë deri atje ku pati këllqe ta kërkonte një shekull e gjysëm më parë ministri i tyre konti i Kapodistrias, apo aty ku ia u mësojnë në libra fëmijëve, besimtarëve dhe ushtarëve ! Pa çka se ai kufi shkon deri në Agurin e lashtë, Kotorrin e gurtë të sotëm, aty ku buron e rrjedh lumi Shkurta i njohur që në lashtësi me këtë emër që lidhet me gjatësinë e vet jo më shumë se një kilometër nga shkëmbi ku buron e deri në detin ku derdhet.
Pavarësisht se sa i dëgjojnë në europë, parlamentarët grekë, ca turq Haxhi dhe Beg për nga emri dhe grek të thekur për nga bëmat, ata vazhdojnë me këmngulje punën për evidentimin e një çështjeje që ka të bëj sipas tyre me nderin e nëpërkëmbur të kombit grek dhe të Greqisë.
Ajo që bën gjithmonë përshtypje në këtë mersele, është se këtë çështje asnjëherë nuk e kemi parë të ngritur si temë e ndonjë bashkëbisedimi publik serioz politikanësh, diplomatësh, historianësh. Veçanërisht një bisedë e tillë duhet tani që nacionalizmi konsiderohet si një nga të këqiat luftënxitëse dhe që çarmatimi i historisë është çështje e përkrahur nga UNESCO. Madje, një bashkëbisedim i tillë nuk po bëhet edhe kur mes të qeverive të dy republikave fqinje ka marrëveshje për rishikimin e historisë sipas parimeve të jetës së përbashkët në paqe dhe drejt progresit, në të cilat besojnë të paktën popujt e kontinentit të vjetër.
Për aq kohë sa kjo gjë nuk bëhet nga njerëz me mënd, ajo me sa duket bëhet gjellë, objekt dhe instrument luftënxitës i nacionalistëve, dalë nga guzhinave të qelbura mesjetare të Athinës, Tiranës e kudo tjetër qofshin.
Shanset e tyre për sukses me sa duket janë të pakta sepse Europa e ka gjetur rrugën e vet drejt progresit dhe paqes duke luftuar pikërisht nacionalizmin, të keqen e madhe e cila kontinentit të vjetër i kushtoi dy luftëra botërore gjakderëse.
Sa herë që zëra të tillë shkojnë e qahen në Europë, a i bien legenit nacinalist luftënxitës, aq herë në mendje na shkon të pyesim në se këta grekë janë europianë.
Pastaj kërkojmë ti ndihmojmë në injorancën e tyre që në se ju hecën, Iperinë, vendin e ipeve, të shqipeve ta kërkojnë Greqi jo deri në Vjosë, por deri atje lart në Agur, Kotor, buzë lumit Shkurta.
Të bëjnë edhe durim, pseudogrekët nacionalistë, sa të hapim kufijtë e të bëjmë Ballkanin si gjithë Europa. Por, duhet të përgatiten se me të hyrë ne bijtë e ipeve, të shqipeve, ne shqiptarët, iperotët, epirotët në Europën e Bëshkuar do të kërkojmë e do të luftojmë akoma më me forcë e në bazë të të drejtave të njeriut, për mbylljen e guzhinave të tilla nacionaliste mesjetare dhe për shkrimin e historisë së dy popujve fqinj në respekt të dinjitetit kulturor të njeri tjetrit.

Gazeta Balkan - 06.05.2007

link:
http://www.balkanweb.com/gazetav4/index.php?id=12231

Shyqyr kane filluar ta quajne me emrin qe i takon, IPERI sic eshte dhe ne gojedhana dhe ne traditen tone folklorike. Boll me me rremuja dhe budallelleqe etimologjike greke. Ky eshte ndryshimi kryesor qe duhet ti behen librave komuniste qe shkruanin me frymen e kohes, vllazerise grekoshqiptarosllave komuniste dhe me frike nga perendimi. Ky eshte emeri qe duhet te njofi dhe bota. Emri i asaj toke eshte emer i shenjte, emer i shqiponjave, toka e Shqiptareve, e Gjergj Kastriotit, jo "perballe detit - toke kontinentale" e ku di un cfare kan shpik tjeter aziatiket.