Eqrem Çabej, 100 vjetori i lindjes [1908-2008]

[Albo]

Shqiptarët në Itali të mesme dhe në Napoli

Eqrem ÇABEJ,

Në provincat italiane në breg të Adriatikut shqiptarët shfaqen të përzier me elementë sllave. Në Rekanati në Market përmenden shqiptarët që më 1437, siç mund të shohim nga ekstraktet e Leopardit të ri prej arkivavet të vendlindjes së tij. Në vitin 1451 "si tratto di addatare qualche misura centro gli Albanezi atteza la loro malignita, e fu risoluto che venissere tutti descritti, e avessero un mese di tempo a prendere impiego o servizio. Allo spirare del mese sollgiasero tutti del nostro teritorjo acettuati i maestro d'arte e li battuali a famuli dei cittadini e degli altri abitatori". -Më 18 janar 1456 Këshilli i qytetit të Rekanatit vendos, për të evituar sa të ish e mundur pestën, kolerën, që të mos pranohen shqiptarë e sllavë dhe zbohen ata që kanë ardhur që më Krishtlindje... Në qershor 1460 nga shkaku i plasjes së re të kolerës merren masa të ra kundër sllavëvet, të cilëvet u atribuohet shtimi i infeksioneve. Më 1478 "agli Schiavoni ed Albanesi fu proibito d'immischiarsi in alcune funizioni nelle fraternita dei cittadini". Në qershor 1479 "essendovi nuovi sospeti di pesta, si adattrono varie misure e vennedecretato che in caso di kontagio la Fraternita degli Albanesi vistarebbe e sepellire bbe gli albanesi, quella degli Schiavoni gli Schiavoni , e l'una e l'altra gli Italiani". Në gjith vitet "....super facto morbi evitandi fiat bannum quod nemo audeat receptare alquem sclavum negue albanum....eligature et constituatere alquem sclavum negue albanum... Eligature et cinstituature locus extra civitatem ad quem ommnes Sclavite Albani morbo infacti in civitate Recanati deferanture". Në qytetin tregtar Ancona shqiptarët përmenden për herë të parë dhe vetme në vitin 1458: "Quoniam Albanenses viri Senguinei sunt et malignantis nature omnes a quibis tamquam a furiosis gladiis aufugendum est") si në Veneti, ashtu edhe këtu në Market kjo pjesë e hollë dhe e pavjefshme shqiptaro-sllave u shkri në popullatën autoktone. Kështu ka ngjarë edhe me Dukagjinët, që ikën prej turqve në Market dhe pasuesit e të cilëve u shuan në shekullin e 17-të. Vendësisht dhe kohësisht jo larg nga këta grumbuj në qytetin Urbino shquhej familja bujare shqiptare Lazj, dhe në të sidomos vëllezërit Gjergj, Filip dhe Andrea me vepra luftëtare. Më vonë e ndërron emrin në Albani. Prej saj rrjedh Giovanni Franscesco Albani, i cili hipën si Klement XI (1700-21) në fronin.
Edhe Latiumi ka pasur dikur kolonistë shqiptarë. Në katundthin tani krejt italian Pianiono afër Canionos në provincën e Romës u vendosën prej Papës në shekullin e 18 të familje shqiptare, të cilat nën kryesinë e rektorit trim Don Simone, erdhën e kërkuan këtë strehë prej tiranës osmane. Shqiptarët një pjesë të tokës së tyre e quajtën "Piana di Don Simone", për kujtim të kryetarit të adhuruar. Legjenda lë të dalë në dritë hëne dhe të ndejë petkun e tij mbi gjindjen e tij të dashur. Pas princit Lucian Banoparte gjer në vitin 1885 rronin këtu fjalë si bukë, mish, rrush edhe ca të tjera.
Të tjera grupesh familje vendosen të përndara në pika të ndryshme të provincës së Romës. Më të njohur janë kolonistët e qytetthit Genazzano në kishën e të cilit nderohet edhe fytyra e famshme e Mërisë, që gojëdhëna e bën të ardhur prej Shkodre.
Por pjesa më e madhe e rrymës mërgimtare shqiptare u derdh pas shtypjes së Shqipërisë dhe së Moresë në mbretërinë e Napolit. Sunduesit e kësaj i favorizuan ata edhe për të ripopulluar krahinat italiane jugore të shkatërruara prej tërmetit të madh të vitit 1456 dhe për ta përdorur në luftë këtë popull të zot ushtarësh. Rrogëtarë (mercenarë) shqiptarë prej Shqipërie dhe prej Greqie e Italie shërbenin shpesh nën flamujt spanjollë- napolitanë. Meqë mjeshtëria që u përshtatej më tepër shqiptarëvet ishte ajo e luftës, kish përherë kompanji rrogëtarësh në mbretëri. Karli V i përdor me sukses. Historiani i asaj kohe Paulus Jovius përmend Demetrius Capuzzimadio (Kryemadh ose Kësulëmadh). Chiucchiaro, Theodor Biscari, kapetanë të kavalerisë shqiptare që luftuan në soldin e imperatorit. Pas ardhjes së tyre në Itali një numër i madh shqiptarësh u bënë pas zakonit të atëhershëm chefë bandash aventuriere. Jovius përmend Musacchion, një kapiten trim e plak, eclaierarus-t e tij, kavaleri e lehtë shqiptare, 500 veta që i printe Nicola Masi: "Galeatorum vero equitum numerus, et pilcatorum epirotici generis levioris ar maturea, qui erant peltati, quingentiu summan implebant. His praeerat nicolaus Maisius a Nauplio peloponnesiaco vir egregio fortis cui Palldro-epirotica lingua cognomen fuit). Në luftën hispano-holandeze lozin një rol të madh epiriotrum equites në solidin soanjoll. Equitatus ex hispanis italique et epiriotus conflatus lëftojnë më 1567 ndënë të birin e Dukës d'Alba. Në një ndeshje të vitit pasues "inclinare in terea videbatur turba epirotarum, capto georgia crasicia eorum ductore animisius in hostem in vecto".
Në një fushat të vitit 1850 tregohet se si Nicolaus Basta, et Georgius Cariseus Epirotarum ductores per eundem additum irrimpunt. Karli III i Bourbonit themeloi regjimentin mbretëror maqedonas që përbëhej vetëm prej shqiptarësh, i cili ka luajtur gjithnjë një rol kryesor. Në luftën e suksesionit të Austrisë këtë rrogëtarë u shquan në fushatat e Velletrit (1744) dhe të Guastallës (1746). Nga mbarimi i shekullit të 18-të kjo gradë u quajt Reggimento Albanese, në vitin 1812 u shpërnda. Pas vdekjes së Skënderbeut e veja e tij gjen bujari në Napoli "con lei andoro altre signore vedove , che loro mariti erano morti in quella guerra de turchi". Këtu ikën edhe princi i Tomorricës në Shqipërinë e mesme, Gjon Muzaka, të cilit "Breve memoria de li discendenti de nostra casa Musachi" (1510) e ka botuar Karl Hopfi në veprën e tij "Chroniques Greco-Romanes": "Io Don Giovanni Molosaçhi Despoto d'Epiro, essendo discacciato per il Turco fora de mia casa et privato de detto stato (1476), pervenni nel Regno di Napoli, dove la memoria del Re Ferrante vechio d'Aragona me provedette del vitto mio e de mia casa, con provisione d'augmentrame et darme la terra d'Apice et le altre cose, oltre d'havere accettati noi in suo corte. Ma fando poi pace Venetiani col Turco, furno forzati fuggir tutti, et il detto Mosaçhi venne al Rè di Napoli, li Bassf in Ungaria, altri in Venetia, li Ducaguini in la Maeca d'Ancona". Të tre bijtë e Muzakut pas vdekjes së tij u kthyen sërish në Shqipëri. Provizorisht si ata qëndron që në 1455 bujari i ri i Gjinokastrës, Zenevissi, në dorë të Napolit. Në këtë qytet si dhe në Lecce, Messina, Reggio Calabria dhe Brindisi vendosen shqiptarë prej Greqie bashkë me tregtarë grekë.
Përveç Napolit që Kampanja pjellore Principato Ulteriore (Pronvincia e Avellinos), që i tërhoqën kolonistët për qëndrim të përhershëm. Në vitin 1941 takojmë shqiptarë dhe sllavë në qytetin Ariano afër Avellinos: "Albanisi et Scavuni habitanti in questa Cita si hanno optenute...provisioni in mondo habitanti ad contribuire a li pagamenti secondo li altri cittadini secondo loro facultati". Këta kolonistë duket të kenë qenë subjekte turbulente, se një kërkesë të popullsisë së qytetit Dukës së tyre Ferrante Gonzaga "item se supplica atteso multi Albanesi, Scauuni, et altri cittadini reponeno vini e frutti senza che abbiano vigne e molti Citadini se ritrovano continuamente dannificati, et arrobati in le loro possessione...e li tristi siano castigati".
Pas Francesco Panas dhe Matteo Cameras rryma mërgimtare shqiptare ka arritur edhe në qytetin e vjetër tregtar Amalfi. Një nip i Skënderbeut dhe ky me emër Georg Kastriota u vendos këtu me familjen më 1498 dhe u bë visartar i Dukës të këtij qyteti Alfons i Piccolomini. Në 1505 ngrehu për vete dhe për pasuesit e tij një kapele bujarisht në Domin della B. Vergine della Pieta, me vendvarrosje të vet; mbi të një inscripcion dhe mbi këtë një shqiponjë me dy krerë dhe me kurora mbi to dhe në kraharor mburonjën me emblemat e Kastriotëvet. Një Antonio Castriota themeloi këtu në vitin 1516 kishën dello Spedaletto. Po prej këtij viti përmendet një Amalphiae Magnificus Dominus Georgius Castriota procurator Monasterij. S. Laurenti. Në shekullin e 17-të duket që dega amalfitane e Kastriotëve të jetë shuar. Në vitin 1625 përmendet për herë të fundit një Kastriot, kanoniku Andrea, vdekjen e të cilit e mësojmë në këtë vit.

Botuar më 1939

[TOKE GEGA]

Çabej, im at

Biseda me Brikena Çabejn pati si shkas shpalljen që bota e kulturës shqiptare nëpërmjet ministrisë përkatëse, pritet t'i bë jë vitit 2008 si "Vit i Çabejt", i shkencëtarit gjuhëtar,Eqrem Çabej (1908-1980). Deri atëherë, duke i lënë zyrtarë të bëjnë punën e tyre dhe duke e lënë Çabejn t'i flasë vepra, me ndihmën dhe sugjerimet e të bijës Brikena, po i japim në dorë lexuesit, një herë në javë, një cikël shkrimesh deri-diku divulgative në të cilat albanisti ynë ka rrokur çështje të gjuhë shqipe, të etnogjenezës, të etnokulturës etj, si psh, problemi i origjinës së gjuhës shqipe, emrat nacionalë të shqiptarëve, ilirishtja dhe shqipja...
Brikena e cila ka trashëguar mbiemrin "Çabej" në botimet shqip, zbulon më poshtë surprizën e këtij viti: një Çabej si nuk është njohur asnjëherë, një Çabej poet që në vitin 1949 shkruante sonete dashurie për gruan e tij të jetës.

Po botojmë edhe një ese rebele të gjuhëtarit të shkruar në vitin 1929 kur ai u përgjigjet pseudofilologëve. Pse e botojmë ? Sepse është aq aktuale kur flitet për rishikimin e standardit dhe e vendimeve të Kongresit të Drejtshkrimit. Nga ana tjetër gjuha e Çabejt 21-vjeçar na tregon se me çfarë fryme po gatitej karakteri i shkencëtarit të ardhshëm.


Në 100 vjetorin e Eqrem Çabejt çfarë mendoni se do të bëhet?

Do të qe e udhës të organizohet një konferencë albanologjike, me studiues nga gjithë trojet shqiptare dhe gjithashtu me albanologë nga vende të ndryshme. Në përvjetore të tilla kështu veprohet në botën e qytetëruar. Duke qenë një kontribut për studimet albanologjike, të cilave ai u kushtoi gjithë energjitë e veta, kjo konferencë do të ishte dhe nderimi më i madh për Eqrem Çabejn. Besoj megjithatë se do të ketë dhe aktivitete të tjera.

Unë si botuese po përpiqem të nxjerr disa botime veprash të tij që, megjithëse janë botuar kohë më parë, duke mbetur të shpërndara nëpër periodikë, është vështirë të gjenden sot.

Shpresoj që një ditë të dalë vepra e plotë e Çabejt edhe brenda kufijve të Shqipërisë, sepse vetëm duke e pasur të plotë kupton përmasat e kësaj vepre. Për fat të keq, vepra e plotë deri më sot ka dalë vetëm në Kosovë në vitet '70, si dhe në një ribotim të mëvonshëm po atje. Kjo është një nevojë e ngutshme jo për t'i bërë nder Çabejt, por sepse studimet e tij janë me vlerë themelore për kulturën shqiptare. Ka edhe vepra që nuk janë botuar deri më sot, si psh. teza e doktoratës e vitit 1933, e cila ka disa vjet që është gati për botim e që do të dalë së shpejti. Është një studim për arbëreshët e Italisë, e përkthyer nga gjermanishtja prej Ardian Klosit dhe e redaktuar nga unë.

Në këtë vit, më 1933 ai kthehet nga Austria. Duke komentuar fotot, thatë që ai e ndjeu ardhjen si kthimin e një borxhi Shqipërisë.
Po, si detyrim moral dhe si detyrë. Detyrim moral ndaj atdheut, që një pjesë të kohës e kishte mbajtur me bursë në Austri, kur ishte fëmijë. Detyrë sepse mendonte që duhej kthyer në Shqipëri për të kontribuar për mëkëmbjen kulturore të vendit. Po nuk ishte i vetmi në ato vite, ishte një brez i tërë universitarësh të rinj që vepruan kështu. Në Shqipëri kishte vetëm pak gjimnaze në atë kohë, universiteti u themelua pas më se 20 vjetësh, dhe ata pak universitarë që kishte Shqipëria ishin të gjithë të diplomuar jashtë shtetit, në Austri, Gjermani, Itali, Francë etj. Një pjesë e mirë e tyre u kthyen për të punuar në Shqipëri.

Sipas jush çfarë raportesh ka ruajtur me shtetin Çabej, në atë kohë dhe në vazhdim me regjimin?
Them se i ka pasur konstante marrëdhëniet me çdo shtet, dhe thelbi i kësaj marrëdhënieje ishte ky: distancë këmbëngulëse. Kjo, si për parime personale ashtu dhe prej edukatës familjare. Çabej vinte nga një familje nëpunësish shteti, kanë qenë njerëz që jetonin me rroga, nuk kanë pasur pasuri. E kanë respektuar shtetin, po kanë pasur një parim në familje: mos u përzjeni kurrë në politikë. Ky ka qenë një parim që ata e kanë trashëguar brez pas brezi. Nga ana tjetër kanë qenë patriotë e atdhetarë. Në Shqipërinë e pushtuar nga fashistët psh. Çabej ka bërë një rezistencë jo të hapur, një rezistencë të fortë do të thosha, por pa shkelur parimet e tij. Mund t'ju jap një shembull. Gjatë pushtimit fashist ai ishte për njëfarë kohë mësues gjimnazi. Ishin të detyruar që me raste festash të dilnin mësuesit dhe të detyronin edhe nxënësit që të visheshin me uniformë fashiste. Ai këtë nuk e bëri asnjëherë, por nuk dilte të thoshte hapur që unë jam patriot, e urrej pushtuesin fashist, por gjente mënyrën e tij. Dhe për shembull thoshte: nuk e kam uniformën, e kam çuar ta pastroj në pastërti. Kuptohej mirë që ky ishte një justifikim. Jo më kot më pas italianët e larguan "me punë" në një gjysmëinternimi në Itali. Pra, gjërat që nuk i donte, gjente mënyrën me maturi të mos i bënte, për të vazhduar punën dhe për të kryer ato detyra që i quante shumë më të rëndësishme dhe më jetëgjata sesa jetëgjatësia e një pushteti politik; qoftë dhe e pushtetit komunist që ishte e gjatë, 45-vjeçare. Ka shumë ngjarje thuajse anekdotike të marrëdhënies së tij me pushtetin komunist, po s'është vendi këtu të zgjatemi sot.

Kur vjen fjala tek Kongresi i Drejtshkrimit, ka dhe nga ata që me të drejtën e penës thonë se aty "ishte dhe firmosi" edhe Çabej, për ta veshur me përgjegjësi për atë që u vendos përgjuhën shqipe më 1972.

Në radhë të parë dua të bëj një sqarim. Ajo që u vendos për gjuhën shqipe më 1972, pra gjuha letrare KOMBËTARE, nuk ka qenë një gjë e keqe, por një arritje e madhe për shqiptarët kudo që janë. Nuk jam specialiste e mirëfilltë e kësaj fushe, por edhe krejt jashtë nuk jam, pasi merrem me botime e pra punoj me gjuhën shqipe. Po më mirë se kushdo mund të sqarojnë vetë shkrimet e tij. Duhet thënë se për gjuhën letrare Çabej kishte punuar qysh në vitet '50, bashkë me kolegët e tij të nderuar Xhuvanin, Cipon, Domin etj. Në një artikull të vitit '52 me titull "Detyra e gjuhësisë shqiptare në lidhje me gjuhën letrare kombëtare e probleme të tjera" ai thekson dy detyra kryesore: 1. Mbledhja e materialit; 2. Studimi i këtij materiali. Këto do të ishin kushtet pa të cilat nuk mund të merrej një vendim. Besoj se një pjesë e kësaj pune ndërkaq qe kryer deri në fillim të viteve '70, kur u mbajt Kongresi i drejtshkrimit. Nga ana tjetër fakt është që "gjuhët e përbashkëta të shkrimit e të literaturës zakonisht ndërtohen mbi një bazë dialektore. Kjo ndërkaq përbën pikënisjen për një zhvillim të mëtejmë..." shkruan ai më 1972, në një artikull tjetër "Mbi disa çështje të traditës së shkrimit dhe të drejtshkrimit të shqipes", artikull që mbaron me këto fjalë: "... hartuesit e tij do të udhëhiqen nga një ndjenjë e lartë përgjegjësie. Në formulimin e çdo rregulle do të jetë e pranishme vetëdija që është puna për një drejtshkrim të caktuar jo për disa mijë veta, po për katër milionë njerëz që e kanë shqipen gjuhë amtare."

Pra jo vetëm për shqiptarët brenda Shqipërisë, po dhe për ata përtej kufijve.

Çabej nuk ishte njeri që bënte lëshime parimore, ai punoi pa u lodhur për shqipen në të gjitha fushat, edhe për shqipen letrare, dhe jam e bindur se pjesëmarrja e tij ndër vite në diskutimet për drejtshkrimin në Institut ka ndihmuar në shumë raste për të bërë zgjedhjet e duhura. Për shumë çështje ai ka arritur të imponohet.

Për fat të keq shumë njerëz sot flasin duke lexuar gjysmë faqe këtu dhe gjysmë faqe atje, krijojnë gjykimet e veta që në të vërtetë janë paragjykime dhe nuk nxjerrin rezultate reale. Çabej kishte një vështrim shumë të gjerë të gjuhës letrare shqipe, duke qenë studiuesi i mirëfilltë dhe më i miri i historisë së gjuhës shqipe, i teksteve të vjetra të gjuhës shqipe, i historisë së shkrimit shqip, ai e dinte se dialektet nga koha osmane e këndej kanë divergjuar, janë larguar nga njëri-tjetri, nuk kanë konvergjuar. Kështu që raste që sot mund të duken toskërisht ai e dinte që nuk janë toskërishte, po janë të shqipes më të vjetër. Ai sa ishte tosk, ishte dhe geg me shpirt, sepse tekstet e vjetra shqipe të cilave u kushtoi jetën janë të gjitha të gegërishtes.

Do desha të citoja edhe këtë nga njëri prej artikujve të mësipërm që shpresoj se ju do t'i botoni:
"Me formimin e shtetit shqiptar, edhe gjuha shqipe ka marrë dhe ka për të marrë... një zhvillim konvergjent të dialekteve. Dhe kjo rrugë duhet të ndiqet, sepse një shtet unitar nuk mund të mendohet pa një gjuhë unitare. Këtu s'e kam fjalën për një gjuhë letrare të vetme, sepse shkrimtarët mund të vazhdojnë të shkruajnë në dialektin e tyre, po është puna për një gjuhë të administratës, nëpër tekstet shkollore etj...

Si shkencëtar a e ka ndjerë veten të izoluar nën regjim? Ju çfarë keni vënë re?
Kjo është një pyetje të cilës mund t'i përgjigjesha gjatë. Por fare shkurt po them se natyrisht që vepra e tij do të kishte pasur përmasa të tjera nëse ai do të kishte vijuar punën e Joklit në Universitetin e Vjenës qysh në vitet '30, duke vijuar me kontaktet e përditshme me kolegët etj. Këtë po e them unë, se ai nuk ishte njeri që ankohej, as që shante. Ai punonte në kushtet që kishte e me mjetet që kishte. Jeta e tij ishte puna.

Pse thoni që Çabejn e citojnë pa e lexuar?
Lexuesi ka për ta parë edhe tek shkrimi i tij "Kundër pseudofilologëve" që do të botoni ju, të cilin e ka shkruar në moshën 21-vjeçare! Mesa duket ka qenë një dukuri e lashtë në këtë vend. Shqiptarët e duan në të vërtetë gjuhën e vet, mirëpo kanë shumë qejf të ngrenë mite mbi të. Pastaj dalin ca të tjerë të cilëve u duket sikur i çmitizojnë këto mite, dhe të dyja palët, si puna e atyre gjelave që përshkruan Çabej, zihen pa lexuar. Çabej është i kthjellët dhe i rezervuar. Ai e quan gjuhësinë një shkencë ekzakte, nuk jep mendime a prioroi. Edhe kur është pothuajse i sigurtë ai thotë që unë kam këtë hipotezë, po duhen bërë studime të mëtejshme. Ndërsa ata që e citojnë nuk e lexojnë Çabejn, sepse ai gjithnjë e më pak lexohet, është gjithnjë e më pak i pranishëm nëpër librari. Në Shqipëri ndodh një gjë që mua më dhemb dhe që është një nga të metat tona kryesore: harresa, mungesa e kujtesës. E kemi zakon që çdo 20-30 vjet fillojmë dhe i riciklojmë vlerat, fillojmë nga zeroja, dhe kjo është gjë shumë e keqe, sepse nuk të lë të ecësh përpara.

Në këtë mënyrë ju pohoni edhe bashkëkohësinë e veprës së gjuhëtarit. Këtë nuk e them unë, as më takon mua ta them, e kanë thënëtë tjerë, që janë specialistë. Vepra e tij besoj është nga ato që koha nuk ua bjerr po ua shton vlerat.

Deri në fund të 2008-ës keni ndonjë botim suprizë ?
Do ketë, sepse unë do të botoj më në fund sonetet e tij, sonete dashurie që ai i ka shkruar në kohën kur është njohur me nënën time, më 1949. Ka qenë një dëshirë e të dyve që të mos botohen deri sa ata të ishin gjallë. Ime më ka gjashtë muaj që nuk është më mes nesh, kështu që tani këto vargje mund të shohin dritën e botimit.

Domethënë për herë të parë do zbulojmë një Çabej poet?

Po, po, Çabej ka qenë shumë poet në shpirt, ka qenë i dashuruar me poezinë qysh në rini të hershme, dhe nuk është e rastit që i ka nisur studimet e tij me poezinëe poezinë popullore. Dinte mijëra vargje përmendësh gjermanisht, nga Goethe, Schiller, Heine, po edhe poetë shqiptarë si De Rada, Fishta, psh. të cilët i çmonte jashtë mase, Lasgushin patjetër. E pyesja si kishte mundësi që i mbante mend, si i kishte mësuar? Nuk i kam mësuar përmendësh, më thoshte, i mbaj mend. Me sa duket në shkollën klasike që ata bënin në fillim të shekullit në Austri, kaq shumë studiohej me hollësi dhe zbërthehej poezia, dhe mësuesit ishin aq të aftë, saqë ai pa u ulur kurrë t'i mësonte përmendësh, i kishin gjithnjë në mend ato vjersha.

Me letërsinë thuhet që e kishte mbyllur shumë herët, për t'u marrë me literaturën e profesionit.
Shumë herët jo, ai kishte një formim klasik të shëndoshë, njihte me themel klasikët e mëdhenj që nga antikiteti, mbase sepse universiti në atë kohë, fundi i viteve '20 e fillimi i viteve '30, ishte një gjë elitare, pedagogë ishin personalitete botërore. Mbaj mend se më ka treguar njëherë që kish ndjekur një semestër të tërë një cikël leksionesh për Dostojevskin nga Trubeckoj, personalitet i madh rus, që ato vite ndodhej në Universitetin e Vjenës.

Rreth viteve '50 kur iu fut punës për Buzukun, nga mosha 40 e ca vjeç, kam përshtypjen që ai gjithnjë e më pak kishte mundësi të lexonte letërsi, nuk i mbetej kohë. Megjithatë në shtratin e vdekjes i lexoi disa libra që i kishin ngelur merak.

Për shembull?

Një nga librat që lexoi verën e fundit, korrik 1980, ka qenë "Gatopardi" i Lampedusës. Kam përshtypjen se kur njeriu arrin tek të dyzetat apo pesëdhjetat, koha relativizohet dhe ti përveç kohës tënde e ndjen veten pjesëtar edhe më fort tëkohërave të shkuara. Kështu që duke e hapur rrezen e kohës, natyrisht do zgjedhësh vetëm majat. Kujtoj gjithnjë një fjalë që më thoshte në vitet '70, kur më shihte që lexoja pa fund romane bashkëkohore, e ndikuar natyrisht si çdo i ri nga moda e ditës: "Kena, një shkrimtar nuk është i madh kur është i madh 50 vjet pas vdekjes". Pra që vetëm nëse vazhdon të quhet i madh edhe më pas, njqind a dyqind vjet më vonë, atëherë ai është vërtet i madh.

Si e mori vdekja?
Në Romë, larg shtëpie, në spital. E rrëmbeu një kancer në mushkëri pa mbushur vitin. Ishte 72 vjeç, në valën e punës e plot energji. Punoi deri ditët e fundit. E nisën në spitalin ku qe operuar, ditën e ditëlindjes së tij, më 6 gusht, dhe mbaroi pas një jave, më 13 gusht. Ishte atje vetëm me nënën time. Ka qenë me fjalë deri në fund, i drobitur fizikisht po me mendje të kthjellët për atë që po ndodhte.

U deshën 3 ditë që të vinte trupi. Më 13 gusht në Itali është ferragosto, djegagur, gjithçka është e mbyllur, asnjë zyrë që të lëshonte çertifikatën e vdekjes nuk punonte. Ime më më ka treguar që korteu i përmotshëm u nis nga klinika në periferi të Romës dhe për çudi, megjithëse nuk i binte rruga andej, u detyrua të rrotullohej dhe të kalonte përreth "Piazza Albania" ku është monumenti i Skënderbeut në kalë. Ishte ky si një nderim i fundit.

Do ishte mirë ta mbyllnim intervistën me ndonjë anekdotë (nëse ka të tillë) për fëmininë e tij. Pyetja merr shkas nga ajo fotoja e vjetër ku Çabej 8 a 9 vjeçar është mes moshatarëve në shkollën e Gjirokastrës.
Në atë foto është dhe vëllai më i madh i tim eti, Feridi, i cili kishte mbushur moshën e shkollës dhe hyri në klasë të parë. Mirëpo Eqremi i vogël kishte qarë kaq shumë, që të vente bashkë me vëllanë në shkollë, sa i ati i qe lutur mësuesit ta pranonte në klasë, duke i thënë se ishte i urtë nuk do të bëntë zhurmë. Ai ndoqi mësimet dhe doli i pari.

[Brari]

Gegtoska..
As burimin nuk ke vene as se me ke eshte intervista.. e kush e ben.. e kur ka dale.. etj..

fall do shtiem ne te gjejme keto gjera..

E kemi nje tradit ketu qe i plotsojme ca te dhena..per korrektese.. qe te dihet cfar eshte thene prej nesh e cfar prej hallkut..

me kupton besoj..

Ne teme tani..

Ja vlen qe 2008 -ta te shpallet viti i Cabeut te madh.. me mire se te na shkoje ky vit me demagogjira enveristesh qe perpiqen te na e nxjerrin diktatorin burr te madh..
Do desha te pergezoj TVSH qe pardje dha nje dokumentar te mire per krimet e diktatures..
mijra atdhetare dolen ne fotot e ruajtura nga familjet..
Doktore inxhiniere oficere profesore ekonomiste prifterinj e hoxhallare mesues e dijetare .. etjetj.. qe ishin genociduar nga regjimi enverist..

Tmerr i vertete..

kurre nuk eshte teper te argumentosh per krimet e diktatures enveriste.. kurre nuk eshte teper te flasesh e ndricosh figura si Cabeu me shoke..
Ai jetoj nen terrorin enverist cdo minute..
Vellane e tije.. e vrane guerilsit enveriste qe gjat luftes.. diku nga 44-tra pa asnje te drejte.. pa asnje arsye pervec arsyeve polpotiste..

Edhe Kosova duhet te perkujtoje Cabeun.. sepse dhe per Kosoven Cabeu beri shume..

Mjafton ajo qe.. ne vitet 1940-42.. kur Cabeu punoi ne ministri te arsimit..nen drejtimin e Ernest Koliqit i cili nen direktivat e Mustafa Krujes.. organizoi.. dergimin me urgjence ne Kosove Diber Struge e Tetove..e deri ne Ulqin e Presheve.. te qindra mesuesve te kualifikuar.. t cilet me nje vullnet te pa pare punuan per arsimimin e brezave te tere te trojeve shqiptare.. e ndricimin e mendjeve me frymen e Rilindjes Kombetare e te kultures europiane.. dhe Cabeu mbetet i respektuar..

[Dragut]

Mjafton ajo qe.. ne vitet 1940-42.. kur Cabeu punoi ne ministri te arsimit..nen drejtimin e Ernest Koliqit i cili nen direktivat e Mustafa Krujes.. organizoi.. dergimin me urgjence ne Kosove Diber Struge e Tetove..e deri ne Ulqin e Presheve.. te qindra mesuesve te kualifikuar.. t cilet me nje vullnet te pa pare punuan per arsimimin e brezave te tere te trojeve shqiptare.. e ndricimin e mendjeve me frymen e Rilindjes Kombetare e te kultures europiane.. dhe Cabeu mbetet i respektuar..

Burra të mëdhenj... Nuk ka për të pas më si Çabej dhe Buda...

...tani si fatkeqë që jemi.. kemi një Viron Koka, Xhelal Gjeçovi apo Gazmend Shpuza... pu puuuuuuuu

[BARAT]

Eqrem Çabej, 100 vjet për ta kuptuar

09/03/2008 - Gazeta Shqiptare
Admirina Peçi


Ky vit shënon një përvjetor të veçantë. Një stacion kujtese që mund të shërbejë për të rilexuar, dhe për të kuptuar filozofinë e një prej figurave më poliedrike të kulturës tonë, Eqrem Çabejt. Është 100-vjetori i lindjes së gjuhëtarit e dijetarit të njohur, të cilin studiuesja Ledi Shamku Shkreli e quan “një spektër drite”. Duhej të ishte shpallur viti i Çabejt viti 2008, por ende nuk është publikuar asnjë kalendar aktivitetesh për të kremtuar këtë përvjetor. Mësojmë se Akademia e Shkencave ka ngritur një komision për të hartuar gjithë detajet e kremtimit të këtij përvjetori, megjithëse ende nuk është njoftuar për hollësitë e këtij plani. Në një bisedë me gjuhëtaren Ledi Shamku Shkreli, ndalojmë në disa prej stacioneve të jetës dhe veprës së dijetarit Çabej, ndërsa sugjerojmë që kremtimi i këtij 100-vjetori të jetë i këtillë, një udhëtim i plotë që jetën dhe veprën e Çabejt, i parë me të njëjtën dritë me të cilën ai punoi.

Duke e konsideruar këtë bisedë si një hap të parë për të kujtuar Eqrem Çabejn në 100-vjetorin e lindjes, çfarë sugjeroni për kremtimin e këtij përvjetori?
Di, që Akademia e Shkencave ka ngritur një komision për të kremtuar 100-vjetorin e Çabejt. Nuk jam në dijeni për platformën e punës që ka hartuar ky komision, por duke pasur parasysh se sa poliedrike është figura e Çabejt dhe sa shumë faqe ka personaliteti i vet shkencor, sepse Çabej është një spektër drite, nuk është një dritë njëngjyrëshe, e mira do të ishte që ky komision ta përvijonte platformën e këtij kremtimi duke ndjekur pikërisht pasionin e Çabejt, rrugë pas rruge, ndalesë pas ndalese.

Që do të thotë një udhëtim përgjatë gjithë jetës dhe veprimtarisë së tij…?
Po, qysh nga një Çabej që 12-vjeçar ikën në Austri, i dërguar nga shteti me bursë dhe që ai mbarte brenda vetes bindjen e pakthyeshme, që cila do qoftë oferta që munnd të merrte do të kthehej në vend të vet për t’ia kthyer shtetit investimin që bënte për të. Ku e mbështes këtë fakt? Çabej ka qenë nxënës i Norbert Joklit, gati biri i dashur i tij. Dhe Jokli asokohe drejtonte Katedrën e Albanologjisë. Duke ndjerë veten të shtyrë në moshë dhe duke parë aftësitë e padiskutueshme të nxënësit të vet, e grish Çabejn që të rrijë në Vjenë dhe të marrë drejtimin e katedrës së shqipes. Di se Çabej e refuzoi shumë natyrshëm këtë ofertë, duke thënë: “Duhet të kthehem se shteti ka investuar për mua dhe unë duhet t’ia kthej shtetit këtë investim”. Ky refuzim sot është gati i pajustifikueshëm nga mendësia jonë, duke menduar se në Austri ai kishte ikur thuajse fëmijë, 12 vjeç dhe Austria ishte bërë për të gati atdhe i dytë...

Cili është punimi i parë serioz shkencor që bëri Çabej?
Është tema e doktoraturës “Studime për italo-shqiptarët e Horës t’Arbëreshëvet” (Piana degli albanesi) punim i udhëhequr nga Norbert Jokl dhe i recensuar nga Paul Kretchmer, që të dy këta indo-evropianistë të mëdhenj, për të cilët Çabej shprehej gjithnjë se “të këtill janë kaq pak sa mund të numërohen me gishtat e njërës dorë”. E bën në tavolinë këtë punim Çabej? Natyrisht jo. Çabej shkon dhe jeton aty, në Horë dhe e nis studimin nga limfa e këtyre viseve arbërore, nga zakonet, emërtesat, nga ritet, foklori, ritet e vdekjes, martesave, këngët mitologjia... Dhe bën një punim doktorature me natyre jo thjeshtë gjuhësore, por as historike, bën një punim mirëfilli etnolinguistik, të cilin e zgjeron më pas, gati e trefishon dhe që tashmë është përgatitur për botim. Do t’i vlejë të gjithëve filologjisë arbëreshe, dialektologëve, etnologëve, gjuhëtarëve, por më shumë se kujtdo tjetër do t’i vlejë vetëdijes sonë kombëtare, e cila për arsye thjeshtë ideologjike nuk e njeh fare njërin nga këta faktorë garant të kësaj vetëdije, sikundër qe veprimtaria kulturore e arbëreshëve dhe konservacioni i asaj Shqipërie paraturke që ata ngërthyen në vetvete që nga momenti që ata forcërisht u shpërngulën nga dheu mëmë.

Ky studim shkencor, mbetet sigurisht një prej stacioneve më të rëndësishme të jetës së Çabejt. I kthehemi kremtimit. Në ç’ndalesa të tjera duhet të fokusohemi?
Siç e thashë, kjo platformë e Akademisë duhet të ndërtojë këtë udhëtim imagjinar që 12 vjeç që e nis shkollimin tjetërkund, e deri ditën që mbyll sytë në një spital të Romës me pezmin se opusi i tij pikërisht se thellësisht europian e bashkëkohor mezi shihte dritën e botimit. Pra, ky itinerar imagjinar, absolutisht i domosdoshëm për t’u rindërtuar në këtë kremtim të 100–vjetorit të tij duhet të rrugëtojë biografikisht e shkencërisht, ashtu siç udhëtoi më i madhi i dijes sonë nga Austria në Itali nga Italia në Kosovë, nga Shkodra në Gjirokastër e mandej në Tiranë, duke ndjekur hap pas hapi kumtin e një personaliteti që rritej e i shërbente kombit, jo vetëm gjuhës, por qenies shqiptare.
Ky spektër drite që ne e quajmë sot Eqrem Çabej është etnolog, historian, gjeograf, etimolog, është hartues tekstesh për shkollën, është mësues, planifikues gjuhësor, madje një nga përfaqësuesit më mendjehapur të kulturës së gjuhës ndër ne, të cilit mjerisht pak iu vu veshi, sepse ideologjia kishte planin e vet. Për Çabejn etnolinguist folëm më lart dhe folëm fare pak, pasi shpejt do të ribotohen shkrimet e tij si “Djana dhe Zana” “Kostandini i vogëlith”, “Kënga e Garentinës”, “Balada e Ago Ymerit”... Reshtim këtu, sepse do të përmendnim një mori shkrimesh me natyrë etnolinguistike dhe ia lemë kërshërinë lexuesit të njihet me këto shtjellime të arketipit kulturor historik e gjuhësor që ka themeluar “Homo albanicus”. Për Çabejn etimolog flet i gjithë opusi i tij i studimeve etimologjike.

Po për Çabejn si hartues tekstesh shkollore?
Për Çabejn hartues tekstesh shkollore, mjaft të marrim një fakt të vogël në dukje, por shumë domethënës. Kur sapo qe kthyer në Shqipëri Ministria e Arsimit i kërkoi Çabejt të hartonte një tekst gjuhe dhe letërsie për shkollat e mesme. Çabej riosh vetëm 26- vjeçar hartoi “Elemente të Gjuhësisë e të Literaturës” një tekst për shkollën e mesme, që sot cilindo mund ta linte gojëhapur me plotninë e argumenteve që ka ai tekst. Nis me origjinën e gjuhës shqipe, vijon me ku flitet sot shqip nëpër botë (pakicat shqipfolëse si diasporat), me dallimet dialektore midis gegnishtes dhe toskërishtes, mandej merr me radhë përmes vepra autorësh, e jo thjeshtë me qëndrime etike, sikundër ndodh sot gjithë evolucionin e shkrimit shqip që nga “Formula e pagëzimit” më 1462, autor pas autori, figurë pas figure, duke zbritur deri më 1934 kur ky libër u botua. Ky libër përmban pjesë të zgjedhura dhe filologjikisht të arsyetuara nga Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani, Gjon Kazazi, pra nga të gjithë përfaqësuesit e letërsisë së vjetër shqipe. Por përmban gjithashtu edhe pjesë të zgjedhura nga të gjithë rrymat letrare që u përvijuan jo vetëm brenda kufijve të Shqipërisë, por gjithkund ku u shkrua shqip, pa harruar një pjesë shumë të rëndësishme, e që sot tekstet e lënë krejt pas dore siç janë baladat, rrëfenjat dhe këngët tona epike e lirike të ruajtura ndër gegë toskë e arbëreshë. Një libër të tillë sot do ta kishte zili cilado shkollë, cilado klasë, ku shqipja pret të studiohet, jo vetëm si mjet gjuhësor, por pikësëpari si element komb-formues e realitet-formues.
Por s’mund të anashkalojmë në këtë rast një tjetër ndalesë të rëndësishme në veprimtarinë e Çabejt; planifikimin gjuhësor...
Sa i takon planifikimit gjuhësor dhe çështjeve që lidhen me kulturën e gjuhës, dokumentet na dëftojnë se Çabej së bashku me Xhuvanin dhe Cipon janë bashkautor të disa projekteve ortografike, që fillojnë qysh në vitet ’30-të ku shtroi punën Komisia Letrare e deri në vulosjen e 1972, ndaj të cilit Çabej mbajti qëndrimin e tij prej shkencëtari të mirëfilltë, qëndrim i cili është lehtësisht i kuptueshëm për cilindo që ka sy të lexojë e mendje të kuptojë në krejt opusin e Çabejt e në veçanti në fjalën që ai mbajti në Kongres të Drejtshkrimit. Pak rëndësi ka çfarë interpretimesh mund t’i bëjnë qëndrimit të tij sot gjithfarë gjuhëtarësh popullorë pak të ditur e aq më pak të ekuilibruar. Latinët thonë: “Verba volant, scripta manent”. E meqë fjalët i merr era, figura e Çabejt pas këtij 100- vjetori mbetet e gjitha për t’u rilexuar, filozofia e tij mbetet e gjitha për t’u kuptuar, larg shtrembërimeve ideologjike, larg populizmave nacionaliste, larg kozmopolitizmave të bezdisshëm e pa thelb. Vepra e Çabejt, e këtij misionari të shqipes e të kulturës sonë, e rilexuar në një dritë të re po me atë dritë me të cilën ai punoi, gatitet sot të jetë pjesë e pandarë mbështetëse a më saktë përcaktuese e rrugëtimit të vërtetë që po nis albanistika shqiptare e mijëvjeçarit të ri.

Dhe në fund i rikthehemi Kongresit të Drejtshkrimit dhe qëndrimit që mbajti Çabej. Pse ai e quante të parakohshëm atë Kongres?
Në debatet që i paraprinë vitit 1972, vërehet se Çabej shkruan: “Për gjuhën e njësuar të administratës shtrohet pyetja se në ç’drejtim do të shkojë konvergimi i saj? Cili nga të dy dialektet do të mbizotërojë? Ose ndryshe: te cilat trajtë e fjalë do t’imponohet njëri dialekt e te cilat tjetri? Sa kohë që problemi i formimit të një gjuhe të përbashkët është i lidhur me punën e dy dialekteve, unë në lidhje me sa u tha më sipër e shoh punën të pazgjidhshme pa u studjuar më parë dialektet e shqipes. Si do të vëmë ne për bazë njërin nga të dy dialektet, kur nuk janë studjuar mirë as njëri as tjetri?”. Përmbysja e procedurës, pra vendosja më parë e normës e më pas studimi i mjeteve gjuhësore për nga pikëpamja distribucionale, përcaktoi edhe një natyrë subjektive e tejet diturore të normës standarde. Nga kjo natyrë burojnë mjaft kufizime dhe pamjaftueshmëri të tij sot, të cilat e pengojnë të shndërrohet në mjet shprehës efikas.

[Albo]

UNESCO restauron shtëpinë e Eqerem Çabejt

Në këtë vit të 100 vjetorit të lindjes të gjuhëtarit të shquar Eqrem Çabej, UNESCO pritet të nisë një projekt të veçantë restaurimi për shtëpinë e gurtë të tij në qytetin e Gjirokastrës.

B. Kore
Mar, 15 Pri 2008 11:33:00

Në këtë vit të 100 vjetorit të lindjes të gjuhëtarit të shquar Eqrem Çabej, UNESCO pritet të nisë një projekt të veçantë restaurimi për shtëpinë e gurtë të tij në qytetin e Gjirokastrës. Ekspertët e monumenteve të kulturës vlerësojnë faktin se shtëpia e Çabejt në lagjen Hazmurat mbart vlera të veçanta arkitektonike dhe ndërtimore.

“Për shkak të këtyre vlerave ndërtimore por edhe në shenjë respekti për veprën e gjuhëtari të shquar UNESCO-e ka shpallur kthimin në identitet të banesës së gurtë prioritare për muajt në vazhdim”, thotë drejtori i Zyrës së Administrimit dhe Koordinimit të Qytetit Muze, Rajmond Kola. Projekti i UNESCO-s krahas frenimit të rrënimit të kësaj banese synon restaurimin e disa prej elementëve kryesore të saj, dhe kryesisht punimeve karakteristike në ambjentet e brendshme të shtëpisë së gurtë.

Gjatë vitit të kaluar ministria e Kulturës zbatoi një projekt restaurues në një pjesë të kësaj banese. Ndërtimi i shtëpisë së gurtë të Çabejt daton në vitin 1866 ndërkohë që për rindërtimin e saj ka dy mbishkrime 1891 ndërsa në një të tretë më 1892.

Në botimin e tij "Qyteti muze i Gjirokastrës" studiuesi Emin Riza shkruan se "në gjendjen fillestare banesa ka qenë me dy oborre dhe me një ambient ndihmës përballë banesës në oborrin kryesor".

Në vitet 1891-92 banesa ka pësuar një rikonstruksion të rëndësishëm që ka konsistuar në shtesën e krahut të majtë me gjashtë ambiente, dy në secilin kat. Kjo shtesë është e lidhur për ndarjen e banesës në dy ambiente të veçanta. Sipas studiuesit Riza " në gjendjen e re porta origjinale i shërben pjesës së shtuar, në hapësirën ndërlidhëse të së cilës janë ndërtuar shkallë të reja.

Një portë e dytë e hapur gjatë rikonstruksionit i shërben pjesës origjinale".Pjesa e shtuar si pjesë origjinale, funksion si banesë më vete, ka oborrin e saj dhe daljen e veçantë në rrugë nëpërmjet portës karakteristike. Ambientet e shtuar në përgjithësi ruajnë, skemën funksionale të zakonshme të banesës gjirokastrite si dhe dekorin e pasur në dru veçanërisht në tavane. Gjendja shumë e mirë e pjesës së shtuar më 1891-1892 bën që të shërbejë si një vepër e rëndësishme për zhvillimin e elementëve të ndryshëm arkitektonikë dhe konstruktivë në këto vite.

Shekulli

[Albo]

Botohen për herë të parë në Shqipëri leksionet e Eqrem Çabej në Prishtinë

Intervista/ Botohen për herë të parë në Shqipëri, leksionet që Eqrem Çabej ka mbajtur në Prishtinë gjatë dy viteve. Përse "Hyrje në indoeuropanistikë" pati këtë fat. Në CD edhe zëri i regjistuar i gjuhëtarit. Ledi Shamku-Shkreli: "Sot shqiptarët e çliruar kanë mundësi ta takojnë Çabejn e lirë."

E para gjë që përshëndet "Vitin Çabej" në 100 vjetorin e lindjes së gjuhëtarit është botimi për së shpejti i "Hyrje në indoeuropianistikë" e njohur ndryshe si leksionet e Prishtinës. Kjo përmendet edhe si një vepër e lirë që ka dalë në një hapësirë më të lirë se Shqipëria e viteve 70. Arsyet pse, duke marrë paraysh kushtet ku u mbajtën këto leksione, i komenton në këtë intervistë gjuhëtarja Ledi Shamku-Shkreli, autore e parafjalës së botimit nga "Çabej", e cila e cilëson "si teksti më i mirë teoriko-analitik i gjuhësisë shqiptare." Efektin që kjo vepër mund të ketë në gjuhësinë shqiptare ajo e krahason me efektin që pati për gjuhësinë evropiane të shek. XX "Kursi i gjuhësisë së përgjithshme" i Saussurit.


Ndryshe nga veprat që do të botohen nga e bija, Brikena Çabej, kjo vepër postume do të ketë me vete edhe një CD ku është i regjistruar zëri i Eqrem Çabejt me leksionin e parë të ciklit prej nëntë ligjëratash.

Pas shumë vitesh botohet premierë një vepër e Çabejt, "Hyrje në indoeuropianistikë" e njohur ndryshe si leksionet e Prishtinës. Nga janë nxjerrë këto regjistrime dhe si u bë vepër e shkruar?


Po, është e vërtetë, ky libër e sheh dritën e botimit në Shqipëri pas 35 vjetësh. Bëhet fjalë për një cikël të plotë leksionesh, dhënë kursit pasuniversitar të studentëve të gjuhësisë në Universitetin e Prishtinës në periudhën 1971-1973. Ndonëse duket paradoksale, në Jugosllavinë e Titos gjuha shqipe studiohej në të gjitha rrafshet e saj, çka nuk ndodhte në Shqipëri. Një kurs i tillë, pra mbi Indoeuropianistikën, nuk u pranua kurrë në Universitetin e Tiranës. Kështu, parë në këtë largesë kohore, botimi "Hyrje në Indoeuropianistikë" i leksioneve të Prishtinës, paraqiste disa vështirësi relative. Pikësëpari ishim përballë një trashëgimie të folur dhe ajo duhej ta ruante këtë mblojë gjuhore. E morëm këtë vendim jo vetëm për të mos e çngjyrosur tekstin nga stili i vetë autorit – për ne shumë i çmuar – por edhe për të ndjekur parimet filologjike me të cilat gatitet për botim një material i tillë. Shembuj të këtillë pune ka plot, mjaft të kujtohet Kursi i F. de Saussurit, Sette lezioni sul linguaggio i T. De Mauros, botimi postum i leksioneve të Luigi Cecit etj. etj. Leksionet e regjistruara në fakt qenë zbardhur fill asokohe në Prishtinë e qenë përmbledhur në vëll. VI të "Studime gjuhësore", botim po i Prishtinës, por paraqisnin edhe ato ndërhyrje, rëndime me shembuj të paofruar nga autori e sidomos mjaft pasaktësi, edhe terminologjike. Sakaq, ajo çka ne trashëgonim si të vetmen pikë të padiskutueshme referimi ishte veç leksioni i parë në regjistrim zanor. Kështu, pasi e dëgjuam me mjaft kujdes dëshminë zanore duke e krahasur me gjendjen e tekstit të shkruar, e pasi kuptuam s'andejmi edhe tipologjitë e problemeve të këtij të fundit, së bashku me Brikena Çabejn i hymë punës së përimtë për restitutio texti.

Në zgjidhjen e nyjeve të vështira na erdhën në ndihmë qoftë rimarrja e argumentave nga vetë Çabej në studime të tjera të tij kësodore, qoftë edhe ata autorë që ai, në fund të leksioneve, i pat këshilluar si literaturë e mëtejme. Shpresojmë të kemi ndrequr për sa mundëm gabimet e bartura të kësaj vepre, e cila mund të konsiderohet ndoshta si teksti më i mirë teoriko-analitik i gjuhësisë shqiptare. Vendimi i fundit që morëm në gatitjen për shtyp të këtij teksti ishte t'i bashkangjisnim atij edhe CD me leksionin e parë të ciklit prej nëntë ligjëratash. Zgjodhëm kështu, për ta ndarë edhe me lexuesin shqiptar emocionin që na pat shkaktuar ne vetë dëgjimi i zërit të Çabejt-lektor. N'atë mënyrë aq të pastër e të prunjtë të mbajturi leksion, kushdo mundet me gjetë sot edhe një model të shkëlqyer komunikimi me studentët, si pjesëz nga visari shkencor, kulturor e didaktik që fatmirësisht kemi trashëguar nga Eqrem Çabej.

Kjo përmendet edhe si vepër e lirë që ka dalë në një hapësirë më të lirë se Shqipëria e viteve 70. Ku duket kjo, dhe a është e vërtetë që Çabejt në Shqiperinë e asaj kohe i mungonte vetëm hapësira e lirë?


Tek ne, për dekada me radhë të vërtetat shkencore në përgjithësi, e sidomos ato albanologjike, janë trysur nën peshën e ideologjisë e ndonjëherë janë shtrembëruar po prej saj. Ky tashmë është fakt i ditur. Sa për të bërë një shembull konkret, në këto leksione të Prishtinës profesori citonte se "dy janë autorët që do të konsiderohen si autorë veprash bazale, Antoine Meillet dhe Holger Pedersen", duke dhënë kësisoj me të drejtë një referim kaq vlerësues për linguistin e madh A. Meillet. "Ngatërresa" të shkencës me politikën dhe të politikave gjuhësore me ato diplomatike, përsa mund të duken sot të dëmshme, i shërbyen atbotë ideologjisë si zhgun pseudopatriotik, me të cilin mvishej një manipulim i vërtetë kulturor e gjuhësor i qenies shqiptare. Synimi? Ndërprerja e çdo lidhjeje me të kaluarën që nxirrte zbuluar këtë manipulim, krijimi i njeriut të ri, me gjuhë të re e shkencë të re. Rezultati?

Natyrisht një lavjerrje shumë e madhe e vlerave tona të qenësishme, por kam bindjen se shqiptarët do të dijnë të rivendosin në vend hierarkinë e këtyre vlerave, e të rindërtojnë të reja mbi to. E në këtë proces të rëndësishëm sa kombëtar aq integrues, ata do të ndihmohen edhe nga puna e luminarëve që ideologjia nuk mundi t'i lavjerrë – mes syresh Çabej. Ju më pyesni nëse Çabejt në Shqipërinë e asaj kohe i mungonte vetëm hapësira e lirë, e unë ju them se një shkencëtari, aq më fort një gjuhëtari, duke i hequr lirinë shkencore, i ke hequr shkencën. Parë në këtë dritë, është habi e mrekulli njëherësh si profesori ynë ia doli të mos e humbte lirinë e vyer as brenda vetes e as në raport me kolegët dhe me shkencën. Natyrisht kjo i kushtoi qilarizimin e veprës së tij, e cila sot po botohet thuajse e gjitha postume. Gjithsesi, sot shqiptarët e çliruar kanë mundësi ta takojnë Çabejn e lirë.


Kur analizon "Hyrje në ideoeuropianistikë" ti nxjerr një takim të gjuhëtarit shqiptar me Saussurin dhe Ëittgensteinin. Ku është kulmi i kësaj puqjeje?


Çabej ndoqi studimet e larta në Vjenë tamam në një kohë kur Europa po zbulonte kumtet e Kursit të F. de Saussurit. Mes tjerëve, profesor i tij ishte vetë Nikollaj Trubeckoj, njëri ndër themeluesit e Rrethit Gjuhësor të Pragës, veprimtaria e të cilit, sikundër dihet, ka meritën se i ktheu gjuhësisë Saussurin. Pra Çabej i njihte fort mirë tharmet e themeluesit të gjuhësisë moderne, sikundër njihte edhe zhvillimet bashkëkohëse të teorive të tij. Ndarja saussuriane sinkroni-diakroni themeloi Strukturalizmin në gjuhësi, dhe si çdo gjë e re dhe e pakonsumuar, nxiti mbivlerësimin e studimit të shkëputur të stadeve gjuhësore, duke e errësuar disi çështjen e evolucionit të gjuhëve. Pas kësaj vlage fillestare, gjuhëtarët, e sidomos indoeuropianistët dhe filozofët e ligjërimit, kuptuan se shtegu diakronik dhe ai sinkronik nuk përjashtojnë njëri-tjetrin, por vihen në shërbim të rezultateve të secilit. Ëittgensteini i dha një ndër formulimet më eksplicite kësaj filozofie të re pune, duke ngulmuar se"interpretimi i objektit dhe domethënia e po atij objekti janë dy gjëra të ndryshme. Duke e përshkruar objektin ne nuk mund të pandehim se po i përcaktojmë atij edhe domethënien". Pikërisht këtë lidhje të pandashme mes historisë dhe aktualitetit e nxjerr bukur mirë në pah Çabej, duke sqaruar dallimin qenësor që ka mes atyre që ai i quan Rezultate Përshkruese dhe Rezultate Spjeguese. Një dukuri gjuhësore, thekson Çabej në tekst, e parë në vetvete dhe për vetveten, thjesht përshkruhet por nuk spjegohet. Për t'u spjeguar, ajo duhet parë edhe në diakroninë e saj. Si metodë pune, kjo logjikë gjendet në të gjithë opusin çabejan; meritë e "Hyrjes" është se, duke qenë një tekst edhe didaktik (leksione), këtë shteg metodik e gjejmë të përkufizuar qartë dhe thjesht edhe teorikisht. Dua gjithashtu të shtoj se kjo metodë pune që lidh të djeshmen me të sotmen në gjuhë, e i bën ato pjesë të gjalla të një organizmi të vetëm, mbetet sot parësore për t'u zbatuar në studimet tona gjuhësore. Sot që kufizimet ideologjike po zhduken dhe shqipja ka vërtet shumë nevojë të njohë të tashmen e të rizgjohet gjithashtu së brendmi, po në emër të së tashmes.


Një pyetje do të ngrihej gjithmonë për këtë figurë: si arriti të japë rezultate përtej filologjisë shqiptare dhe të mbetet në rrjedhat europiane të metodikës shkencore?


E ceka këtë çështje edhe në pyetjen e dytë: Çabej nuk hoqi dorë kurrë as nga liria e tij për të studiuar e për të nxjerrë në pah vetëm të vërteta shkencore, pavarësisht nga "kërkesat" e ideologjisë, sikurse nuk hoqi dorë as nga koherenca e objektit dhe metodave të tij studimore. Qoftë objekti, qoftë metodat, tek ai mbetën të pashkëputura nga rrjedhat e studimeve bashkëkohore europiane, sikundër mbetën të gjalla edhe lidhjet e tij me ata mendimtarë që këtu cilësoheshin "borgezë", "fashistë" e "revizionistë". Çabej pra nuk u modifikua! Për të mund të thuhet vetëm se u tkurr në objekt studimi, pas ndërhyrjes politike në shqipen në Kongres të vitit 1972. Edhepse qysh nga vitet '30 kishte qenë bashkëhartues i të gjitha projekteve ortografike, pra kish kontribuar ndjeshëm në çështjen e drejtshkrimit të shqipes e të kulturës së saj, ai kuptoi se planifikimi gjuhësor pas Shtatëdhjetëedyshit nuk i takonte më gjuhësisë, por ideologjisë. Kështu, pasi tha mendimin e vet lidhur me këtë çështje, dhe e përsëriti publikisht edhe fill pas vendimeve të Kongresit, ai iu kushtua mandej më së shumti gjuhësisë historike. Dhe me rezultatet e këtyre studimeve, përsa qe gjallë, Çabej vijoi të mbetet pikë referimi ndërkombëtare për sistemimin e vijuar të vendit të shqipes në familjen e gjuhëve.


Dhe më pas, kur ai nuk ishte më, ku u ndje zbrazëtia që u krijua nga kjo humbje jo vetëm brenda shkencës sonë, po edhe në ato zona ku vepra e Çabejt ishte burim reference për çështjet e shqipes?


Çabej u nda nesh njëzetetetë vjetë më parë. Këto tri dekadat e fundit, për zhvillimet ndërkombëtare në limerin e gjuhësisë si shkencë, kanë qenë sikundër dihet, nga më të begatat. Shumë punë është bërë e përsosur edhe në lëmë të Indoeuropianistikës, ku falë të dhënave të modernizuara që vinin nga studimet lokale mbi secilën gjuhë, laboratoret ku përsosej harta gjuhësore fillestare e Schleicherit ndërtonin e rindërtonin skema e harta gjithnjë e më të plota. Ky dinamizëm vinte natyrisht falë përditësimit të vijuar të metodave që aplikonin në gjuhësi vendet rrotull nesh. Sa kohë që misionari ndërkombëtar i shqipes nuk iu nda as metodave bashkëkohore e as mosshtrembërimit të rezultateve, hartat e përfshinë në çdo përditësim edhe shqipen. Porse kam vërejtur jo pa trishtim se në hartat e skicuara në vitet '90, shpesh shqipja mungon. Këtu nuk kemi të bëjmë as me shovinizëm gjuhësor e as me lajthitje të hartuesve. Thjesht zëri i gjuhësisë shqiptare, që ngulmoi të mbetej sui generis, ku nga ideologjia e ku nga mosnjohja, nuk u harmonizua dot më në akordet zanore të zhvillimeve ndërkombëtare. Shoqata Gjuhësore Frënge, ajo Gjermane, Rumune, Italiane e të tjera organizma gjuhësore europiane ku Çabej, jo pa sakrifica, kish qenë vijimisht anëtar aktiv, nuk e kishin më përfaqësuesin e shqipes. Nuk ngurroj të them, e jo pa pezm, se pas viteve '80 izolimi i gjuhësisë shqiptare u bë vërtet i skajshëm, derisa u mbërrit në një pikë si kjo sotmja, ku ndër dyer institucionesh hasen më të rrallë veç studiues nga diasporat arbëreshe, apo nga Kosova e Maqedonia. Ku duhet rilidhur filli ynë kombëtar e ndërkombëtar? Ndoshta pikërisht aty ku e la Çabej...

A ka çështje për t'u riparë me sy kritik në përfundimet e shkencëtarit?

Shkenca fatmirësisht zhvillohet në trajtë stafete. E marrim aty ku e lënë pararendësit tanë më të mirë, duke ndërtuar mbi ta, pra duke i rivlerësuar ata! Kështu bëri Çabej me Meyerin, me Joklin e me të tjerë, kështu ndodh gjithkund. Pra kështu naltohen muret e shkencës, e disa, ata që koha i saktëson duke i vlerësuar, vijnë e bëhen gurë themeli. Çabej është tashmë një ndër këta gurë për ne. Shumë punë që nuk mundi t'i mbyllë do të vijojnë, shpresoj, e mjaft rezultate të tij do të përditësohen falë zhvillimit që njeh veç një kah, atë të përparimit. E pikërisht ky zhvillim që rivlerëson shkencëtarin tonë, zbeh edhe mjaft gjykime andatare (amatore) që kanë zënë e ndihen ndër ne rreth punës së tij; kanë zënë e ndihen nga individë që nuk ia kanë asfare kërçikun këtyre punëve. "Çka furfurit, pa lindun mirë, ka vdekun / e thjeshta u shkon breznive e paprekun", thotë Gëte tek Fausti.

Ç'mund të thuhet për studimet në fushën e europianistikës sot në Shqipëri?

Pak mund të thuhet, vërtet pak. Hiq ndonjë studiues aktiv e modern si B. Demiraj apo K. Topalli, mendoj se studimet në fushë të Indoeuropianistikës në Shqipëri presin ende të hedhin shtat, por të modernizuara, duke mbajtur brenda gjithë atë tharm që u dha shek. XX. Dhe veç këtij tharmi, duhet të ngëthejnë patjetër edhe frymëmarrjen e gjerë që pati mendimi shkencor i Çabejt, i cili zhvillimet e shqipes nuk i pa shkëputazi brenda caqeve të cungëta të hapësirës albanofone, por në kuadrin e marrëdhënieve të ndërsjella të kësaj gjuhe – pra të kësaj kulture – me simotrat e tjera të familjes ku kjo gjuhë gjendet qysh në krye të moteve.

Çfarë modeli gjuhëtari përfaqëson për ty Eqrem Çabej?

Eqrem Çabej është model për shumëkënd, jo veç për gjuhëtarë e filologë. Sa më takon mua, do ta ndaja këtë përgjigje në tri të ndërvarura, por po aq të bashkëlidhura. Në rrafshin etik, për mua Çabej përfaqëson njërin ndër modelet e figurave publike të prunjta, por të papërlyeme, që nuk i lanë shteg manipulimit as brenda mendjes e as brenda shpirtit. E gjithashtu, po në rrafsh etik, e rendis ndër ato modele që patën në sy çështjen e kulturës kombëtare dhe i shërbyen ndërtimit të një atdhetarie të re, europiane e larg patoseve nacionaliste, por po aq shumë shqiptare. Në rrafsh të kontributit, sot në qindvjetor të tij, është e qartë më fort se kurrë që puna, veç puna mbetet, fjalët i merr era. Puna pa pritur duartrokitjet me sy në havà. Edhe këtu ai mbetet për mua model. Në rrafsh shkencor – besoj se për këtë kam folur shpesh. Unë e konsideroj jo veç më të madhin albanist tonin, por edhe më të madhin e dijes sonë. Mbetet ende i gjithi për t'u rilexuar në një dritë të re.

U bënë dy vjet që drejton kolanën e shtëpisë botuese "Çabej" të quajtur "Excipere", fjalë e "huazuar" nga Çabej.

Po, kjo fjalë është e huazuar nga Çabej, i cili e merr si hipotezë të Meyerit e me të cilën pajtohet si burim emërtimi edhe M. Kruja (disa të tjerë jo). Siç thashë më parë, fatmirësisht shkenca zhvillohet në trajtë stafete. E kemi zgjedhur këtë emërtesë për gjerdanin tonë albanologjik, duke besuar në kontributin për rindërtimin e një gjuhësie shqiptare pa paragjykime ideologjike dhe pa komplekse ndaj historikut të shqipes dhe bashkëjetesës së saj me gjuhët dhe kulturat rrotull saj, edhe në paçin qenë ato hera-herës superiore. E po ashtu e kemi zgjedhur këtë emër edhe për t'i qëndruar bindjes tashmë të njohur se nuk ka histori të një gjuhe, por histori gjuhësore të një bashkësie që flet atë gjuhë. A nuk dëshmon për këtë edhe kontributi i Çabejt? Ky gjerdan botimesh, i orientuar si për nga nxjerrja në pah e punimeve tona albanologjike që për arsye ideologjike nuk u botuan kurrë (përmend këtu punime të G. Meyerit, N. Gazullit, M. Krujës, të cilat tashmë e kanë parë dritën e botimit, si edhe pjesë të opusit çabejan), po i orientuar edhe për nga teoritë e reja europiane në fushë të gjuhësisë, po gatitet të nxjerrë shumë shpejt në dritë edhe vlera të tjera. E kam fjalën për Fjalorin Toponomastik të Gazullit, i cili del për pak javë, apo për Lufta e gjuhëve dhe politikat gjuhësore, të Louis-Jean Calvet, profesor i Sociolinguistikës në Sorbonë. Po ashtu kam parasysh këtu edhe sjelljen në shqip që po gatitet për botim i Shkrimeve të Gjuhësisë së Përgjithshme, të F. de Saussurit, të cilat nuk njiheshin deri para pak vitesh e që u gjetën rastësisht në vitin 1996. Posë këtyre që përmenda, presin radhën për t'u gatitur për botim edhe mjaft punime të tjera, të cilat janë në fazë bocash. Tek e fundit, verbum volant, carta maneat, apo jo?

Për ta ndarë edhe me lexuesin shqiptar emocionin që na pat shkaktuar ne vetë dëgjimi i zërit të Çabejt-lektor. N'atë mënyrë aq të pastër e të prunjtë të mbajturi leksion, kushdo mundet me gjetë sot edhe një model të shkëlqyer komunikimi me studentët, si pjesëz nga visari shkencor, kulturor e didaktik që fatmirësisht kemi trashëguar nga Eqrem Çabej.


Shekulli

[RaPSouL]

Një ditë për Çabejn

Gjuhëtari Eqrem Çabej, përkujtohet sot, në kuadër të 100- vjetorit të lindjes së tij, me një konferencë shkencore, e cila zhvillohet nën kujdesin e veçantë të Presidentit të Republikës së Shqipërisë,

Konferenca

Gjuhëtari Eqrem Çabej, përkujtohet sot, në kuadër të 100- vjetorit të lindjes së tij, me një konferencë shkencore, e cila zhvillohet nën kujdesin e veçantë të Presidentit të Republikës së Shqipërisë, Prof.Dr. Bamir Topi, Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Bukura, në Kosovë.

Në kujtim të gjuhëtarit të shquar, viti 2008 është shpallur si "Viti Çabej", ndaj profesorë dhe akademikë, do të mbajnë kumtesa mbi veprimtarinë shkencore të Çabejt, mes të cilave, "Hyrje në historinë e gjuhës shqipe", "Fonetika historike e shqipes", "Fjalori i gjuhës shqipe", "Drejtshkrimi i gjuhës shqipe", si dhe shumë botime të tjera në folklor, etnografi dhe histori letrare.Eqrem Çabej, një nga figurat më të shquara të shkencës, arsimit dhe kulturës shqiptare, lindi më 6 gusht të vitit 1908 në Gjirokastër.

Shkollën fillore e kreu në vitin 1921 në vendlindje dhe vazhdoi studimet e larta për Filologji në Austri, fillimisht në Klagenfurt (1923-1926), Grac (1927) dhe Vjenë (1930), ndërsa më pas, u specializuar në gjuhësinë krahasuese indoevropiane. Veprimtarinë shkencore e shtjelloi në gjuhësi, por edhe në folklor, etnografi dhe histori të letërsisë. Me rëndësi të madhe janë dhe studimet etimologjike dhe leksikologjike historike, dialektologjia e onomastikës si edhe kodifikimi i gjuhës letrare. Prof. Eqrem Çabej ka dhënë një ndihmë të çmuar me një varg sqarimesh etimologjike gjatë hartimit të "Fjalori i gjuhës shqipe", botuar në Tiranë më 1980.


Shekulli

[RaPSouL]

Eqrem Çabej: Romantizmi e modernizmi

Eqrem Çabej është studjues i thelluar i gjenezës së literaturës shqipe dhe fillestar i studimit të strukturës së literaturës shqipe (poetikës së saj). Ai ka krijuar kurorën teorike të romantizmit shqiptar dhe nismën teorike të letërsisë moderne shqipe

Paranteza I

Eqrem Çabej, albanologu i famshëm e gjuhëtari më i madh shqiptar deri më sot, studimet e veta të para i lidhte me çështje të letërsisë. Dy studimet e tij për letërsinë shqipe, Për gjenezën e literaturës shqipe dhe Romantizmi në Europë lindore e juglindore dhe në literaturën shqiptare, të lexuara së bashku, përbëjnë pikëpamjet e tij për këtë letërsi, që nuk do të ndryshojnë më. Prandaj, edhe sot, kush merret me sistematizimin e pikëpamjeve letrare të Çabejt do të rikthehet gjithnjë te këto studime.

Studimet letrare të Çabejt për disa decenie patën mbetur në harresë apo së paku në hije të studimeve të tij gjuhësore. Çabej i hershëm u rimor më fuqishëm vetëm në vitet ’70-të të shekullit njëzet, kur ai u shfaq në Prishtinë në ligjërimet për albanologjinë në mesin e studentëve e të studiuesve të letërsisë; atëherë kur u botua vepra e tij e plotë te Rilindja e Prishtinës.

Ibrahim Rugova, sistematizuesi më i plotë i kritikës letrare shqipe deri më sot, metodën kërkuese të Eqrem Çabejt në studimet letrare e quan “kulturohistorike” e “filologjike”. Po edhe ky cilësim e ka prehistorinë e vet në Prishtinë a gjetiu. Është koha kur shkrimet kritike të autorit tonë u shpaluan rishtazi, duke u diskutuar pro edhe kundër.

Vetë jam marrë me leximin kritik të shkrimeve të Çabejt në tri deceniet e fundit të shekullit të kaluar. Herën e parë për të shqyrtuar studimet e librat e tij për letërsinë, duke bërë paraqitje e vlerësim. Herën e dytë për të përvijuar konceptet e tij themelore letrare. Herën e tretë për të nënvijuar metodën e tij, duke pasur parasysh edhe personën e tij kulturore e letrare.

Ky i tashmi është takimi i katërt me studimet e tij letrare, me dëshirën të mos jetë i fundit.

Romantizmi

Romantizmi në Evropë lindore e juglindore dhe në literaturën shqiptare, i shkruar më 1945 e i botuar vetëm më 1994 është studimi më sistematik letrar i Çabejt, e, njëherësh, kurora teorike e romantizmit shqiptar. Autori këtu merret me rrënjët, origjinën, karakteristikat letrare e filozofinë e këtij formacioni letrar në Europë për të arritur te karakterizimet dalluese: në Europë romantizmi është vetëm “një epokë letrare”, në Europën Juglindore është “një përlindje letrare”, kurse në vendet si Shqipëria romantizmi paraqet themelimin e letërsisë (shkrimtarisë) kombëtare. Te të fundit, paraqet sipërtheksim të idesë nacionale, rilindje kulturore e kombëtare, ngritje të kultit të lirisë, forcim të identitetit nacional, krijim të gjuhës kombëtare dhe të shtetit kombëtar.

Në pjesën III të këtij studimi Çabej merret me romantizmin shqiptar, duke nënvizuar edhe një herë në fillim që “Përpara historisë së literaturës shqiptare duhet shkruar historia e Shqipërisë” (93). Duke i qëndruar besnik kësaj teorie, autori në trajtën e përmbledhur jep historinë e shqiptarëve (stërnipëve të fiseve ilire), duke ndjekur komunikimet e tyre kulturore historike në ngjitje në kohë: me grekët, romakët, Bizantin, sllavët, osmanët.

Kjo histori nacionale e kulturore evidenton marrjet e dhëniet nga Lindja e nga Perëndimi, prandaj edhe përfundimi për shqiptarët e kulturën e tyre në mes të Lindjes e të Perëndimit. Kjo gjendje i gjen shqiptarët edhe në kohën e lindjes së kombeve dhe në kohën e lindjes së letërsisë nacionale, me të cilën takohet periudha e Romantizmit.

Poetët romantikë shqiptarë Çabej i sheh si krijues të veprave të artit dhe si atdhetarë e edukatorë të kombit. Duke pasur parasysh trashëgimitë kulturore autori romantizmin shqiptar e sheh si romantizëm evropian e si romantizëm ballkanik, duke identifikuar përfaqësuesit e mëdhenj të këtyre pamjeve Jeronim de Radën dhe Naim Frashërin.

De Rada ka trashëgim një kulturë shqiptare - bizantine paraturke. Karakteristikat romantike të poezisë së tij janë: mbështetja në poezinë popullore, thellimi në të kaluarën kombëtare, lavdërimi i Mesjetës, këndimi i shpirtit të gruas, subjektiviteti, pesimizmi, natyra thellësisht religjioze, ndjenja e natyrës ... dhe një interesim për Orientin.

Për sa i takon formës, poezia e De Radës i ngjan këngës popullore arbëreshe në ritëm, në frymë epiko-lirike; ka karakter autobiografik dhe një ndërtim me pamje që lidhen në mënyrë asociative, pa një strukturim të kombinuar logjik.

Pjesa e vepërisë së De Radës lidhet me figurën e tij nacionale në botimet e në diskutimet për gjuhën e për kombin.

“Poezia italo-shqiptare është lëndë ballkanike e derdhur në formë romane, autorët e saj janë të drejtuar në themel nga Perëndimi. Në kundërshtim me këtë Naimi është poet ballkanik i thjeshtë dhe si i këtillë është një natyrë gjysmë-orientale” (105) shkruan Çabej, për të precizuar që ndikimet perëndimore e ndikimet lindore janë bashkuar te Naimi. Fryma romantike (e vonuar) mbërrin te Naimi përmes romantizmit frëng që ishte përhapur në Lindje (Greqi e Turqi). Kështu ai karakterizohet si romantik i Evropës Juglindore, duke kultivuar idenë e lirisë si nacionalizëm modern. Më tutje, Çabej e karakterizon si edukator “sepse veprat e tij më shumë se qëllimit estetik i shërbenin një qëllimi etik” (107)

Karakteristika formale të poezisë së Naimit evidentohen: mosmbështetja në letërsinë popullore, mbështetja në kulturën klasike e lindore, lirizmi, gjatësia dhe pafuqia epike. Bagëti e Bujqësi trajtohet si vepra më e plotë poetikisht. Orienti për Naimin nuk është një kërkim romantik në të panjohurën, por ambient i jetës së tij kulturore e shpirtërore, prej këndej dy veprat e tij Fletore e Bektashinjet e Qerbelaja, shprehin dualizmin etik e fetar lindor: e mira/e keqja; drita/terri, që marrin personifikimet historike: Skënderbe/Muradi, apo fetare: Alia/Mavia. Çabej përfundon që Naimi është pjellë e kombit të tij, është gjak nga gjaku ynë, duke përgjithësuar që te populli shqiptar ndjenja etnike ka qenë gjithmonë më e madhe se ndjenja religjioze.

Në studimin e vet për romantizmin, Eqrem Çabej krijon kurorën e teorisë së vet për letërsinë nacionale shqiptare, të cilën vetëm sa e kishte nisur, paralajmëruar, në fundin e studimit për Gjenezën e kësaj literature. Ai, pra, Romantizmin në letërsinë shqipe nuk e trajton si formacion të njësuar stilistik, as si epokë letrare, por më tepër si epokë kulturore nacionale.

Në këtë vështrim edhe studimi i tij, përkundër shenjave të vlerësimit artistik, më tepër thellohet në krijimin e shtratit kulturor e historik, për të paralajmëruar një krijimtari tjetër në letërsinë shqipe në të ardhmen. I bindur në premisat e metodës së vet kulturo-historike, ai këtë e shpie deri në konsekuencat e fundit edhe kur kjo metodë e përgjithësimit nuk i lë vend që të merret me cilësimet e vlerësimet letrare të veprave të veçanta të autorëve të njohur të kësaj periudhe të letërsisë shqipe, të përkufizuar si periudhë e krijimit të letërsisë nacionale.

Paranteza II

Çabej, ndonëse krijon kurorën teorike të romantizmit, nuk mbetet këtu, me që nuk ka pushuar dëshira e tij kërkimtare për të kërkuar (apo krijuar), një skicë të historisë së letërsisë shqipe. Dhe përpara i shfaqet i zbuluar “Asdreni që formon kalimin nga brezi i kaluar në poezinë moderne shqiptare”.

Pra, brezi i kaluar janë: Jeronim de Rada e Naim Frashëri e brezi i ardhshëm është poezia moderne shqiptare. Asdreni është kalimi. Pra, cili është ky kalim si inicim e si rezultat?

Çabej saktëson që ky kalim ka tendencën që poezia të shngarkohet nga detyrimet nacionale për t’u bërë më tepër vepër arti. Ai këtë përpiqet ta dëshmojë nëpërmjet karakterizimit të poezisë së Asdrenit që shkon kah përsosmëria formale. Përshkruhen veprat lirike të Asdrenit: Rreze djelli, Ëndrra e lotë e Psallme murgu, që kanë strukturë formale poetike, për të përfunduar për autorin “ay është mjeshtër i formës”.

Ajo, që theksohet në mënyrë të veçantë është “njësi dhe kontinuitet organik midis tyre”, veprave të Asdrenit. Ky është një paralajmërim i krijimit të sistemit poetik edhe në letërsinë shqipe, sistem që mban shenjën e një autori, si hyrje në individualitetin poetik, që është prap një shenjë e poezisë moderne në Europë, që nga Bodleri e këndej, jo vetëm për “kthimin e përkuljen e shpirtit në vetvete”, por edhe për krijimin e formës së përsosur poetike.

Prandaj, zhvillimin e këtyre cilësive në poezinë shqipe Çabej do t’i shohë te një rrymë tjetër letrare, modernizmin dhe te një poet i brezit tjetër, Lasgush Poradeci.

Modernizmi

Teksti i parë i Eqrem Çabejt për letërsinë është Mbi poezinë e Lasgush Poradecit i botuar më 1929. Në këtë artikull shfaqen pikëpamje që do të plotësohen e zhvillohen në shkrime të mëvonshme. Autori dallon dy periudha në literaturën e Shqipërisë së re.

Periudha e parë përmbledh vjershëtarë me ide kryesore lirimin e atdheut, me trashëgimi të ngadalshme të klasicizmit e me shfaqje direkte dhe me religjiozitetin e variantit të krishterë e islam. Këto karakteristika të periudhës lidhen me Jeronim de Radën e Naimin, pra periudhën romantike.

“Periudha e dytë është ajo në të cilën ideja kombëtare i lë udhën idesë njerëzore”. Kjo periudhë e dytë do të quhet periudha moderne e poezisë shqiptare, që nismën e ka në poezinë e Asdrenit, po vazhdimin në poezinë e Lasgush Poradecit. Duke e parë Poradecin si prijatarin e modernizmit ai kujdeset që formacionin e ri të letërsisë ta saktësojë duke përkujtuar letërsinë europiane dhe autorin e zgjedhur shqiptar.

“Lasgush Poradeci na hap portën e një jete të re në poezinë shqiptare” thotë Çabej, ashtu si Bodleri në Francë. Autori ynë karakterizohet: me stil të ri, origjinalitet, stil të munduar; pra ky është stili modern i Lasgushit. Më tutje poezia e tij karakterizohet nga: thellësia; mendimet e thella; ndjenjat labirintike; idetë më të larta. Edhe më tutje, vjershat e Lasgushit nuk janë vetëm lirika; janë drama; tragjedi të vogla me aktet e zhvillimit nëpër të cilat kalon shpirti i munduar i poetit.

Origjinaliteti, stili i ri individual, mendimet e thella e forma e re e vjershës, që evidentohen duke përshkruar poezinë e Lasgush Poradecit, në fakt bëjnë karakterizimin e modernizmit letrar. Për ta bërë më të kapshme idenë Çabej Lasgushin e vë në vallen e poetëve modernë evropianë duke e bërë të krahasueshëm me ta: me gjermanët Rilke e Stefan George, me francezët Bodler, Verlen, Malarme, Rembo, Valeri, me italianët D’Anuncio e Paskoli, me rusin Jesenin. Duke i parë të gjithë këta produkt të kohës moderne, bir i së cilës është edhe Lasgush Poradeci.

Në krye të herës Çabej thotë që askush nuk ishte marrë estetikisht me poezinë e Poradecit, për të veneruar që shqiptarët pëlqejnë vjershat e tij idilike, por shumë pak i shijojnë thellësitë moderne të tij. Kjo ngjet për shkak të cektësisë së shijes shqiptare të kohës. Ndërsa sa i përket gjendjes shpirtërore të poetit kritiku shton: “A është sëmundja shkaku i vuajtjeve të tija, apo vuajtjet e tija të para qenë shkaket e sëmundjes, këto janë probleme tepër të koklavitura”.

Janë këto dy venerime të jashtëzakonshme për modernizmin shqiptar dhe poetin Lasgush Poradecin, që do të diskutohen për decenie në letërsinë shqipe. I pari për një mosmarrëveshje të artit modern individual me shijen e ambientit kolektiv; i dyti për kompleksitetin krijues të Lasgushit, që kritiku i ri po e çonte padisktueshëm kah shtrati i psikanalizës, bashkë me poezinë e tij.

Vlera e tekstit të Çabejt për Lasgushin nuk pushon me karakterizimin e shpejtë e të saktë të poetit modern, po më tepër për shpalljen e periudhës moderne të letërsisë shqipe, që po përmbyllte dy periudhat e tjera, pararëndëse, të shkrimtarëve të vjetër biblikë në krye me Budin e të shkrimtarëve romantikë në krye me Jeronim de Radën e Naim Frashërin.

Në këtë vështrim skica e tij për një histori të letërsisë shqipe duket e mbaruar.

Politika e Poetika

Prodhimi letrar i një populli nuk mund të kuptohet pa njohjen e historisë së tij; E rëndësishme në pikëpamje të historisë së kulturës na paraqitet pyetja nëse Shqipëria duhet konsideruar si një njësi apo si një mozaik (113); Po njësia është Njësi etnike e kulturohistorike e rrjedhur nga njësia gjeografike (113); Një studimi historik të literaturës shqipe do t’ishte e udhës t’i printe një përshkrim i poezisë popullore. (117);

Në këto rrjeshte duam të trajtojmë tashti një skicë të literaturës shqipe. (133); Kemi, pas mendimit tim, një aksiomatikë të dyfishtë brenda literaturave të popujve ballkanikë (133); Aksiomi i parë është një influencë e madhe e poezisë popullore në shkrimtari (133); Aksiomi i dytë ka qenë gjer sot ngjyra politike e shkrimtarisë (134); Nacion dhe politikë kanë qenë këtu gjer tani temë kryesore e krijimit letrar (134); Një ndarje e literaturës shqiptare pas pikëpamjesh sistematike ose kronologjiko-historike do t’ishte e metë e me të plasura (134); Është sidomos fisi, produkti etnik i gjendjes e i ndarjes së imtë gjeografike, ay që ka dhënë bazën e përhershme për mbrujtjen e personalitetit të shkrimtarëve.

Prandaj studimi letrar duhet të fillojë te kontributi i fisit, sepse ky përbën një komponente me rëndësi të literaturës shqipe (134); Më është mbushur mëndja prej vjetsh që një ndarje e drejtë e literaturës shqipe nuk duhet të dahej prej periudhash historike (134); Brenda literaturës shqipe un shoh të jenë formuar katër qarqe kulturore e letrare. Janë këto: Qarku katolik i Shqipërisë Veriore, Qarku italo-shqiptar, Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore, dhe së fundi Literatura kombëtare e shekullit XIX (135).

Këto janë qarqe parakombëtare, meqë më në fund derdhen të gjitha në lumin e përbashkët të literaturës nacionale të shekullit të XIX (135); Kështu ne shohim pra që pyetja jonë për një njësi shqiptare, në literaturën shqiptare na paraqitet e projektuar në kohë (135); Njësia letrare ka qenë e gjallë që në fillim, ajo rronte në personalitetin e në temperamentin e shkrimtarëve (135); Këtë rrugë zhvillimi të literaturës shqipe do ta trajtojmë në një pjesë të dytë (135).

Këto mendime të Çabejt që radhitëm këtu janë të shfaqura në trajtë formulimesh apriori apo aposteriori trajtimit të çështjeve të veçanta në studimin e tij Për gjenezën e literaturës shqipe. Kryefjalët e tyre: Historia, Gjeografia, Literatura, Fisi, Letërsia popullore, Nacion, Politikë, Qarku letrar, Qarku kulturor, Njësia kombëtare, Njësia letrare, Historia e letërsisë, Politika e shkrimtarisë, Letërsia kombëtare; janë nyja të kërkimit dhe nocione themelore të metodës së tij për të zgjidhur gjenezën e literaturës shqipe.

Një insistim i fortë në histori për të arritur në një rezultat në tipologji. Kjo ka bërë që teoria e tij kulturohistorike të përfundojë në tipologji ahistorike, gjë që ka ngjallur diskutime të zjarrta pohuese e mohuese, duke e parë herë historik të tepëruar e herë ahistorik. Çështja është që Çabej kërkonte rrënjët e shpirtit të trashëguar shqiptar, që manifestohet më së forti në literaturë. Prej këndej gjithë ky mund për të gjetur gjenezën e saj.

Çabej është i vetëdijshëm që evidencat letrare do ta çonin sërish në botën e diferencave dhe të transformimeve, prandaj studimin e vet e përfundon vetëm me premtimin e rrugës së zhvillimit të letërsisë shqipe, që do ta provonte në studime të mëvonshme. Pra, do të shihet që edhe në vazhdim ai nuk do të lëshohet kurrë në analiza letrare, por do të mbetet në nivelin e konstatimeve, mendimeve të përgjithshme e të përmbyllura, duke ruajtur substancialitetin e gjuhës e të mendimit të vet duke mos i ikur sistemit.

Aty ku Historia e Nacioni trajtohen si përcaktues të letërsisë nacionale domosdosmërisht më tepër flitet për politikë të shkrimtarisë sesa për poetikë të shkrimtarisë.

Eqrem Çabej është studjues i thelluar i gjenezës së literaturës shqipe dhe fillestar i studimit të strukturës së literaturës shqipe (poetikës së saj). Ai ka krijuar kurorën teorike të romantizmit shqiptar dhe nismën teorike të letërsisë moderne shqipe.

Kjo fjalë është mbajtur në konferencën shkencore në këto ditë në Tiranë për 100 vjetorin e lindjes së Eqrem Çabejt

Shekulli

[Brari]

profesor eqerem cabeun.. e ka ndjekur hap pas hapi sigurimi enverist.. deri diten e vdekjes..
gruan e profesor cabeut regjimi i nexhmijes dhe ramizit e enverit e futi ne burg per vite me radhe..

vellane e profesor cabeut..e vrane kriminelet enveriste.. ne pabesi ne zonen kukes-tropoje e konkretisht vrasesi ishte xhaxhai i jaho salihit.. kriminelit qe vrau azem hajdarin..

lavdi profesor cabeut..