Eqrem Çabej, 100 vjetori i lindjes [1908-2008]

[Beqari002]

Dekorimi

Presidenti Moisiu nderon në 95- vjetorin e lindjes, me titullin më të lartë shkencëtarin Çabej. I kushtoi vite jetë studimeve etimologjike të shqipes

Eqrem Çabej: “Nderi i Kombit”, njeriut të gjuhës

Violeta Duri
Akademiku dhe gjuhëtari i shquar, Eqrem Çabej, merr urdhrin “Nder i Kombit”. Ky vlerësim (pas vdekjes), është dhënë nga Presidenti i Republikës Alfred Moisiu, në përvjetorin e ‘95-të të lindjes. Prof.Luan Omari është shprehur se në këtë ceremoni do duhej të ishte vetë presidenti Moisiu, i cili aktualisht është i angazhuar jashtë vendit, por ceremonia e dorëzimit të titullit do të organizohet së shpejti në Tiranë.
Me këtë rast në qytetin e shkencëtarit të gjuhës, për dy ditë me radhë, Akademia e Shkencave me iniciativën e Universitetit që mban emrin e tij, u organizua Konferenca Shkencore Ndërkombëtare “Eqrem Çabej dhe Kultura Shqiptare”. Më këtë rast, akademikë nga Kosova , Prishtina e Shkupi, arbëreshë të Italisë, abanologë nga shumë vende të Europës morën pjesë dhe mbajtën ligjëratat e tyre për veprën e Çabejt të madh. Të pranishëm edhe rektorë e profesorë nga të gjitha universitetet e vendit tonë, si dhe përfaqësues të pushtetit vendor. Konferencën e çeli rektori i Universitetit të Gjirokastrës Kristaq Kikina, ndërsa përshëndetën dhe referuan dr.Rexhep Ismajli, prof.Idriz Ajeti, prof.Seit Mansaku, dhe albanologë të huaj, nga Rusia, Gjermania, Hungaria, Greqia etj. Në 40 kumtesa u shënua edhe njëherë vlera e veprës së gjuhëtarit Çabej, në fushën e etimologjisë së shqipes, të fonetikës, morfologjisë, dialektologjisë, ballkanistikës etj. Ndërsa 100 të tjera për efekt kohe do të publikohen në Buletinin Shkencor të Universiteti të Gjirokastrës.
Organizatorët, pritësit, shprehën keqardhje se do donin të vizitonin bashkë me mysafirët shtëpinë e Çabejt e cila, ndodhet në një gjendje të mjerueshme, e parestauruar, dhe si pronësi private është rrënuar keqas. Është folur e premtuar, për ta kthyer banesën ku lindi e u rrit Çabej në një shtëpi muze për qytetin, por asgjë. Banesa e Çabejt, një shtëpi karakteristike gjirokastrite, është një vlerë më vete për arkitekturën unikale, tavanët e gdhendur në dru etj. “Nuk e vemë në dyshim se akademikët që do vijnë e do flasin për veprën e tij, do kërkojnë të shohin ku lindi shkencëtari”,- thotë prof.Naxhi Mamani, - “por qysh tani e ndiej veten ngushtë. Nuk dimë si do t’u përgjigjemi.”

-----------------------
-------------------------
Oj sharkie e lehte si era , a ka ardhur ne Shqiperi pranvera?

[Xhuxhumaku]

25 vjet, pa dijetarin Eqrem Çabej

Shekulli

25 vjet më parë, më 13 gusht 1980, në një spital të Romës u nda nga jeta Eqrem Çabej, figurë e shquar, e shkencës, e arsimit dhe e kulturës shqiptare, anëtar themelues i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Mësues i Popullit. Vdekja e parakohshme-sapo kishte mbushur 72 vjeç-i ndërpreu vijimin e veprës së tij të jetës “Studime etimologjike në fushë të shqipes” dhe të punëve të tjera që kishte nëpër duar. E. Çabej ka lënë një trashëgimi shkencore të pasur e të shumanshme me mbi 200 tituj veprash, artikujsh e tekstesh mësimore. Kontributin më të shënuar e ka dhënë në fushën e historisë së gjuhës shqipe dhe të marrëdhënieve të saj me gjuhët e tjera indoevropiane e ballkanike. Duke iu mbajtur parimit se historia e një gjuhe është historia e popullit që e flet atë gjuhë, ai ka përfshirë gjerësisht në studimet e veta edhe kulturën materiale e shpirtërore të shqiptarëve në shfaqjet më të larmishme të saj, kështu që në personalitetin e tij shkencor janë shkrirë në një gjuhëtari, etnologu e folkloristi dhe historiani.
Vepra shkencore e Çabejt, me gjithë gjerësinë e shumanshmërinë e saj, është e përqendruar në disa probleme themelore të historisë së gjuhës dhe të popullit shqiptar. Me njohjen e thellë të gjuhës shqipe dhe të dialekteve të saj, me forcën e analizës e të sintezës shkencore, me objektivitetin dhe logjikën e rreptë që përshkon veprën e tij, dhe me mprehtësinë e vëzhgimit e të arsyetimit që e karakterizonte, Çabej argumentoi një varg tezash themelore për burimin dhe origjinalitetin e gjuhës shqipe, për gjenezën e popullit shqiptar, për karakterin autokton të këtij populli në trojet e sotme të tij, për rolin aktiv e dinamik të shqiptarëve në marrëdhëniet historike me popujt e tjerë, për njësinë e gjuhës shqipe e të kulturës shqiptare, për pasurinë e fjalorit të shqipes dhe mundësitë e pashtershme zhvilluese të tij. Në të gjitha këto fusha ai solli kontribute vetjake origjinale me rëndësi të madhe kombëtare dhe për gjuhësinë indoevropiane e ballkanike.
Është i pari dijetar shqiptar, që trajtoi në nivelin e shkencës bashkëkohore probleme të tilla të rëndësishme të albanologjisë, të cilat më parë kishin qenë fushë pune vetëm e albanologëve të huaj. Mendimi i tij edhe sot është autoriteti shkencor më i lartë në albanologji.
Vepra e tij madhore shumëvëllimëshe “Studime etimologjike në fushë të shqipes” është sintezë e dijeve të tij të thella e të gjera dhe e përvojës së gjatë në gjurmimin e burimit të fjalës shqipe e të historisë së saj. Kjo vepër, që shënon një etapë të re në studimet historike për shqipen, përbën njëkohësisht një kontribut me vlerë të gjithanshme për studimin e historisë së gjuhëve të Ballkanit, për indoevropianistikën dhe për teorinë e përgjithshme të etimologjisë. Autori nuk arriti të kryejë pasurimin dhe redaktimin përfundimtar të gjithë kësaj vepre të hapët. Vetëm vëllimi i dytë doli në gjallje të tij (1976) dhe ai arriti të përgatitë e të çojë në shtyp vetë edhe vëllimin e parë, që përmban hyrjen studimore. Nga shtatë vëllimet e serisë, kanë mbetur pa u botuar i pesti dhe i shtati. Urojmë që Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë dhe familja Çabej të zgjidhin sa më parë çka mbetur për të zgjidhur në mënyrë që kjo seri të plotësohet dhe të nisë puna për botimin e plotë akademik të trashëgimisë shkencore të Eqrem Çabejt.

11/08/2005
KATEGORIA: Kulture

[Xhuxhumaku]

TESTAMENTI I EQREM ÇABEJT

Emil LAFE

Eqrem Çabej u nda nga jeta para se të arrinte në atë moshë kur dijetarë të tjerë kanë përgjithësuar përvojën e jetës e të punës dhe kanë shkruar testamentin shkencor. Ne që e kemi njohur nga afër dhe jemi ushqyer nga vepra, nga këshillat dhe nga shembulli i jetës së tij, kemi brenda nesh edhe testamentin e tij shkencor e qytetar. Unë po marr guximin të shpreh disa pika të këtij testamenti të pashkruar.
Pika e parë është pa dyshim përgjegjësia që kemi ndaj atdheut dhe kombit. Eqrem Çabej i takon një brezi intelektualësh që u ul në bankat e shkollës kur Shqipëria sapo ishte bërë, me mundime të mëdha, dhe kishte mbijetuar përmes rreziqeve të shumta të Luftës së Parë Botërore. Brezit të Çabejt i ra detyra për ta mëkëmbur këtë Shqipëri, për ta vënë në udhën e zhvillimit e të evropianizimit. Ky ishte një brez intelektualësh atdhetarë të frymëzuar nga idealet e Rilindjes Kombëtare dhe nga idetë përparimtare të kohës. Ashtu si dhe shokët e tij të shkollës e të jetës ai zgjodhi të mbetej qytetar i vendit të vet, i shërbeu shkollës shqipe nga Shkodra në Gjirokastër, dhe u rikthye në atdhe në një kohë kritike (gusht 1944), kur intelektualë të tjerë që nuk patën një shtyllë kurrizore si të tijën, merrnin rrugën e mërgimit. Për Gjirokastrën kishte mall dhe dashuri të veçantë. Ndonëse në të vërtetë kishte lindur në Eskishehir të Turqisë më 6 gusht 1908, si vendlindje shënonte gjithnjë Gjirokastrën. Herë pas here kishte dëshirë të vinte në dukje qytetarinë e gjirokastritëve, seriozitetin, përmbajtjen, mirësjelljen, dinjitetin vetjak dhe familjar, ndjenjën e jetës shoqërore, dëshirën për të nxënë, aftësinë për t’i bërë ballë jetës.
Si është e mundur që këta intelektualë shqiptarë, të larguar nga vatrat familjare shumë herë në një moshë fare të njomë, që dinin më mirë gjuhët e shkollave të tyre sesa gjuhën e nënës, u kthyen përsëri për t’i shërbyer vendit të vet? Përgjigjen për këtë na e jep Fan Noli me atë që tregon për rastin e tij. Që në moshën më të njomë familja dhe shoqëria shqiptare i kishte mëkuar këta djem me dashurinë për vendin, me ndjenjën e krenarisë dhe të dinjitetit kombëtar. Këto tipare mbetën të përhershme në karakterin e tyre, pavarësisht nga rrethanat. Çabej ishte një nga intelektualët e atij brezi që e mëkëmbën Shqipërinë dhe që përgatitën brezin tjetër, që e mbajti atë më këmbë. Shqipëria për atë nuk ishte vetëm shteti shqiptar, po gjithë hapësira ku i thonë bukës bukë dhe ujit ujë.
Ishte një dijetar që përvetësoi dhe zbatoi metodën moderne të kërkimit shkencor, ku analiza e gjithanshme dhe e kombinuar e fakteve dhe rrethanave historike, të brendshme e të jashtme, është parakusht për të ndërtuar hipoteza e teza rreth problemeve të shqyrtuara. Ai na thoshte se një tezë gjykohet si e vlefshme, kur i qëndron kritikës, d.m.th. kur argumentet mbi të cilat mbështetet kjo tezë janë më të forta, më bindëse sesa kritika që i bëhet asaj. Në këtë kuptim ai e ka quajtur të vlefshme e të qëndrueshme tezën e autoktonisë së shqiptarëve në trojet e tyre të sotme dhe tezën e prejardhjes së shqipes nga ilirishtja. Dihet se në Ballkan, po edhe në vise të tjera, problemet e autoktonisë kanë qenë dhe mbeten të lidhura ngushtë me diskutimet territoriale ndërmjet shteteve. Ka mjaft shembuj kur studiuesit kanë ecur pas hullisë së politikës dhe janë përpjekur të provojnë me çdo kusht atë që u kanë diktuar interesat politikë të vendit të tyre. E. Çabej nuk shkau në këto pozita. Parimi i tij, që na e përsëriste shpesh dhe që po e rendit si një pikë tjetër të testamentit të tij, ka qenë: Në kërkimin shkencor të jemi objektivë, por jo indiferentë. Të jesh objektiv do të thotë të ndjekësh logjikën e fakteve dhe të dëshmive historike, t’i marrësh parasysh ato, t’i interpretosh me një metodë shkencore, të mos i shtrembërosh e të mos i lësh në harresë “për të provuar” diçka të paracaktuar. Të mos jesh indiferent do të thotë që kur të tjerë përhapin teza e pikëpamje të paargumentuara, në kundërshtim me faktet dhe me të vërtetën (qoftë nga mungesa e metodës shkencore, qoftë me qëllime të caktuara), duhet të përgjigjesh për t’i vënë gjërat në vend. Jo rrallë shqiptarët janë paraqitur nga disa studiues të huaj si një popull barinjsh shtegtarë e luftëtarë, që mjeshtërinë e bujqësisë dhe dijen e morën prej të tjerëve. Duke shqyrtuar tërë fjalorin e gjuhës shqipe, ku pasqyrohet vetë jeta e historia e popullit, Çabej arrin në përfundimin se gjuha shqipe, si pasqyrë e jetës dhe e historisë së popullit, nuk është e pasur vetëm me fjalë të sferës baritore e të kulturës materiale, po edhe me fjalë të sferës abstrakte-mendimore. Dhe prej kësaj ai formulonte në mënyrën e tij të figurshme pohimin se shqiptarët në histori të tyre kanë qenë një popull jo vetëm i kërrabës e i shpatës, po edhe i parmendës e i pendës. Nga analiza e gjithanshme e marrëdhënieve të shqipes me gjuhët fqinje dhe mbi bazën e dëshmive historike ai është shprehur se hapësira e sotme e shtrirjes së shqiptarëve në Ballkan nuk është rezultat i një zgjerimi a i një shpërthimi demografik nga një trevë e ngushtë, po përkundrazi, rezultat i një ngushtimi dhe se shqiptarët dikur kanë luajtur një rol më të madh në këtë gadishull sesa në kohët më të reja.
Eqrem Çabej, si dijetar i brumosur me parimet e kërkimit shkencor, nuk u josh nga teoritë e mjegullta pellazgjike, as nga hipotezat tërheqëse (që vijojnë edhe sot) për gjuhën shqipe si çelës të gjuhëve të lashta të Mesdheut. Ai gjithmonë ndërtonte në një truall të qëndrueshëm, prandaj vepra e tij do të jetë jetëgjatë. Në çështjen aq komplekse të autoktonisë, ai nuk shkonte përtej periudhës antike, d.m.th. rreth 3000 vjet më parë. Për periudha më të hershme, shkenca tani për tani nuk është në gjendje të hedhë dritë të mjaftueshme. Ai i jepte rëndësi të dorës së parë metodës dhe parimeve të studimit. Pa këto nuk mund të ketë kërkim shkencor. Kjo është një pikë tjetër e testamentit të tij shkencor.
Rreth një vit para se të ndahej nga jeta, Çabej mbajti një fjalë në asamblenë e Akademisë së Shkencave (mars 1979), e cila u botua te gazeta ”Mësuesi” dhe te numri i parë i revistës “Gjuha jonë” me titullin “Për pastërtinë e gjuhës”. Ky shkrim në njëfarë kuptimi mund të vështrohet edhe si një testament i tij, si një plotësim i një amaneti të Aleksandër Xhuvanit, me të cilin bashkëpunoi ngushtë shumë vjet dhe ruajti për të gjithmonë një nderim mallëngjyes. Për të dy këta dijetarë, gjuha është pasqyra më e qartë e një kombësie dhe e kulturës së saj; shkalla e pasurisë dhe e pastërtisë së gjuhës është një tregues i nivelit të kësaj kulture. Prandaj ringjalljet kombëtare kudo e në çdo kohë kanë shkuar hap më hap me pasurimin e pastrimin e gjuhës. Një ndër detyrat kryesore të gjuhësisë shqiptare është dhe mbetet pasurimi i gjuhës me elemente të gurrave vetjake dhe spastrimi i saj prej masës së fjalëve të huaja, që kanë vërshuar së jashtmi dhe që po vazhdojnë edhe në ditët tona, duke depërtuar në shkrimet shkencore dhe letrare, në radio, në televizion, në bisedën e përditshme. Pastrimi i gjuhës nga ky mish i huaj është një detyrë shkencore, njëkohësisht edhe kombëtare, shprehet Çabej. Nuk është aspak një shenjë shovinizmi, shqiptari nuk e ka traditë shovinizmin. Bashkë me porosinë për mbrojtjen e gjuhës, ky dijetar na kujton kështu edhe një tipar moral e qytetar të shqiptarëve: mungesën e ndjenjave shoviniste. Kjo do të thotë që jo vetëm të qëndrojmë në këtë traditë të lavdërueshme tonën, po edhe të mos lejojmë që të na përflasin të meta që nuk i kemi. Pra, duke mos qenë shovinistë, të mos jemi indiferentë ndaj shfaqjeve të shovinizmit.
Duke u rikthyer te çështja e gjuhës, e quaj të nevojshme të përmend se me propozimin e Eqrem Çabejt në Asamblenë e Akademisë së Shkencave në shkurt 1979 qeveria shqiptare krijoi pas dy muajsh me një vendim të posaçëm Komisionin e përhershëm për organizimin e punës për pastrimin dhe pasurimin e mëtejshëm të gjuhës letrare shqipe. Çabej propozoi të krijohej edhe një revistë me emrin “Gjuha jonë” ose “Gjuha shqipe”. Në të vërtetë dolën dhe dalin dy revista simotra: “Gjuha jonë” në Tiranë (1981) dhe “Gjuha shqipe” në Prishtinë (1982), por mjerisht ai nuk arriti t’i shohë.
Shqetësimet dhe problemet në përdorimin e gjuhës letrare janë sot edhe më të mëdha se 25 vjet më parë. Kujdesi për gjuhën është një pikë themelore jo vetëm në testamentin e Çabejt, po edhe në testamentet e shkruara e të pashkruara të gjithë atyre që hodhën në kartë fjalët e kësaj gjuhe të zjarrtë. Akademia e Shkencave dhe Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë po e rindërtojnë në kushtet e sotme atë veprimtari që shtjelloi komisioni i propozuar nga Çabej. Me kërkesën e gjuhëtarëve në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë një nen i veçantë bën fjalë për mbrojtjen e gjuhës shqipe. Një projektligj për gjuhën shqipe i hartuar nga Akademia e Shkencave kaloi të gjitha procedurat e nevojshme, por megjithatë mbeti pa u paraqitur në Kuvendin e Shqipërisë. Le të shpresojmë se kryesia e Kuvendit që pritet të mblidhet së afërmi, do ta vlerësojë rëndësinë e këtij ligji, që synon të vendosë disiplinën gjuhësore të shtetit. Ndërkaq Akademia e Shkencave e Shqipërisë dhe Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës në mbështetje të Thirrjes së Konferencës “Gjuha standarde shqipe dhe bota shqiptare sot”, kanë themeluar Këshillin Ndërakademik për Gjuhën Shqipe. Të dy Akademitë, duke pasur parasysh se gjuha shqipe është tipari kryesor i kombësisë shqiptare, mjeti themelor që siguron ndërlidhjen shpirtërore midis vendeve që flasin shqip përtej ndarjeve administrative-politike, me krijimin e këtij Këshilli synojnë institucionalizimin mbarëkombëtar të kujdesit për shqipen standarde.
Sigurisht masat organizative kanë rëndësinë e vet, por krahas tyre është e nevojshme bindja për rëndësinë dhe dobinë e punës, vështrimi drejt së ardhmes. “Shumë fjalë që do të vendoset të përdoren e të hyjnë në gjuhë, edhe neve në fillim do të na duken pakëz si çudi. Porse brezat që do të vijnë, do t’i përdorin vetvetiu. Në këtë punë me rëndësi kombëtare do të veprohet me guxim bashkuar me kompetencë shkencore, dhe, si u tha, me hapa të matur, me maturi në punë.” Kështu shkruante Çabej në artikullin e përmendur.
Ai e vlerësonte lart gjuhën popullore, duke e cilësuar si “rrënjën që ushqen në mënyrë të pareshtur gjuhën e shkrimit; ligjërimi popullor është i caktuar të jetë një gurrë e gjallë, ku përtërihet vazhdimisht gjuha e literaturës”. Rruga e parë për pasurimin e gjuhës shqipe është marrja e fjalëve të gjalla në ligjërimin popullor e nëpër dialekte dhe të shtënët e tyre në përdorim të përgjithshëm. Në këtë kuptim ai shprehet se gjuha e shkrimit nuk duhet të jetë dialektofobe, d.m.th. nuk duhet të ketë frikë se mos fjalët e të folmeve të ndryshme që do të merren për ta pasuruar a për të zëvendësuar fjalë të huaja, do të ndihen si mish i huaj në të. Vetë ai i dha gjuhës së shkrimit fjalën vjetar (vjetari statistikor), të formuar jo nga forma normative e sotme vit-i, po nga një formë e gegërishtes veriore vjetë – vjeta, po ashtu fjalën mjedis, që është një formë dialektore e emrit midis, dhe pikërisht për këtë dallim fonetik u mor si një fjalë e re e përshtatshme për të zëvendësuar huazimin ambient. Sot kjo është bërë një fjalë zyrtare deri te emërtimi Ministria e Mjedisit.
Çabej qe jo vetëm një dijetar i madh, po edhe një mësues i madh, një Mësues i vërtetë i Popullit. Te shumë nga studentët e tij koha tashmë i ka mjegulluar njohuritë për fonetikën historike e për historinë e gjuhës shqipe, por ata ruajnë të gjallë figurën e ndritur të profesorit dhe atë përmasë shpirtërore e intelektuale që ai përçonte te të tjerët në një mënyrë të vetvetishme.

11/08/2005
KATEGORIA: Kulture

[Xhuxhumaku]

Në 97-vjetorin e gjuhëtarit të madh shqiptar

Eqrem Çabej, vjen në heshtje përvjetori i lindjes


Sot, më 6 gusht 2005, nëse eruditi i madh Eqrem Çabej do të ishte gjallë, do të qe një 97-vjeçar që pret urime për jetëgjatësi. Por ai u nda nga jeta 25 vjet më parë, me 13 gusht 1980. Në radhën e gjatë të harresave institucionale në Shqipëri, mund të renditet edhe dita e sotme, që shënon 97 vjetorin e lindjes së tij, apo 13 gushti, që shënon 25 vjetorin e ndarjes nga jeta për dijetarin e madh. Për ta sjellë në kujtesë, po botojmë një pjesë shkëputur prej librit "Eqrem Çabej, personalitet i shquar i shkencës dhe kulturës shqiptare", i përgatitur me kumtesat që janë mbajtur në 90-vjetorin e lindjes së Eqrem Çabejt në vitin 1998, nga Universiteti "Luigj Gurakuqi" në Shkodër. Dy as.prof.dr Tomor Osmani dhe Simon Pepa, kishin përgatitur për këtë përvjetor të rëndësishëm, shënimet me titull "Eqrem Çabej - personalitet i shquar i Gjuhësisë dhe Kulturës Shqiptare".

Fëmijëria

Këtu e 90 vjet më parë, më 6 gusht 1908, lindi në Gjirokastër Eqrem Çabej, një nga figurat më të shquara të gjuhësisë dhe të kulturës sonë kombëtare dhe një nga dijetarët shqiptarë më të mëdhenj të këtij shekulli. Mësimet e para i mori në qytetin e lindjes, ku më 1921 mbaroi shkëlqyeshëm shkollën qytetëse. Çabej ndenji pak në qytetin e tij të dashur, ngaqë shpejt u largua për të vazhduar studimet jashtë shtetit. Gjirokastra me ato rrugët e ngushta të shtruara me kalldrëm, me shtëpitë karakteristike të ngjeshura në shpatin e malit, të rrasura pranë njëra-tjetrës, por të vendosura hijshëm e me shije, si gurët e çmuar të një gjerdani, do të linte mbresa të pashlyera në shpirtin e tij të trazuar nga dallgët e jetës...

Studimet

Nga Shqipëria e vuajtur dhe Gjirokastra e vogël, Çabej shkoi në një shtet mjaft të pasur e të zhvilluar, siç ishte Austria dhe nisi të studiojë në qendrat më në zë të këtij shteti, si në Vjenë e Grac. Një botë e re e gjerë u hap përpara syve të këtij djaloshi dhe nga ky student i parritur ende, kërkohej vullnet e këmbëngulje e madhe. Çabeji nisi të punojë me zell e me një pasion të çuditshëm. Studioi në fillim gjermanishten, duke e përvetësuar në pak kohë në mënyrë të përkryer, e për t'iu futur më vonë dendurisht studimeve të tjera, ku u shqua që herët si i ri që premtonte mjaft. Çabej nuk u bë shkencëtar, por lindi i tillë. Ai kishte jashtë mase një zgjuarsi e mprehtësi, andaj do të përpinte nga viti në vit, rrjedha të gjera kulture, duke ndenjur me orë e orë në sallat e studimit, e duke mos u ndarë fare nga librat. (Tregojnë se ai, së bashku me të diturin tjetër, poetin e shquar dhe një nga yjet e letërsisë shqiptare, Lasgush Poradecin, me leje të drejtorit të bibliotekës, kishin bërë edhe nga një çelës rezervë, për të qëndruar aty e për të studiuar gjer në orët e vona të natës). Çabej dëgjoi ligjërata dhe mori leksione nga albanologë të shquar, si: Paul Kretschmer (1866-1956), Norbert Jokli (1877-1942), historiani aq i përmendur Karl Patsch (1865-1945), etj. Kështu, i pajisur me një kulturë të gjerë klasike, me zotërimin e disa gjuhëve të huaja si: greqishte e vjetër, latinisht, italisht, frëngjisht, gjermanisht, etj, ktheu në vendlindje, i mbushur plot mall e dashuri për tokën që e lindi dhe e rriti, që kishte aq nevojë për bij të tillë, i betuar se do të jepte maksimumin e forcave të veta për të lënë sadopak gjurmë në fusha të ndryshme të kulturës shqiptare, betim të cilin ai e mbajti gjer në shuarjen e tij të ngadaltë dhe të dhimbshme...

Kthim në Shqipëri

Me të ardhur në tokën mëmë, zu të ecë denjësisht në hullinë që kishin çelur përpara tij sa dijetarë e patriotë të tjerë atdhedashës. Gjuhëtari ynë i madh, para gjashtëdhjetekatër vjetësh, filloi karrierën e tij arsimore në qytetin e Shkodrës si nëndrejtor i konviktit "Malet tona" dhe profesor në gjimnazin e shtetit. Në kohën që qëndroi në këtë qytet, la mbresa dhe kujtime të paharruara, i dashur, i respektuar, i thjeshtë, i zoti dhe mbi të gjitha njeri i përsosur. Edhe sot në familjet shkodrane ruhen dëftesa shkollore me nënshkrimin e prof. E.Çabejt. Pas Shkodrës, vazhdoi detyrën në Elbasan, Tiranë etj. Zuri të punojë me të gjitha forcat për t'iu përgjigjur nevojave të ngutshme që shtronte koha, duke vënë gurë themeli në mjaft fusha dijeje të kulturës sonë. Filloi të lëvrojë e të japë rezultate të vyera dhe me shumë vlerë në leksikografi e leksikologji, në dialektologji, gramatikë historike, fonetikë, tekstologji, gjuhë e sotme shqipe si dhe në folklor, letërsi, etnografi, etj. Por veprimtaria e tij kryesore, ka qenë etimologjia. Dha shumë edhe si pedagog, duke mbajtur për vite leksione e ligjërata në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Tiranë dhe jashtë (Kosovë e gjetkë).

Lamtumira

Prof. Çabej vlerësonte dhe e nderonte veprimtarinë shkencore të qytetit të Shkodrës në përgjithësi dhe të Katedrës së gjuhës shqipe në veçanti, për të cilën shprehte konsiderata të veçanta. Ai shkëmbente vizita, letra, korrespondencë shkencore, literaturë e separate botimesh me intelektualë shkodranë, që i kishte aq për zemër, e të cilët i janë mirënjohës jo vetëm veprës së tij, por edhe këshillave, vërejtjeve e sugjerimeve shkencore, të dhëna nga profesori për botimet e tyre. Prof. Eqrem Çabej, ky kolos i gjuhësisë shqiptare, vdiq larg atdheut, në një klinikë të Romës, më 13 gusht 1980. Si personalitet i rrallë, me diapazon të gjerë shkencor e kulturor, i dashur dhe i respektuar nga të gjithë, do të mbesë i skalitur në zemrën e kombit si një nga njerëzit më të shquar që nxori kjo tokë, të cilën ai e deshi aq shumë. Bota shqiptare i ka borxh këtij njeriu të madh.

Me veprat kryesore të dijetarit të njohur

Dyqind botimet e Çabejt

Eqrem Çabej bëri një punë të dendur shkencore. Kreu mbi dyqind botime, që përfshijnë disiplina të ndryshme shkencore. Shkroi mjaft libra e monografi, kumtoi në dhjetëra Konferenca e Simpoziume shkencore, kombëtare e ndërkombëtare, duke përfaqësuar me nder kombin e vet e kulturën tonë shqiptare. Ndër veprat e tij madhore mund të përmendim: Studime etimologjike në fushë të shqipes, botimin kritik të Mesharit të Gjon Buzukut, monografitë, Parashtesat e gjuhës shqipe dhe Prapashtesat e gjuhës shqipe (bashkautor me A.Xhuvanin), Shumësi i singularizuar në gjuhën shqipe, bashkëpunimin për Fjalorin e gjuhës shqipe (1954), si dhe për disa fjalorë terminologjikë, etj.

[Xhuxhumaku]

Kadare per Cabejn

E Shtune, 13 Gusht 2005

....

Te nesermen, tek po hanim mengjezin me shokun e zyres, ia thashe cfare kisha menduar dhe qeshem te dy nje cope here. Pastaj ai me tha se, duke i lene menjane mahnite, une kisha te drejte dhe per dicka tjeter: kohet e fundit kishte njefare zbutjeje dhe gjera te tilla sikur nuk merreshin me kembet e para si dikur.

Kjo ishte e vertete. Madje dy jave me pare, vete Udheheqesi kishte bere befas ate gjestin e harruar prej kohesh ne kete vend: i kishte puthur doren nje gruaje. Dhe kete e kishte bere publikisht, perpara kamerave, mu ne Kuvendin Popullor.

Ajo puthje e dores e perfaqesueses se pakices greke ne Parlament, kishte shkaktuar nje vale adhurimi te intelektualet: xhentelmen i madh shoku Enver!

S'ishte e rastit qe perpara tij, jo vetem Hrushovi e Gotvaldi, por edhe Torezi, qe vinte nga Parisi, ngjante si katundar.

Kur e kisha pare ne lajmet e mbremjes, mendja me kishte shkuar te gjuhetari E.C. (Profesor Eqerem Cabej), qe pikerisht per nje gje te tille kishte patur aq ngaterresa. Pastaj aty per aty me shkrepi ne koke se, kishte mundesi qe shefi i partise ishte kujtuar per ate gjest pikerisht prej E.C. Ne pamje te pare dukej nje lidhje e kerkuar, por po ta mendoje me thelle nuk dilte ashtu. Pak kohe me pare, ne nje mbledhje me intelektualet, shefi i partise, per here te pare pas 17 vjetesh, kishte thene ca fjale vleresuese per E.C., aty ku puthja e famshme e dores duhej te permendej me shpesh. Smira e terthorte, shkerbimi, malli per vitet e kaluara ne Paris, te perziera se bashku ne ate menyre, qe s'mund te shkoqiteshin kurre gjer ne fund, kishin bere qe kur kishte ardhur rasti i kumtit zbutes, ajo puthje dore te kopjohej prej tij.

***

Me gjithe premtimet e folesve per nje letersi me socialiste, fytyrat e njerezve te presidiumit vazhdonin te ishin te ngrysura. Kur njeri prej tyre, Sekretari i Komitetit te partise se Tiranes, e mori fjalen, e kuptuam arsyen e atij zymtimi. Ai tha se partia vazhdonte te ishte e pakenaqur me krijuesit. U kishte dhene doren, por ata nuk po dinin ta cmonin doren e saj te ngrohte. Dy dramaturge kishin shkruar prape vepra me gabime ideologjike. Nje romancier e kishte nxire prape realitetin ne vepren e tij te fundit. Ngjyrat e ca piktoreve po coroditeshin. Kjo tregonte se Lufta e klasave ne letersi sa vente ashpersohej. Trysnia e imperializmit dhe e revizionizmit boteror gjithashtu. Midis shembujve, qe vertetonin kete te fundit, ishte gjuhetari E.Cabej. Pa e cmuar aspak zemergjeresine e partise dhe te Udheheqesit, qe duke ia falur gabimet, e kishin cuar prape ne nje kongres gjuhetaresh, atje, me kokefortesi ai kishte perseritur fajin e tij te shkuar: ia kishte puthur prape doren asaj zonjes se vendit armik.

Ne salle kishte rene ajo heshtja e vecante qe krijohej prej ndenjes se fajit. Ajo sa vinte i pushtonte te gjithe.

Marre nga "Historia e Lidhjes se Shkrimtareve shqiptare, perballe pasqyres se nje gruaje"

***

Kadare: Rregjimi ia shkurtoi jeten



Kjo eshte nje interviste per "Korrierin", dhene nga shkrimtari Ismail Kadare. Si e kujton ai kohen me Profesor Eqerem Cabejn, por me shume zbrasetine e shkaktuar nga mungesa e tij. Edhe pse shume i kursyer ne pergjigjet e tij, Kadare, mbart ne vetvete, nje nderim te madh per Profesorin, qe e ka shfaqur gjithmone, qofte ne vepren e tij, por edhe ne publik. "Veprat e gjuhetareve e te humanisteve te medhenj si Eqrem Cabej, hyjne ne ato qe perbejne themelet kulturore te nje kombi. Si malet e larta, ato e leshojne hijen dhe peshen e tyre kudo. Populli i gjere, edhe kur s'ka mundesi, e as nevoje t'i zbertheje nga afer, e ndien rrezatimin e tyre dhe, kryesorja, i beson ato", shprehet ai

Z. Kadare! Si e shikoni 25 vjet pas vdekjes Profesor Eqerem Cabej? A ju ka ndodhur te degjoni, si atehere kur ai ishte gjalle, shqipen e folur?

"Kam qene student ne filologji dhe, natyrisht, profesor Cabej, ndonese i menjanuar ne menyre kembengulese nga rrethet zyrtare shkencore, ka qene i pranishem perhere midis studenteve.

E kam njohur nga afer ne fillim te viteve 70- te, pas nje udhetimi , ne te njejten Dergate, ne nje Forum Nderkombetar te Albanologjise. Qysh atehere kam patur rastin ta takoj e ta degjoj shpesh. Ishte po aq kenaqesi ta degjoje, sa ta lexoje. Ishte si personazhet e fisme te Tomas Manit. Ishte nje kenaqesi e vecante per mua te degjoja prej gojes se Lasgush Poradecit, e me pas prej gojes se tij, te njejten ngjarje, qe u kishte ndodhur te dyve kur kishin qene studente ne Vjene apo ne Grac. Ishte thelbi i njejte, por i rrefyer ne menyre te ndryshme nga mendja pasaktesisht e bukur e poetit dhe nga mendja po aq saktesisht e bukur e dijetarit".

Cfare do te ishte gjuhesia shqiptare pa te, etimologjia pa kontributet e tij-ne vecanti?

"Gjuhesia shqipe dhe, sidomos, etimologjia do te ishin ende te gjymtuara pa te".

Profesor Demiraj, nje njohes i mire i vepres se tij, ne vleresimin e tij- thote diku se: "ndihmesat e tij ne gjuhesi, jane sot te shperndara neper botime te ndryshme brenda dhe jashte vendit. Vdekja nuk e lejoi qe t'i paraqiste ne nje veper sintetizuese". Po te kishte me shume jete, sipas jush, a mendoni se do te realizonte kete? Theksojme se "Meshari", kryevepra qe ai iu kushtua me aq pune- dremiti dekada me rradhe ne bodrumet e Institutit te Gjuhesise?

"Vdekja e parakohshme , natyrisht, nuk e la te kryente , ashtu sic do te donte, ne menyren e tij (ne ate menyre te persosur, e vetmja qe i shkonte natyres se tij), vepren e tij te madhe. Por, nuk eshte vetem ajo. Jeta e tij, qe nuk ishte e gjate, kishte patur brenda saj vdekje te tjera, pengesa e zvarritje, sic thate ju, te shkaktuara nga nje shtet mizor, qe nuk i donte njerezit e medhenj. Ata ia shkurtuan edhe me ditet e tij".

Profesor Cabej, ne te gjalle, hulumtoi shqipen e vjeter duke u munduar te ngreje nje korpus te shqipes se shekujve XIV-XVII, fale studimit qe i beri kryesisht te folmeve te shqiptareve te Greqise dhe arberesheve te Italise. Ne nje fare menyre , ketu ka qene fokusi i tij, ne nje kohe ku shqipja ka qene shume me e paster nga ndikimet osmane. Ju, vete, shpesh i drejtoheni kesaj kohe, te themi ende "te paqte". A e keni pasur ndihme Profesor Cabejn per kete kohe?

"Natyrisht qe ka qene e pafundme ndihma e tij ne gjithcka. Cdo gje qe ai shkroi, qe nga vepra monumentale e etimologjise e zberthimi i "Mesharit", gjer te sprovat per gjenezen e letersise shqipe, per poezine e arberesheve e te artikulli profetik per Lasgush Poradecin, ka qene e nje vlere te rralle e te pazevendesueshme".

Ne Shqiperi jane reduktuar shembujt e mire te punetoreve te shkences. Ju keni thene dikur per te: "Ne kulturen e nje kombi, ashtu sic ka vepra madhore qe jane lehtesisht te kapshme per te gjithe, gjithashtu ka vlera qe, ndonese pesha e rendesia u dihen, per shkak te vecantise se tyre, jane te paarritshme lehte per publikun e gjere". Por, edhe pse eshte e paarritshme, gjithsesi vepra e tij nderohet me respekt. Pse ndodh kjo me te?

"Veprat e gjuhetareve e te humanisteve te medhenj si Eqrem Cabej, hyjne

ne ato qe perbejne themelet kulturore te nje kombi. Si malet e larta ato e leshojne hijen dhe peshen e tyre kudo. Populli i gjere, edhe kur s'ka mundesi, e as nevoje t'i zbertheje nga afer, e ndien rrezatimin e tyre dhe, kryesorja, i beson ato".

Intervistoi Ben Andoni

Kush ishte Eqerem Cabej

Gjuhetari, pedagogu dhe akademiku Eqerem Cabej u lind me 7 gusht 1908, ne Gjirokaster. Ne kete qytet ai mbaroi dhe studimin fillor dhe ate te mesem. Studimet e larta filologjike i kreu ne Grac te Austrise, ku u specializua ne gjuhesine krahasuese indoevropiane, aty mbrojti disertacionin e studimeve italo-shqiptare perpara dy albanologeve Paul Kreanmer dhe Norbert Jokli. Pas kthimit ne Shqiperi, punoi si mesues i gjuhes shqipe dhe me pas ne vitin 1936, ishte shef i Arsimit te mesem ne Ministrine e Arsimit. Per afro gjysem shekulli punoi dhe dha ndihmese ne ceshtjen e arsimit ne pergjithesi, atij te larte ne vecanti dhe ne zhvillimin e gjuhesise shqiptare.

Veprimtaria e tij shkencore u shtjellua ne gjuhesi, por u shtri dhe jashte saj si ne foklor, etnografi, histori te letersise. Kryesisht u mor me historine e gjuhes, e veshtruar ne aspektet e problemet me te ndryshme te saj. Vendin kryesor ne studimet e tij e zene punimet etnologjike dhe leksikologjike historike, por mjaft vlere kane dhe Fonetika dhe Gramatika Historike e shqipes. Ka studiuar prejardhjen e gjuhes shqipe, marredheniet e saj me gjuhet indoevropiane, me gjuhet ballkanike, ka studiuar gjuhen e autoreve te vjeter shqiptare dhe ka pergatitur per shtyp vepren e tyre.

Ndihmese me rendesi ka dhene per dialektologjine dhe onomastiken, si dhe per kodifikimin e gjuhes letrare. Mori pjese ne perpunimin e terminologjise te shume degeve te shkences e te teknikes. Argumentoi shkencerisht prejardhjen e gjuhes shqipe e te popullit shqiptar, autoktonine e ketij ne trevat, ku banon sot. Mori pjese ne Kuvendin e I te Studimeve Ilire ( 15-20 shtator 1972), dhe ishte delegat ne Kongresin e Drejtshkrimit te Gjuhes shqipe (1972).

Vepra e tij: "Per gjenezen e literatures shqipe" (1930); "Elemente te gjuhes e te literatures shqipe" (1936); "Hyrje ne historine e gjuhes shqipe" (1947); "Fjalor i gjuhes shqipe" (1954-bashkeautor); "Meshari i Gjon Buzukut" (1958), "Doke dhe zakone te shqiptareve", "Studime italo-shqiptare", "Hyrje ne Historine e gjuhes shqipe" (1947-1958); "Dy trajtesat e parashtesave dhe prapashtesat e gjuhes shqipe" (bashke me A.Xhuvanin) 1955-1962


Korrieri.

[Xhuxhumaku]

Historia e librit dhe lenda e tij

E Shtune, 13 Gusht 2005

Nga Profesor Eqerem Cabej*

Ky, me i pari monument i literatures shqiptare qe dihet gjer me sot, pati rene ne mese tre shekuj e gjysme ne harrese, e qe pershkruar neper peripeci te shumellojshme, gjersa u zbulua perfundimisht e u be prona e botes shkencore.

Peshkopi i Arbereshve te Sicilise, Imzot Pal Skiroi, gjurmues e studiues i teksteve te vjetra te shqipes (1866-1941), qe ne vitet e para te ketij shekulli iu vu gjurmimit te kesaj vepre ne Biblioteken Vatikane. Kerkimevet qe u bene atje u detyrohet qe me 1909 u gjet kjo me nefund ne ate qender studimesh.

Gjetja e ketij libri te cmuar, nuk qe nje pune e rastit, sepse gjurmen e pare te tij prelati italoshqiptar e kishte mu ne Seminar te Palermos, ku ai aso kohe ishte rektor. Ne ate qender mesimore arbereshe, qemoti nje cope e kopjuar nga kjo veper, e pikerisht ajo pjese, ku behet fjale per ceremonine e unazes e te marteses: Gjon Nikolle Kazazi prej Gjakove, nje nga shkrimtaret e hershem te Veriut, duke u ndodhur me 1740 ne Rome ne nje vizite si arqipeshkev i Shkupit, ne Kolegjin e Propoganda Fides, ku kishte qene nxenes dikur, pa me habi kete liber; mori e kopjoi ate cope rituali qe thame me siper, e ia dergoi ne shenje nderimi Ate Guzetes, themelonjesi i Seminarit te Palermos, "prototip i fisnikerise se shpirtit e i burrerise dhe i bujarise se kombit shqiptar". Rektoret e mevonshem te ketij Seminari, Pal Parrino (1710-1765) e Sepe Krispi (1781-1859) e paten neper duar kete fragment dhe e permendin ne shkrimet e tyre. Pastaj libri ra prape ne harrese. Aty nga mbarimi i shekullit te XVIII, ai nga biblioteka e Kolegjit te Propogandes, u shpu ne koleksionin e librave orientale te kardinalit Stefan Borgia, gjersa me ne fund, bashke me keto libra, kaloi ne Biblioteken Vatikane. Ketu gjendet libri dhe tani, nen signaturen R (accolta) G (enerale) Liturgia.III. 194, si i vetmi ekzemplar qe dihet gjer me sot.

Pal Skiroi, si nxorri fotografine e gjithe teksit, me nje pune shumevjecare, kreu transliterimin e transkriptimin fonetik te ketij dhe e gatiti kete pune per shtyp; bashke me nje studim te vecante per gjuhen e autorit, duke e krahasuar kete me gjuhen e shkrimtareve te tjere te Veriut, ne rradhe te pare me Pjeter Budin. Mjerisht ky dijetar, me shume per arsye, me nje karakter te jashtem, per sa rroi nuk pat fatin te shihte te botuar ate veper, ne hartimin e se ciles pati punuar nje jete te tere. Vetem disa copa biblike u botuan, se pari ne shtypin e kohes, pastaj pjese me te medha ne bashkepunim me Gaetano Petrotten. Keshtu, doreshkrimi i tij pret edhe sot te shohe driten e botimit. Nderkaq, me 1929, Justin Rrota, nxorri ne Vatikan tri fotokopje te librit. Me botimin e disa copave te zgjedhura e te komentuara te tekstit e me nje rradhe studimesh te vijuara gjer sot e kesaj dite, ky studionjes i gramatikes e i literatures se vjeter shqiptare, ka ndihmuar shume nder ne ne perhapjen e njohjen e ketij monumenti gjuhesor.

Probleme te shumellojshme i dalin albanistikes me kete veper.

Marre me shkurtime nga parathenia qe ka pergatitur Profesori per pergatitjen e "Mesharit"

*Tirane, Gusht 1958

[Xhuxhumaku]

Ilirishtja dhe Shqipja

E Shtune, 13 Gusht 2005

Nga Eqerem Cabej

Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli (XX), shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli, u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje "dialekt trak i ilirizuar"(2). Ka pasur edhe nje sinteze te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.

Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene dicka te re dhe per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen cuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Pervec kesaj, disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve, bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe, si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regres, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.

Ceshtja se cfare marredheniesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birerie) apo jo, kjo ceshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi, duhet t'i njohim. Ne rasen tone konkret, ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak ose aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme deri diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Pervec kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes, si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.

Persa i perket konceptit etnografik "Iliret" dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor "ilirishtja" do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit "panilirizem"(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. ...

[Xhuxhumaku]

Vleresimi per Eqerem Cabejn

E Shtune, 13 Gusht 2005

Nga Prof Shaban Demiraj

...Gjate nje gjysem shekulli Cabej ka punuar si rrallekush dhe me arritje te medha, gjithashtu si rrallekush ne fusha te ndryshme te albanologjise dhe te ballkanologjise. Gjeresia e interesave dhe e prodhimtarise se tij shkencore, deshmon sheshazi se kemi te bejme me nje shkencetar te talentuar te kalibrit evropian, i cili ia kushtoi te tere jeten shkences. Per me teper, ai diti te shfrytezonte me mjeshteri te rralle arritjet e hulumtimeve te tij ne fusha te ndryshme studimi, per te argumentuar po me mjeshteri te rralle nje varg tezash te rendesishme lidhur me historine e gjuhes shqipe dhe me evolucionin e te gjithe pjeseve perberese te sistemit te saj-fjalor, fonetike dhe strukture gramatikore.

Shumesia dhe sidomos cilesia e ndihmesave te tij ne fusha te ndryshme te shkences dhe ne menyre te vecante ne fushen e studimit diakronik te gjuhes shqipe, kane bere te mundur qe te hapen horizonte te reja ne studimet albanologjike ne vendin tone, ku tashme eshte krijuar nje shkolle gjuhesore shqiptare, me synime te shumeanshme dhe me nje metodologji te nivelit bashkekohor. E nje nga themeluesit kryesore te kesaj shkolle gjuhesore shqiptare eshte pa dyshim dijetari i talentuar dhe i palodhur, Prof. Eqerem Cabej, emri dhe vepra e te cilit do te rrojne ne shekuj...

[Albo]

Kundër pseudofilologëve

Eqrem Çabej

Nga shtyllat e Shekullit të Ri të verës, si dhe nga ato të Gazetës së Re duket çiltas se një epidemi grafomanie paska kapur shumë "Krena të naltë"! Kush në jetën e tija ka pasur raste të mësojë anglishten nëpër fabrikat e Amerikës, gjermanishten në tabarin-et e Vjenës, frëngjishten në Mont-Martre, e italishten në Kafet'e Barit, sot, i fryrë si gjel deti, na del përpara, i stolisur me rrobën transparente të pseudonimit, e...-o temporal, o mores!- me gjest dramatik na flet mbi filologji! Avanti pra! Parturiunt montues, nascetur ridiculus mus!
Pra, sikundër në fletoret e Perëndimit ndodhet feuilleton-i, tek ne nuk do te mungojë, si frukt pas buket, një artikull "filologjik", i cili ka misionin, si ç'duket, të zëvendësojë një zakon shqiptar që është duke u shuar: luftën e gjelave. Nënë maskën e shkabës, këta gjela luftojnë trimërisht me njerijetrin, duke u gjakësuar, por dhe me maskë që jeni, e dimë se jeni gjela, o gjela!
Tash, duke lënë të qeshurit, duhet të konstatojmë me hidhërim se është një turp kulturor për ne, që Atdheu i ynë është ay vend i Europës, në të cilin në shekullin e XX, njerës që mundet të jenë të zotë për nëpunësira ndofta dhe të nalta, por që s'dinë as pikë prej filologjisë, njerës që në jetën e tyre s'kanë dëgjuar një Konferencë filologjike, njerëz që s'kanë as më të vogëlën ide mbi mënyrën si punohet sot në lëmin e gjuhës, që të tillë njerëz dalin e mbushin shtyllat e fletoreve me artikuj jo vetëm fare të kotë, por edhe të dëmshëm e duke u sharë me shoqishoqmin, dhe si! Kush i përflet tjetrit se tash doli nga veja, dhe se kur ay ishte nër "shpërgajt" e djepit, ky punonte për Shqipëri! Bukur! Patriota! Por kush ju tha të futeni nër labirintet e gjuhës? E me ç'të drejtë e quan tjetrin "ignorant" vetëm pse është kundërshtar i "ideve filologjike" të tua?
A është kjo filologji? A imponohet njeriu me sharje?
Zakoni i botës së qytetëruar e do që të luftohet për ide, e jo për inate personale, për ç'fryrjen e të cilavet janë të çelura kaq gjykatore!
Sot secili në Europën e qytetëruar, para se të merret me shkrime filologjike, i shkon mjaft viet në bankat e universitetit, atje ku gjuha studiohet e analizohet me exaktitudë matematike, duke qenë se filologjia është një nga dituritë më të shtrëngueshme (severe) e më exakte që munt të jenë në botë.
Se të mos ishte kështu, nuk rrinte Gustav Meyer-i të merresh tridhet viet me radhë me albanologji d.m.th. me studimin e asaj gjuhe të shkretë, të cilën "filologët" t'anë të sodit, të dalë shpejt si kërpullat pas një shiu, janë duke e përçmuar në një mënyrë të tillë!
Kurrkush nuk ka të drejtë të shkruajë mbi gjuhë pa u pat marrë viet me radhë me studimin e vërtetë të saj! Kurrkush! Se gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli, dhe për popullin shqiptar është i vetmi thesar! Dhe mos e ngani thesarin me duart t'uaja, zotërinj dilettanta!
Gjuha është një element i naltë kulture, nuk është një objekt mode! Nuk mundet të "riformohet" aq shpejtas si ç'mundesh secili të vishet a la Perrot për Karnaval!
Kush ju ka shtyrë ju të shkruani mbi gjuhë? Kur keni manin'e shkrimit, pse nuk shkruani ç'të doni mbi numismatikë, grafologji, mathematikë, teologji, përmbi fizikë, anatomi, analytikë e histori? E t'a lini rehat këtë gjuhë të shkretë, e t'a punojnë të tjerë të cilët të merren me të vërtetë me studimin e saj?
Kush do të shkruaj mbi shqipen, më parë duhet të jetë marrë me studimin e gjuhëvet indoevropiane përgjithësisht, e pastaj duhet të ketë studiuar gjithë shkrimtarët shqiptarë e gjithë albanologët e huaj, numri i të cilëvet është' aq i math, sa studimi i tyre lyp viet me radhë pune të parreshtur.
Se filologjia nuk është zbavitje, është larg nga dilettantismi. Është dituri, dhe që të kapesh me dituri, duhet të dish!

Botuar më 1929

[Albo]

Fan Noli ynë

Eqrem ÇABEJ

Në këto çaste, në mes të kaq shkrimtarëve, një njeri që s'është shkrimtar e ka të vështirë të thotë një fjalë të vetën për një personalitet shkrimtari me një format të tillë siç është Fan Noli.
Një qoftë se fjala që vepra e një shkrimtari është pasqyra më e vërtetë e forma mentis dhe e shpirtit të tij, është e drejtë, atëherë vjershat që shkroi ky poet dhe veprat e shqipëruara që na ka lënë, përfaqësojnë në kuptimin e tyre simbolik, që në krye e gjer në fund, një konfesion të vetin, kredon e një njeriu e të një jete. Në këtë kuptim nuk është një gjë gand e rastit që Fan Noli mori e përktheu një varg tragjedish nga të Shekspirit, në të cilat përpjekjet për liri sociale e politike dhe konfliktet e brendshme shpirtërore janë ndërthurur në një mënyrë si moskund në literaturën botërore, që ai shqipëroi disa drama të Ibsenit, Don Kishotin e Servantesit, Rubajetet e Omar Khajamit, disa vjersha të Edgar Poes, Bodlerit e të tjera, dhe që në kohën e qëndrimit të tij si emigrant politik në Manern afër Vjenës, pas fjalëve të mikut të tij, Norbert Joklit, u mor për një kohë të gjatë me planin e përkthimit të Faustit të Gëtes, duke studiuar dhe disa nga komentarët e kësaj vepre.
Nuk është gjithashtu një gjë gand e e rastit që ai shkroi Historinë e Skënderbeut dhe ato vjersha që shkroi. Kudo në këto vepra- në krijimet e veta e në përkthime është përderdhur fryma komplekse e shkrimtarit. Ai i ka jetuar ato, ka jetuar ai vetë nëpër to, në figurat e heronjve. Kudo në këto na shfaqet ku më çelët, ku më mbyllur, shpirti i autorit të tyre. Ai na del pa dashur si te Bruti, ashtu dhe te Hamleti, te Don Kishoti ashtu si te Omar Khajami, te profeti Moisi ashtu si te Galileasi, te Prometeu i mbërthyer e te Armiku i popullit, që në të vërtetë është miku i vërtetë i tij. Revolucionarë e profetë, poetë e dashamirë aktivë të njerëzimit janë po aq mishërime të unë-s së tij, nëpër ta shprehet ai vetë. Në këtë vështrim dhe shqipërimet në një kuptim më të thellë janë krijime të tij.
Fan Noli si për formimin e tij poetik, si për shprehjen gjuhësore qëndron më vete në literaturën shqiptare. Ai nuk është poeti i lartësive eterike, po është shkrimtari i plisit të dheut. Është një Ante i literaturës sonë, që i merr fuqitë prej mëmës tokë. Ai ka të vetën diçka demonike, e cila mbase është vetia e parë e njeriut krijues, cilësia e mirëfilltë e furopoëticus, e marrëzisë së poetit të vërtetë. Në fushën e kësaj literature ai nuk është një fill bar, që sot bleron e nesër thahet, nuk është as lule, që sot shkëlqen e nesër veshket. Ai na paraqitet si një lis i moçëm e plot gdhenj, lis i vetëmuar, po me rrënjë ngulur mirë në të thellat e dheut. E këtillë mbetet edhe gjuha e tij. Në këtë nuk ndihet ëmbëlsia e flladit të verës sesa furia e murrërit të dimrit. Ajo nuk ka aromën e luleve, po ka erën e shëndoshë të dheut. Ka dhe diçka prej pikash të rënda e të idhëta, në të shprehet ana e rëndë e jetës shqiptare. Në këtë poezi shihet se mund të jetë gjuha shqipe e ashpër e e vrazhdë, dhe e fortë në ashpërsinë e saj.
Me zhdukjen e këtij njeriu të rrallë një valë pikëllimi përshkoi anembanë botën shqiptare, kudo ku i thonë bukës bukë, e ujit ujë. Po kjo nuk është një valë dëshpërimi. Fan Noli nuk është një madhësi efemere. Fjala e tij nuk është nga ato që i merr era. Në këtë botë shqiptare, të cilën ai e deshi me të gjitha fijet e zemrës, ai mbetet i gjallë ndër ne, si sot, si në ditët që do të vijnë.

Botuar më 1965