Arvanitët

[Ermal 22]

pershendetje nga Plava e Gucia

[Pellazg Kanina]

Ju lumte Drini

Keni Bere nje pune te
lavderueshme,
por ajde mbushu mendjen
mashtruesve greke
qe ne cdo moment
mendojne se si do te
mashtrojne boten.
Eshte per te ardhur keq qe
disa Historiane Shqiptare
bashkohen me pseudoistorianet
greke qe Pellazget nuk jane
as Shqiptare dhe sa greke
e kjo u intereson shume
grekerve.
Nje shembull tipik eshte
se ne remujat e 97 ne
amfiteatrin e Durresit
u grabiten statujat qe
deshmonin vazhdimin e
historise Pellazgo-Ilire
dhe nuk u grabiten
ato greke.
Greket gjithmone kane vrare,
grabitur dhe vjedhur cdo
gje qe flet per ceshtjen
Shqiptare.

Shqiperia Mbi Te Gjitha

Me Nderime Dhe Respekt

Pellazg Kanina.

[murik]

Suli nuk ka lidhje me fjalen sulm apo me foljen me sulmue,por Sul-i ka kuptimin e atyre qe nuk u nenshtruan pra Su -ul, S'ulem(nuk ulem) .Ndoshta ka edhe kuptimin lart,pra dicka qe nuk ulet( S'ulet) dhe fakt eshte qe Suli eshte nje krahine malore,dhe fshatrat e Sulit perkthehen nga shqipja,sic eshte per shembull fshati Kiafa(Qafa) etj.

[medaur]

Uuuu qenkan shume e te kuptueshme 100%,si ka mundesi?

[i_pakapshem]

Bravo djema bravo!
Keni bere pune te shkelqyer ne gjetjen e ktyre dokumentave dhe fakteve!

p.s. Greket dhe grekofilet e forumit spo duken rreth e rrotull se ju eshte mbyllur goja.

[Davius]

“Studimet dhe botimet në Shqipëri për historinë dhe kulturën e arvanitasve”. Ky është titulli i shkrimit, që studiuesi i njohur i ka vënë shkrimit të tij…

Prof. dr. Marenglen Verli

A. Sa dimë dhe sa duhet ditur për arvanitët?

Për shqiptarin e zakonshëm në Republikën e Shqipërisë dhe në Kosovë, madje, edhe për individin e arsimuar, që nuk është i prirur për literaturën historike dhe që informacionin historik e merr vetëm rastësisht e përciptas, njohuritë për arbërorët e Greqisë, apo arvanitët, nuk janë ende në nivelin që do të duhej të ishin. Në mënyrë të mjegulluar “arvaniti”, për të, është shqiptari i diasporës mesjetare të vendosur në Greqi, i cili, në shek.XIX, luftoi për pavarësinë e Greqisë. Të pakët janë ata që kanë idenë për përmasat e shtrirjes gjeografike dhe numerike të arvanitëve në periudha të caktuara gjatë shekujve, si p.sh. në atë paraosmane gjatë së cilës rreth 150 mijë arbër u zhvendosën drejt jugut të trevave të tyre, duke konsoliduar praninë masive, në brigjet e Egjeut. Më të pakët janë ato që kanë dëgjuar për argumentet e studiuesve, që rreken të gjejnë nëse ka pasur prani të etnosit iliro-arbëror në jug të Gadishullit të Ballkanit qysh në mijëvjeçarin e parë pas Krishtit, ndoshta edhe më herët, çka do t`i bënte arbërorët e sotëm të Greqisë, autoktonë të hershëm në Ballkanin Jugor, sikurse edhe vetë ata besojnë. Për aq sa dihet për arvanitët, as studiuesit e antikitetit nuk do t`i gjejmë në një mendje, madje ata të periudhave të hershme vetëm diskutojnë dhe hamendësojnë për të definuar nëse ka pasur afri më të hershme midis iliro-arbërorëve dhe grekëve antikë në ato thellësi të kohëve të shkuara, kur një popull i emërtuar “pellazg”, ishte populli më i madh i Mesdheut.

Shqiptarët sot dinë mjaft për Skënderbeun dhe bëmat e tij dhe me të drejtë …, çudi do të ishte sikur të mos dinin …, dinë diçka edhe për historinë e princave para tij, të shek.XII–XIV, veçanërisht për pinjollët më të famshëm të familjeve të mëdha të kohës, Topiajve, Balshajve, Shpatajve, Arianitëve, Muzakajve etj., etj., të gjysmës së dytë të shek.XIV, por sa dinë vallë për rolin dhe ndikimin e arvanitëve apo arbërve të Thesalisë, Beotisë, Atikës, Peloponezit (Moresë), Etolisë, ishujve të Egjeut e të Jonit etj., në këtë periudhë, për rolin dhe ndikimin e tyre në politikën rajonale të normanëve, bizantinëve, spanjollëve, francezëve apo gjermanëve dhe veçanërisht për qëndresën e tyre të jashtëzakonshme antiosmane? Sa dinë për figura të tilla të kohës, të origjinës arbërore si Leon Sguro, Dhimitër Rendi, Pjetër Bua, Teodor Buhali, Manuel Bakali, Doskja, Krokondil Klada, Dhimitër Bakali, Teodor Bua, Primo Koka etj. (shek.XIII–XV)? Sa dinë më tej, për përmasat e largimit të arvanitëve drejt perëndimit, pasi ishin identifikuar si popullues në mënyrë masive të viseve të Greqisë për rreth një shekull – një shekull e gjysmë, duke i dhënë asaj jetë e gjallëri, si edhe për bëmat e tyre në viset ku u vendosën rishtas që nga shek.XIV deri në fillim të shek.XVIII? Sa dinë për “stratiotët” arvanitë të shpërndarë anekënd fushave të betejave të Evropës, më të aftët ndër kandotierët e kohës dhe për gjeneralët e tyre të famshëm si Merkur Bua etj., që u ngjitën në shkallët më të larta të hierarkisë ushtarake evropiane në shekujt.XV-XVI, kur ende mund të idetifikoheshin si arbërorë apo arvanitë? Sa realisht dinë për përbërjen etnike të viseve ku, si rezultat i një lufte çlirimtare, në fakt shumëkombëshe, në Ballkan, në shek.XIX, u krijua shteti i parë i pavarur, shteti grek, si edhe për rolin e arvanitëve në arritjen e pavarësisë e të konsolidimit të tij etj., etj.?

Shumëkush do të çuditej kur të dëgjonte se Peloponezi i shek.XIV banohej të paktën 50 për qind nga arvanitët (në një regjistrim të gjysmës së dytë të shek.XIV në pjesën veriore dhe qendrore të gadishullit në fjalë, ndër 198 vendbanime 155 rezultonin arbërore), se shteti grek i porsakrijuar i shek.XIX, me rreth 570 mijë banorë, 1/4 e ndoshta 1/3 e popullsisë e kishte arvanite, se Athina e asaj kohe, një qytezë me rreth 9 – 10 mijë banorë, kishte më shumë arvanitë se grekë (4 mijë arvanitë, 3 mijë turq, 3 mijë grekë), se mitropoliti i Eubesë në vitin 1921, kryepeshkop i Athinës, në vitin 1927, Grigor Gjirokastriti, ishte një shqiptar, se Revolucioni i vitit 1821, rreth 90 për qind të “kapedanëve” (Kunduriotin, Dhjakon, Boçarin, Xhavellën, Miaulin, Kanarin, Kollokotronin, Bubulinën, Andrucin, Karaiskaqin etj., etj.) i kishte arvanitë, se flota e revolucionit ishte në shumicën dërrmuese ekskluzivitet i arvanitëve, se rregullorja e parë e flotës greke është shkruar edhe në gjuhën arbërore, se në parlamentin e parë të Greqisë flitej krahas greqishtes edhe arbërishtja, se deri në vitin 1912 admirali i flotës greke Pavllo Kundurioti, më pas president i republikës greke, jepte urdhëra edhe në këtë gjuhë, se ende në dekadat e para të shek.XX, rreth 300 mijë vetë, ose 1 në 7 banorë të Greqisë flisnin e kuptonin si ai dhe, së fundi, se edhe sot një shqiptar mund të bisedojë e të kuptohet për bukuri me shumëkënd prej ende rreth 200 mijë folësve të gjuhës arvanite, të identifikuar në të paktën 645 fshatra arvanite, shqipfolëse nga arbëreshi i palodhur at Antonio Belushi.

Shumëçka do të na shkaktonte çudi, nëse do të kërkonim të dinim për botën arvanite, që është prezente sot në Greqi, që ka qenë aty, siç thonë studiues të shumtë, edhe në shekujt 12, 13, 14, madje, edhe në shek.VI-VII, kur arbërit ndoshta quheshin ende ilirë (në Korfuz, në Peloponezin Perëndimor në krahinën e Manit), por që evidentohet shumë dukshëm e në mënyrë të padiskutueshme veçanërisht 800 vjetët e fundit.

B. Ç`kemi studiuar e botuar për arvanitët?

Për arvanitët kanë shkruar studiues e udhëtarë evropianë, grekë e vetë arvanitët më së fundi. Është studiuar e botuar për ta edhe në Shqipëri, ndoshta jo aq sa do të duhej, por edhe jo pak, në raport me potencialin shkencor që ka pasur Shqipëria.

Madje në këtë drejtim, që nga viti 1912 e deri më sot janë aktivizuar studiues ndër më të njohurit si Mit’hat Frashëri, prof. Kristo Frashëri, prof. Stefanaq Pollo, prof. Koli Xoxi, prof. Pëllumb Xhufi etj. Ndoshta më tepër duhej bërë për publikimin e studimeve të realizuara, por edhe për publikimin e studimeve të albanologëve e helenistëve që kanë pasur objekt të punës së tyre historinë dhe kulturën arvanitase, publikimin e përshkrimeve të udhëtarëve të huaj, të diplomatëve etj., që kanë rënë në kontakt me arvanitët, publikimin e pjesëve të zgjedhura të kronikave për historinë e luftërave dhe të ngjarjeve të rëndësishme të historisë mesjetare të Evropës në të cilat ndeshen gjurmët e “stratiotëve” të shquar arvanitë etj., etj.

Sidoqoftë, për çfarë nuk është bërë, le të bëhet në të ardhmen. Është koha që, për të ngritur ura të forta të miqësisë në Ballkan, duhet të dimë, cilët jemi e nga vijmë. Kështu, më lehtë do të shkojmë aty ku të gjithë duam të shkojmë.

Le të ndalemi konkretisht tek studimet dhe botimet në Shqipëri për historinë dhe kulturën arvanite. Ato po mbushin rreth një shekull, pra kanë moshën e shtetit të pavarur shqiptar. Por këto studime kanë edhe një prehistori të vyer në saje të përkushtimit të rilindasve tanë të mëdhenj, Sami Frashërit, Naim Frashërit, Thimi Mitkos etj. Veprat e tyre kanë informacionin e parë, tonin, për historinë dhe kulturën arvanite. Mund të përmendet për atë kohë edhe ndonjë organ i diasporës si “Kalendari Kombiar” që botohej në Sofje, i cili, nga fillimi i shek.XX, pati ndonjë artikull kushtuar arbërve të Moresë.
Në periudhën pas vitit 1912 arvanitët u përmendën nga Fan S. Noli në monografinë “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu”, nga Mithat Frashëri, Osman Myderizi, në studime ose artikuj të botuar në periodikët e kohës; nga Mehdi Frashëri, në ndonjë përmbledhje (“Leka”); ose edhe në ndonjë pamflet politik, sikurse është rasti i Luigj Bumçit etj. Ndër organet e medias, ku u publikuan shkrime me informacion për arvanitët, mund të përmenden revistën “Dituria” (1926-1927), “Besa” (1934), “Leka” (1944), “Hylli i Dritës” (1943), “Bashkimi i Kombit” (1944), “Drita” (1937), “Agimi” (1979), “Vullneti i popullit” (1931), “Minerva” (1935), “Gazeta e Korçës” (1932). Për ta gjendet informacion gjithashtu në botimin serial “Visarët e Kombit” (1939) etj.
Gjithsesi, historia dhe kultura arvanite, në këtë periudhë të lindjes dhe konsolidimit të shtetit shqiptar, pak mundën të studiohen dhe të publikohen. Për fat të keq, ndryshe nga arbëreshët e Italisë, arvanitët vetë, mjaft të asimiluar, por edhe të penguar, nuk shkruan për veten e tyre, të paktën këtë nuk e bënë në formë të identifikuar, kështu që nuk pati ç’ka të riprodhohej në Shqipëri, e dalë nga penda e tyre.

Investimi shtetëror në Shqipëri për albanologjinë, në periudhën e Pasluftës së Dytë Botërore, dora-dorës, solli në një qasje më të dukshme të studiuesve të ndryshëm ndaj botës arvanite, ngjarjeve dhe figurave të saj të shquara. Me një ngritje graduale, që dha frute veçanërisht 30 vjetët e fundit, albanologjia prodhoi studime dhe informacion të vlefshëm edhe për historinë dhe kulturën arvanite. Në 15 vjetët e fundit fenomeni ka qenë mjaft më i dukshëm.
Aktualisht, arvanitët kanë një vend të posaçem në tekstet shkollore të Historisë së Popullit Shqiptar, që përdoren në ciklin e arsimit të ulët e të mesëm, si edhe në leksione të veçanta në ciklin e lartë, që nga viti në vit janë pasuruar me informacione, veçanërisht në sythet ku flitet për emigracionet shqiptare në mesjetë dhe për qëndresën e shqiptarëve të Moresë në shek. XV. Këtë vend ata e kanë siguruar edhe në vepra madhore si Historia e Shqipërisë, në dy vëllime (Tiranë, 1965), me autorë të pjesëve respektive prof. A. Budën dhe prof. S. Pollon dhe në botimin e ri në 4 vëllime të Historisë së Popullit Shqiptar, përkatësisht në vëllimin e parë, botuar në vitin 2002, me autor prof. P. Xhufin, botime këto të Institutit të Historisë së Akademisë së Shkencave.

Informacion konçiz për arvanitët, dhënë në disa artikuj apo zëra të veçantë, është publikuar edhe në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, që u botua në Tiranë nga Akademia e Shkencave në vitin 1985, i cili do të ribotohet së shpejti me një përpunim më cilësor.

Gjithsesi, në tekstet shkollore të sipërpërmendura dhe në Historinë e Popullit Shqiptar, do të ishte dashur të gjendej më shumë vend për rolin e arvanitëve në Revolucionin grek të vitit 1821 dhe në krijimin e Greqisë së Pavarur. Por këtë boshllëk e kanë plotësuar disa monografi të botuara 20 vitet e fundit, të cilat janë mbështetur në një bibliografi mjaft të gjerë. E para, e titulluar “Arvanitët dhe shqiptarët në luftën çlirimtare të popullit grek (shek.XIV – 1829)”, me rreth 228 faqe, u botua në vitin 1985 nga Dhimitër Grillo. Ajo u pasua më 1991 nga monografia “Lufta e popullit grek për pavarësi – kontributi shqiptar” e Koli Xoxit, dhe “Marko Boçari, Fatosi i Misalongjit”, i po këtij autori. Të dy monografitë e para trajtojnë pikërisht rolin e arvanitëve në krijimin e Greqisë së Re, por mjaft informacion për këtë gjen edhe në të tretën. Kurse monografia “Arvanitët” e Irakli Koçollarit, që u botua më 1994, synon të japë një informacion të plotë për boten arvanite, duke trajtuar aspektet kryesore të historisë dhe personaliteteve të shquar të saj në 800 vjetët e fundit.

Studime më të shkurtra dhe artikuj seriozë për probleme të caktuara, i janë prezantuar lexuesve në Shqipëri nga studiuesit e njohur Aleks Buda, Stefanaq Pollo, Kristo Frashëri, Zija Shkodra, Filip Liço, Eqrem Çabej, Stavri Naçi, Petraq Pepo, Zana K. Frashëri (Lito), Pëllumb Xhufi, Zihni Reso, Timo Dilo etj.
Këta studiues, kryesisht potenciale intelektuale të Institutit të Historisë të Akademisë së Shkencave, në vitet 60-80, krahas artikujve të botuar, e trajtuan temën arvanite edhe në Konferenca e simpoziume shkencore, si Konferenca Kombëtare kushtuar Gjergj Kastriotit, Skënderbeut në vitin 1968, Konferenca e Parë dhe Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike, në vitin 1965 dhe në vitin 1969, Konferenca Kombëtare e Studimeve Etnografike, në vitin 1977, ku u ftuan dhe kumtuan për këtë tematikë dhe studiues të huaj si J. Irmscher, R. Stojkov (në bashkëpunim me Th. Kaçorin) etj.
Botimi i korpuseve me dokumente arkivore për mesjetën (shek.X–XV), i organizuar nga Instituti i Historisë i Akademisë së Shkencave, ka qenë një drejtim tjetër i punës së studiuesve në Shqipëri në dekadat e fundit, ku shfaqet informacion edhe për botën arvanite, qoftë edhe indirekt. Po përmendim një cikël vëllimesh si “Dokumente të periudhës bizantine për historinë e Shqipërisë (shek.XII-XV)”, “Burime të zgjedhura për Historinë e Shqipërisë”, “Dokumente të shek.XV për historinë e Shqipërisë”, “Burime tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë, shek.X–XV”, mandej vëllimet për Luftën shqiptaro-turke të shek.XV, (Burimet bizantine dhe burimet osmane) etj., përgatitur nga A. Buda, K. Biçoku, K. Bozhori, F. Liço, I. Zamputi, K. Frashëri, S. Pollo, P. Bogdani, P. Huta, L. Malltezi, S. Pulaha, S. Naçi, Z. Shkodra, P. Thëngjilli etj.

Plotësimit të informacionit të studiuesve, punonjësve të arsimit, si edhe përgjithësisht, lexuesve në Shqipëri, për arvanitët, i ka shërbyer edhe publikimi i studimeve dhe botimeve të tjera të realizuara jashtë Shqipërisë, të shkruara nga shqiptarë ose të huaj. Një vend nderi në këtë kategori ribotimesh zë monografia “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve (vështrim historik-folklorik dhe politik-gjuhësor)” e të mirënjohurit Aristidh Kolja, (Shtëpia Botuese 55, Tiranë, 2002). Shumë me rëndësi është gjithashtu përfshirja në studimin e Zana K. Litos e listës së fshatrave arvanite në Greqi, të përcaktuara e publikuara nga studiuesi i palodhur arbëresh At Antonio Belushi në librin “Kërkime dhe studime për arbëreshët në Greqi” (Antonio Bellusci “Ricerche estudi tra gli Arberori dell`Ellade”, Cosenza, 1994). Natyrisht, shtëpitë botuese duhet të kenë edhe projekte të tjera…

C. Karakteri i studimeve tona për arvanitët

Pas këtij vështrimi të përgjithshëm mbi studimet dhe botimet e realizuara në Shqipëri mbi arvanitët, mund të konkludojmë se raporti midis shkrimeve që trajtojnë tërësisht ose pjesërisht temën arvanite, anon nga e dyta. Po kështu, në raportin midis shkrimeve të mirëfillta shkencore dhe publicistike, apo trajtimit divulgativ të temës arvanite, pesha anon përsëri nga e dyta. Aty këtu nuk kanë munguar edhe artikuj informacioni. Përmendja me pak fjalë e temës arvanite është dhënë ndonjëherë edhe në kontekstin e ndonjë momenti politik.

Përsa i takon destinacionit ku drejtohen studimet dhe botimet e realizuara në Shqipëri për arvanitët, ato, përgjithësisht, kanë synuar publikun shqiptar. Vetëm në raste të veçanta, konferencash a simpoziumesh shkencore ose botimesh të karakterit akademik, destinimi ka qenë për një rreth të ngushtë studiuesish të huaj dhe të interesuarish të tjerë që preferojnë të informohen nga botime të kësaj natyre. Orientimi drejt një publiku më masiv do të kërkonte botimin në gjuhë të huaja të pikëpamjeve të historiografisë shqiptare. Por mungesat që vihen re në këtë drejtim lidhen, përgjithësisht, me mjetet relativisht të pakta materiale, që kanë pasur në dispozicion shkencat albanologjike, gjatë gjithë ekzistencës rreth 90-vjeçare të shtetit shqiptar. Le të shpresojmë se bashkëpunimi i studiuesve shqiptarë, kudo që ndodhen, do të shtojë prodhimin shkencor, por edhe mjetet për publikimin e tij në mënyrën e duhur, brenda e jashtë botës shqiptare.

D. Hapa të tjerë për njohjen dhe respektimin e botës arvanite në Shqipëri

Natyrisht, në ndihmë të shkencës historike, për një publikim masiv të arritjeve të saj, por edhe të arritjeve të degëve të tjera, si letërsisë, arteve etj., ka luajtur e po luan rol media e shkruar, ajo elektronike, fonike dhe vizive. Edhe pse më mungon informacioni i nevojshëm, për të definuar sa e kanë realizuar “detyrën” e vet shtypi i përditshëm, radiot ose televizionet, mendoj se këta sektorë kanë ende për të bërë në drejtimin sasior dhe cilësor të informimit të publikut shqiptar për historinë e vjetër e të re, për kulturën, për ekonominë, për personalitetet etj. etj., të arbërve të Greqisë.
Diçka është bërë edhe në fushën e artit, veçanërisht në pikturë, si dhe në vlerësimin nga autoritetet për figura të caktuara historike (ndonjë mbledhje përkujtimore, dekorim, emërtim rruge etj.), por në ç’raport kanë qenë këto me ato që do të duhej të ishin bërë, është vështirë të përcaktohet pa bërë krahasim me veprimtari të ngjashme. Theksoj me bindje se gjallërimi i punës në të gjithë këto fusha mund të ketë një ndikim të gjerë dhe të menjëhershëm në plotësimin e dijeve të njerëzve të zakonshëm, të çdo niveli arsimor e kulturor.

E. Sa na kanë ndihmuar studimet dhe botimet e derisotme për të njohur botën arvanite?

Bilanci i përgjithshëm i studimeve dhe botimeve në Shqipëri për botën arvanite, sikurse e përmenda më sipër, nuk është shumë, por as edhe pak nuk është. Ndonëse nuk pretendoj për një vrojtim shterues, mund të them se në skedarët e Bibliotekës së Institutit të Historisë së Akademisë së Shkencave në Tiranë, që si institucion i specializuar është biblioteka më e pasur me materiale albanologjike, gjenden 141 skeda bibliografike për historinë dhe kulturën arvanite, të nxjerra nga shtypi dhe nga botime të ndryshme. (Ato janë kryesisht në gjuhën shqipe dhe shpesh trajtojnë në përgjithësi edhe problemin e shqiptarëve të tjerë në Greqi). Për krahasim do të përmend se për arbëreshët e Italisë, në bibliotekën e sipërpërmendur, ka rreth 3 herë më tepër skeda. Natyrisht diferenca lidhet me faktin se arbëreshët e Italisë punuan shumë që të tjerët t`i njihnin dhe nga ana tjetër, kontribuan shumë në Lëvizjen Kombëtare të Rilindjes Shqiptare.

Gjithsesi, angazhimi i studiuesve më të kualifikuar të shkencës shqiptare për trajtimin e historisë dhe kulturës arvanite, sikurse u përmend, ka ndikuar ndjeshëm në njohjen që kemi sot ndaj botës arvanite. Madje, artikujt e tyre cilësorë kanë qenë informacioni i vetëm serioz që ka dalë nga vetë shqiptarët për atë rem të tyre të lashtë, i cili, në rrethana të caktuara, për mjaft kohë, nuk ka pasur mundësi të shkruajë për veten e tij. Por bota arvanite duhet të presë jo vetëm të njihet në Shqipëri, por edhe ta njohë, madje ta shohë realisht Shqipërinë, Kosovën dhe botën tjetër shqiptare në përgjithësi. Unë mendoj se në këtë drejtim ka hapa pozitivë të diktuar nga faktorë të shumtë objektivë e subjektivë.

Me siguri historia dhe kultura arvanitase do të ishin më të njohura, nëse edhe politika nuk do të kishte penguar (kujto marrëdhëniet e acaruara shqiptaro-greke për shumë kohë), nëse do të kapërceheshin koncepte në të dy anët e kufirit Shqipëri-Greqi dhe nëse do të vlerësoheshin drejt personalitete arvanite, si dhe ngjarje ku ata luajtën një rol të rëndësishëm progresiv. Por, gjithashtu kjo do të ndodhte edhe nëse arvanitët do të kishin pasur mundësi të ruanin më mirë, ashtu si arbëreshët e Italisë, krenarinë për origjinën, identitetin, gjuhën dhe kulturën e tyre dhe nëse do të mund të krijonin në Greqi, sikurse vëllezërit e tyre të përtej Jonit e Adriatikut, një lob pro Shqipërisë paqësore, aktualisht edhe pro Kosovës, e më gjerë, në interes të forcimit të marrëdhënieve ndërshtetërore shqiptaro-greke. Kjo, natyrisht, do të shkonte në të mirë të stabilitetit në Ballkan e më gjerë.
Një politikë konstruktive e qarqeve drejtuese të dy shteteve, Shqipërisë e Greqisë, në rrethanat e kaq shumë lidhjeve të vjetra e të reja etnike, historike, ekonomike, kulturore, politike etj., etj., me siguri do të gjallëronte të gjithë ata elementë që mund ta kthenin jugun e Ballkanit në modelin më të mirë, për arritjen në Gadishull të parametrave të kërkuar evropianë të integrimit.

[DYDRINAS]

Te pakten TVSH te pergatise dokumentar nga jeta e popullsise shqiptare, qe jeton prej shekujsh ne Greqi (pa permendur ketu shqiptaret etnike te veriut te Greqise se sotme).
Televizioni grek lejohet te vije dhe te filmoje ku dhe si te doje, cdo aktivitet, cdo feste te minoritetit grek, cdo mbledhje e cdo feste.
Ndersa TVSH-ne kush e pengon qe te pergatise cikle te tere per arvanitet dhe keshtu shqiptaret kudo qe jetojne, te kene mundesine te njohin nga afer gjithcka qe ka te beje me to.
Shteti yne po i le te menjanuar jo vetem arvanitet por dhe arbereshet e Italise.

Ne asnje menyre nuk duhen harruar shqiptaret kudo qe jetojne, sepse ata jemi ne dhe ne jemi ata.

[BARAT]

“Mos kujtoni se mund te zhdukni arvanitet. Greqi pa arvanite, arvanite pa Greqi nuk behet” thonte Aristidh Kolia.

FSHATRAT NË GREQI KU ËSHTË FOLUR DHE FLITET NGA BANORËT GJUHA ARVANITASE

Shkruan:Prof.Arben LLALLA Më 23.03.2007, Tetovë


Një mjegull e zezë më vu në sy, mu sillnin trutë e muar erë gjithë ç’ka Me helm në zemër un erdha në shtëpi si zog i varfër ç’jam pa fole. (vargje arvanite) Të pakët janë njerëzit të cilët dinë zonat në Greqi, që banohen nga popullata që flasin gjuhën arvanitase. Pikërisht ky është qëllimi i këtij studimi historik, të bëjmë të njohur në publikun e gjerë shqiptar fshatrat ku vazhdon të flitet nga banorët e tyre gjuha arvanite deri më sot. Arvanitët i ndeshim në zonat ku tokat ishin pjellore qysh në kohët më të lashta, domethënë aty ku zonat nuk janë baltike, dhe kryesisht arvanitët i ndeshim aty ku ekzistojnë qytetet antike në Greqi. Popullsia arvanitase është e lidhur me qytetet e lashta më shumë se çdo gjë tjetër në ambientin grek. Në këtë studim do të përmendim emrat e shumë fshatrave ku shumica e tyre u janë ndryshuar emrat. Natyrisht, në këtë shkrim nuk do të përmendim të gjithë emrat e fshatrave që është folur dhe flitet gjuha e Arbërit.

Nga kërkimet e studiuesve të ndryshëm arbanë si Antonio Bellushi, Aristidh Kola, Jorgo Miha, Jorgo Maruga, Athanasio Cigo, Kazaqis, Panajotopulos etj. Janë zbuluar se në Greqi gjenden 696, fshatra që ishin dhe janë të banuar edhe sot e kësaj dite nga popullsia me rrënjë shqiptare. Ku ndahen në dy grupe, ata që janë arvanitas vendas që njihen që në kohën antike dhe që nga shekulli 4-13, të cilët janë mbi 550 fshatra. Janë dhe rreth 150 fshatra që banohen nga shqiptarët që grekët i quajnë allvanofonos (shqipfolës) që kanë ardhur në Greqi rreth viteve 1600.Kryesisht fshatrat që janë banuar dhe banohen nga popullsia që flet në vatër gjuhën shqipe ndodhen në zonën e Epirit, disa janë në zonën e Thrakës, Peloponezit, Thesalisë, Livadhiasë. Në ishujt të Korfuzit, Specas, Hidrës, Psaron, Andros, Salaminës, Jo, Thirra (Santorini) etj.

Në vitin 1987, një grup i Komunitetit Europian vizitoi Greqinë nga data 4-10 tetor 1987, për të kryer një studim rreth pranisë së elementit shqiptar dhe ruajtjes së prejardhjes etnike të gjuhës. Udhëtimi u organizua nga Byroja Europiane për Studimet e Gjuhëve pak të përdorura nën mbikqyrjen e Komisionit të Komunitetit Europian. Grupi përbëhej nga studiuesi i njohur arbëresh Urat Antonio Bellushi (itali), Rikardo Alvares, Kolon Anget, Havier Boski, Josepk San Sokasao (të gjithë spanjollë), Onon Falkoma (holandez), Volfgan Jeniges (belg), Robert Martin, Stefan Moal (francez), Kol O’Cinseala (irlandez). Qëllimi ishte që përfaqësuesit europian gjatë vizitës të binin në kontakt me fshatrat që banohen nga njerëz që flasin gjuhën arvanite. Gjatë vizitës përfaqësuesit e Komunitetit Europian u ndeshën me shumë probleme deri dhe në lëndime.

Emrat e fshatrave të më poshtëm janë sjellë ashtu si shqiptohen në gjuhën greke, pa u bërë përkthimi në gjuhën shqipe. Lexuesi mund të vërejë pa vështirësi se shumë nga këto emra të fshatrave kanë rrënjën dhe kuptimin e pastër të gjuhës shqipe, dhe këta emra u kanë rezistuar deri më sot edhe ndryshimeve që kanë sjellë vitet. Në fjalët e shkruara me shkronja të mëdha rrënja dhe kuptimi tregojnë qartë prejardhjen ose kuptimësinë nga gjuha shqipe. Shumë emra të fshatrave përbëhen nga bashkime të fjalës greke me atë shqipe. Ndërsa emrat e fshatrave në kllapa, janë fshatra ku gjuha arvanitase flitet pak dhe po shkon drejt zhdukjes.

1-Qarku i Atikës ka rreth 84 fshatrat ndër to përmendim: Qeratea, Kuvaradhes, Kalivia, Koropi, Kapandhriti, Mazi, SHPATA, LOPËSI, MARATHONA, BUJA, Menidhi, Shpatanxiq, Gramatiko, Kalamos, Markopulo, Markopulu i Orapisë, Moilesi, Malakasa, Kakoshalësi, HALKUÇI, Sikamino, (KUKUVAJNË), Anoljosia, (Katoliosia), Kamatero, HASI, Aspropirgo, (Brahami).

2-Zona e Megarindhos përmendim: Ambelaqia, Elensis, Madra, Magula, Vila, Mazi, KRYEKUQI, Salamina. Kryeqyteti i ishullit të Salaminës Kuluri banohet me arvanitë si dhe qytetet e ishullit Muqi dhe Ambelaqi banohen nga popullsia arvanite. Tasos Karadi shkrimtar arvanitë nga Salaminë në një intervistë për një kanal televizivë shqiptar ka thënë se sot në ishullin e Salaminës ka mbi 40.000 mijë arvanitë.

3-Zona e Egjios ka ishullin Angjistri.

4-Zona e Thivës përmendim fshatrat: Hastia, DOMVRANA, KOKOSHI, Ksironomi, Karadas, Frimokastro, Paleopanagjia, VAJA, Kasnesi, Kaskaveli sot Leondaris, Parapungaj, Kapareli, BALCA, KOKLA, Kleboçari Pirgo, Lutufi, Ambeloshalësi, (Tahi), (Agjio Theodori), Neohori, Darimari, Mustafadhes, Dervenoshalësi, Rapendosa, Kakoniskiri, Kavashala, Stefani, Klideti, SHKURTA, VATHI, (KRIBAÇI), MURIQI, SHKIMETAR, Spaidhes, Latani, KARDHICA, Braci, Koqino, Sirç, Lukisia.

5-Zona e Livadhjas përmendim: Stiri, Kiruaki, Zeriqi, Kukura, Zagara, Mazi, Vrastamites, Kutumula, Luci, Pavlo, Steveniko.

6-Zona e Korinthos përbëhet nga fshatrat: Agjio Theodori, (Lutraqi), BISHA, KLIMENDI, BALCA e madhe, BALCA e Vogël, LOPËSI, Dusha, Kastanja, BIÇA, (KUÇI), Almiri, Katakali, Bashi, BIÇA, (LALOTI), SULI, (Ibrahim Bej), MAÇANI, Galataqi, Rito, Katakali, Sofikon, Karfos, Angjelokastro, Voivoda, ZEMENO, Panariti, Mukli, Vasiliko, Vladusa, Velina, Bozika, Atikia, Kriavrisi, Pala Korinthi, (Asos), Ksiloqerëza, Limohori.

7-Zona e Lokridhës përmendim: Livanadhes, Martino, MALËSINA, Proskina, Pirgos, Mazi, Larina, Surpi, Teologos.

8-Rrethi i Argos përmendim: Berbati, Limnes, (Kuçopodhi), (Varduva), (PRIFTJANI), (Pasha), (Honika), (Bundja),

9-Ishulli i Nafplios përmendim: Maneshi, Ledra, Pulakidha, Merbaka, Plataniti, Heli, Anifi, Dimena, (GJERBËSI), (Kofini), Kamari.

10-Zona e Trisinias; përmendim: (Poros), Valario, METHANA, Vromolimi, Kosona, Agjio Teodori, Megalo Horio, Megalo Potami, Kameni Hora, Ano Fanari, Karaxha, Lesia, Bafi, Ortoliti.

11-Zona e Ermonidos përbëhet pothuajse nga ishujt që historikisht njihen si qëndra të mëdha të banuara nga arvanitët dhe ku dolën heronjtë, kryetarët e parë të shtetit Grek.14 Hidra, (SPECA), FURRNI, Kranidhi, Porto Heli, Ermioni, Sabariza, Iliokastro, Didimi.

12-Mantinias ka Dara.

13-Në Kalavrita është (Lukuria).

14-Për rrethin e Patrës thuhet se përpara dy shekuj banorët flisnin kryesisht gjuhën arvanitase, dhe kishte gra që nuk dinin fare greqisht. Sot gjuha arvanitase është ndihmëse dhe përdoret kryesisht në kuvendet e pleqëve ose kur folësit nuk dëshirojnë të mësojnë të tjerët atë që kuvendojnë midis tyre. (SULI), (MIRA), (Lalikosta), (MIRTIZA), (Franga), (BUKURA), (Verdoni), (HAJKALI), (Krali), (Harbilejka), (Lefkopetra,) (Lalikosta), (Nikoreika), (Kareika), (Franguleika) .

15-Në krahinën e Ilias, gjuha arvanitase ka humbur po thuajse dhe përmendim. (Kumani), (BËNDETI), (Kapelitu), (MALIQI), (Dorisa), (Nemuta), (Miles), (KALOLESHI), (Agjio Ana), (Psari), Kombothekra.

16-Krahina Trifilias permendim: SULIMA, LAPI, RIPËSI, Piça, Hiristohori, Psari, Kuvela, Ano Kopanaqi, Agrilia, Varibopi, Vidhisova, Klesura, DREDHË, SULI, Shirk. Në fshatrat Sulima dhe Lapsi, gjuha arvanitase flitet si gjuhë e dytë. Kurse në fshatrat Ripës, Piça, Kuvela, Agrilia, Psari dhe Hirisohori kryesisht burat e vjetër flasin mirë gjuhën arvanitase.

17-Krahina e Karistias, përmenmdim: KALANË, Baba, Dramësi, VRESTIDHE, PRINJA, Kalamaqi, ZAKARIA, Thimi, Kakogjoni, Koqini, Figja, BASHAJ, DARDANI, (Bezhani), Fokej, Melison, Agjio Dimitri, MBRETI, KRIEZA, LEPURA, LALA, ZERBISHA, VIRA, Koskina, (Marmari), Mesohoria, Nikoleta, Kutumula, Armiropotamos, HANI, Agjio Apotoli, Polipotamos, Alonja, Kisuri, Kapsala, QELA. 18-Ishulli i Andros ka fshatrat: Gavro, Agjio Petro, Ateni, BAÇI, Remata, Katahalos, Arni, BURKOTI, Ano Aprovatu, Kato Aprovatu, GJIDHE, Kato Fellos, Pano Fellos, LIVADHESA, Psoriareza, Galios, AGJINI, Kalamos, Kalivari, Hartes, Ano Varidhi, Kato Varidhi, KUMARI, Kaloqerini, Vitali, Amolohos, Sidhonda.

[BARAT]

KUR SHQIPTARËT KANDIDONIN PËR DEPUTET NË PARLAMENTIN GREK

NË VITIN 1860 - “Një fjalim parazgjedhor në gjuhën shqipe të botuar në gazetën greke ”TO MEΛΛΟΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ“ në vitin 1860”. Shkruan:Prof.Arben LLALLA

Greqia u çlirua nga pushtimi turk me armët e shqiptarëve. Këtë e thonë historianët dhe studiuesit e huaj. Mbas shpalljes së pavarësisë më 1821 Kuvendi popullor i Greqisë përbëhej nga deputetë shqiptar dhe grekë. Me kalimin e viteve nga fillimi i shekullit të XX shqiptarët u “bindën”, se duhet të braktisnin identitetin e tyre kombëtar shqiptar.

Disa herë Greqia është udhëhequr nga Kryetar shteti dhe Kryeministër shqiptar deri edhe në ditët tona. Sot me interes na duken fjalimet parazgjedhore të shekullit të XIX kur shqiptarët kandidonin për deputet në Kuvendit e Greqisë.

Në gazetën greke ”TO MEΛΛΟΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ“ (E ARDHMJA E ATDHEUT) të 29 dhjetori të vitit 1860 është botuar një fjalim parazgjedhor në gjuhën shqipe. Ku kandidati për deputet parashtron shkaqet përse shqiptarët në Greqi duhet të votojnë për atë. Në këtë dokument, bëhet fjalë për një fjalim parazgjedhor në periudhën e mbajtjes së zgjedhjeve në Greqi nga dhjetori i vitit 1860, deri në mars të vitit 1861. Në atë periudhë, sipas dokumenteve historike, mbizotëronte një klimë frikësimi dhe burgimesh politike në Greqi. Zgjedhjet e vitit 1861 në Greqi i fitoi grupimi qeveritar pro mbretit, i kryesuar nga shqiptari Athanas Miauli, i cili u zgjodh Kryeministër i Greqisë në atë kohë.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kryeminstri Athanas Miauli 1815-1867
Athanas Miauli ka lindur në ishullin e Hidrës, më 1815 dhe ishte djali i një shqiptari të lavdishëm Andrea Miaulit. Ai, u rrit pranë babait në det dhe mësoi gjuhën greke nga Filip Joanu. U bë adjutant i mbretit Oton dhe ministër i Marinës në vitin 1855. Kryeministër u zgjodh disa herë që nga viti 1857 e deri në vitin 1862. Vdiq në Paris të Francës në vitin 1867.

Fjalimi parazgjedhor i vitit 1860, është botuar për herë të parë më 29 dhjetor të të njëjtit vitit në gjuhën greke dhe gjuhën shqipe, në faqen e parë të gazetës greke, ”TO MEΛΛΟΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ“ (E ARDHMJA E ATDHEUT). Numri i parë i kësaj gazete politike dhe filologjike e Athinës u botua më 4 nëntor të vitit 1859 me titull ”TO MEΛΛΟΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ“, me kryeredaktor Odisea Jamelon dhe vijoi të botohej me këtë titull deri nga mesi i vitit 1861, dhe numri 161 u titullua “Μελλον της Ελλαδος” (E ardhmja e Greqisë) deri kur u mbyll në vitin 1863.

Zbulimi i këtij dokumenti historik, ka një rëndësi të madhe meqenëse është një nga dëshmitë e pakta të shkrimeve në gjuhën shqipe me shkronja greke në shekullin XIX që ka shpëtuar deri më sot, pasi kërkuesit e shkrimit të gjuhës shqipe, siç e kemi thënë në përgjithësi, janë marrë kryesisht me mbledhjen e këngëve dhe të përrallave gojore të folklorit arvanitas.

Nga teksti i fjalimit parazgjedhor, dalin qartë fakte historike se një pjesë e madhe e popullatës që jetonte në Athinë dhe në rrethinat e saj ishin arvanitas, në shekullin XIX arvanitasit kishin ndikim të madh në zhvillimin e jetës politike në Greqi. Nga teksti parazgjedhor, duket qartë se grupi i politikanëve kundërshtarë të oborrit të mbretit Oton dhe qeveria kryengritëse e përkohshme, që drejtonte Greqinë në vitin 1860 bënte përpjekje të mëdha për të marrë në anën e tyre arvanitasit e Atikisë dhe të Beotisë, njerëz që, nga ajo që kemi mësuar nga historia e asaj kohe, ishin konservatorë, të qëndrueshëm në bindjet e tyre besnikërie ndaj mbretit të atëhershëm, Oton. Përpjekjet për të thithur në anët e tyre, palët bënin edhe publikimin e propagandës parazgjedhore dygjuhëshe, në greqisht dhe në gjuhën shqipe, me synimin që, nga njëra anë të informohet më mirë popullsia arvanitase dhe, nga ana tjetër, ndoshta ta kenë më të lehtë edha ata kandidatë për deputetë që nuk ishin arvanitas, por grekë.

Tekstin po e paraqes ashtu siç është botuar në gazetën “E ARDHMJA E ATDHEUT” në gjuhën shqipe, të shkruar me shkronja greke dhe me disa kombinime për të plotësuar alfabetin e gjuhës shqipe. Gjatë transkriptimit vërejta se shkruesi i fjalimit parazgjedhor të vitit 1860, ka përdorur shumë fjalë greke. Po i njëjti fjalim është botuar në gazetën e kohës edhe në gjuhën greke.

Për qytetarët të katundeve të Athinës

Vëllezër!

Dheu është i lagët akoma nga gjakrat të tatëve edhe vëllezërve tuaj; dëbuam tiranin, fituam lirinë. Është shumë e madhe, pra, vëllazërimi ndaj këtij gjaku të mos jemi të denjë për lirinë. Të gjithë ata syt që ranë në luftë do të na japin nam dhe mallkime. Ne që kemi kushtetutë. Ç’do thotë kushtetutë?

Do thotë që gjithë qytetarët kanë të drejtë të përkujdesen vetëm, të qeverisë mirë atdheu, të mos ketë të rënda taksa, të bëhen të mira ligje, të mos i bëjnë konak, të mos bjerë xhandarin me kërbaç edhe të tjera. Meqenëse që nuk mundin të gjithë qytetarët të mblidhen, sepse janë larg njeri nga tjetri, caktojnë përfaqësues edhe ata quhen deputetë. Ata bëjnë atë që do të bënin qytetarët në mbledhje, edhe çfarë do bëjnë ata është e mirë të bëhet. Nëse kuptuat mirë që po të kujdeseni të caktoni të mirë njerëz ata që do vështrojnë interesin tuaj, njerëz që nuk mund t’i mashtrojë, mos t’i tërheqë nga vetja e tij, do të jeni të lirë si ju do Kushtetuta. Nëse nuk kujdeseni të mendoni mirë vetëm, edhe ndonjë tjetër të kërcënon ty me frikësime e të këtilla, atëherë nuk do të caktoni ashtu përfaqësues atë që doni, do të bëhen deputetë ata që nuk do kujdesen për të mirën tuaj, por për interesat e tyre, edhe pastaj nuk do të jeni të lirë si ju do Kushtetuta. Atëherë i biri i të fortit nuk do të vejë ushtar, por do të përjashtohet për i parritur edhe sakat, edhe i biri i të varfërit do vejë vetëm? Atëherë do vijë patrulla edhe do t’u kërkojë pula, pita edhe do t’u bjerë edhe zverkut; atëherë do të vijë taksidari t’u shesë shtambën edhe do t’u marrë në burg, kurse i forti, le të ketë në borxh mijëra dhrahme* nuk do ta ngasën, edhe të tjera që nuk i dini. Por, nëse caktoni njerëz tuaj që i dinë vuajtjet tuaja edhe një e rrahur e xhandarit, fjala vjen, edhe një e vogël shkelje do të jetë një e madhe fyerje për qytetarin, sepse qytetari atëherë do vejë në të vërtetin përfaqësues të tij edhe nuk do t’i thotë “mos ki merak, do të kujdesem ... çfarë bëhet për një të rrahur ... ashtu ishte koha...”, por do të vejë në Kuvend të thotë edhe deputetët do të thërrasin ministrin të pyesin çfarë u bë do t’i kërkojnë pakënaqësinë edhe do të gjykohet ai që është fajtor, në mos gjykohet, atëherë prishet ministri me Kuvendin, edhe e dini çfarë pëson ministri? Pushohet. Ashtu do të ndreqen punët edhe nuk do të bëhen padrejtësi.

Qytetarë! Një herë në tre vjet u thërret mëma juaj, atdhe, të jepni mendimin tuaj edhe të zgjidhni ata që duan atdhenë, duan lavdinë e atdheut do të zgjidhni ata që do të ruajnë të mirat tuaja, nderin tuaj, në ata do të veni të qani padrejtësitë tuaja edhe të këqijat që pësoni nga pushteti, ata do të mbrojnë të drejtat tuaja.

Doni të shihni sa i madh është e drejta juaj? Vështroni sa të mira premton qeveria që do të bëjë në gjithë bashkitë; premton shkolla, premton gjyqe paqësore, premton ura, ju premton të gjitha të mirat, arën**, të jepni votën tuaj ministrit Simo edhe në kryebashktiakut Skufo, edhe pastaj i harron të gjitha, arën, të dalin deputetë njerëz që nuk dinë nga mot edhe brengat që vuan shpirti juaj nga kalimtarët edhe konduktorët. Ata nuk dinë me ç’punë edhe djersë nxirrni bukën, ju ngarkojnë me të tjera taksa!

Doni të shihni sa vlen e drejta juaj? Vështroni qeverinë për të arritur qëllimin pushon kryebakëtiakët edhe emëron kryebashtjak të tretë zëvendës, dhe ligji thotë që duhet të caktojë i pari zëvendës dërgon të prerin me gërshërë***të Bashkisë edhe të Prefekturës për t’u mashtruar ose t’u frikësojë.

Qytetarë! Kushtetuta thotë që është shkelje ligjore të ndërhyjë me forcat e saj, zgjedhja është e drejta e popullit. E shihni fort mirë Qeveria për interesat e saj ndërhyn, nuk duhet pra të shtini votën në ata që propozon, sepse do t’i keni të njëjtat gjëra.

Vështroni mirë pra, për një është yni Zot! Për vëllazëri! Për gjakun që u derdh për lirinë! Mendimi juaj, vota juaj është liria juaj, është jeta, nderimi edhe përparimi juaj mos e shtini kur të harrini përpara mendohuni mirë, sepse do të shkojë tre vjet mirë i keqi, si do të shtroni ashtu do të fleni.

Dëgjoni edhe fjalët e Krishtit që thotë në vangjel: “Kërkoni edhe do të çoni, bini derës edhe do t’u hapet, pse kush kërkon çon edhe kush pyet i hapet” si t‘u thom.

Marrë nga libri i autorit Arben p. Lalla “GJURMË TË LETËRSISË SË VJETËR TË SHQIPTARËVE TË GREQISE"

GREQI 1860-1889”, botuar maj 2006 në Maqedoni.

[dias10]

Ky i meposhtmi eshte nje dialog i shkurter ne arberisht dhe greqisht. Megjithese eshte dukshem nje shqipe moderne perseri ajo ruan format te vjeter te te foluri ne disa fjale. Psh ne vend te fjales eshte perdoret isht kurse fjala yt ate eshte ne formen dialektore itate:



kurse kostumet arbereshe jane anembane Greqise: