Ēupke, me vjen mire per nje gje, qe ndoshta keshtu kam ngjallur njefare deshire dhe etje per te pare kush ishte Heidegger. Mirepo, duke marre persiper rrezikun qe te shkaktoj ndonje habi te madhe, them se referenca qe ju keni zgjedhur nuk eshte ajo qe duhet. Nuk e njoh autorin e shkrimit me lart, por me duhet te them qe ai bie ndesh me vete deshirat dhe sqarimet e Heidegger per te mos e ngaterruar me ekzistencialistet. Kete e ka perseritur dhe theksuar vazhdimisht sa here e ka patur mundesine. Ai indinjohej kur emri i tij vihej perbri atij te Sartre (perfaqesuesi i ekzistencializmit ateist siē quhet ndryshe), dhe gjithashtu nderhynte shpesh here per te vene ne dukje qe ai nuk ishte nje filozof por nje mendimtar, dhe se ai nuk kishte krijuar apo themeluar asnje rryme filozofike. Ai thoshte qe per te kapur thelbin e filozofise duhet qendruar jashte filozofise, ashtu siē kur duam te kapim thelbin e diēkaje duhet te jemi jashte kesaj diēkaje. Perndryshe ne levizim brenda saj dhe nuk mundemi ta shohim ate nga jashte nen te gjitha kendveshtrimet.Postuar mė parė nga Cupke_pe_Korce
Gjithashtu dhe zgjedhja e fjaleve te Ayer eshte, mendoj une, e pakujdesshme. Prift, kryepontif, jane fjale qe nuk kane bere ndonjehere pjese ne mendimin e Heidegger, keshtu qe ma merr mendja qe ai do te lendohej nga nje fjalor i tille.
Me lejo t'ju sjell disa pasazhe nga Heidegger, shkeputur nga letra (vepra) e tij madhore "Leter mbi humanizmin".
Nė faqen 42 tė Sein und Zeit gjejmė kėtė frazė tė shtypur nė italike : «"Thelbi" i qenies-aty qėndron nė ekzistencėn e saj. » Por kėtu nuk bėhet fjalė pėr njė kundėrvėnie ndėrmjet existentia dhe essentia, sepse kėto dy pėrcaktime metafizike tė Qenies nė pėrgjithėsi, dhe pėr arsyen mė tė fortė raporti i tyre, nuk janė akoma nė ēėshtje. Fraza pėrmban akoma mė pak njė thėnie tė pėrgjithshme mbi qenien-aty, nėse ky emėrtim i behur nė shekullin e XVIII pėr fjalėn « objekt » duhet tė shprehė konceptin metafizik tė realitetit tė reales. Shumė mė tepėr ajo dėshiron tė thotė qė njeriu shpalos thelbin e tij nė tė tillė mėnyrė qė ai ėshtė « aty-ja », dmth kthjellimi i Qenies. Kjo « qenie » e aty-sė, dhe ajo vetėm, pėrmban trajtėn themelore tė ek-sistencės, dmth tė in-stancės ekstatike nė tė vėrtetėn e Qenies. Thelbi ekstatik i njeriut prehet nė ek-sistencėn, e cila mbetet e dalluar nga existentia e menduar nga kėndvėshtrimi metafizik.
Kurse pasazhi qe vjen me poshte eshte per nje ēeshtje tjeter, asaj te frazes "Njeriu eshte kafshe racionale", dhe per ate se ē'eshte gjuha.
Kėtė existentia, filozofia e Mesjetės e sheh si actualitas. Kant e pėrfytyron atė si realitetin nė kuptimin e objektivitetit tė eksperiencės. Hegel e pėrcakton atė si ideja e subjektivitetit absolut i cili eshte i vetedijshem, Nietzsche e mendon si rikthimi i pėrjetshėm i identikes. Nė lidhje me tė diturit nėse kjo existentia, nė interpretimet e saj si realitet interpretime tė cilat ndryshojnė veēse nė pamje tė parė , mjafton pėr tė menduar le tė qe kjo dhe qenien e gurit, apo madje jetėn, si qenie bimėsh apo kafshėsh, ne do ta lėmė kėtė ēėshtje pezull. Mbetet qė qeniet e gjalla janė ēka ato janė pa qė megjithatė, nisur nga qenia e tyre si e tillė, u mbajtur nė tė vėrtetėn e Qenies, as ruajtur nė kėtė gjendje atė ēka bėn qė qenia e tyre shpalos thelbin e saj. Ndėr tė gjitha qėniet qė janė, qenia e gjallė ėshtė ndoshta pėr ne mė e vėshtira pėr tu menduar, sepse nėse ajo ėshtė, nė njėfarė mėnyre, i afėrti ynė mė i afėrt, ajo ėshtė nė tė njėjtėn kohė e ndarė nga njė humnerė nga thelbi ynė ek-sistues. Pėrkundrazi, do tė mundej pėr tu dukur qė thelbi i hyjnores tė na qe mė i afėrt sesa ky realitet i padepėrtueshėm i qenieve tė gjalla; unė kuptoj kėtu : mė i afėrt sipas njė distance thelbėsore, e cila ėshtė sidoqoftė e tillė si distancė mė familjare ndaj thelbit tonė ek-sistues sesa ngjashmėria trupore me kafshėn, me natyrė tė pahulumtueshme, mezi e imagjinueshme. Refleksione tė tilla hedhin njė dritė tė ēuditshme mbi mėnyrėn e rėndomtė, dhe nga vetė kėtej gjithmonė tė nxituar, pėr ta karakterizuar njeriun si kafshė racionale. Nėse bimėt dhe kafshėt janė tė privuara nga gjuha, kjo ėshtė sepse ato janė tė burgosura secila nė universin e tyre rrethues, pa qenė kurrė lirisht tė vendosura nė kthjellimin e Qenies. Mirėpo vetėm ky kthjellim ėshtė « botė». Por nėse ato janė tė pezulluar pa botė nė universin e tyre rrethues, kjo nuk ėshtė ngaqė atyre u ėshtė refuzuar gjuha. Nė kėtė fjalė «univers rrethues » pėrqėndrohet shumė mė tepėr tėrė enigma e gjallesės. Gjuha, nė thelbin e saj, nuk ėshtė pėr njė organizėm pėr tu jashtėzuar, jo mė tepėr sesa shprehja e njė qenie tė gjallė. Nuk do tė ishte kurrė e mundur, pėr kėtė arsye, pėr ta menduar atė nė njė mėnyrė konforme ndaj thelbit tė saj, duke u nisur nga vlera e saj si shenjė, as madje ndoshta nga vlera e saj si domethėnie. Gjuha ėshtė ardhja njėkohėsisht kthjelluese dhe errėsuese e vetė Qenies.
Dhe ja ku ai del krejt tjeter nga Sartre :
Kėshtu ėshtė qėllimisht kjo qė fraza e Sein und Zeit (f. 42) e cituar mė lart mbart kėtė fjalė « thelb » ndėrmjet thonjėzave. Nga kėtej tregohet qė thelbi nuk pėrcaktohet mė tani e tutje, as nisur nga esse essentiae, as nisur nga esse existentiae, por nisur nga karakteri ek-statik i qenies-aty . I tillė si ek-sistues, njeriu merr pėrsipėr qenien-e-aty -sė, ndėrsa pėr «merakun » ai merr aty-nė si kthjellimi i Qenies. Por kjo qenie-e-aty-sė shpalos ajo vetė thelbin e saj si ajo qė ėshtė « e hedhur ». Ajo shpalos thelbin e saj nė projektimin e Qenies, kjo Qenie fati i sė cilės ėshtė pėr tė destinuar.
Por mbėrthimi mė i keq do tė ishte tė dashurit pėr tė shpjeguar kėtė parashtrim mbi thelbin ek-sistues tė njeriut njėlloj sikur ky parashtrim tė ishte pėrkthimi i shekullarizuar dhe i aplikuar ndaj njeriut i njė mendimi tė teologjisė sė krishterė mbi Zotin ( Deus est suum esse ); sepse ek-sistenca nuk ėshtė mė tepėr realizimi i njė thelbi, sesa ajo nuk prodhon e as nuk shtron ajo vetė kategorinė e thelbit. Tė kuptosh « projektin » pėr tė cilin ėshtė ēėshtja nė Sein und Zeit, si akti i tė shtruarit nė njė pėrfytyrim, kjo ėshtė ta konsiderosh atė si njė realizim tė subjektivitetit, dhe aspak ta mendosh atė siē vetėm mund tė jetė e menduar « nxėnia e Qenies » nė sferėn e « analitikės ekzistenciale » tė « qenies-tek-bota », dmth si relacioni ekstatik ndaj kthjellimit tė Qenies.[...]
[...]Sartre, pėrkundrazi, e formulon kėshtu principin e ekzistencializmit : ekzistenca paraprin thelbin. Ai e merr kėtu existentia-n, dhe essentia-n nė kuptimin e metafizikės qė thotė qysh nga Platoni se essentia paraprin existentia-n. Sartre pėrmbys kėtė parashtrim. Por pėrmbysja e njė parashtrimi metafizik mbetet njė parashtrim metafizik. Si i tillė, ky parashtrim ngulmon me metafizikėn nė harresėn e sė vėrtetės sė Qenies.[...]
[...]Principi i parė i Sartre sipas tė cilit existentia paraprin essentia-n justifikon nė fakt emėrtimin « ekzistencializėm » qė i jepet kėsaj filozofie. Por principi i parė i «ekzistencializmit » nuk ka asgjė tė pėrbashkėt me frazėn e Sein und Zeit, pa folur mbi faktin qė, nė Sein und Zeit, njė parashtrim mbi raportin essentia-existentia nuk mundet absolutisht akoma pėr tė qenė formuluar, pasiqė nė kėtė libėr bėhet fjalė vetėm pėr tė pėrgatitur terrenin para-prak.
Ja nje pasazh i shkurter mbi Qenien :
Qysh pra Qenia vihet nė lidhje me ek-sistencėn, nėse sidoqoftė na ėshtė e lejuar pėr ti shtruar vetes njė pyetje tė tillė ? Qenia vetė ėshtė raporti , si e tillė qė Ajo sjell tek vetja ek-sistencėn nė thelbin e saj ekzistencial, dmth ekstatik, dhe e ēon atė tek vetja si ajo qė, nė gjirin e qėnies, ėshtė vendi ku rri e vėrteta e Qenies. Ėshtė sepse njeriu, si ek-sistues, mbėrrin pėr tu mbajtur nė kėtė raport nė tė cilin Qenia destinohet ajo vetė, duke e mbėshtetur atė ekstatikisht, dmth duke e marrur atė pėrsipėr nė merakun, kjo qė ai nuk njeh mirė sė pari mė tė afėrtėn dhe mbėshtetet tek ajo qė vjen mė pas. Ai beson madje qė kėtu ėshtė mė e afėrta. Por mė e afėrt sesa mė e afėrta dhe nė tė njėjtėn kohė mė e largėt pėr mendimin e rėndomtė sesa mė e largėta e tij ėshtė vetė afėrsia : e vėrteta e Qenies.
Disa shpjegime termash :
qenie-e-aty-sė - perkthen gjermanishten Das Da-sein. Ky pėrkthim ėshtė i domosdoshėm, nėse duam pėr tė sjellur saktėsisht mendimin e Heideggerit. Kjo na ka qenė kėrkuar nga vetė filozofi i cili ia kishte sugjeruar atė tashmė Jean Beaufret-sė, nė letrėn e riprodhuar nė fund tė kėtij teksti. Tė pėrkthesh thjesht das Da-sein me : qenia-aty, kjo ėshtė tė rrezikosh pėr ta interpretuar kėtė ekzistencial nė kuptimin e fakticitetit sartrian. Njeriu nuk ėshtė kjo qėnie qė ėshtė « aty », dmth i hedhur nė rastėsinė e njė ekzistence tė dhėnė. Ai ėshtė «aty-ja» e Qenies, ai qė i lejon Qenies pėr tė qenė aty, pėr tu zbuluar kėtu dhe tani.
Ekzistencė (Existenz) : Ekzistenca ėshtė mėnyra e tė qenurit e veēantė ndaj Dasein-it. Gjėrat apo Zoti « janė », por ato nuk ekzistojnė. Ēfarėdo qė ai tė jetė, Dasein-i ėshtė i tillė nė mėnyrėn e ekzistencės, dmth qė ai ka pėr ta qenė atė, pėr ta mbėshtetur atė si njė tė mundshme tė vetes sė tij.
Ekzistenciel (Ekzistenziell) : Ekzistues, Dasein-i ėshtė nė synim tė vetvetes, duhet tė marrė nė dorė atė se kush ai ėshtė. Kjo ėshtė ēėshtja e tij ekzistenciele.
Ekzistencial (Existenzial) : Tė bėsh ontologjinė e kėsaj qėnie qė ekziston, Dasein-it, kjo ėshtė tė nxjerrėsh struktura a priori tė qenies sė tij, ekzistencės, dmth tė nxjerrėsh ekzistencialė. Tė kuptuarit, dispozicioni, etj., janė ekzistencialė(Shėnim i pėrkthimit shqip, U. N.)
Ekstazė : nga greqishtja ekstasis veprim i tė qenurit jashtė vetes . Pėr ta dalluar nga kuptimi i rėndomtė nė sferėn e kėnaqėsisė epshore, ne shkruajmė ekstatik dhe jo ekstazor. (Shėnim i pėrkthimit shqip, U. N.)
Gjithashtu dhe nje dallim tejet i rendesishem per te kuptuar Heideggerin : dallimi ndermjet qėnie dhe qenie : qėnie - eshte diēka qe eshte, kurse qenie eshte te qenurit e kesaj diēkaje. Psh, une jam nje qėnie (dmth jam) dhe per kete arsye kam nje qenie (nje te qenur). Perkthimet filozofike ne shqip, me sa kam pare, jane krejt te ēoroditura dhe te pakuptueshme per faktin e thjeshte qe ato i emertojne keto te dyja me te njejtin emer : qenie. Dhe te studiosh filozofine e Heidegger duke perdorur te njejtin emertim per dy gjera katerciperisht te ndryshme, kjo eshte te hysh dhe te dalesh nga Heidegger pa kuptuar as dhe nje rresht te vetem.
Ēupke, me fal per shkrimin e gjate dhe stergjate bile, por mendova qe ndoshta mund te te tundoje te vizitosh disa autore te tjere ne lidhje me Heidegger, dhe ekskluzivisht autore gjermane ose franceze. Kjo per arsyen e thjeshte qe Heidegger ka bere shume kujdes qe filozofia e tij te kuptohet vetem ne keto dy vende qe siē e dime te gjithe, kane kulturen filozofike (metafizike sidoqofte) me te plote dhe me te zhvilluar.
Ju pershendes dhe gjithe te mirat.
Krijoni Kontakt