Historia E Perhapjes Se Islamit Ne Bote

[ORIONI]

PËRHAPJA E ISLAMIT NË MESIN E MONGOLËVE DHE TATARËVE

Përshkrimi i pushtimeve mongole

Në historinë e vet islami nuk ka përjetuar katastrofë dhe terror më të madh se pushtimet mongole. Sikur orteqet e barës nga malet e larta u sulen hardhitë e Xhingis-kanit në qendrat e kulturës dhe civilizimit islam. Pas vetes kanë lënë shkretirë dhe gërmadha në vendet ku dikur kanë qenë pallatet e dinastive sunduese, të rrethuara me kopshtet e pasura dhe fushat e gjelbëra. Kur ushtria mongole e lëshoi qytetin Herat, dyzet banarë të saj kanë dalë nga strehimaret e veta dhe me koka të përulura kanë filluar të qajnë mbi gërmadhat e qytetit të vet. Ka qenë kjo një pjesë prej rreth 100.000 banorëve të këtij qyteti. Në qytetin Buhari, që ka qenë i njohur me njerëz të ditur e të devotshëm, Mongolët i kanë shndërruar xhamitë në shtalla për kuajt e vet. Kur’anët i kanë shqyer dhe i kanë vënë nën kafshët e veta kalëruese. Një pjesë të popullësisë, që i është shmangur masakrës, e kanë marrë në robëri, deri sa qyteti u është shndërruar në hi, të cilin era e ka shpërndarë. Fatin e ngjashëm e kanë pasur edhe Semerkandi, Belhi dhe shumë qytete tjera të Azisë qendrore të cilët më herët kanë qenë krenari të civilizimit islam, vende të njerëzve të dashur të Zotit - evlijave dhe qendra të diturisë. Këtë fat e ka përjetuar edhe Bagdadi, i cili shumë shekuj ka qenë kryeqendër e dinastisë abasite. Kronistëve muslimanë nga të gjitha tmerret lëkura u tërqethet dhe tmerrohen kur përmenden sulmet mongole në vendet islame. Kjo pikërisht i ndodh Ibn Ethirit kur i përshkruan sulmet e Mongolëve dhe thotë:*) “Gjatë kohë kam ngurruar ta përmendi këtë ndodhi për shkak të madhërisë së tij dhe neverisë sime nga përkujtimi në të. Ja, me mundim dhe padëshirë po i qasem kësaj pune. Kush e ka lehtë të shkruaj për grahmën e vdekjes së islamit dhe uslimanëve? Kush mundet lehtë gjithë këtë ta shkruaj? Çfarë fati sikur të mos më kishte lindur nëna. Oh, sikur të kisha vdekur para kësaj dhe të kisha ra plotësisht në haresë.1) Shumë miqë më kanë shtyrë që këtë ta shëngë, e unë qëndroja. E pastaj ka parë se është e padobishme ta lëshë këtë dhe prandaj them: Ky veprim përfshinë ndodhi të tmerrshme dhe fatkeqësi të madhe, të
194
cilën sipas ngjashmërisë nuk e dijnë ditët dhe netët. Këtë e kanë ndier muslimanët më tepër nga popujt tjerë. Sikur dikush të thoshte se prej krijimit të njeriut - Ademit prej All-llahut deri sot bota nuk ka përjetuar fatkeqësi të ngjashme, do ta thoja të vërtetën. Historia nuk ka shënuar diç që do t’i ishte e afërt ose e ngjashme. Më së shumti që përmendet janë ndodhitë të lidhura për masakrën e Benu Israilëve (Izraelitëve) dhe rrënimin e Jerusalemit, që e ka kryer Nabukodonosor. Por, ç’është Jerusalei në krahasim me atë që këta të mallkuar kanë rrënuar në krahinat ku çdo qytet ka qenë shumëfishë më i madh se Jerusalemi? Ç’janë Benu Israilët (Izraelitët) në krahasim me ata që i kanë mbytur? Vetëm popullata e një qyteti është më e madhe nga Benu Israilët. Të shpresojmë se bota asnjëherë më nuk do të përjetojë katastrofën siç është kjo.”2)










-----------
Konkurrenca e religjioneve të ndryshme në përvetësimin e miqësisë së Mongolëve


Nuk ka pasur tjetër pos që islami sërish të ngritet nën gërmadhat e fuqisë dhe lavdisë së vet të dikurshme dhe që me ndihmën e misionarëve të vet (dua’tëve) t’i bind këta pushtues barbarë që ta përqafojnë. Merita për këtë qëndron në angazhimin e misionarëve muslimanë të cilët kanë qenë të shtrënguar me kokëçarje të ndryshme, prej të cilave më e madhja ka qenë kundërvënia konkurrentëve të fuqishëm, misionarëve të feve tjera në këtë fushë. Të rrallë janë pa dyshi mpamjet e tilla të çuditshme në historinë e botës siç është lufta që është zhvilluar ndërmjet budizmit, krishterizmit dhe islamit. Çdo religjion i ka konkurruar tjetrit në tërheqjen e zemrave të këtyre pushtuesve të vrazhdë të cilët me këmbët e tyre i kanë shkelë qafat e pjesëtarëve të të gjitha këtyre religjioneve të mëdha. Këto religjione kanë pasur propaganduesit dhe misionarët e vet në të gjitha vendet dhe krahinat. Para se t’i qasemi pasqyrimit të lajmeve të këtij konflikti, por edhe që ta kuptojmë më mirë, e gjejmë të arsyeshme që shkurt ta hedhim një shikim mnë katër pjesët të imperatorisë mongole të ndarë katër bijëve të Xhingis-kanit pas vdekjes së tij.
195
E trashëgoi djali i tretë Ogutay*) si kagan (kani suprem). Atij i takoi pjesa lindore e imperatorisë, të cilës, më vonë, Kubilaji ia ka bashkangjitur edhe tërë Kinën. Me pjesën e mesme të Mbretërisë ka dominuar djali i dytë, Xhagataj, Batuni, i biri i djalit ë të vjetër Dzugjit, ka sunduar me viset perëndimore si kani i hardhive të Arta. Djali i katërt Tuluj ka sunduar me Persinë, të cilën Hulagu, themeluesi i dinastisë së Ilhanive në këto treva, ia ka bashkuar pjesën më të madhe të Azisë së Vogël. Shamanizmi ka qenë besim primitiv i Mongolëve. Përveç pranimit të hyjit (Zotit) suprem të fuqishëm, megjithatë në lutje nuk i janë drejtuar Atij por disa zotërave të shalitur. Sidomos këtë e kanë bërë ndaj hyjnive të të keqes. Atyre u kanë bërë edhe fli. Kanë konsideruar se këto hyjni kanë fuqi të madhe për shqetësim. Kanë besuar edhe në kalimin e shpirtërave të gjyshërve në pasardhës dhe se ata kanë ndikim në jetën e tyre. Që ta harmonizojnë fuqinë e qiejve dhe botës së ulët, iu drejtoheshin priftërve Samanëve, fallxhorëve dhe mjekëve. Kanë konsideruar se këta kanë ndikim të fshehtë dhe fuqi çudibërëse në të vdekurit dhe në shpirtërat e tyre. Së këndejmi religjioni i tyre edhe nuk ka mund të llogarisë në atë se gjatë do t’u kundërvihet orvatjeve të feve të simpatizuesve dhe ndihmuesve të shumtë të asaj teologjie sistematike, që posedon tërë fuqinë e bindjes, argumentet racionale dhe institucionet e organizuara të mësuesve fetarë dhe propaganduesve. Duke u gjendur në kontakt me popujt e mësimeve më të larta religjioze, Mongolët kanë rënë nën ndikimin e tyre kulturor dhe shkallërisht kanë dalë nga barbaria e vet. Ka ndodhur që në mesin e popujve që janë përzier me Mongolet, pas pushtimeve të tyre, ka qenë numër i madh budistësh, të krishterësh dhe muslimanë. Besimtarët ekëtyre tre religjioneve misionariste kanë garuar në konvertimin e pushtuesëve në fenë e tyre. Pasi që u qetësua shtërngata, dhe pasi kanë lënë rrënimet, me çka janë shquar pushtimet e tyre, Mongolët shamanistë në mënyrë tolerante kanë vepruar me pjesëtarët e religjioneve tjera. Klerikët dhe misionarët e tyre i kanë liruar nga tatimi dhe u kanë dhënë lirinë e plotë në kryerjen e liturgjive të tyre fetare. Në kohën e Xhingis-kanit (1206-1227) klerikët budistë kanë zhvilluar diskutime fetare me klerikët shamanë në praninë e tij.
196
Në pallatet e Mangu-kanit (1248-1257) dhe Kublaj-kanit (1257-1294)3) mbrojtjen e kanë gëzuar klerikët budistë e të krishterë dhe imamët muslimanë. Në kohën e sunduesit të fundit mongol në Kinë në mesin e Mongolëve kanë mund të shihen rezultatet e ndikimit të budizmit, të përhapur rreth tyre. Qysh në shekullin e XIV besimi budistik gati krejtësisht ka sunduar me shpirtërat e Mongolëve.4) Meritë e madhe në këtë konvertizëm u takon lamave nga Tibeti. Deri më sot populli Mongolisë i takon kësaj feje, sikur edhe Kalnukët, të cilët janë shpërngulur në Rusi në shek. XVII. Deri sa budizmi i ka krijuar vetes vend të rëndësishëm në pjesën lindore të imperatorisë mongoliane, deri atëherë, në fillim, nuk ka qenë aspak ndikimi më i vogël i kishës së krishterë dhe shpresa dhe dëshira e njerëzve të saj në konvertimin e Mongolëve në fenë e saj. Misionarët nestorian kanë përcjellur mësimin e krishterë në shekullin e VII nga perëndimi në lindje, prej Azisë deri në Kinën veriore. Grupacionet e tyre të shpërndara kanë qenë në ato vise deri në shekullin e XIII. Disa historianë supozojnë se kleriku Jovani, për emrin e të cilit janë të lidhura shumë legjenda nga mesjeta, ka qenë epror i fisit Karait, Tatarëve të krishterë, fisit që ka jetuar në jug të liqenit të BAjkalit. Kur e ka pushtuar këtë fis, Xhingis - kani është martuar me vajzën e eprorit të tyre të atëhershëm, kurse nga familja e njëjtë është martuar edhe i biri i tij Ogataji. i biri i Ogatajit Kujki, i cili nuk ishte i krishterë, ka treguar mjaft simpati ndaj këtij religjioni, të cilit i kanë takuar shefi i qeverisë së tij dhe një sekretar. Simpatinë e tij të lartë në pallat e kanë gëzuar klerikët nestarianë, kurse në kohën e njëjtë ka pranuar edhe deputacionin e papë Inoqentit IV.5) Këto forca të krishtera nga lindja dhe perëndimi kanë pritur ndihmën e Mongolëve në luftë kundër muslimanëve. Hajtoni, sunduesi i krishterë i Armenisë, ka qenë faktori ndihmues në përvetësimin e Mongu-kanit (1248-1257) që ta dërgojë ekspeditën ushtarake që e ka rrënuar Bagdadin nën komandimin e Hulagos.6) (1256-1265).
197
Gruaja e tij e krishterë ka pasur mjaft ndikim në atë që ky të tregojë mjaft simpati ndaj të krishterëve, veçon ndaj nestorianëve. Shumë Mongolë që i kanë pushtuar vendet e Armenisë dhe Khurxhisë e kanë pranuar krishterizmin dhe kanë qenë të kryquar nga ana e e të krishterëve të kësaj ane.7) Tregime të pabesueshme e të çuditshme janë lindur për madhërinë dhe fuqinë e popë jovanit, që e kanë ndezur imagjinatën e Evropës mesjetare, që ka krijuar bindjen se Mongolët kanë qenë të krishterë. Bindjen e këtillë e kanë forcuar dhe lajmet e rrejshme që kanë depërtuar në Evropë për konvertimit e disa princave mongolë në krishterizëm dhe për lojalitetin e tyre kësaj feje dhe ndihmës çështjes së saj. Nën ndikimin e këtyre tregimeve Shën Lluji ka dërguar Viliamin nga Rubruki (William of Rubruck) si ambasador të vetin kanit suprem (kaganit) që ta përkrahë në përpjekjen e tij që ta përhapë krishterizmin. Së shpejti doli në dritë se të gjitha këto lajmeve kanë qenë pa bazë, ndonëse Viliami nga Rubruku ka konstatuar se krishterizmi është toleruar në pallatin e Mangu-kanit dhe se pranimi i kësaj feje nga ana e një pakice të Mongolëve ka krijuar, te disa klerikë të krishterë, shpresën në përhapjen e mëtejme të kësaj feje. Paraqitja dhe futja e mospajtimeve teologjike të Latinëve (katolikëve), Grekëve (ortodoksëve), nestorianëve dhe Armenëve dhe në llogarin mongol, ka zvogëluar shpresën në suksesin më të madh se sa që deri atëherë është arritur. Mosekzistimi i unitetit dhe pajtimit në mesin e misionarëve të krishterë ka shkaktuar sukses të dobët të punës së tyre ndër Mongolët. Deri sa këto sekte të krishtera ndërmjet veti janë pajtuar, deri atëherë budizmi dhe islami janë forcuar në vendet mongole. Kërkesat kryelarta të papës romak dhe ndihmtarëve të tij ndaj pushtuesve të gjysmës së botës kanë shkaktuar ndërrimin e simpatisë së parë ndaj misionarëve të tij. Por që veprimi rommako-katolik misionarist të tërhiqet, ka pasur edhe shkaqe tejra.8) Sa u përket nestorianëve, të cilët këtu u paraqitën të parët, kanë ra në nivel të atillë të padijes, degjenerimit dhe apatisë sa nuk kanë mundur tij shfrytëzojnë rrethanat e favorshme. Për nestorianët në Kinë Viliam Rubruku thotëë9) se kanë qenë injorantë të mëdhenj. Nuk kanë kuptuar as librin e lutjeve të tyre të
198
shkruar në gjuhën sirjane. Ai i fajëson për dehje, poligami dhe lakmi duke bërë krahasim objektiv ndërmjet jetës së tyre dhe jetës së klerikëve budistë. Peshkopi i tyre i vizitonte shumë rrallë, njëherë madje në pesëdhjetë vjet. Kur ndodhte kjo, atëherë i radhiste të gjithë fëmijët mashkuj, e madje edhe ata në djepë. Priftërinjt kanë tregtuar me pozitat fetare duke bërë qarkullim në llogari të liturgjive fetare të kishës, duke e lënë pjesën më të madhe të parave për veti që është grumbulluar për propagandën fetare.10) Në pjesit perëndimore të imperatorisë perëndimore, ku të krisherët nga kjo forcë në ngritje kanë pritur që t’i ndihmojë në luftërat që i kanë zhvilluar kundër muslimanëve dhe t’ju sigurojë dominimin e Tokës së Shenjtë, ndërmjet të krishterëve dhe Mongolëve ilhanist në Iran ka ekzistuar aleanca e kohës të shkurtër, sepse fitoret të cilat Zahir Bajbarosi, sulltani memelukas i Egjiptit (1266-1277), dhe aleanca e tij me Baraka-kanom (1256-1266)*) i kanë detyruar Ilhanitët që më tepër t’u kthehen intereseve vetjake. Autoriteti i të krishterëve dhe emrat e tyre në Azinë perëndimore ka rënë edhe për shkak të ekscesit qi të krishterët e Damaskut dhe të disa qyteteve tjera të Sirisë i kanë bërë për një kohë të shkurtër deri sa e kanë gëzuar simpatinë e Mongolëve nga Persia.11)









-------------------

Pengesat në rrugën e Islamit


Në konfliktin ndërmjet Mongolëve dhe muslimanëve në Siri pjesëtarët e të dy këtyre feve kanë treguar shumë egërsi. Mund të merret një shembull nga gjysma e shekullit XIII që e shtronë El-Xhuzxhani. Ai pohon se në Delhi ka dëgjuar tregimin nga njëfarë Sejjid Eshrefuddini që ka ardhur nga Semerkandi. “Sejjidi i respektuar rrëfen se në Semerkand ndonjë i krishterë ka kaluar në islam. Muslimanët e devotshëm të qytetit i kanë kushtuar kujdes dhe respekt dhe e kanë dhuruar me pasuri. Në ndërkohë në Semerkand ka arritur nga kina një i pafe autoritativ dhe ndikues Mongol, që ka ushqyer simpati ndaj krishterizmit. Të krishterët e qytetit kanë ardhur tek ai dhe i janë ankuar me fjalët: “Muslimanët i trimërojnë fëmijët tonë në lëshimin e krishterizmit dhe shërbimin Jezusit - paqa qoftë me të - dhe i nxisin në
199
pranimin e fesë së Mustafait (të zgjedhurit, Muhammedit a.s., vër N. I.) - paqa e bekimi qoftë me të. Nëse këto dyer nuk mbyllen para muslimanëve, të gjithë fëmijët do të na lëshojnë krishterizmin. Me autoritetin dhe sundimin e vet e zgjodhi problemin tonë.” Mongoli urdhëroi që t’i sillet djaloshi që është bërë musliman. U orvaten ta bindin me fjalë të bukura dhe me pasuri që të heq dorë nga feja e re, por ai refuzoi ta bëjë këtë sikur që refuzoi edhe që nga zerma dhe shpirti i vet ta heqë ruhon e ri, besimin islam. Sunduesi i Mongolëve u sulë mbi djaloshin dhe filloi të fletë për denimin e rreptë. Mbi djaloshin, që nuk dëshiroi ta lëshojë fenë për shkak të dashurisë së zjarrtë për islamin, ka kryer shumë denime dhe ashpërsi të ndryshme. Goditjet e dorës së këtij pabesimtari kryeneq nuk kanë mundur nga djaloshi ta nxjerrin kafshatën e ëmbël të islamit. Kur djaloshi ka mbetur i fortë në fenë e vërtetë duke mos i dhënë rëndësi premtimit dhe kërcënimit që vinte nga kjo shoqëri e çoroditur, Mongoli i mallkuar ka urdhëruar që ndaj djaloshit të ekzekutohet denimi me vdekje botërisht. Djaloshi e lëshoi këtë botë në lumturinë e fesë - Zoti e shpërbleftë me bollëk. Ky ka qenë shkaku i pikëllimit dhe frikës së muslimanëve të Semerkandit. Është ngritur peticioni me dëshmimin e krerëve dhe muslimanëve autoritativ të Semerkandit dhe me te erdhën në llogarin ushtarak të Barako-kanit. Kemi dalë dhe ia kemi përshkruar sjelljet dhe moralin e të krishterëve që jetojnë në atë qytet. Dashuria e zjarrtë ndaj islamit ka krijuar në mendjet e këtij monarku ndjenjën se kjo është pa dyshi mfeja dieale. Mbrojtja e të vërtetës i është berë motivacion i fuqishëm. Pas disa ditësh Barako-kani i ka dhënë nderin Sejjidit dhe ia ka caktuar një grup Turqish dhe personalitetesh të besueshme në mesin e muslimanëve duke iu urdhëruar që t’i mbysin të krishterët që kanë marrë pjesë në krimin e përmendur dhe që t’i dërgojnë në skëterrë. Kur iu është dhënë ky urdhër, e kanë fshehur, deri sa kjo grup e pafatshme nuk u tubua në kishë. Atëherë i kanë kapur dhe i kanë mbytur deri në një, duke i përgatitur për skëterrë, kurse kishën sërish e kanë shndërruar në gërmadha.”12) Duket se fuqia konkurrente e islamit në fillim të sundimit mongol në krahasim me forcat e fuqishme të budizmit dhe krishterizmit kanë qenë e pashpresë dhe e dobët.
200
Muslimanët kanë përsuar shumë më tepë rnga pasojat tjera të invadimeve mongole. Shumica e qyteteve që deri në atë kohë kanë qenë qendër e fuqisë fetare, Kabe e shkencës së islamit në kontinentin aziatik, janë bërë gërmadha të rëndomta. Juristët islamë, teologët dhe të devotshmit ose janë mbytur ose janë bërë robër.13) Ka pasur në mesin e udhëheqësve mongolë - të cilët rëndom kanë qenë të njohur sipas tolerancës ndaj të gjitha feve - asosh që veçan kanë treguar durim ndaj islamit. Xhingis-kani ka urdhëruar që të mbytet çdokush kush therë kafshët sipas dispozitave islame. Drejtimin e njëjtë e ka ndjekur edhe Kubilaji. Ia ka caktuar shpërblimin secilit kush dëfton në atë kush therrë në mënyrën islame. Plotë shtatë vjet tmerrësisht i ka persekutuar muslimanët. Shumë varfanjakë kanë arritur pasuri gjatë zbatimit të këtij ligji, kurse robërit janë liruar duke i akuzuar zotërinjt e vet për therjen e këtillë të kafshëve.14) Persekutimin dhe torturën më të madhe muslimanët e kanë përjetuar gjatë kohës së sundimit të Kujukut (1246-1248) i cili sundimin e brendshëm ia ka lëshuar dy ministrave të vet të krishterë, kurse pallatin e ka pasur përplotë me priftër të krishterë.15) Historiani bashkëkohor El-XHuzxhani jep pasqyrën vijuese të tretmanit dhe sjelljes me një jurist islam në pallatin e Kujukut. “Personii besueshëm transmeton se Kujuki ka qenë vazhdimisht i ndërsyer nga klerikët budistë ndaj muslimanëve dhe në maltretimin e tyre. Në vend atëherë ka jetuar një dijetar islam, Imam Nuruddin el-Havarizmi. Një numër i caktuar i laikëve dhe klerikëve të krisherë, dhe fallxhorëve dhe klerikëve idhujtarë, budistë e kanëlutur Kujukun duke kërkuar ta ftojë atë imam në diskutim dhe kuvendim me ta, dhe nëse nuk u jep provë bindëse të superioritetit të fesë islame dhe vërtetimin e pejgamberisë së Muhammedit (a.s.), që të ekzekutohet. Kani ka plotësuar kërkesën e tyre dhe e ftoi imamin. Diskutimi filloi në temën e vërtetësisë së pejgamberisë së Muhammedit, sjelljes së tij në jetë në krahasi mme pejgamberët tjerë. Pasi provat e këtyre të mallkuerrëve kanë qenë të dobëta, pa fuqinë e të vërtetës, kanë çuar duart nga diskutimet me prova dhe argumente,
201
e kanë skicuar planin e ri të padrejtësisë dhe urrejtjes në atë anë që kanë dëshiruar ta aplikojnë në vepër. Kanë kërkuar nga Kujuk-kani që t’i urdhërojë këtij imami që dy herë të bjerë në gjunjë - t’i bëjë dy sexhde-sipas dispozitave dhe mësimit të sheriatit, dhe që para tyre dhe Kanit të tregojë jodenjësinë e lëvizjes të ritualit të tyre fetare. Kujuki i ka urdhëruar imamit dhe edhe një muslimani, që ka qenë me të, që ta kryejnë lutjen (namazin) sipas dispozitave islame. Kur imami i devotshëm dhe ai muslimani tjetër ranë në sexhde (u përulën), Kujuki dhepabesimtarët, që i patë ftuar, së tepërmi i kanë keqtrajtuar duke i goditur rreptë me kokë për toke, duke iu bërë edhe veprime tjera neveritëse. Gjithë ky keqtrajtim dhe shqetësim nuk e ka penguar këtë imamm të devotshëm që sipas rregullave ta kryej namazin. Kur imami e kreu namazin dhe dha selam, fytyrën e kthen kah qielli dhe shqiptoi: “Lutune Zotin tuaj të përulur e n ëheshtje”16) , e ka lutur pastaj Kujukin që t’i lejojë të shkojë, pas çkahit u kthye në shtëpi.”17) Arghuni (1284-1291), Ilhani në Persi, i ka keqtrajtuar muslimanët e vendit të vet. I ka hequr nga të gjitha pozitat gjyqësore dhe finansiare. Ua ka ndaluar ardhjen në pallatin e tij. Përveç të gjitha këtyre peripetive, Mongolët dhe fiset barbare18), nëfund, iu nënshtruan fesë së popujve muslimanë, të cilët i kanë nënçmuar dhe i kanë shtruar nën këmbët e veta. Për fat të keq, historia ka hedhur pahë dritë në përparimin e lëvizjes misionariste islame, me përjashtim të numrit të vogël të hollësive të lidhura për kalimin në islam të disa personaliteteve të rëndësishme. Pa dyshim, ka pasur shumë ndihmues të Pejgamberit (a.s.) të cilët janë shpërndarë anëkënd imperatorisë mongole duke luftuar në fshehje që pabesimtarët t’i tërheqin në gjirin islam. Në kohën e sundimit të Ogatajit (1229-1241) lexojmë se guvernatori budist i Persisë, i quajturi Kurguz, ka kaluar në islam.20) Gjatë kohës së sundimit të Timur-kanit (1323-1328), Ananda, nipi i Kubilajit, nën mbreti i Kantu-it, ka qenë musliman i zjarrtë. E ka nxitur mjaft popullatën e Tangutit që ta pranojnë islamin, sikur edhe numrin më të madh të ushtrisë që ka qenë nën komandimin e tij.
202
Përveç asaj që është ftuar në pallatin e Timurit që të kthehet në budizëm, ka refuzuar dhe ka mbetur lojal fesë së vet të re. Ka qenë hedhur në burg për këtë shkak, por është liruar nga frika prej kryengritjes së Tangutit, e cila ka qenë mjaft lojale për të.21) Autori i veprës “Muntahab at-tawarih” (Zgjedhje nga historia) pohon se Ananda ka ndërtuar katër xhami në Hanbalig (Pekingin e sotëm) të cilat kanë mund të pranojnë një milion njerëz të xhumanë për namazin e xhumasë. Mirëpo, nuk ekziston baza për këtë dhe tregiemt tjera të autorit në lidhje me përhapjen e islamit në Kinë. Sipas tij, Ananda e ka trashëguar timur-kanin në fronin e imperatorisë mongole. Është legjendë e pastër edhe kjo se pesë trashëgimtarë të Timurit, të cilët kanë ekzistuar vetëm në imagjinatën e këtij autori, e kanë pranuar islamin.22)







Muslimanët e parë (1256-1267)

Baraka-kani ka qenë sunduesi i parë mongol që e ka pranuar islamin. Ka qëndruar në krye të hardhisë së Artë në Rusi ndërmjet vitit 1256 dhe 1267.23) Sipas Ebu Gaziut, e ka pranuar islamin pas ardhjes në fron. Ai thotë se Kani një ditë hyri në një karavan, që ka ardhur nga Buhara. Kur është vetmuar me dy tregtarë, i ka pyetur për bazat e fesë islame. Ata aq bukur ia shpjeguan që ai pas kësaj sinqerisht e ka pranuar islamin. Ndërrimin e vet të fesë dhe kalimin në islam msë pari ia zbuloi vëllaut të vet më të ri dhe dëshiroi që edhe ai të shkojë shembullit të tij. Pastaj botërisht e pranoi fenë e vet të re.24) Por, Xhuzxhani thotë se Barakakani ka pranuar islamin në fëmijëri, kur është vritur për mësim. E mësoi Kur’anin përmendsh para një alimi të qyteti Hoxhand (Hokned).25) Autori i njëjtë (që e ka hartuar historinë e vet gjatë jetës së Baraka-kanit) përmend se e tërë ushtria i është muslimane. “Personat e besueshëm përmendin se çdo kalorës në ushtrinë e tijka bartur me vete sexhaden për namaz, ashtu që kur vinte koha e namazit, secili preokupohej me namaz. Nuk ka pasur askush në ushtrinë e tij që ka pirë çfarëdo pije dehëse. Shoqërinë e tij të lartë e ka bërë ulemajë e njohur e mufessirëve, muhaddithëve, fakihëve dhe mutekellimëve. Ka pasur numër të madh të librave fetarë. Pjesa më e madhe e takimeve dhe debatave ka qenë
203
me ulemanë. Në takimet dhe ndejet e tij diskutimet dhe polemikat fetare kanë zënë vend kryesor. Në besimin e tij ka qenë, si musliman, strikt dhe ortodoks.”26) Baraka-kani ka hyrë në aleancë me Ruknaddin Bajbarsom (1260-1277), me sulltanin mamelukos të Egjiptit. Iniciativa ka rrjedh nga ky i fundit, që i ka ofruar mbrojtje dhe pritje të mirë një grupi prej 200 ushtarësh, pjesëtarë të hordhisë së Artë: Kur këta ushtarë kanë ndier armiqësinë ndërmjet kanit të tyre dhe Hulagos, pushtuesit të Bagdadit, në ushtrinë e të cilit edhe ata kanë shërbyer, kanë ikur në Siri. Saudejmi kanë arritur në Kairo ku janë pritur me të gjitha respektet në pallatin e Bajbarsit, ku i ka disponuar të kalojnë në islam.17) Bajbarsi ka qenë në luftë me Hulagon. Shkurt para kësaj Bajbarsi e ka vizituar dhe e ka zbrapsur prej Sirisë. Bajbarsi i ka dërguar dy Mongolë të ikur dhe disa të deleguar tjerë me letrën për Baraka-kanin. Kur këta janë kthyer prapa në Egjipt, kanë njoftuar se çdo princ dhe çdo princezë në pallatin e Baraka-kanit kanë imamin dhe muezinin e vet dhe se fëmijet kanë mësuar Kur’anin përmendsh në shkolla.28) Rezultati i këtyre lidhjeve miqësore ndërmjet Bajbarsit dhe Baraka-kanit ka qenë që shumë Mongolë të hordhisë së Artë kanë ardhur në Egjipt dhe bëheshin muslimanë.29)











Islami i Mongolëve ilhanitë


Në Persi, në të cilën Hulagu e ka themeluar dinastinë e Ilhanitëve, përhapja e islamit në mesin e Mongolëve ka qen ëmjaft e ngadalësuar. Që t’i pengojë sulmet e Baraka-kanit dhe sulltanit egjiptian, Hulagu lidh aleancë me forcat e krishtera në lindje, si psh. me mbretin e Armenisë dhe me kryqtarët. Gruaja e tij e dashur ka qenë e krishterë. Ajo ka ndikuar në simpatitë e Hulagos ndaj bashkëbesimtarëve të saj. I biri Abaka-kani (1265-128-) është martuar me të bijën e imperatorit bizantinas. Ndonëse Abaka-kani nuk është bërë i krishterë, pallati i tij ka qenë përplotë klerikë të krishterë. Ka dërguar shumë deputacione tek sunduesit evropianë, si Lujit të Shenjtë, mbretit të Francës, Karlit, mbretit të Sicilisë, mbretit të Aragonës Xhemsit, duke kërkuar prej tyre aleancë kundër muslimanëve.
204
Me qëllim të njëjtë në vitin 1274 ka dërguar deputacionin prej 16 anëtarëve koncilit (kuvendit) lionas. Shefi i këtij delegacioni e ka pranuar krishterizmin edhe me disa përcjellës të tij. Të krishterët atëherë kanë ushqyer shpresa të mëdha në konvertimin e Abaka-kanit në krishterizëm, por shpresat u kanë dështuar. Vëllau i Abaka-kanit Takudar-Ahmedi30) (1274-1282), i cili e ka trashëguar, ka qenë Ilhaniu i parë Mongol që e ka pranuar islamin (në Persi). Ai është rritur si i krishterë (si na njofton autori bashkëkohor i krishterë) dhe është kryquar në fëmijëri me emrin Nikola. Kur u bë madhor, e pranoi islamin. Më shoqërimin me muslimanët, të cilët i kanë qenë të dashur, është bërë saraceu musliman i poshtër. Duke e lëshuar krishterizmin, ka dëshiruar të quhet Muhammed-kan. Ka dhënë tërë angazhimin që t’i kthejë të gjithë tatarët në fenë dhe drejtimin e Muhammedit. Kur janë dëftuar të fortë në fenë e vet dhe nuk janë pajtuar n ëpranimin e islamit, ai ka përvetësuar me anë të dhuratave, pozitave të nderit dhe titujve numër të madh të Tatarëve për fenë e saracenëve - muslimanëve.”31) Për kalimin e vet në islam ky sundues ka dërguar shkresën vijuese sulltanit mamelukas (Kaldunit) në Egjipt: “Në emër të All-llahut të gjithmundshëm, sipas urdhërit të Ahmedit, sulltanit të Egjiptit. All-llahu - çdo lavdi I qoftë - me kujdesin e vet dhe me dritën e Udhëzimit të vet neve, në rininë e hershme, na ka udhëzuar në shtegun e vërtetë dhe njohjen në Hyjninë e Tij, në pranimin e njësisë së Tij dhe dëshmimin e vërtetësisë së pejgamberisë së Muhammedit - mbi të qoftë bekimi dhe paqa - prej Zotit dhe mendimi i mirë mbi ithtarët e tij të mirë. “Kënd e udhëzon All-llahu ai ia disponon shpirtin për islam.”32) Synimet tona janë drejt theksimit të fjalëve të fesë dhe përmirësimit të gjendjes së islamit dhe muslimanëve. Në kohën kur e trashëgojmë sundimin (imperatorinë) pas babait dhe vëllaut të lavdishëm, Zoti mbi ne e ka derdhur lavdinë e nderit dhe kujdesit të Vet dhe në bollëkun e dashamirësisë së Tij janë sendërtuar dëshirat tona, duke na ngritur dhe dhuruar këtë shtet si bashkëshokë fisnikë. Në Kuriltaj (Quriltay) ose në Kuvendin e madh takohen vëllezërit tonë, bijtë, bujaria e lartë, komandantët dhe sunduesit e krahinave,
205
oficerët e forcave tona ushtarake, dhe aty e mbajnë kuvendin. Ata janë pajtuar në atë që e ka zbatuar qeveria e vëllaut tim të vjetër në angazhimin e ushtrisë së madhe, nga numri i madh i së cilës është dridhur toka, e mbushur me frikën e forcës së saj, gjatë goditjes së të cilit është rrënuar dhe është zbutur guri, i ka nënshtruar kodrat dhe luginat në të gjitha anët. Ne e kemi shqyrtuar këtë vendimin e tyre, që e ka shprehur dëshirën e të gjithë atyre, dhe kanë gjetur se vendimi i tillë është në kundërshti me atë që është në shpirtërat tonë sipas të mirës së përgjithshme dhe që është manifestim i forcimit të përcaktimeve të Islamit. Asnjëherë, deri sa të kemi mundësi, nga ana jonë nuk do të jepen urdhëra pos atyre që do ta pengojnë derdhjen e gjakut dhe heqjes së të keqes nga njerëzit, që në të gjitha vendet të mbretërojë siguria dhe paqa, që sunduesit e vendeve tjera të sillen me mirësi dhe gjithëmirë, duke e madhëruar urdhërin e All-llahut dhe mëshirën ndaj krijesave të Tij. All-llahu na ka inspiruar që ta fiki mkëtë zjarr dhe t’i përfundojmë ato fatkeqësi të rënda duke e shpallur atë kush ka dëftuar në idenë, me të cilën na ka udhëzuar Zoti dhe ka vendosur në zemrat tona, ta ofrojmë ilaqin e pritur e të dëshiruar botës nga sëmundjet, e që t’i shmangemi asaj që do të ishte ilaqi i fundit. Ne nuk dëshirojmë të ngutemi me ngrehjen e armëve për luftë deri sa paraprakisht nuk e konfirmojmë rrugën e vërtetë, as që i ngutemi luftës deri sa nuk e konfirmojmë të vërtetën e qartë dhe provën. Vendosshmëria jonë është forcuar me atë që e gjejmë si impuls të mirës, dhe kryerja e asaj që na duket e suksesshme sipas këshillës së Shejhu-l-islamit, shembullit të të devotshmëve, që na ofron shumë ndihmë në punët e fesë. Ne e kemi caktuar juristin tonë kryesor Kutbuddinin dhe Ata-be Behauddinin - që të dytë janë personalitete vërtetdashëse të kësaj mbretërie të përparuar - që të ju njoftojmë me drejtimin tonë dhe t’ju dëftojmë në qëllimet tona më të mira për të mirën tonë të përgjithshme të muslimanëve. le të dihet se All-llahu na ka ndritur dhe se islami e ka anuluar çdo gjë që ka qenë para kësaj, dhe All-llahu i madhëruar ka mbjellur në zemrat tona ta ndjekim të vërtetën, el-haqq, dhe ata që e praktikojnë. Nëse njerëzit binden n ëprova, i cili është i mjaftueshë mqë të jetë shkak i besimit dhe provë në të cilën mund të mbështeten,
206
le ta kundrojnë çështjen tonë e cila tashmë është berë e njohur për të gjithë. Ne me ndihmën dhe kënaqësinë e All-llahut kemi filluar me manifestimin publik të fesë. Në të gjitha urdhërat dhe rregullat tona ndjekim ligjet e Muhammedit, sipas rregullave të drejtësisë së Ahmedit,*) me plotë konsideratë dhe rrespekt. Kemi futur hare në zemrat e popujve. Ia kemi falur çdokujt veprat e bëra më herët dhe kemi thënë: “All-llahu e ka falë atë që ka ndodhur më herët!”**) I jemi qasur reformës dhe përtëritjes së gjendjes të vakufeve muslimane, që janë lënë për xhamia, medrese, institucione bimirëse, dhe sërish kemi ndërtuar karavan-saraje. Ne ua kemi kthyer të ardhurat e tyre ashtu si i kanë kushtëzuar themeluesit e tyre - vakifët. Kemi urdhëruar që të respektohet e nderohet çëshja e haxhive, që të përgatiten dhe sigurohen karavanet e tyre dhe rrugët ku kalojnë. U kemi dhënë liri të jashtëzakonshme tregtarëve. Mund të udhëtojnë nga njëra krahinë në tjetrën sipas zgjidhjes së tyre të lirë. Ua kemi ndaluar besimtarëve tanë dhe policisë që të përzihen në mesin e tyre në ardhjen dhe shkuarjen e tyre.” Ka kërkuar aleancën e sulltanit egjiptian “në mënyrë që këto vise dhe qytete sërish të banohen, të qetësohen fatkeqësitë e tmerrshme dhe të kthehen shpatat në mille, popullata të jetojë në qetësi dhe rehati, kurse qafat e muslimanëve të shpëtojnë nga prangat e turpit dhe nënçmimit.33) Në të vërtetë, ai që e studion historinë e Mongolëve, kur befas kalon, pas tmerreve dhe gjakderdhjeve që i kanë bërë këta, në ndjenjat më të larta njerëzore dhe dashurinë ndaj të mirës, që e shprehë kjo kartë historike, e shkruar nga Takudar Ahmedi sulltanit mamelukas në Egjipt, nxitë habi të mirëfilltë te njeriu se ka mund ta jep një Mongol i tillë. Shtypja e të krishterëve nga Takundar Ahmedi i ka hidhëruar Mongolët, të cilët kanë qenë fuqishëm të lidhur për të krishterët edhe përkundër feve të tyre të ndryshme, dhe e kanë demicuar te Kublaj-kani duke e akuzuar, se me sjelljen e këtillë, i ka thyer ligjet e të parëve të vet. Kundër tij është ngritur kryengritje, që e ka udhëhequr kushëriri Arqhuni, kurse i cili i ka përpagitur edhe mbytjen që pastaj ta trashigojë në fron.
207
Në kohën e sundimit të shkurtër të Arqhunit (1284-1291) të krishterët e kanë kthyer ndikimin e vet të hershëm, që ka rezultuar me persekutimin e muslimanëve. Janë hequr nga të gjitha pozitat që i kanë zënë në gjyqësi dhe financa dhe iu qe ndaluar paraqitja në pallatin e tij.34) Trashëgimtarët e Takudar Ahmedit kanë mbetur idhujtarë deri në kalimin në islam të Gazanit (1295-1304), Ilhaniut të shtatë dhe më të fortë. Ai e ka shpallur islamin fe shtetërore në Persi. Në kohën e sundimt të tre35) pararendësve të Gazanit të krishterët kanë shpresuar se do ta kryqojnë këtë dinasti sunduese të Persisë, e cila ndaj tyre ka treguar aq simpati dhe u ka besuar pozita të rëndësishme shtetërore. Pararendësi i Gazanit Bajdu-kani, që i ka udhëhequr shumë trazira në Persi, u ulë vetëm disa muaj në fron më 1295. E pranoi krishterizmin. u orvatë me të gjitha forcat ta pengojë përhapjen e islamit ndër Mongolët. I ka ndaluar çdo personi të thërret dhe përhapë mësimin e kësaj feje në mesin e tyre.36) Gazani para islamit është rritur në budizëm. Ka ndërtuar në territor të Harasanit disa tempuj budistë. Ka dëshiruar mjaft të takohet me klerikët e kësaj feje, që kanë ardhur në Persi në numër më të madh pas forcimit të sundimit mongol në këto vise.37) Duket se Gazani ka qenë me natyrë të ndryshueshme në aspekt të pyetjeve fetare, sepse i ka studijuar mësimet fetare të shumë feve të ndryshme në kohën e tij. Patë bërë traditë të mbante diskutime me dijetarët e këtyre feve.38) Reshiduddini, veziri i tij i ditur, dhe kronisti i sundimit të tij, argumentësisht e ka përmbajtur rregullshmërinë e përkatësisë së tij islamit. Ai e ka marrë mbi vete që gjatë gjithë sundimit të vet të kujdesohet për dispozitat islame me zjarr dhe vullnet të fortë. Disa bashkëkohës të tij (sikur edhe disa autorë që kanë ardhur pas tij) e kanë akuzuar se ai këtë e ka bërë duke lëshuar pe para luftjeve të disa emirëve dhe shejhëve.39) “Mbi të gjitha, cilat motive qenësore”, do të pyesin përkrahësit e tij, “kanë mundur aq fuqimisht të ndikojnë ta ndërrojë fenë e vet? Motivet aq të parëndësishme për sunduesin të parët paganë të të cilit e kanë pushtuar botën?” Gazani me pranimin e islamit i ka përvetësuar zemrat e Persianëve gjatë kohës së luftës me Bajdu-kanin për fron. Mongolët muslimanë
208
kanë dezertuar nga ushtria e Bajdu-kanit dhe kanë ndihmuar konkurrentin e tyre, bashkëbesimtarin e tyre. Me këtë u dëftua korrekte pikëpamja e Nevrozit, emirit të muslimanëve, i cili e ka nxitur Gazanin ta pranojë islamin. E ka quajtur Gazanin emir duke i paradëftuar se ai do të shfaqet në këtë kohë me qëllim të mbrojtjes së islamit dhe t’ia kthejë lavdinë e dikurshme. Ka treguar në atë që, nëse e pranon islamin, do të bëhet sundues i Persisë. Muslimanët me këtë do të shpëtojnë nga shtypjet e Mongolëve paganë, do ta pranojë anën e tij (dhe do të pranojnë se feja e mirëfilltë e ka shpëtuar nga shkatërrimi i sigurtë). Zoti do ta konsiderojë si shpëtues të fesë së vërtetë nga shkatërrimi i sigurtë dhe ushtrisë e tij do ta shpërblejë me fitore.40) Diç më vonë Gazani e ka shpallur hyrjen e vet në islam, kurse oficerët dhe ushtria e tij kanë ndjekur shembullin e tij. U ka ndarë shpërblime njerëzve të rëndësishëm dhe ulemës, i ka vizituar xhamitë dhe tyrbet e njerëzve të mirë, duke u treguar si sundues shembull muslimanë. Vëllau i tij Ulxhajti (uljaytu), që e ka trashëguar në fron më 1304 me emrin Muhammed Hudabeude,*) u rritë në fenë e nënës së vet si i krishterë dhe është kryequar me emrin Nikolla. Ka qenë ende i ri kur e ka pranuar islamin pas vdekjes së nënës, e me nxitjen e gruas së vet.41) Ibn Betuta dëfton në atë se sjellja dhe shembulli i këtij sunduesi kanë pasur ndikim të madh në Mongolët.42) Prej kësaj kohe e më tej islami është bërë feja dominuese në shtetin e Ilhanive.














Islami i dinastisë Xhagataj


Të dhënat me të cilat disponojmë mbi depërtimin e islamit në imperatorinë e mesme mongole, e cila i ka takuar Xhagatajit, ende janë të parëndësishme. Shumë sundues nga kjo dinasti janë ndihmuar me ministra muslimanë, e që nuk kanë pasur prirje ndaj islamit. Xhagataji shtetasit e vet muslimanë i ka munduar me ligjet e ndryshme mbi therjen e kafshëve për ushqim dhe pastrimin obligativ fetar, abdestin. El-Xhurxhani thotë se Xhagatoji ka qenë edhe armiku më i madh i muslimanëve në mesin e të gjithë kanëve mongolë.
209
Islamin e ka urrejtur aq sa nuk ka lejuar që në praninë e tij të thuhet fjala “musliman”, përveç nëse me të nuk nënçmohej e përqeshej.43) Orghana, gruaja e djalit të tij më të vjetër dhe trashëgimtarit të Kara-Hulagos, e ka edukuar djalin e vet si musliman. Ai me emrin Mubarek-shah paraqitet në vitin 1264 si pretendent në fronin e Xhagatajkanatit, që përndryshe ka qenë objekt i konfliktit në mesin e princave mongolë. Së shpejti e përmbysi kushëriri i tij Burak-kani. Duket se islami i tij nuk ka pasur ndonjë ndikim te Mongolët. Në fakt, nëse i kthehemi emrave të bijëve të tij, nuk do të gjejmë se cilido prej tyre e ka pranuar fenë e babait.44) Për Burak-kanin tregohet se e ka “ndriçuar drita dhe bekimi i fesë” vetëm disa ditë para vdekjes në vitin 1270, kur e ka marrë edhe titullin Sulltan Gijasuddini.45) Përveç kësaj, nuk është varrosur sipas rregullave islame por sipas traditës së vjetër mongole. Ata që në kohën e tij e kanë pranuar islamin sërish i janë kthyer paganizmit të vet të mehershëm. Në imperatorinë e Xhagatajit islami është stabilizuar tek në shekullin vijues, pas Mubarek-kanit, dhe këtë pasi që këtë fe e ka pranuar Tarmashirin-kani rreth vitit 1326. Këtë herë Mongolët, që kanë ndjekur shembullin e tij, kanë mbetur në fenë e re. Mbi të gjitha, islami nuk është stabilizuar plotësisht në shpirtërat e Mongolëve, sepse Buzani, i cili ishte kan dekaden vijuese, ndonëse saktësia e kësaj date nuk është përcaktuar, e ka përmbysur Tarmashirin nga froni dhe ka filluar t’i persekutojnë muslimanët.46) Vetëm pas disa viteve dëgjojmë për sunduesin e parë muslimanë në Kashgar i cili duke iu falënderuar dinastisë së Xhagatajit, arriti të pavarësohet në viset e reja. Disa historianë thonë se princi Tukluk Timur-kani (1347-1363), sundues i Kashgarit, islamin e ka pranuar nëpërmjet një njeriu të mirë e të devotshëm nga buhara me emrin Shejh Xhemaluddin. Ky shejh një ditë, në shoqëri të disa udhëtarëve, pa qëllim kaloi nëpër viset që ky princ (emir) i caktoi për gjueti dhe argëtim. Iu ka urdhëruar që t’iu lidhen duart dhe këmbët dhe që të sillen para tij. I zemëruar i ka pyetur se si janë trimëruar të hyjnë në këtë territor. Shejhu u përgjegj se janë të huaj dhe se fare nuk kanë dijtur që po ecin nëpër trollin e ndaluar. Kur sunduesi mësoi se janë Persianë, iu tha: “edhe qeni është më i shtrenjtë se Persiani”. “Po”, tha shejhu, “sikur
210
mos ta besonim fenë e vërtetë, do të ishim më pak të vlefshëm se qeni.” I befasuar me përgjigjen e shejhut, sunduesi urdhëroi që t’i sillet ky Persian tri mposa ai të kthehet nga gjuetia. Kur u vetmuan, e pyeti shejhun ç’kuptim kanë ato fjalët dh eç’fe është ajo. Shejhu ia prezentoi mësimin e islamit me entuziazmin dhe elanin e tillë që zemra e Kanit, që më parë ka qenë e fortë si shkëmbi, është tretur si qiriu. Pabesimin shejhi ia prezentoi ashtu që kani e pa tërë marrëzinë dhe zbrazëtinë e besimit të vetë dhe i tha: “Nëse unë tash do ta pranoja islamin, unë nuk jam në gjendje t’i drejtojë edhe shtetasit e mi në rrugë të drejtë. Më jep pak kohë, deri sa të sundojë me imperatorinë e gjyshërve të mi.” Në atë kohë mbretëria e Xhagatajit ka qenë e ndarë në disa principata të vogla. Kjo ka qenë shumë vite më herët se kur Tukluk timuri ka arritur ta bashkojë tërë imperatorinë, siç ka qenë dikur. Në ndërkohë shejh Xhemahuddini është kthyer në vendin e vet ku është sëmurë për vdekje. Kur ishte në sëmundje të vdekjes, i ka thënë Reshiduddinit: “Tugluk timuri, një ditë, do të bëhet sundues i fuqishëm. Mos harro t’i shkosh dhe t’ia përcjellë përshëdnetjen time, selamin, dhe mos u frikëso ta përkujtosh në obligimin dhe premtimin që ma ka dhënë.” Diç më vonë se kjo Reshiduddini i ka shkuar Tugluk Timurit në llogarin e tij ushtarak, pasi qe ky arriti ta kthejë fronin e gjyshërve të vet, që t’ia përcjellë dëshirën e fundit të babait të vet. Përkundër të gjitha përpjekjeve, nuk ka mundur të hyjë në andiencë te Kani. Në fund iu dha mashtrimit interesant. Një ditë, herët në mëngjes, në afërsi të tendës së Kanit u këndua ezani. Zëri i fuqishë me pengoi gjymin e Kanit dhe e ka nxitur mllefin e tij. Ka urdhëruar që menjëherë t’ia sjellin. Atëherë Reshiduddini ka përmbushur zotimin e babait. Tugluk-kani nuk e patë harruar premtimin dhe tha: “Njëmend, këtë e përkujtoj gjithnjë prej kur jam ulur në fronin e gjyshërve, por personit qe ia kam dhënë këtë premtim nuk është paraqitur më parë. Tash ti mirë se ke ardhur.” Pastaj i ka shqiptuar fjalët e dëshmimit - kelimei-shehadetin - dhe u bë musliman. “Dielli i islamit ka shëndrritur dhe e ka shpërndarë me dritën e vet terrin e pabesimit. Që ta përhapë këtë fe në mesin e shtetasve të vet, Tugluk Timuri dhe Reshiduddini janë marrë vesh që sunduesi ta
211
pranojë një nga një princ, emir, dhe t’u ofrojë pranimin e islamit; kush e pranon do të shpërblehet me bollëk, e kush refuzon do të mbytet si pagan dhe idhujtar.” Të parit që i është ofruar ka qenë bujar Emir Tulik, të cilit Kani i ka thënë: “A do ta pranosh islamin?” Emir Tuliku u qesh deri në lot dhe ka thënë: “Tri vjet më herët unë kam kaluar në islam me ndihmën e një njeriu të mirë nga Kashgari. Jam musliman, por nga frika prej teje këtë nuk e kam shpallur.” Tugluk-kanë atëherë e ka përqafuar dhe që të tretë janë ulur së bashku. Të gjithë e kanë pranuar përveç njërit, me emrin Xharas, që refuzoi pranimin e kësaj feje. Ka propozuar, si provim në fuqi, luftën ndërmjet shejhit dhe shërbëtorit të tij, i cili ka qenë me trup të madh, aq i fuqishëm që ka mund ta ngrejë deven prej dy vitesh. Shejhu e pranoi këtë dyluftim dhe i tha atij princi: “Nëse nuk e mundi, nuk do të kërkoj ta pranosh islamin. Nëse bëhet vullneti i All-llahut që Mongolët ta arrijnë nderin me bekimin e kësaj feje. Ai, pa dyshim, do të më jep fuqi me ndihmën e të cilit do ta mundi këtë njeri.” Tugluk-kani dhe të tjerët që e kanë pranuar islamin tentuan ta kthejnë shejhun e devotshëm nga dylyftimi, por ai ishte i paluhatshë në vendimin e vet. “Bota ishte grumbulluar, erdhi edhe ai pabesimtar. Qëndronin njëri para tjetrit. Shërbëtori iu afrua, plotë krenari dhe besim në fuqinë e vet. Shejhu pranë tij duhej mjaft i vogël dhe i dobët. Vetëm se lufta filloi, shejhu aq fuqishëm e goditi me shuplakë në krahëror pabesimtarin sa që ky ra i alivanosur. Diç më vonë shërbëtori sërish tentoi të luftojë, por vetëm sa u ngritë, sërish ra para këmbëve të shejhut duke i shqiptuar fjalët e pranimit të fesë - kelimei - shehadetin. Populli aplaudoi dhe e iratoi këtë fitore nga të gjitha vendet. Atë ditë 160.000 njerëz i qetheu flokët e tyre dhe e pranuan islamin. Kani plotësisht qe mahnitur, kurse drita e islamit e ka shpërndarë terrin e pabesimit.” Nga kjo kohë, islami është bërë fe stabile në krahinat e qeta e të banuara me të cilat kanë sunduar trashëgimtarët e Xhagatajit.47) Duket se shumë namadë mongolë kanë mbetur larg jashtë islamit deri në fillim të shek. XV, që shihet edhe sipas metodave drastike që i ka
212
aplikuar Muhammed-kani, që ka qenë kan i Mugalistanët,48) rreth vitit 1416, në konvertimin e këtyre nomadëve në islam. “Muhammed-kani ka qenë sundues i pasur dhe musliman i mirë. E ka përfaqësuar drejtësinë dhe barabarësinë në mesin e njerëzve. Nuk ka hequr dorë nga përpjekjet e veta deri sa shumica e fiseve mongole nuk e ka pranuar islamin gjatë kohës së sundimit të tij të fatshëm. Bota ka ditur për kriteret e tij strikte me të cilat i ka përvetësuar Mongolët për islamin. Për shembull, nëse ndonjë Mongol ka refuzuar ta vë turbanin, i ngulej në kokë gozhda e kalit. Veprimi i këtillë i rreptë ka qenë i përhapur. Zoti e shpërbleftë me të mirë.”49) As masat kaq të rrepta nuk e detyruan mbarë popullin në pranimin e islamit. Kah fundi i shekullit vijues, të XVI50), u paraqit dervishi i quajtur Ishak Veli, i cili ka gjetur fushë për aksionin e konvertimit në islam në Kashgar, Jarkand dhe Hoton, ku i kaloi 12 vjet në përhapjen e fesë.51) Ka punuar po ashtu edhe në mesin e Kirgizëve dhe Kazakëve. Kështu nëpërmjet tij islamin e kanë pranuar 180 persona dhe janë rrënuar 18 tempuj paganë.52) Tentuam në të theksuarën të shpjegojmë disa gabime të muslimanëve që i kanë bërë duke i përvetësuar në islam fiset e egra, që i kanë rrënuar qendrat e kulturës së tyre. Shkallërisht, islami është ngritur nga gërmadhat e lavdisë së dikurshme. Sërish e ka marrë vendin e vet si fe dominuese pas dekurajimit dhe rrënimit më shumë se një shekull. Në rrugën e luftës me ithtarët e feve konkurrente në përvetësimin e Mongolëve për mësimin e tyre fetar, interesat e caktuara politike, pa dyshim, kanë pasur meritë në orientimin e kësaj lufte në dobi të anës muslimane. Komplotet e botës së krishterë në Perëndim kanë hedhur dyshim në të krishterët si në spiunët e ndonjë fuqie të jashtme. Mirëpo, disa Mongolë, që e kanë pranuar mësimin e sektit t krishterë nestorianë, në fillim kanë pasur shumë më tepër sukses në propagandë se të tjerët. Duku u konsideruar si parti nacionale, kanë mundur më fuqishëm të atakojnë në muslimanët duke parë tek ata bartësit e fesë së huaj. Ahmed Takudari qe akuzuar prej Argunit për tradhtinë e ligjit të gjyshërve për atë shkak se ka ndjekur ‘rrugën e Arabëve”, të cilën askush nga pararendësit e tyre nuk e kanë njohur.53) 213
Kryengritja me të cilën është përmbysur Tarmashirin dhe është dërguar në internim ka pasur mbështetje në ankesën se ky sundues e ka mospërfillur Jassak-un, kodeksin e ligjeve të vjetra mongole.54) Ndonëse burimi i konflikteve gjatë kohë ka mbetur burim i dyshimit, islami është forcuar në viset dikur të grabitura prej tij. Metodat me anë të të cilave kjo fe ka arritur sukses janë pyetjet ende të mbështjellura me veliu e fshehtësisë dhe paqartësisë. Ndonëse janë ofruar informata të mëngëta, ato i zëvendësojnë shumë hollësi të këtij tregimi. E kemi regjistruar atë që mjaft udhëzon në disa aksione që kanë shpjerë në qasjet individuale drejt kësaj feje. Ananda e ka pirë shpirtin e islamit,58) e edhe besimtarët tjerë, veçan familjet e vjetra muslimane turke, kanë kryer gjithnjë ndikim të pandieshëm në Mongolët, që kanë ardhur në mjedisin e tyre. Rëndësi të veçant, në mesin e faktorëve që e kanë ndihmuar përhapjen e islamit, ka ndikimi i pirit dhe nxënësve të tij shpirtëror. Në midisin e fatkeqësisë së tmerrshme që i ka goditur muslimanët pas vërshimit të madh të pushtimit mongol, strehimin e parë ata e gjejnë në tesaruf. Piri ose udhëheqësi shpirtëror (murshidi) dhe rendet fetare si psh. ai nakshibendian*) që në shekullin XIV është treguar i fuqishëm dhe ndikues, i kanë dhënë shoqërisë islame jetë të re dhe e kanë frymëzuar zjarr të ri fetar. Në duart e pirit dhe ithtarëve të tij muslimani në Azi, në fillim mpasiv dhe ndërmjetësues i pavetëdijshëm, është bërë në fund përkrahës aktiv i partisë së fesë nacionale që do t’i vëhet në opozitë sundimit mongol, i cili ishte i huaj, barbar dhe profan.56) T’i kthehemi tash historisë së përhapjes së islamit në mesin e fiseve Hordhitë e Arta. Kjo grup e Mongolëve u lëshua në fushën pjellore kryesore të cilën e ujiste lumi Volga. Në një breg të saj e kohë themeluar edhe kryeqytetin e vet - qendrën Saraj, ku princat rus i kanë tatim kanit. Kalimi në isla i BAraka-kanit, për të cilin ka qenë fjala më herët, kurse i cili ka vendosur lidhje miqësore me Memlukët në Egjipt, mjaft ka ndikuar në përhapjen e islamit në mesin e anëtarëve të këtij fisi. Duket se, shkallërisht, shumë anëtarë të shtresës aristokratike të prejardhjes mongole, udhëheqësit e Hordhive të Arta, kanë ndjekur shembullin e tij.
214
Është fakt, po ashtu, se shumë gjini të tij i janë kundërvënë kësaj feje dhe përhapjes së saj në mesin e tyre, dhe kur Baraka-kani e ka shpallur pranimin e vet të islamit, kanë menduar për përmbysjen e tij nga froni. Duke e konsideruar jo të denjë, ia kanë ofruar kurorën e Mongolëve rivalit të tij Hulagos. Kundërshtii ka qenë aq i fortë sa që Mongolët janë ndarë ndërmjet veti. Kështu si fis i veçant u paraqit fisi i Nugojëve. Emrin e kanë marrë sipas Nogait, komandantit kryesor të forcave mongole nën Baraka-kanin. Kur princat tjerë mongolë të Hardhisë së Artë u bërën muslimanë, Nogaji mbeti shamanist. Mbeti lidhje e përhershme e të gjithë atyre që kanë rfuzuar ta lëshojnë fene e vjetër mongole. megjithatë e bija e këtij udhëheqësi luftarak, e cila u artua për shamanistin, e pranoi islain drejtpërdrejt pas martesës, dhe i mbeti besnike fesë së re edhe përkundër sjelljes së keqe të burrit të vet dhe nënçmimit që ka përjetuar.57)











Islami në kohën e fisit Hardhitë e Arta

Uzbek-kanit, i cili ka qenë në krye të fisit Hardhitë e Arta prej vitit 1313 deri 1340 dhe ka qenë i njohur me zjarrin e përhapjes së islamit në mesin e bashkëfistarëve të vet, i është thënë: “Kënaqu me dëgjueshmërinë tonë ty, e ç’të indtereson feja jonë? Përse ta lëshojmë fenë e Xhingis-kanit dhe ta pranojmë efnë e Arabit?” Uzbeku pati sukses në përpjekjet, edhe përkundër rezistencës në të cilën ka hasur, që t’i përvetësojë dhe kthejë shumë në fenë e re, ithtar i fortë dhe i zjarrtë i së cilës ka qenë. Atij duhet falënderuar se ajo i ka lëshuar dhe forcuar rrënjët e veta në vendet që kanë qenë nën sundimin e tij.58) Ajo që e konfirmon ndikimin e Uzbekëve është edhe ajo që i gjejmë fiset e Uzbekëve në Azinë qendrore, që emrin e kanë marrë sipas tij, edhe nuk përjashtohet se edhe islamin e kanë pranuar gjatë sundimit të tij. Thuhet se ka pasur në plan ta përhapë islamin në të gjitha viset e Rusisë, por ky plan i tij nuk pati sukses. Ndonëse sundimi i Mongolëve në Rusi ka zgjatur dy shekuj, nuk ka pasur ndiki më të rëndësishëm në popullësinë e tij, e më së paku në sferën e fesë.
215
Duhet vërejtur edhe këtë se, edhe përkundër lojalitetit të madh, zjarrit dhe entuziazmit për përhapjen e islamit, Uzbek-kani ka pasur mirëkuptim dhe tolerancë t plotëndaj shtetasve të vet të krishterë. Ua ka dhënë lirinë e plotë të kryerjes së liturgjive fetare, e që nuk ka pasur me çka të bëjë keq. Në tolerancë ka shkuar edhe më tej se kjo. Ka lejuar madje ardhjen e misionarëve të krishterë që në shtetin e tij ta përhapin fenë e tyre. Një nga dokumentet mjaft të rëndësishme të tolerancës islame, që kërkon vëmendje, është dokumenti që Uzbekkani ia ka dhënë mitropolitit Petrit në vitin 1313. Në të qëndron: “Me vullnetin e All-llahut, me fuqinë, madhërinë dhe mëshirën e Tij! Nga Uzbeku të gjithë komandantëve tanë, emirëve, të mëdhenj e të vegjël, Askujt nuk i lejohet ta ofendojë kishën eMitropolitit, së cilës në krey i është Petri, ose shërbetorëve dhe klerikëve të tij, as që çkado të merrë nga pasuria e saj, vlera ose njerëzit, as që të përzihet në punët e saj. Kushëdo qe e thenë këtë urdhërin tonë është mëkatar te Zoti, kurse denimi jonë për të është vdekje. Ta lëmë Mitropolitin të kënaqet në hare dhe siguri. Ta lëshojmë atë (ose përfaqësuesit e tij) të vendos dhe t’i rregullojë pyetjet kishtare sipas vullnetit të vet dhe me shpirt të qetë. Solemnisht deklarojmë që ne, fëmijët tanë, fisnia e shtetit tonë dhe guvernatorët e krahinave në asnjë rast nuk do të hyjmë në punët e brendshme të kishës dhe Mitropolitit, as në punët e qyteteve, qendrave, fshatrave, vendet e gjakut në tokë dhe det, në vendbletari, kullosa, fusha dhe shkretëtirë, vreshta dhe mullinj, as në çfarëdo të mire dhe pronësi të sajen. Ta lëmë Mitropolitin të kënaqet në qetësi e rehati larg vështirësive dhe problemeve, ta lëmë të jetë me zemër të qetë e të ndershme, që të mund t’i lutet Zotit edhe për ne, fëmijët tanë dhe për popullin tonë. Nëse dikush e vë dorën në diç të shenjtë dhe vërtetohet akuza e tj, do t’i ekspozohet zemërimit të Zotit dhe denimit me vdekje, kurse fati i tij do të fusë frikë në zemrat e të tjerëve. Nëse caktohet haraxhi ose tatimet tjera sikur: dogana, tatimi për tokë, rrugë dhe tokën e papunuar, ose nëse dëshirojmë t’i tubojmë ushtarët në mesin e shtetasve tanë, asgjë mos të tubohet me forcë dhe dhunë nga kishat katedrale nën mitropolitn Petrin ose cilitdo prej klerikëve të tij. Çdo gjë që merret me dhunë nga klerikët do të kthehet
216
trefish. E drejta e tyre, kishat, manastiret, kapalat le të bëhen vende respekti. Kushdo të akuzohet ose gabon ndaj kësaj feje, nuk do t’i pranohet kërkimi i ndjesës ose kërkimi i faljes, por denimi për të është vdekja. VËllezërit dhe bijtë e klerikëve dhe gjakonët që ulen në tavolinën e njëjtë dhe jetojnë në shtëpinë e njëjtë do t’i gëzojnë të drejtat dhe privilegjet e njëjta.59) Se këto nuk kanë qenë fjalë boshe dhe se toleranca njëmend është aplikuar në jetë provë është edhe shkresa e Papa Ivanet XII ganga 1318 e drejtuar Kanit ku i falenderohet sunduesit musliman në kujdesin që na ka kushtuar shtetave të vet të rkistherë dhe tretmanin dashamirës që këta e kanë gëzuar tek Uzbek-kani.60) Deri sa Rusët rregullisht kanë dhënë tatimet kanit, iu patë lënë liria e besimit, sa kanë dashur. Krishterizimi plotësisht ka hyrë në jetë të popullit ashtu që çdo përpjekje që të ndahen nga feja e babajëve ka qenë angazhim i kotë. Shkak është edhe kjo që krishterizmi është bërë fe nacionale të popollit rus gati tre shekuj para se Mongolët janë forcuar në territorin rus. Duket se trashëgimtarët e Uzbekut nuk e kanë poseduar këtë zjarrë për përhapjen e islamit sikur ai dhe nuk kanë patur suskes në atë para së cilës ai u praps.

[ORIONI]

Historia e përhpajes së islamit në Rusi


Një popull tjetër shumë vite më parë është orvatur t’i tërheq Rusët në islam, por nuk pati sukses. Kanë qenë këta Bullgarët-muslimanë, të cilët kah shekulli X kanë jetuar në brigjet e Vollgës. Ata islamin e kanë pranuar nëpërmjet tregtarëve muslimanë që kanë tregtuar me gëzofa dhe me mallin tjetër të marrë nga verën. Kalimi i tyre në islam është dashur të ndodh para vitit 921 kur halifi abasidas El-Muktedari (295-320/908-932) ka dërgaur të deleguarit që do të punojnë në forcimin e fesë dhe aftësimin me mësimin dhe rregullat islame.61) Bullgarët - muslimanë trentuan ta kthejnë në islam Vlladimirin, sunduesi e Rusisë (si na flet për këtë rrëfimi rus), i cili ka konsideruar atëherë se duket zgjedhur besimin më të mirë se ai pagan, të cilit deri atëherë i ka takuar.
217
Synetimi dhe ndalimi i alkoholit kanë qenë pengesa e vetme për atë dhe shtetasit e tij që ta pranojnë islamin nga përdorimi i të cilit, si ka shpallur, Rusët nuk mund të shmangen, sepse kjo është pjesë përbërëse e kënaqësive jetësore. Mosukses të ngjashëm kanë përjetuar edhe Hebraikët që kanë ardhur nga viset e Kazarit në detin Kaspik dhe arritën ta kthejnë në fenë e Musaut një sundues të atjeshëm.82) Kur Vlladimiri i ka dëgjuar provat e tyre, e ka pyetur se ku e kanë vendlindjen. “Jerusalemi”, janë përgjigjur, “pas Zoti, nga hidhërimi ndaj nesh, na ka shpërndarë nëpë rmbarë botën.” “Pra, ju nga Zoti jeni të mallkuar”, bërtiti mbreti, “e doni t’i mësoni të tjerët. Shkoni! Ne nuk duam që sikur ju të mbesim pa vendlindje.” Vlladimirin më së shumti e ka impresionuar ideja që bukur e ka paraqitur kleriku grek. Ai, pas paraqitjes së shkurtër kritike të besimeve tjera, ka dhënë pasqyrë gjithpërfshirëse të mësimit të krishterë duke filluar nga krijimi i botës deri te tregimi mbi shkatërrimin e njeriut dhe fundit (te botës) duke përfunduar me shtatë tubime ekumenike që i ka pranuar kisha ortodokse greke. Sunduesit ia ka evokuar edhe fotografinë e Ditës së gjykimit, hyrjen e njerëzve të mirë në parajsë dhe hedhja e pabesimtarit në skëterrë. I ka premtuar trashëgimi qiellore, nëse kryqohet. Por, Vlladimiri nuk ka qenë i shpejtë në zgjidhjes e fesë e cila do ta zëvendësojë atë të tijën pagane; së këndejmi i ka tubuar të gjithë eprorët e shtetit të vetë dhe u ka thënë çdo gjë që ka dëgjuar për fetë e ndryshme duke kërkuar prej tyre këshillë. I kanë thënë: “O sundues, çdo njeri e lavdon fenë e vet. Nëse dëshiron ta zgjedh mmë të mirën prej feve, dëgoji njerëzit e ençur në vendet e ndryshme dhe le të të zbulojnë cili popull e madhëron Zotin në mënyrën që është më e denjë Madhërisë së Tij.” Për këtë qëllim Mbreti ka caktuar dhjetë njerëz të njohur me fortësinë e karakterit dhe mendimit. Këta të deleguar te Bullgarët kanë gjetur vende të ndryshme të pamjes së keqe, lutjet që nxisin pakëndshëri dhe fytyra të zymta. ndër Germanët kanë hapur katolicizmin ritualet religjioze të të cilit kanë qenë pa pompë dhe shkëlqim. Në fund arritën në Konstantinopojë. Imperatori ka thënë: “Lereni le të shohin madhërinë e Zotit tonë!” Pastaj i kanë dërguar në kishën e Shën Sofisë (Aya Sofiya), ku patriku, në petkun solemn, ka shërbyer shërbimin e shenjtë.
218
Madhështia e ndërtesës, petkat e pasura të klerikëve, altarii dekoruar me ornamente dhe aromat mallëngjyese, paqa e botës, të buruar prej respektit dhe devotshmërisë, dhe rituali fetar plotë devotshmëri dhe përunjtësi mistike - e gjitha kjo i kapërmbushur Rusët me çudi dhe mendjemadhësi. Iu është dukur se kjo kishë është vendqëndrim e Fuqisë më të Lartë, e cila madhështinë e vet ka treguar njerëzve në këtë vend. Kur të deleguarit u kthyen n ëKiev, ia përshkruan sunduesit rrugën e misionit të vet. Me nënçmim kanë folur për fenë e Pejgamberit dhe shumë pakkanë thënë për kishën romako-katolike. Me entuziazëm dhe zjarr kanë folur për kishën greke. “Çdo njeri”, kanë thënë, “ki që e sjijon gllënkën e ëmbël në të ardhmen do të falet nga çdo gjë e idhët. Për këtë - pasi e njoftuam besimin e kishës ortodokse greke - nuk duam kurrfarë feje tjetër.” Vlladimiri sërish i ka konsultuar eprorët rus të cilët i thanë: “Sikur feja greke mos të ishte më e mira nga të tjerat, nuk do ta pranonte gjyshja jote Olga, krijesa më inteligjente. Pas kësaj Vlladimiri nuk u hamend dhe në vitin 966 u deklarua si i krishterë. Një ditë pas kryqimit urdhëroi t’i rrënojë idolet që të parët e tij i kanë adhuruar. U ka urdhëruar të gjithë Rusëve, zotërinjve dhe robërve, të pasurve dhe të varfërve, se duhet ta pranojnë kryqimin sipas rregullave të krishtera.63) Kështu krishterizmi është bërë feja e Rusëve. Pas pushtimeve mongole gjejmë karakteristika të ndryshme nacionale të Rusëve dhe Tatarëve të cilat, deri më sot, kanë mbetur t’i ndajnë këto dy elemente njërin prej tjetrit. Indiferenca ndaj sundimit tatar, lojaliteti i Rusëve fesë së vet dhe mungesa e zjarrit fetar te një pjesë e Tatarëve - të gjitha këto kanë ndikuar që elementi i nënshtruar të jetë larg nga pranimi i fesë së sunduesit të vendit të tyre. Disa kanë konsideruar se ndalimi i përdorimit të alkoholit sipas rregullave islame ka qenë pengesë serioze për pranimin e kësaj feje nga ana e popullatës ruse. Duket se në vitin 1905 kur është dhënë komunikata për tolerancën fetare në tërë Risinë Cariste, nuk ka pasur raste të kalimit të rusëve në islam si rezultat i punës më të fortë misionariste muslimane. Në rastet e kalimit në islam mrol tërëndësishëm ka pasur edhe përkrahja materiale e TAtarëve konvertitëve sikur edhe ndikimi ifuqisë morale të vetë muslimanëve.64) 219
Nuk kanë qenë të gjithë Tatarët në Rusi barabartë joaktivë në ndihmesën e përhapjes së islamit në shekujt e kaluar. Tipi helenist i figurave, që është i veçantë në mesin e atyre që quhen Tatarë të Krimesë, i ka shtyrë në mendimin se këta muslimanë i kanë absorbuar në shoqërinë e vet Grekët dhe Halianët, që i kanë takuar banorët në siujdhesën e Krimesë. Në mesin e këtyre i gjejmë edhe pasardhësit e tyre, që e kanë pranuar islamin nga popullata lokale, e edhe kolonistët Gjenovasit.65) Një udhëtar nga shekulli XVIII na flet se Tatarët e Krimit kanë tentuar t’i përvetësojnë skllevërit dhe robërit e vet për islam se shumë prej tyre kanë arritur t’i kthejnë në këtë fe me premtimin e lirisë.66) Thirrja në islam në mesin e Tatarëve krimas veçan është aktivizuar pas proklamimit të lirive fetare më 1905.67) Nuk është keq shkurtimisht të tregojmë edhe në Tatarët e Lituanisë, grupet e vogla të së cilës janë vendosur atje qysh në fillim të shekullit XV. Këta të shpërngullur muslimanë kanë arritur ta ruajnë fenë e vet në mesin e popullatës së krishterë, por (mbase nga shkaqet politike) nuk kanë tentuar t’i mësojnë me principet e islame. Mirëpo, e patën bërë traditë të martohen me Lituanaset dhe Polaket, fëmijët e të cilëve rëndom kanë qenë muslimanë, kurse nuk kanë lejuar asnjë muslimaneje që të martohet për të krishterët. Princat e mëdhenj të Lituanisë kanë përmbajtur martesat e të krishtereve për ushtarët tatarë, të cilëve u kanë dhënë prona tokësore dhe privilegje tjera.68) Një nga kuriozitetet e historisë së misionaritetit islam është konvertimi i Kirgëzëve të Azisë qendrore nëpërmjet ulemasë tatare, mullëve, të cilët në mesin e tyre e përhapin islamin në shekullin XVIII si të deleguar të pushtetit rus. Kirgizët kanë ardhë nën sundimin rus në vitin 1731 dhe për 120 vjet tërë letërkëmbimi diplomatik në mesin e tyre është zhvilluar në gjuhën tatare duke i konsideruar, gabimisht, se Tatarët etnografik janë nga Vollga. Pjesa e dytë e mashtrimit të pushtetit rus është se Kirgizët kanë qenë muslimanë, deri sa ata qysh në shekullin e XVIII kanë qenë shamanë dhe numri i konsiderueshëm kanë qenë të atillë deri në mes të shekullit XIX. Në kohën kur rusia Cariste ka anektuar pjesën më të madhe të vendeve të tyre, me përjashtim të numrit të vogël të kanateve dhe sulltanatave, ka pasur pak dije për islamin, por edhe ajo me të madhe
220
ka qenë konfuze dhe e përzier. Nuk ka mundur në tërë hapësirën të stepes të gjendet një mesxhid (xhami) sikur që nuk ka mund të gjendet as mësuesi më i rëndomtë i feqë së Pejgamberit. Kirgizët ia kanë borgj kalimin në islam faktit që Rusët i kanë konsiderar muslimanë, i kanë trajtuar dhe janë sjellur meta si të tillë. Ju kanë ndarë shuma mjaft të mëdha të hollash për ndërtimin e mexhidet dhe u kanë dërguar mësues fetarë (mulla) për të ndërtuar shkolla dhe për mësimin e të rinjve me principet e islamit. Ulemaja kirgiziane për çdo ditë ka pranuar një shumë të caktuar të hollash të nevojshme për furnizim. Baballarët janë stimuluar me shumë dhurata dhe shpërblime të ngjashme që i dërgonin fëmijët në shkallë. Është fakt i pamohueshëm se misioni i islamit dhe përhapja e tij në stepet kirgiziane ka aradhur nga ana e cila është deri në Rusi, Është fakt edhe kjo se Kirgizët që kanë ardhur në kontakt me Evropën janë bërë muslimanë para kësaj. Besimi i vjetër skamanist ngadal ka humbur deri në fund të shekullit XIX në mesin e atyre që kanë lëvizur ndërmjet i viseve fqinje të hives, Buharës dhe Hokandës, ndonsëe këto vende kanë qenë tashmë disa shekuj islame.69) Ky është shembull unikat që një pushtet i krishterë ka pasur pjesë në përhapjen e islamit. Asgjë më pak nuk është çuditëse nga ajo që pushteti rus, në këtë shekull, ka tentuar ta imponojë krishterizmin shtetasve të vet muslimanë në Evropë, si vazhdim i përpjekjeve të njëjta në shekullin e XVI kur është pushtuar kanati Kazan. Në fillim të shekullit XIX shumë Kirgizë që kanë banuar stepën e gjërë, që shtrihej nga krahina Tobolsk, në jug deri në Turkestan, kanë qenë ende idhujtarë. Pushteti rus preokupohej me mendimin që t’i lejojë misionit të krishterë që të vijë në mesin e tyre. Mirëpo, qeveria megjithatë nuk iu përgjegj kësaj kërkese me arsyetim se kjo botë është aq barbare dhe e egër sa që tëkuptuarit e tyre të Evangjelies nuk është i lehtë. Por, së shpejti janë paraqitur misionarët tjerë që nuk janë mbishtetur në qëllimin e mirë të cilit do pushtet, kurse kanë pasur shumë më tepër zjrr fetar, elan dhe mirëkuptim. E kanë zënë këtë fushë dhe i kanë tërhequr të gjitha fiset kirgiziane në islam.70) 221
Pas pushtimit rus të Kazanit, në shekullin XVI ka pasurar okupacioni edhe i kanateve tjera tatare pas çkahit fillon lëvizja zyrtare e kryqimit. Edhe një pjesë e popullësisë idhujtare në kanate ka qenë kryquar. Këtë aktivitet të klerikëve e kanë mbështetur policia dhe pushteti drejtues civil. Duke e marrë parasysh se klerikët rusë nuk e kanë njohur gjuhën e kovnertitëve të vet, në fund i kanë mospërfillur. Nuk kanë pasur dalje tjetër pos ta pranojnë që këta që sërish kanë konvertuar “paturpshëm mbajnë shumë zakone neveritëse tatare dhe nuk i permbahen as që dijmë mësimin e krishterë.” Kur vërejtja shpirtërore nuk pati sukses, qeveria i ka urdhëruar nëpunësve të vet që t’i qetësojnë, t’i mbyllin dhe t’i prangojnë ata që, përkundër kryqimit, nuk i përulen urdhëresave të patrikut, dhe me këtë të paudhëzuarit t’i frikësojnë nga feja tatare. Në shekullin XVIII pushteti rus ka bërë shumë angazhim dhe përpjekje që t’i kryqojë fiset idhujtare, dhe Tatarët që kanë renegatur nga feja dhe për këtë qëllim ka dhënë shumë përpjekje të satisfaksionit. Caresh Katarina II në vitin 1778 ka urdhëruar që secili nga këta konvertitët e ri në krishterizëm ta jep premtimin me shkrim se do t’i “lë në tërësi mëkatet idhujtare, çdo kontakt me pabesimtarët, fuqishëm ta përqafojë krishterizmin dhe dogmat e tij.” Mbi të gjitha, këta që janë quajtur “Tatarë të kryquar” kanë qenë të krishterë vetëm sipas emrit. Së shpejti kanë filluar të çlirohen nga të gjitha ato në çka kisha ortodokse, pravosllave ka dhënë angazhim. E kanë lëshuar krishterizmin dhe e kanë pranuar islamin. Ky pranim i krishterizmit ka qenë për ta vetëm dërrasa kërcyese përhyrje në fenë e Pejgamberit. Është e mundur, ndërkaq, që në regjistrat zyrtar të jenë regjistruar si të krishterë, por ata gjithnjë fuqishëm mdhe fortë janë ngritur kundër çdo tentimi të kryqimit të tyre. Në një artikull gjysmëzyrtar të botuar në vitin 1972 autori pohon: “Fakti që meriton vëmendje është se ekziston zingjir i gjatë i renegatjes evidente, që pajtohet me fillimin e masave të ndërmarra për shkak të stabilizimit të konvertëve në fenë e krishterë. Këtu duhet të ekzistojë shkak krahasues që shpie deri te situatat e këtyre renegatjeve në kohën kur pritet kontribut kundërt.”
222
Fkti tregon në atë se tërë kohën këta Tatarë në zmër janë ndier muslimanë. I janë kundërvënë masave të ndrëmarra të cilat pranimi i tyre i krisherizmit do t’i bënte realitet në cilin do çast.71) Në pjesën e dytë të shekullit XIX është bërë përpjekje e kryqimi të këtyre fiseve idhujtare dhe muslimane me anë të hapjes së shkallave në mesin e tyre. Kanë shpresuar se do ta përvetësojnë për vete rininë e asaj gjenerate. Iu dukej se, nëse nuk veprojnë ashtu, është e pamundur t’i fusin Tatarët në krishterizë. Për këtë një profesor rus thotë: “Është rëndë të përvetësohen për ne popullata e Kazanit, por ne do ta tërheqim numrin më të vogël të popullatës fshatare nga stepet dhe do t’i edukojmë që t’i frikësohen Zotit. Kur njëherë të jenë me ne, kurrë më nuk do tëkthehen prapa.”72) Kodi ndëshkimor Rus ka paraparë denime të rënda për ata që janë renegatur nga kisha ortodokse.73) Çdo person për të cilin pohohet akuza se e ka kthyer të krishterin në islam, do të privohet nga të gjitha të drejtat qytetare dhe do t ëdenohet me burg me punë të rëndë fizike prej 8-10 vjet. Përkundër të gjitha urdhërave qeveritar propaganda muslimane ka arritur t’i përvetësojë të gjitha fshatrat për isla, e veçan fiset të banuara në verilindje të rusisë.74) Qyteti Kazan është qendra kryesore i këtij aktiviteti misionarist. NË atë vend çdo vit është shtypur numër i madh i publikimeve islame, kurse mullët shkonin nga universiteti në fshat për konvertimin e idhujtarëve dhe kthimin e Tatarëve në islam pasi që kanë qenë të ekspozuar kryqimit. Rritja e vazhdueshme e numrit të Tatarëve të krishterë që i mbushnin radhët e muslimanëve ka shkaktuar shqetësim te klerikët e kishës pravoslalve ortodokse, por përpjekjet u qenë të kota para suskeseve të nusllëve.75) Janë shënuar shumë lajme për hyrjen e njerëzve n ëkëtë fe grupe grupe, sidoos pas publikimit të ediktit në vitin 1905 për lirinë fetare. Për konversionin masovik është lajmëruar në vitin 1909 kur 91 familje në fshatin Atomva kanë kaluar në islam,76) kur se në kokën prej vitit 1906 deri 1910 numri i kalimeve në islam ka kaluar në 53.000 persona.77) 223
Thuhet se suksesi i këtij misioni më së shumti qëndron në nivelin e lartë moral të shoqërisë islame, sa edhe në ndjenjat e forta të solidaritetit vëllezëror që kanë dominuar tekata.78) Me këtë lidhen edhe metodat që i kanë përdorë klerikët rusë të ndihmuar nga pushteti, që këta, që quhen Tatarë të krishterë, ta bëjnë sa më lojal fesë. Ata kanë sjellë deri te ajo që feja e krishterë, në midisin e tyre, të jetë jopopullarizuese.79) Nga ana tjetër, propaganda e islamit mjaft me zjarr ka ftuar përpara. Çdo musliman i rëndomtë dhe analfabet ka qenë misionarist i fesë së vet; fiset e varfëra, të paarsimuara dhe analfabete të idhujtarëve dhe të ngjashëm me këtë nuk kanë mundur t’i kundërvihen misionit të tyre. Nga shumë fshatra në të cilat është kryer kryqimi, njerëzit kanë shkuar si endës (thurës), që në periodën dimrore të punojnë në fshatrat muslimane. Këtu kanë kaluar në islam. Pastaj janë kthyer në fshatrat e veta si bartës të zellshëm të dieve islame, që kanë hyrë në shtëpitë e tyre.80) Ndër fiset që më së shumti ka përfshirë ky aktivitet misionarist islam ka qenë fisi i Votiakëve, të cilët në pjesën më të madhe kanë qenë të krishterë. Shumica në shekullin e XVIII dhe në fillim të shekullit XIX janë bërë musliman. Ende islami vazhdon të hyjë në mesin e tyre, si në mesin e atyre të cilët janë të krishterë ashtu edhe në mesin e asaj pjese të mbetur të idhujtarëve. Shirmisët sikur edhe Votiakët janë fise të Finuseve.81) Çereku janë ende paganë, por shumica prej tyre tashmë e kanë pranuar islamin dhe nuk është larg dita kur së shpejti edhe të tjerët t’i adaptohen këtij religjioni. Lëvizje e Shirmisëve drejt islamit është vrojtuar në shekullin XIX kur shumica ende kanë qenë të krishterë. Tërë fshatrat po bëhen muslimane edhe përkundër ligjit që ka ndaluar çfarëdo konversioni, përveç në krishterizmin ortodoks, pravosllav.82) Ata janë bërë muslimanë me kontaktin e drejtpërdrejtë me Bashkirët dhe Tatarët, zakonet familjare dhe shoqërore dhe mënyra e jetës së të cilëve kanë qenë mjaft të ngjashëm me të tyrin. Nganjëherë ky proces ka filluar me martesën me muslimanët. Për shembull, ndonjë familje e SHirmisëve me anë të martesës me ndonjë Bashkie miqësohet dhe kështu përshtatet me fenë e tyre.
224
Muslimanët e ri qenë ekspozuar përbuzjes si “qentë e cirkumizuar” në fshatrat e veta; për këtë shkak shpërnguleshin në ndonjë vend tjetër, disa kilometra më tej. Disa Bashkirë më të pasur i kanë ndihmuar materialisht. Nga arsyeja se në protokalet zyrtare janë evidentuar si idhujtarë, nuk kanë mundur ta marrin lejen për ndërtimin e xhamisë. Për këtë shkak familje fqinje bashkirës janë shpërngulur në vendbanim të ri në mënyrë që t’i plotësojnë numrin e kërkuar të vendasve - muslimanëve për arritjen e lejes zyrtare për ndërtimin e xhamisë.83) Proces i ngjashëm është zhvilluar edhe në fshatrat tjera ku kanë banuar muslimanët dhe janë martuar e perzier me Shirmasët.84) Edhe në rrethanat tejra është ndier lëvizje e qartë për përhapjen e misionit. Për shembull, në fillim të shekullit XIX fshati Karakullë ka qenë i banuar me Shirmasët e krishterë. Pas gjysmës së këtij shekulli disa familje kanë kaluar në islam me anë të Shirmasit i cili është bërë mullë. Pas vdekjes së tij në këtë punë e trashëgon Bashkiri nga fshati tjetër. Këta konvertitë shpërngulen në fshatrat tatare dhe bashkire, pasi që Tatarët ua kanë marrë vendet’ ashtu, praktikisht, tërë fshati është bërë tatar. Vetëm numri më i vogël i Shirmisëve të rinj e ka ruajtur gjuhën e vet dhe janë martuar vetëm me Tataret.85) Nëse e lëmë anash këtë aktivitet misionarist, do të gjejmë se ndikimi i Tatarëve në Shirmasët ka qenë i qartë në gjuhë dhe zakone. Gjuha tatare është përhapur dhe është futur ndër ta nëpërmjet mësimit fetaro-moral të islamit. Marrja e petkut tatar ka pasur për domethënie edhe supremacionin e caktuar kulturor. Nëse ndonjë Shirmas nuk do të mbathen tatarisht, do t’i ekspozohej përbuzjes së Tatarit të parë të cilin do ta takonte, dhe bashkëfistarëve të tij Shirmasëve. Tërë kjo lëvizje kulturore ka synuar drejt përforcimit përfundimtar të fesë së Tatarëve.86) Flitet se Shirmisët pas pranimit të islamit janë bërë ithtarë të zjarrtë të përhapjes së tij të mëtejmë. Në këtë i kanë ndihmuar Tatarët e pasur.87) Nga ana tjetër, Rusët i kanë shikuar SHirmasët me nënçmim. I kanë konsideruar racë të prapambetur. Kanë përshkruar epitete nënçmuese edhe atyre të krishterëve Shirmasëve që kanë qenë me ta.88) 225
Ende 1/4 e Shirmasëve janë idhujtarë, por ndikimi musliman në mesin e tyre është aq i fuqishëm sa që së shpejti shumica e tyre do të bëhen muslimanë.89) Çuvashët, të cilët janë 1.000,000, gati të gjithë janë kryquar, deri sa 20.000 prej tyre ende janë idhujtarë. Islami shkallërisht i kyq në rradhët e veta; madje edhe dis açuvashë - të krishterë janë bërë muslimanë. Të tjerët kanë mbetur nën ndikimin islam. Për entuziazmin fetar të konvertitëve të rinj flet rasti i një fsahti të krishterë çuvashësh në të cilin popi ke kaluar disa vjet deri sa u grumbulloi 300 rublja të nevojshme për restaurimin e kishës. Kur tetë familje çuvashësh kaluan në isla mnë atë fshat, vetëm për disa muaj muslimanët kanë grumbulluar 2000 rublja për ndërtimin e xhamisë.90) Ky aktivitet i gjallë mund të shënohet si karakteristikë e misionaritetit islam që ka lulëzuar ndër fiset vendëse të asaj kohe. Çdo familje që e ka pranuar islamin ka qenë e ndihmuar në të holla ose në naturë. Për disa ndërtohej shtëpia, për të tjerët është blerë ara, kafshët etj. Nëse në islam kanë kaluar shumë familje në ndonjë fshat, iu ndërtohej mesxhid dhe u formohej shkolla për fëmijët e tyre.91)

[ORIONI]

Islami në mesin e Tatarëve të Sibirit

Për përhapjen e islamit në mesin e Tatarëve të Sibirit kemi vetëm disa hollësi. Islami fillon të forcohet në ato vise vetëm në fund të shekullit XVI. Misionarët islamë në Sibir kanë hyrë kohë pas kohe edhe para kësaj periode me shpresë që popullatë e atjeshme pagane do ta përvetësojë për fenë e vet. Shumica e këtyre misionarëve atje kanë vdekur me vdekje shehidi. Kur Sibiri ka ra nën sundimin muslimangjatë sundimit të Kuçum-kanit, janë gjetur varret e shtatë këtyre misionarëve. I ka zbuluar një shejh i vjetër, që ka ardhur nga Buhara duke i kërkuar ata. Ka ditur diçka për devotshmërinë dhe lojalitetin e tyre fesë. Shejhu i ka përmendur edhe emrat e kësaj grupe të shehidëve. Emrat e tyre, deri në shekullin e fundit, kanë mbetur objekt i përkujtiit dhe respektit te Tatarët në Sibir.92) Kur Kudum-kani (që ka rrjedhur nga familja Gjugji-kan, djalit më të vjetër të Xhingis-kanit) është bërë kan i Sibirit (rreth vitit 1570) me të drejtë në fron me anë të pushtimeve të atyre viseve ose (sipas versionit tjetër) me thirrje të popullësisë së atyre viseve pas vdekjes së
226
kanit i cili ka mbetur pa trashëgimtar,93) - ka dhënë shumë angazhim në konvertimin e shtetasve të vet në islam. Ka dërguar në Buharë për të gjetur misionarë për t’i ndihmuar në këtë detyrë të devotshme. Një nga misionarët që ka arritur nga Buhara na ka lënë përshkrimin e shkuarjes së vet me një shok të vetin në kryeqendrën e Kudum-kanit në brigjet e lumit Irtish. Këtu pas dy vjetësh i ka vdekur shoku, kurse ai është kthyer në vendlindjen e vet duke mos i përmendur shkaqet. Nuk kaloi pak, u kthye sërish në vendin e Kuçum-kanit që ta vazhdojë punën e vet në shoqëri të kolegut tjetër. Këtë e ka bërë në kërkesën e përsëritur të Kuçum-kanit Buharës që ta ndihmojë me misionarë.94) Misionarët e Kazanit gjithashtu kanë ardhur në Sibir. Pushtimet ruse i kanë ndaluar aktivitetet misionariste të Kuçum-kanit para se në këtë të sendërtojë rezultatemë të mëdha. Në këtë kuptim ka qenë shkak edhe qëndrimi i kundërshtar të disafiseve nën sundimin e tij që t’i për vetisojë në islam. Ndonëse pushtimi rus e ka ndaluar këtë angazhim, përparimi i islamit në këto vise kurrësesi nuk është ndaluar. Mullët nga Buhara dhe qytetet tjera të Azisë qendrore dhe tregtarët nga Kazani e kanë vazhduar aktivitetin misionarist islam në Sibër. Islami ka hyrë herën e parë në vitin 1745 në mesin e fiseve tatare (të banuar ndërmjet lumit Irtish dhe OB). Shumë prej tyre deri në fillim të shekullit XIX kanë qenë idhujtarë, tash të gjithë janë bërë muslimanë.95) Për kalimin e Kirgizëve në islam ka pasur fjalë, por historia e shumë fiseve tjera muslimane në Sibir ka mbetur e paqartë dhe është për t’u parashtruar se konvertimi i tyre në islam është i kohës më të re. Në mesin e instrumenteve të rëndësishme të propagandës islame deri në kohën tonë është interesant të ceken këngët popullore që i këndojnë Kirgizianët. Këto këngë përmbajnë shumë parime islame të besimit të dhëna nëpërmjet tregimeve dhe legjendave, që mjaft lehtë gjejnë rrugën deri te zemra e njerëzve të rëndomtë.96)

[ORIONI]

Referencat


*) Nuk është e tepërt të tregosh në dallimin ndërmjet nocioneve “Tatar” dhe “Mongol”, sikur edhe ndodhite që kanë shpjerë deri te përzierja e tyre.
227
Me kuptimin e vet të përgjithshëm fjala “Tatar” gjatë shekujve ka pasur domethënie të llojllojshme. Me këtë nocion janë përcaktuar dy grupe të fiseve tatare në mbishkrimet turke orhane të gurit, që rrjedhin nga shekulli VIII e.r., sikur që ky emër i është dhënë edhe Mongolëve, përgjithësisht ose disave prej tyre. Në të gjitha pushtimet mongole në shekullin e XIII këta pushtues janë quajtur Tatarë, si në Kinë ashtu edhe në vendet islame, në Rusi ose në Evropën perëndimore. Ibn Ethiri, historiani arab, të parët e Xhingiskanit i quan Tatarë. Këta janë Tatarët e vjetër të njohur qysh te Grekët e Vjetër me emrin “Skitët” (Schthia). Emri “Mongol” paraqitet vetëm në shekullin X, Ka mundësi që ky emër t’i është dhënë atyre fiseve që janë vënë nën udhëheqjen e njërit prej liderëve fisnor, që është quajtur Mongol dhe i cili më vonë ka sunduar me fiset tjera aleate, dhe kështu emri i njërit është shtrirë në të gjithë. (Lane-Poole; Muh. Dyn. p. 200). Disa historianë konsderojnë se emërtimi “Mongol” nuk ka qenë i njohur jashtë vendeve që i kanë banuar fiset nomade në kufirin e shkretëtirës Gobi para shekullit IV të Hixhretit (sheh. X e.r.). Supozojnë se ky emër i është dhënë të gjitha këtyre fiseve pasi që është shtrirë ndikimi i njeriut me këtë emër në të gjitha fiset aleate. Një formacion luftarak mongol ka kaluar edhe në tokat e Azisë së Vogël, posardhësit e të cilit (pa dyshim janë bërë Turq) janë quajtur Tatarë të Zi )Kara Tatar). Kanë jetuar jetë nomade, beduine në kohën e ekspeditave luftarake të Timurleukos në viset fshatare që shtrihen ndërmjet Amarisë dhe Kajserisë. Numri u sillej ndërmjet 3- dhe 40 mijë familje. Timurlenku i ka persekutuar në Azinë qendrore. Sulltani osman Bajazidi II i ka kolonizuar në disa vende në territoret e Kashgarit dhe Havarizmit. Pas vdekjes së Timurleukos Tatarët e Zi kthehen dhe sërish vendosen në Azinë e Vogël. Në Rusi dhe në Evropën lindore më së shpeshti emri “Tatar” i jepet të gjithë popujve turqë pos Osmanëve - Disa historianë muslimanë konsderojnë se Tatarët janë një popull i madh i nacionit turk nga e cila janë degëzuar fiset dhe degët tjera.
228
Te perëndimoret ky emër është sinonim për të gjithë Turqit, ashtu që ata të gjithë Turqit i llogarisin në Tatar, në të cilët bëjnë pjesë Osmanët dhe Turkmenët. Ky emër (Tatarët) përfshinë të gjithë Mongolët, veçan “Mankos” (Madehus), siç është rasti në Kinë. Shprehje “Tatar” në tërë domethënien e vet të veçantë është emër i popullit të caktuar me të cilin quheshin banorët e luginës së lumit Volga në territorin e Koranit dhe Astrahanit, sikur edhe banorët e siujdhesës së Krimit dhe një pjesë e popullatës së Sibirit që flet në gjuhën turke. Duket se popujt që në esencë kanë qenë Mongolë sipas gjuhës veten e kanë quajtur Tatarë. Fjala “Tatar” pas XHingis-kanit në Mongoli dhe Azinë qendrore është ndërruar me shprehjen “Mongol” (Moghul). Ky term, Mongol, deri më sot përdoret në territorin e Afganistanit për pasardhësit e Mongolëve të cilët deri sot e kanë ruajtur gjuhën e vet. Këtë emër Xhingis-kani e ka futur zyrtarisht në vendin e vet. Por, teri “Mongol” kurrë nuk ka dominuar në shuicën e viseve perëndimore të imperatorisë mongole edhe përkundër futjes zyrtare në përdorim. Këtë e mësojmë edhe nga udhëpërshkruesit evropianë siç janë John of DIani El Carpini (Gjon Djan el-Karbini) dhe William of Rubruck (Viliem Rubruku) e të tjerët. (Fusnota është marrë nga përkthimi arabisht i veprës së Arnoldit Ed-Da’vetu i be ‘l-islam, fq. 248 - vër. e përkthyesit.). *) Ibn Ethiri këtë e përmend kur flet për ndodhitë nga viti 617/1220. (vër. e përkthyesit). 1) Kur’ani, XIX, 23. 2) Ibn el-Athir, bl. XII, fq. 233-234. *) Caktimi i Ogutayit (1227-1241) për trashëgimtar të babait të vet Xhingis-kanit ka shkaktuar trazira te ithtarët e vëllaut të tij më të vjetër Xhagatajit duke e marrë parasysh se me këtë është thyer tradita që djali më i vjetër të lihet për trashëgimtar. (vër. e përkthyesit). 3) Williamm of Rubruck, fq. 182, 191. C. d’Ohson, vol. II, fq. 488. 4) De Guignes, vol. III, fq. 200, 203. 5) De Guignes, vol. III, fq. 115. 6) Njëjtë, fq. 125 dhe Cahus, fq. 391. 7) Klaprath, fq. 204. 8) C. d’Ohson, vol. II, fq. 226-227, Cahun, fq. 408 sq.
229
9) Për këtë autor autor Yule thotë: “Na ka ofruar pasqyrë të pakontestueshme të diturisë dhe moralit të priftërisë së tyre. Ai është shumë më i vlefshëm nga gjyqet e atyre që i kanë kundruar si renegatë. Rrëfimi i Rubrukut na shpie në mendimin se ka të bëjë me personin e pjekur dhe inteligjent. “(Cathey and the Way Thither, vol. I, fq. XCVIII). 10) William of Rubruck, fq. 158-159. *) Sunduesi i fiseve Hardhitë e Arta (vër. përkthyesit). 11) Macrizi (2), vol. I, pjesa I, fq. 38, 106. 12) XHuzxhani (Juzjani), fq. 448-450. Raverty, fq. 1288-1290. 13) Deri në çfarë mase ka qenë i egër veprimi ndaj këtyre shihet edhe nga kjo që argëtuesit kinezë në teatrin e hijeve triumfalisht përpara kanë theksuar figurën e plakut, mjekër bardhë, të lidhur për qofë, kalit për bishti: Me këtë kanë dëshiruar të tregojnë se si kalorësi mongol është sjellur ndaj muslimanëve. (Howarth, vol. I, fq. 159). 14) Raverty, fq. 1146. Howarth, vol. I, fq. 112, 173. Ky ligj nuk është anuluar deri sa tregtarët muslimanë nuk kanë ngurruar nga ardhja në pallat, kurse tregtia qe dëmtuar me këtë ligj. 15) Howarth, vol. I, fq. 165. 16) Kur’an, Al-’Araf, 55. 17) Juzjani, fq. 404-405. Raverty, fq. 1160 e tutje. 18) De Guignes, vol. III, fq. 265. 1) Në shekullin XIII tre të katërtat e Mongolëve kanë qenë turqë (Cahun, fq. 279). 20) C. d’Ohson, vol. III, fq. 121. 21) Rashiduddin, fq. 600-602. 22) Blochet, fq. 74-77. 23) Është interesant të ceket se Nexhmuddin Muhtar el-Zahidi në vitin 1260 ka hartuar për BAraka-kanin risalen, trajtesën, e cila me argumente e konfirmon misionin fetar të Muhammedit a.s. dhe e përgënjeshtron tërë atë që e kanë shtruar kundërshtarët e kësaj, duke na njoftuar për disputet, diskutimet shkencore, të zhvilluara ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve. (Steinschneider, fq. 63-64). 24) Abu l’Ghazi, bl. II, fq. 181. 25) Juzjani, fq. 447. Raverty, fq. 1283-1294. 26) Juzjani, fq. 447. Raverty, fq. 1285-1286. 27) Maqrizi (2), bl. I, fq. 180-181, 187. 28) Njëjtë (2), bl. I, fq. 215.
230
29) Maqrizi (2), I, fq. 222. 30) Wassaf (al-Hadra) e ka quajtur Nikudar para, dhe Ahmed pas pranimit të islamit. 31) Hayton (Ramusio, bl. II, fq. 60, e). 32) Kur’ani, VI, 125. *) Ahmed dhe Mustafa janë emra të pejgamberit të Zotit Muhammedit a.s.; i pari përmendet në Kur’an LXI, 8 (vër. e përkthyesit). **) Një pjesë e ajetit kur’anor, V, 95 (vër. e përk.). 33) Wassaf, fq. 231-234. Këtë letër e ka letër e ka notuar edhe Kalkashindi (Qalqashindi) “Subhul’a’sha”, bl. I, fq. 65, 68, dhe është e datuar me muajin xhumade l’ula 681 (gusht 1282), kurse e kanë dërguar dy të deleguar: Kutbuddin Shirazi dhe Ato-be Pehlivani. Kalavuni, sulltani egjiptian, i është përgjigjur Ilhamit të Mongolëve me letrën nga 1 ramadan po të atij viti /3 dhjetor 1282). Edhe kjo letër e sjell Kalkashindi, bl. VII, fq. 217-242). 34) De Guignes, vol. III, fq. 263-265. 35) Këta janë araguni (1284-1291), XHihatun (1291-1295) dhe Baydu (prill-gusht 1295 v.). 36) C. d’Chason, bl. IV, fq. 141-142. 37) C. d’Ohason, bl. IV, fq. 148-1. 38) C. d’Ohasan, bl. V, fq. 365. 39) Njëjtë, fq. 148, 354 dhe Cahun, fq. 434. 40) C. d’Ohason, bl. IV, fq. 128, 132. *) Ibn Batuta thotë se mendimet rreth emrit të tij ndahen (vol. I, fq. 143). Thonë Huda, që në persishte do të thotë Zot, dhe bende që d.t.th. djalosh, shërbëtor. rob. Pastaj thonë Haratbende, që në persishte d.m.th. gomar. E emri do t’i thoshte Abdullah, rob i All-llahut, apo Djalosh-gomar. Flitet se shkaku i emërtimit me këtë erin tjetër është një zakontatar që fëmija, kur të lindet, të quhet me emrin e të parit që hynë në shtëpi. Kur ka lindur, i pari që ka hyrë ka qenë pronari i ngarkesës, sipas gjasave, gomari i ngarkuar, dhe është quajtur për këtë Haratbende. Brauni thotë se Ulxhajtu, kur Gozani ka ardhur në pushtet, ka ikur në internim dhe i ka ruajtur gomarët në territorin e Kermanit dhe Harmesit dhe se sipas saj i është dhënë ëemri Harabende, rojtar i gomarëve.
231
Tregohet se prindërit i kanë dhënë emër të keq që mos t’i bien mësysh sytë e të këqinjve dhe se për këtë është quajtur Harabende. Ngjashëm kanë bërë Arabët e vjetër duke iu dhënë fëmijëve emrat: Shkëmbi (Fihr), Guri (Sahr), Qeni (Kelb), Çakall (Muavin), me shpresë që fëmija, kur rritet, të bëhet ndaj armikut si gur ose qen. ibn Werdi (Historia e Werdit, fq. 264) thotë se emrin e ka Hudabende dhe se sundimin e ka shtrirë në Irak, Horasan, Azerbejxhan dhe Dijarbekr (vër. përkthyesit). 41) Hammer - Purtgstall Geschichte der Ilahanen, bl. II, fq. 182. Duket se muslimanet e robëruara kanë luajtur rohin e dalluar në konvertimin e Mongolëve në islam, sepse femra te Mongolët ka pasur vend të nderit e të nderuar. Mund të ceken shumë shembuj nga të cilët mund të shihet ndikimi i saj edhe në jetën politike. Tashmë kemi shtruar shumë raste ku femrat kanë ndikuar edhe në përcaktimet fetare të burrave të vet. Viliem Rubruku na flet për atë se si vetë ka përjetuar ndikimin e një gruaje muslimane dhe se si qëndrim i saj i është kundërvënë në përhapjen e ideve të tij fetare: “Në ditën e Shpirtërave na ka ardhur një musliman (Saracen). Në bisedë me të kemi filluar ta shpjegojmë mësimin fetar. Kur ka dëgjuar për dhuratat e Zotit njerëzve dhe personifikimin e tij te njeriu, ringjalljen pas vdekjes, Ditën e gjykimit dhe faljen e mëkateve me kungatë, ka dëshiruar të kungohet. M’u kur jemi përgatitur që ta kungojnë, befas kërcen nga kali duke thënë se duhet pa tjetër të shkojë në shtëpi dhe të konsultohet me gruen. Ditën vijuese, në bisedë me ne ka thënë ëse nuk mund të kungohet sepse prej atëherë nuk do të mund të pijë më qumshtë të pelës. (Rubruck, fq. 90-91). 42) Ibn Batuta, bl. II, fq. 57. 43) Juzjani, fq. 381, 397. Raverty, fq. 11103, 1145-1146. 44) Rashid al’Din, fq. 173-174, 188. 45) Abu-l-Ghozi, bl. II, fq. 159. 46) Ibn Batuta, bl. III, fq. 47. 47) Abu-l - Ghazi, bl. II, fq. 166-168; Muhammad Haydar, fq. 13-15. 48) Me rënien e fuqisë së dinastisë .Ky është fis bujqësor që i përgjigjet nomadëve dhe blegtarëve. Sot quhet Turkestani Kinez.
232
49) Muhammad Hayydar, fq. 57-58. 50) Ka qenë kjo gjatë kohës së Abdulkerimit, i cili ka qenë kan i Kashgarit (983-1003 H./1575-1594) 51) Martin Hartmann, Der Islamische Orient, vol. I, fq. 203 (Berlin, 1899). 52) Martin Hortmann, Der Islamische Orient, vol. I, fq. 202. 53) Assemani, bl. III, pars. II, fq. CXVI. 54) Rashid al’Din, fq. 600, pasusi I. 55) Rahsid al’Din, fq. 600, pasusi I. *) Ky rend (tarikat) konsiderohet degë e lëvizjes mistike sunnite në Horasan (Persi) dhe është thirrur me emrin Muhammed b. Muhammed Bekauddin Buhari Nakshibendi (vd. 1389 v.) ndonëse ai nuk është themelues direkt. (Vër. e përkthyesit). 56) Cahun, fq. 410. 57) Howarth, vol. II, fq. 1015. 58) Abu l-Ghazi, bl. II, fq. 184. 59) Karamzin, vol. IV, fq. 391-394. 60) Hammer-Purgstall, Geschichte der Goldenen in Kiptschok, fq. 290. 61) Mbi BAshkardët, që i cekin Ibn Fadlani dhe Yakuti, ka shkruar: C.N. Fraehnio (Memoires de l’Acadei Imperiale des Sciences de St. Petersbourg, bl. VIII, fq. 626, 1822). 62) Abu Ubayd al-BAkri, fq. 470-471. 63) Karamsin, bl. I, fq. 259-271. 64) Bobrovnikoff, fq. 13. 65) Reclus, bl. V, fq. 831, R.du M.M. bl. III, fq. 76, 78. 66) Relation des Tartares, far Jean de Luca, fq. 17 (Thevenot, bl. I). 67) Isla and Missions, fq. 257. 68) Gasztowtt, fq. 321-32. R. du M.M. XI (1910), fq. 287, sqq., 69) The Russidn Policu regarding Ceutrol Asia. An histarical shetch, By prof. V. Grigorief (Eugene Schuyler: Turkistan, vol. II, fq. 405-406, St ed. London, 1876; Frauz von Schwarz, Turkestan, fq. 58. (Freiburg, 1910). 70) Islam and Missions, fq. 251-252, 225. 71) D. Mackenzie Wallace, Russia, vol. I, fq. 242-244, London, 1877, 4th ed. R. de M.M. vol. IX (1909), fq. 249, Bobrovnikoff, fq. 5 sqq.
233
72) W. Hepworth Dixon, Free Russia, vol. II, fq. 284, (London, 1870). 73) Për shembull, në vitin 1883 janë dërguar fshatarët e fshatit Apozof para gjyqit në Kazan sepse e kanë lëshuar pravoslalvljen. Të pandehurit kanë deklaruar se gjithnjë i kanë takuar islamit. Shtatë prej tyre janë denuar në punën e rëndë fizike për shkak të mosbesimit, deri sa shumë që e kanë lëshuar krishterizmit janë internuar në Sibir. Anatole Leroy-Beaulien, L’Empise des Tsars et les Rusees, bl. III, fq. 645 (Paris, 189-1893). 74) D. Mackonzie Wallace, Russio, vol. I, fq. 245. 75) Palmieri, fq. 85-86. R. de M.M. dhe (1907), fq. 162 sq. 76) R. du M.M. IX (1909), fq. 294. 77) Ibid. X (1910), fq. 413, Id. I (1907), fq. 273. 78) Ibid., X, fq. 252. 79) Ibid., fq. 249. 80) Bobrovnikoff, fq. 12. 81) Këto fise me prejardhje janë tetone dhe kanë qenë të banuar në Evropën veri-lindore. 82) Reclus, bl. V, fq. 716, 748. 83) Eruslanov, fq. 3, 6. 84) Ibid., fq. 7-8. 85) Eruslanov, fq. 5-6. 86) Eruslanov, fq. 9, 13. 87) Ibid., fq. 17, 20, 36. 88) Ibid., fq. 38-39. 89) Bavrovnikoff, fq. 22. 90) Bobrovnikoff, fq. 21-22, 31. 91) Ibid., 13, Islam and Missions, fq. 257. 91) G. F. Müller, Sammlung Russischer Geschichte, vol. VII, fq. 191. 93) G. F. Müller, Sammlung Russischer Geschichte, vol. VII, fq. 183-184. 94) Radloff, vol. I, fq. 147. 95) Jadrinzev, fq. 148; Radloff, vol. I, fq. 241. 96) Radloff, vol. I, fq. 472, 497.


PËRHAPJA E ISLAMIT NË INDI(235)

[ORIONI]

PËRHAPJA E ISLAMIT NË INDI

Shtrirja e popullësisë muslimane

Shumë historianë klasikë e bashkëkohorë barabartë janë preokupuar me pushtimet muslimane në Indi dhe forcimin e ndikimit të tyre dhe me zhvillimin e islamit në ato vise. Mirëpo, askush nuk ka tentuar deritash të shkruaj për historinë e përhapjes së islamit në Indi si diç të ndarë nga fitoret luftarake dhe punëve drejtuese të ithtarëve të kësaj feje. Njëmend, ndërmarrja e këtillë i duket i pamundur shumicës së këtyre historianëve. Shpesh India zgjidhet dhe theksohet si shembull tipik i vendit ku islami i ka borgj ekzistimin dhe qëndresën e vet vendosjes në të të elementit të huaj, pushtues islam që e ka bartur fenë e vet pasardhësve pas tyre. Jashtë rrethit të vet kanë arritur të zgjerohen ekskluzivisht me anë të forcës dhe persekutimit. Disa kanë konsideruar se fryma misionariste islame po dëftohet në fytyrën e vet të vërtetë nëpërmjet masakrit brutal të Mahmud Gazneviut ndaj brahmanëve, dhe në persekutimet e Aurangzebit,1) sunetinin e detyrueshëm gjatë sundimit të Hajdar Aliut, Tipu-sulltanit dhe të ngjashëm me ta. Por ne në numrin prej 66 milionë muslimanësh të Indisë2) gjejmë numër të madh të atyre te të cilët detyrimi në konvertimin e tyre dhe konvertimin e pasardhësve të tyre nuk ka pasur madje kurrfarë pjesëmarrjeje. Ndikimi i njëmendët në këtë punë ka pasur mësim dhe bindje fetare të misionarëve muslimanë paqëdashës. Ky lloj i konvertitëve e përbëjnë një grup të veçantë që dallon nga ajo që detyrimisht e ka pranuar islamin dhe grupeve tjera heterogjene që e përbëjnë muslimanët e Indisë. Tërë bashkësinë e muslimanëve mundemi, përafërsisht, ka ndajmë në ata që i takojnë elementit të huaj dhe në ata që islamit i janë afruar nga njëra prej feve të vjera në vend nën ndikimin e faktorëve të ndryshëm dhe në periodat e ndryshme historike. Vendbanimet e huaja në Indi përbëhen prej tri grupeve themelore. I pari, numerikisht më i rëndësishmi, është grupi i ardhacakëve që kanë arritur nëpër kufijt veri-perindimor të Indisë dhe i gjejmë në dy provinca: në Sind dhe Penxhab.
235
Grupi i dytë janë të mbeturit e pjesëtarëve të pallatit ose ushtrisë të disa dinastive muslimane, që janë vendosur në Indinë e epërme, e shumë më pak në rrafelartën e Dekkanit. Grupin e tretë e të fundit e përbëjnë ata që e kanë banuar bregun perëndimor dhe nuk është e pamundur se me prejardhje janë Arabë. Themeluesit e këtyre kolonive kanë arritur në Indi me rrugë detare.3) Numri i familjeve të prejrdhjes së huaj që janë banuar në Indi, përveç Penxhabit dhe rrethinës, askund nuk është i madh. Është e saktë se më shumë se gjysma e muslimanëve të Indisë ka marrë shprehimisht emërtime të huaja sikur: shejh, beu dhe kani, e madje edhe sejjid4), ndërkaq, shumica e këtyre muslimanëve janë ose popullatë lokale e këtyre viseve ose pasardhësit e tyre që kanë kaluar në islam. Emërtimet e sipërme i merrnin prej personalitetit më të largët ndër ata që i kanë kthyer në islam ose kjo ka rrjedhur me përzierjen me aristokracinë muslimane, e edhe sipas disa motiveve më pak të rëndësishme.5) Sa i përket pjesës së dytë të këtij grupi - e kjo është popullata autoktone që ka kaluar në islam -, një pjesë e tyre pa dyshim e ka ndryshuar fenë me dhunë dhe nën presionin e pushtetit zyrtar, por pjesa më e madhe ka hyrë në gji të islamit krejtësisht sipas vullnetit dhe zgjidhjes së vet vetjake. Historisë së lëvizjeve që muslimanët i kanë zbatuar me qëllim të përhapjes së islamit dhe ndikimet shoqërore që kanë sjellë deri te kalimi i një pjese të popullatës induse në islam, i është kushtuar vëmendje shumë e vogël. Shumica e literaturës historike në të cilën mund të thirreni kurse e cila flet për muslimanët e Indisi, pa marrë parasysh se autorët u janë Evropianët ose njerëzit e vendit, janë vetëm kronikat (sixhilët) mbi luftërat, fushatat, aksionet e disa sunduesëve, me të dhëna të varfëre të jetës fetare në atë kohë. Nëse diçka edhe është thënë, ka qenë kjo në formë të jotolerancës dhe fanatizmit. Nga biografitë e njerëzve të mirë (evlijave) muslimanë dhe traditave të vendit mund të mësojmë diç për jetën misionariste të muslimanëve që ka qenë plotësisht e pavarur nga jeta politike në vend. Para se të themi diç për këtë punë, do të jetë mirë të sjellim një shkëputje nga propaganda zyrtare e islamit dhe ta theksojmë rolin që suntuesit muslimanë e kanë luajtur në përhapjen e fesë së vet.

[ORIONI]

Sunduesit muslimanë dhe kontributi i tyre në përhapjen e islamit

Pesëmbëdhjetë vjet pas vdekjes së Pejgamberit, Arabët e kanë përgatitur një ekspeditë (ushtarake) në Sind. Vërshimi pushtues drejt Indisë ka rrjedhur nga ana veriperëndimore, dhe ka vazhduar deri në shekullin XVIII. Disa nga disa këta pushtues kanë qenë themelues të imperatorisë së fuqishme, deri sa të tjerët kanë qenë avanturier të rëndommtë. Disa kanë ardhur vetëm për shkak të plaçkitjes dhe presë, me të cilin edhe janë kthyer, deri sa të tjerët kanë mbetur dhe themeluar shtete, ndikimi i të cilit është ndier atje deri sot. Nuk e dijmë se këta të parët a kanë marrë me vete çfarëdo misionarësh dhe propaganduesish të fesë dhe këtë jo për shkak të indiferentitetit të tyre ndaj fesë. Shumë prej tyre invadimin e vet në Indi i kanë publikuar në dritën e luftës së shenjtë, xhihadit, që vërehet në idenë që kanë qenë në kokën e Mahmud Gazneviut dhe timurleukos. Ky i fundit, pas marrjes së Delhit, ka shkruar në biografinë e vet si vijon: “Kam qenë pesëmbëdhjetë ditë ne Delhi. Kjo kohë më ka kaluar në disponim dhe hare. I kam organizuar këshillimet mbretërore dhe kam dhënë gosti të mëdha. Pastaj jam përkujtuar se kam ardhur në Hindustan për të luftuar me pabesimtarët. All-llahu e ka bekuar këtë ekspeditë dhe më ka mundësuar të shkojë nga fitorja në fitore. Kam triumfuar ndaj kundërshtarëve të mi dhe kam zhdukur shumë pabesimtarë dhe idhujtarë. Shpatën e ndërrimit të fesë e kam lagur me gjakun e armiqëve të fesë. Tash, pas fitores së shkëlqyeshme, ndiej se nuk më ka hije që t’i lëshohem qetësisë së përhershme, por që edhe më tej të angazhohem në luftë kundër pabesimtarëve të Hindustanit.”6) Ndonëse Timurlenku flet shumë për shpatën e vet me të cilën është ndihmuar në përhapjen e misionit, duket se ajo nuk i ka shërbyer kurrfarë qëllimi tjetër pos dërgimit të pasbesimtarëve në skëterrë. Duket se shumica e pushtuesëve muslimanë kanë ndjekur pikërisht rrugën e këtillë. Në emër të All-llahut janë rrënuar idolet, priftërit e tyre kanë ardhur nën shpatë dhe u janë rrënuar tempujt, kurse në vendet e tyre, në të shumten e rasteve, janë ngritur xhamitë.


Është e saktë se islami u është ofruar Hindusëve pabesimtarë para se muslimanët t’i atakojnë.7) Nganjëherë frika e detyronte botën ta pranojë këtë fe. Këto janë faktet të cilat kanë qenë në të shumtën me efekt afatshkurtër, së paku ditëve të para të pushtimit islam, sepse kanë mbetur pa ndikim pas tërheqjes së pushtuesit. Kjo gjendje na ilustron tregimin për Hardattin, njërit prej kryetarëve (ra’is) të Bulandsharit,*) i cili i është nënshtruar Mahmud Gazneviut, që e ka shtruar autori i historisë të pushtimeve të Mahmudit dhe sekretari i tij. Në fund (rreth 410/1010) Mahmudi arriti deri te kështjella Barba8) në tokën e Hardattëve, i cili ishte njëri prej raisëve, që në gjuhën hindu d.m.th. “mbret”. Kur Hardatti ka dëgjuar për këtë sulm që e kryen luftëtarët e All-llahut, e të cilët vinin sikur valet e detit, të rrethuar me melaqe nga të gjitha anët, e kaploi zemërim i madh, këmbët i dridheshin, u frikësua për jetën e vet që do të mund të humbej sipas drejtësisë së Zotit. Për këtë arsye e ka parë t ëarsyeshme si mënyra më e mirë që t ëshpëtojë është nëse pranon ta pranojë islamin, sepse shpata e Zotit qe nxjerr nga këllëfi, kurse zëri i denimit tashmë jehonte. Ka hyrë me dhjetë ijë njerëz duke e manifestuar dëshirën për kthim në islam dhe lënien e idoleve.9) Këta konvertitë të ri, sigurisht, kanë shfrytëzuar rastin e parë që u dëftohet - pas tërheqjes së pushtuesit - që të renegasin nga feja. Kjo është shfaqje në të cilën ankohen historianët muslimanë të Indisë. Kur Kutbuddin Ujbeku e sulmoi Baranin në vitin 1193, rreptë iu kundërvu Çandraseni, raxha i atëhershëm, që mbanë prejardhje nga dinastia Hardatte. Vetëm emri i tregon në fenë e tij hindu dhe nga atëherë nuk kemi dëgjuar për ekzistimin e muslimanëve nën sundimin e tij.10) Duket se te këta pushtues ka pasur shumë pak aso që ne e quajmë “dashuri për shpirt”, e cila i motivon misionarët e sinqertë në përhapjen e islamit kurse e cila ka kryer pushtime aq të mëdha për islamin. Dinastitë e Hilixhive (1290-1320), Tuglukëve (1320-1412) dhe Lodëve (1451-1526) kanë qenë rëndo mtë preokupuara me luftëra dhe shuë nuk i kanë dhënë rëndësi qëllimeve fetare. Shumë më tepër kanë qenë të preokupuar me vënien dhe grumbullimin e tatimeve se sa me 238
punën në përhapjen e fesë.11) Mirëpo, nuk kanë qenë plotësisht pa zjarr fetar. Për shembull për Xhakherët, popull barbar në viset malore në veri të Penxhabit, të cilët pushtuesëve të parë u kanë shkaktuar shumë kokëçarje, thuhet se kanë kaluar në islam nën ndikimin e Muhammed Gurit në fund të shekullit XII. Sunduesi musliman e robëroi liderin e tyre dhe e shtyri ta pranojë islamin. Pasi që ia vërtetoi titullin e udhëheqësit të këtij fisi, e ka kthyer që ithtarët e vet t’i kthejë në islam. Duke e marrë parasysh se shumica e tyre pak kanë dijtur për fenë e tyre të mëparshme, ka qenë lehtë që islam të dominojë tek ata.12) Sipas fjalëve të Ibn Batutës, Hilixhët e kanë përkrahur botën ti kalojnë në islam. Patën bërë traditë që njeriun që e pranon islamin t’i prezentohet sulltanit, i cili do t’i falte rroba të bukura, unazë dhe bylyzyk prej arit në vlerën që ka qenë proporcionale me pozitën e tij shoqërore.13) Sunduesit e dinastive të hershme muslimane nuk kanë pasur majft zjarr fetar për përhapjen e islamit. Është vështirë të gjendet, në historinë e tyre, diç të ngjashane me pasusin vijues nga autobiografia e Firus-shah Tuglakut (1351-1388): “I kam nxitur shtetasit e mi pabesimtarë ta përqafojnë fenë e Pejgamberit. Kam shpallur se çdo person që e pranon këtë besim dhe bëhet musliman do të lirohet nga xhizja ose tatimi personal. Ky lajm u dëgjua në mesin e njerëzve dhe numri i madh i Hindusëve është prezentuar dhe iu lejua që ta arrijnë nderin e islamit. Pas kësaj, nga dita në ditë, kanë ardhur nga të gjitha viset dhe e kanë pranuar fenë. Kanë qenë të falur nga xhizja dhe janë dhuruar me peshkeshe dhe mirënjohja.14) Kur ndikimi islam u forcua, veçan në kohën e dinastisë së Mogulëve, ndikimi fetar i islamit, natyrisht, ka qenë më i pranishëm dhe i vazhdueshëm. Ky ndikim sidomos ka qenë i shprehur në lëvizjet hindu, të cilët flasin për ekzistimin e Zotit, kurse paraqiten gjatë shekullit XV dhe XVI. Peshkopi Lefroy konsideron që natyra e qartë dhe konkrete e mësimit islam i ka tërhequr mendjet që nuk kanë mundur të kënaqen me idenë e panteizmit,15) që shquhet me paqartësi dhe relativitetet. Kur islami, me lojalitetin e vet të fortë njemendësisë së ekzistencës së Zotit nga e cila rrjedh si natyra objektive e plotë dhe e fuqishme e të vërtetës, erdhi në konflikt me idenë e transcendencës - me panteizmin dhe subjektivizmin e besimit të tij, domosdoshmërisht ka ecur para. Islami nuk fitoi vetëm në konflikt, por ka ardhur edhe si ilaq shpëtimtar për jetën dhe mendimin e Indisë së epërme. Së shpejti i freskoi dhe edhe më shumë i ngjalli shumë shpirtëra që kurrë, vetëvetiu, nuk do të lëviznin intelektualisht.16)

[ORIONI]

Islami i Raxhaputave dhe të tjerëve

Iniciativa më e fuqishme e kalimit në islam është bërë më e theksuar kur besimi në idhuj bëhet pengesë në rrugën e përparimit në karrierë në pallatin muslimanë, ndonëse fryma e tolerancës, që e ka arritur kulminacionin e vet gjatë sundimit të Ekberit eklebtik,8) është dëftuar ndaj Hindusëve dhe në shumë raste janë respektuar pasuritë e lënë me tertament të kësaj feje.17) Përveç kësaj që frika (e Ekberit) nga jopopullariteti dhe dëshira për përvetësimin e njerëzve e kanë diktuar politikën e mospërzierjes dhe gjykimi i veprimeve të dhunës dhe kryengritjes së fanatizmit fetar, që i ka karakterizuar perioda e parë e pushtimit dhe fitores, - përkundër të gjitha këtyre, motivet e interesit personal i kanë tërhequr shumicën nga hinduizmi në besimin islam. Në këtë mënyrë shumë Raxhaputë janë bërë muslimanë. Deri sot pasardhësit e tyre mund të gjenden në mesin e aristokracisë çifligare. Në mesin e këtyre do të mund të jetë dega më e rëndësishme e muslimanëve që i përket fisit të madh të Bashkotëve, të cilëve në krye u qëndron fisniku Oda, udhëheqësi i parë muslimanë. Sipas një legjende, imperatori BAbari e ka robëruar të pari e tyre Tilok Çaudën, që lirinë e vet e ka blerë me pranimin e islamit.18) Sipas legjendës tjetër, konversioni i tij ka qenë në kohën e sundimit të Humajunit. Kur ky sundues ka dëgjuar për bukurinë magjepëse të gruas Tiloka Çaudës kur ajo ishte në bazare, iu ka urdhëruar njerëzve të vet që t’ia sjellin. Në fund ndërgjegjja nuk i qe e qetë dhe ai ia ka kthyer burrit të tij. Tilok Çaudi ka qenë i dëshpëruar dhe i bindur se kurrë më nuk do ta shohë. Nga mirënjohja ndaj kësaj mirësie, edhe ai edhe gruaja e tij e kanë pranuar islamin “i cili njerëzit i mëson në etikën fisnike.”19)

Raxhaputët që kanë kaluar në islam janë mjaft të përkushtueshëm praktikimit të fesë së vet. Shpesh i kundërvihen fesë së vet të vjetër hindu, dhe këtë në mënyrë të çuditshme. Për shembull, në krahinën Bulaudshehr e gjejmë familjen e madhe muslimane të njohur me emrin Lalkani Pathan me përjashtim të vogël, e cila ende i ruan emërtimet e vjetra hindu dhe traditat martesore familjare. Nga po ky fis ekzistojnë degët hindu, të cilët jetojnë njëri pas tjetrit.20) Ne krahinën Mirzapur pjesëtarët e fisit Xhuhavar Raxhputi, të cilët tash janë muslimanë, ende i kanë mbajtur elementet e të drejtës së vendit hindu, zakonet dhe traditën dhe në emrat e vet muslimanë i marrin titujt e nderit hindu.21)








Kalimet e detyrueshme në islam

Thuhet se detyrimi zyrtar kurrë nuk është përdorur ndaj Hindusëve sikur gjatë sundimit të Aurangzebit. Në pjesët lindore të Penxhabit ka shumë raste ku i pari i degës muslimane të bashkësisë, si thonë, e ka ndërruar fenë e vet gjatë sundimit të këtij fanatiku “që ta shpëtojë tokën në fshat.” Në qytetin Xhurxhan afër Delhit jeten familja hindu Banjas e cila ende mbanë titullin shejh (të cilën, rëndom, e kanë marrë Hindusët që kanë kaluar në islam), sepse njëri prej anëtarëve të kësaj familjeje, fisi i të cilit ka vdekur, e ka pranuar islamin që ta shpëtojë pasurinë e familjes nga konfiskimi.22) Shumë Raxhputë, çifligarënë krahinën Kanpur, kanë qenë të detyruar ta pranojnë islamin në këtë mënyrë.23) Në disa raste tjera thuhet se ky stërgjysh është sjell në Delhi si rob ose peng, ku është synetuar dhe detyrimisht është kthyer në islam.24) Duhet të vërehet se burimi i këtij konvertimi të detyrueshëm është legjenda familjare ose lokale, dhe kjo nuk përmendet (se kam mundur unë të verifikojë në burimet historike nga koha e sundimit të Aurangzebit.25) Është pjekur mendimi, pa dyshim, se kthim të detyrueshëm ka pasur nga ana e sunduesve muslimanë. Kjo duket e mundshme për shkak të entuziazmit fetar mirë të njohur të Aurangzebit që ka qenë shkak që shumë familje të Indisë veriore (historia e kalimit në islam e të cilëve kaherë është harruar) ndërrimin e fesë së vet ta lidhin për këtë. Ky shkak është më i afërt supozimit. Ngjashëm është edhe në Dekan ku Aurangzebi merrë pjesë me Hajdar Alian dhe Tipu-sulltanin (e këta janë sunduesit mmë të njohur muslimanë në atë kohë), në thashethemet mbi konvertimin e detyrueshëm të familjeve dhe grupeve tjera të popullatës vendëse konvertimi i të cilëve në islam pa dyshim daton shumë para kësaj date dhe për çka nuk ka shënime historike që këto ndodhi t’i merrë parasysh.26) Ka mundësi që tipu-sulltani ka qenë ai sundues muslimanë që më tepër sistematikisht është angazhuar në kthimin e detyrueshëm në islam. Proklamacionin vijues ia ka shpallë në vitin 1788 popullit të Mallabarit: “Pas 24 vjet të kaluara nga nënshtrimi i vendit tuaj, ju ende jeni të padëgjueshëm dhe rebelues. Ende jeni burim i trazirave dhe rreziqeve. Në luftërat që janë zhvilluar në sezonën kishore ju keni qenë shkak i vdekjes së shumë ushtarëve tanë. Le të jetë kjo. Ç’ka qenë - ka kaluar. Jam i gatshëm ta harroj të kaluarën. Është koha që ta ndërroni sjelljen tuaj, t’i mbaheni rendit e qetësisë dhe t’i paguani rregullisht tatimet siç e bëjnë këtë shtetasit tjerë. Deri sa gruaja juaj nuk kënaqet me një njeri por shoqërohet me dhjetë dhe bëni dashuri me nënat dhe motrat tuaja dhe deri sa të jeni të zhytur në të këqia të ndryshme, për çka të gjithë po lindeni nga adulteria, dhe deri sa raportet reciproke i keni më të mjerë se raportet me bishat e egra, e shoh se jam i detyrueshëm t’ju pengoj nga zakonet më katare, kurse t’ju këshilloj që të jeni si njerëzit tjerë. Nëse gaboni ndaj urdhëresës sime dhe bëheni të shurdhër nga këshilla, sinqerisht ju betohem se do t’ju detyrojë në rrugë të drejtë dhe do t’ju dhurojë të gjithëve me islam. Do t’i sjell të gjithë njerëzit tuaj më të rëndësishëm, të vjetër e të rinj, në qendër të pushtetit tim.” Kjo komunikatë nxiti kryengritje në Malabare. Në filli mtë vitit 1789 Tipu-sulltani ka përgatitur ushtrinë prej 20.000 ushtarësh që me forcë ta zbatojë këtë komunikatë. Ka dhënë urdhërin e përgjithshëm që çdo person në krahinë, pa dallim, do të nderohet me hyrjen në islam. Shtëpitë e atyre që ikin nga ky nderim do të digjen dhe do të ndiqen deri atëherë kur të gjenden në vende të fshehta. Duhet të përdorohen të gjitha mjetet e sinqeritetit dhe gënjeshtrës, fuqisë dhe dinakërisë që të detyrohen të gjithë në ndërrimin e fesë.

Në bazë të kësaj mijëra Hindusë janë synetuar dhe janë detyruar të kanë mish lope. Ushtria britanike, kah fundi i vitit 1790, ka shkatërruar pjesën e mbetur të forcave të Tipu-sulltanit nëMallabar, kurse vet sulltani ka përjetuar fundin e vet në fillim të vitit 1799 kur Anglezët e pushtuan Seringa patemin.*) Shumë brahmanë dhe najasë, që detyrimisht janë konvertuar, më vonë e kanë lëshuar fenë e vet të re.27) Sa pak efekt ka për përhapjen e islamit me dhunë nga ana e sunduesëve muslimanë mund të gjykohet nga fakti që madje në qendrat ku dominues është ndikimi musliman, siç janë Delhi dhe Agra, muslimanët nuk e përbëjnë, në kohën bashkëkohore, më tepër se 10% të popullësisë në krahinën e parë, deri sa në krahinën e dytë përbëjnë 1/4 e popullësisë.28) Një shembull i pavlefshmërisë së konvertimit të detyrueshëm dëftohet në rastin e Budh Malit, raxhës nga Maxhhanli në krahinën Gorkapur. Qe mbyllur nga ana e Akbarit për shkak të fshehjes së haraxhit, është sjell në Delhi, është konvertuar në islamm dhe është quajtur Muhammed Salim. Kur është kthyer, gruaja i patë ndaluar të hyjë në kështjellën e të parëve të tij. Ajo simpatitë e shtetaasve të tij si duket i tërhoqi në anën e vet dhe sundoi me vendin, deri sa djali i saj Bhawani Mali ka qenë i mitur, dhe ashtu pa ndryshim ka vazhduar trashëgimia hindu në fronë.29) Deri sot janë ruajtur disa gjurma të çuditshme të orvatjeve ë ngjashme indolente të konvertimit të njerëzve në islam. Vërehet kjo në disa zakone të sektit hindu që quhet Bishnoi. Principet themelore të besimit të tyre janë refuzimi i të gjitha hyjnive hindu përveç Vishnes. Në kohën më të re kanë filluar t’i varrosin të vdekurit e vet në vend që t’i djegin. kanë pranuar emrin Gula mMuhammed, sikur edhe disa emra tejrë muslimanë, dhe përdorimin e përshëndetjes muslimane. Përshtatjen zakoneve muslimane e shpjegojnë me fjalët se njëherë e kanë therë kadiun i cili qe përzier në zakonin e tyre për djegien e të vejes. Gabimin e berë e kanë përmirësuar me kalimin në islam. Mirëpo, ata sot kanë hequr dorë nga kjo praktikë në dobi të zakonit hindu.30) Edhe përkundër të gjithave, disa sundues muslimanë nuk kanë pasur suskes më të madh në detyrimin e shtetasve të vet hindu që ta pranojnë islamin më tepër se në rastet e përmendura.

Sa do të vërtetë të mund të ketë në pohimin31) se është “e pamundur t’i afrohesh anës fetare të pozicionit të muslimanëve në Indi e që më parë mos të shqyrtohet aspekti i tij politik” me, pa dyshim, konsiderojmë se islami ka arritur fitoren e vet më të madhe dhe suksesin permanent misionarist në kohën dhe vendet ku fuqia e tij politik ka qenë më e dobëta, siç ka qenë kjo në Indinë jugore dhe Bengallin lindor. Nuk do të ishte keq t’i shtrojmë disa shembuj të lëvizjeve të atilla misionariste, duke filluar me Indinë jugore dhe rrafshëlarten e Dekanit. Pasi që në mënyrë kritike ta shqyrtojmë historinë e Sindit, Kuçit (Cutch) dhe Guxhuratit, do të kalojmë në Bengal dhe, në fund, do të dëftojmë në punën e disa misionaristëve veprimi i të cilëve ka qenë jashtë kufinjve të përmendur gjeografik. Për këta shumë misionarë historianët kanë dhënë shumë të dhëna, me përjashtim të cekjes së emrave të tyre dhe sferës së punës. Në këtë domen nuk posedoj më me të dhënat detaje për shkak të lajeneve të rralla për misionaritetin përgjithësisht.







Islami në Indinë jugore

Depërtimi i parë i islamit në Indinë jugore na kthenë në shekullin VII kur një grup i të ikurish arriti nga Iraku, u strehua në Mapilla dhe u vendosë në këto vise.32) Arabët dhe Persianët janë marrë me tregtinë e mëlmesave, eshtrat e elefantëve, gurët e çmueshëm e tjera ndërmjet Indisë dhe Evropës disa qindra vjet. Kjo ka shkaktuar ndiki të vazhdueshëm islam në bregun perëndimor të Indisë jugore. Rezultat i grumbullimit konstant në këtë krahinë është ajo që është krijuar përzierja e popullësisë, gjysma Hindusë, gjysma Arabë ose Persianë në qendrat tregtare përgjatë bregut. Janë krijuar edhe marrëdhëniet miqësore ndërmjet këtyre tregtarëve muslimanë dhe sunduesëve indusë, të cilët u kanë ofruar patronatë dhe mbrojtje, duke pasur parasysh aktivitetin e rritur tregtar nga i cili ka rrjedhur mirëqenia e vendit, si rezultat i qëndrimit të këtyre tregtarëve në të.31) Nuk ka pasur pengesa në rrugën e veprimit misionarist. Ata që e kanë pranuar islamin kanë gëzuar respektin e njëjtë që e kanë pasur edhe tregtarët e huaj, ndonëse para kalimit në islam kanë qenë në shkallën më të fundit të rangut shoqëror.34) Shpjegimi tradicional për hyrjen e islamit në Malabar, si na jep historiani muslimanë nga shekulli XVI, është që misionarët e parë kanë qenë grup i haxhive që kanë shkuar ta vizitojnë gjurmën e hapave të Ademit a.s. në cejlon. Kur kanë arritur në Kranganor, e ka dërguar raxhën tek ata. Udhëheqësi i këtij grupi, shejh Sherif b. Maliku, në shoqërinë e të cilit ka qenë vëllau i tij Malik b. Dinari dhe i nipi Malik b. Habibi, gjeti rastin e volitshëm që raxhit t’i prezentojë mësimin e islamit dhe pejgamberinë e Muhamemdit a.s. Zoti e futi sinqeritetin e mesimit të Pejgamberit në zemrën e mbretit dhe ai e pranoi. Zemrën ia mbushi me dashuri ndaj Pejgamberit. I urdhëroi shejhut që me shokët e vet të kthehet sërish pas kthimit nga polegrini hapave të Ademit.35) Kur u kthyen nga pelegrini nga Cejloni, mbreti jshehtas hypi në barkë, e cila ishte para nisjes në bregun e Arabisë. Mbretërinë na ka në qeverisje zëvendësve. Atje mbeti një kohë. Kur dëshiroi të kthehet në vendin e vet, me vendosjen që të ndërtojë xhamia dhe ta pëërkapë islamin, u sëmu dhe vdiq. Në shtratin e vdekjes i porositi shokët e vet që mos të heqin dorë nga rruga e vet misionariste në Mallabar. Që t’i ndihmojë në punën e tyre, iu dhe rekomendime të shkruara për ndihmuesit e tij në të cilat më së ngrohti i preferon. Njëkohësisht i luti shokët e tij që ta fshehin të vërtetën mbi vdekjen e tij. I furnizuar me këto shkresa, Sherif b. Maliku dhe shokët e tij lundruan drejt Kranganorit, ku shkresat e mbretit iu siguruan pritje të mirë dhe dhurimin e trollit në të cilën e ndërtuan xhaminë. Malik b. Dinari vendosi që të mbetet aty, kurse Malik b. Habibi u nis më tej me qëllim që më tej ta përhapë islamin dhe të ndërtojë xhamia në të gjitha territoret e Malabarit. Kështu Malik b. Habibi doli në Kuilon me pasurinë e vet, gruan dhe disa fëmijë dhe atje e ndërtoi xhaminë. Pasi që e la gruan aty, shkoi në Hili Maravi,36) ku e ndërtoi xhaminë. Tregimi vazhdohet më tej dhe i cek emrat e shtatë vendeve tjera në të cilat ky misionar i ka ndërtuar xhamitë. Në fund u kthye në Kranganor.

Diç më vonë ai sërish i ka vizituar këto vende që në secilin ta fali namazin dhe të kthehet në vendlindje duke iu falënderuar Zotit dhe duke e madhëruar atë për paraqitjen e islamit në vendin përplotë pabesimtarë.37) Nuk ka provë historike për saktësinë e këtij tregimi sa do që karakterizohet me hollësi. Besimi i zgjeruar e vë datën e kësaj ndodhie të regjistruar në kohën në të cilën ka jetuar Pejgamberi. Me diç dyshim, Zejnuddini mendon se kjo nuk ka mund të ndodh para shekullit të tretë Hixhri.38) Nuk ka këtu asgjë që do të anonte nga njëra datë ose që do ta përkrahte traditën popullore të Mapilvëe mbi ekzistimin e varrit të një mbreti hindu në Zafar në breg të Arabisë, e në të cilin është i gdhendur emri i Abdurrahman es Samirit, i cili erdhi atje më 212, kurse vdiq në vitin 216 Hixhrij.39) Xhamia në Madaj, për të cilën thuhet se e ka ndërtuar Malik b. Dinari, mbanë datën e gdhendur memoriale të ndërtimit të vitit 1124.40) Në realitet, legjenda në vete përmbanë provën e karakterit paqedashës të përkapjes së mësimit islam, që ka vepruar disa shekuj në bregun e Mallabarës. Njerëzit që janë marrë me këtë punë së pari kanë qenë tregtarë arabë. Mirëpo, Ibn Batuta përmend shumë alimë që profesionalisht merreshin me aftësimin në fe. Kanë ardhur nga Arabia dhe vendet tjera. I ka takuar në qytetet në bregun e Mallabarës.41) Zamarimi nga Kalkuta, që ka qenë ndihmuesi kryesor i tregtisë arabe në Kalkutë, i ka nxitur njerëzit në isla në mënyrë që t’i përgatisë anijet arabe në të cilat është mbështetur në zmadhimin e fuqisë së vet. Thuhet se ka urdhëruar që në çdo familje peshkatare në vendin e vet të jetë një ose më shumë anëtarë meshkuj të edukuar në frymën e islamit.42) Në fillim të shekullit XVI Mapilët kanë përbërë 1/5 e popullësisë së Mallabarit. Kanë folur me gjuhën e njëjtë sikur Hindusët dhe prej tyre janë dalluar vetëm me mjekrat e gjata dhe me kapela të veçanta. Kur arritën Portugezët, ka pasur mundësi që tërë popullësia e këtij bregu të kalojë në islam. numër mjaft i madh i njerëzve ka konvertuar për shkak të ndikimit të madh që e kanë pasur tregtarët muslimanë, që kanë arritur nga pjesët tjera të Indisë, siç janë Guxharati dhe Dekani, dhe nga Arabia dhe Persia.43) Duket se nuk ka lajme të regjistruara për personat që kanë marrë pjesë në propagandimin e islamit pos asaj që e përmend historiani Abdurrezaku, i cili e la përshkrimin e misionit të tij të pasuksesshëm në pallatin e mbretit Zamarin në Kalkut. Ai qe dërguar në këtë mision në vitin 1441 nga ana e Timuridëve Shah Ruh Bahadurit me ftesë të një ambasadori, të cilin Zamorini nga Kalkuta i ka dërguar këtij sunduesi. Ambasadori ka qenë musliman. Ky ambasador sulltanit ia ka prezentuar çështjen ashtu që dërgimi i një delegacioni Zamorinit do të paraqiste rëndësi dhe nder të veçant. Ka kërkuar që ta ftojë Zamorinin në islam në pajtim me urdhërin e Zotit: “Fto në rrugën e Krijuesit tënd me urtësi dhe këshillë të mirë”44) hapja zemrën të mbyllur me errësirë dhe mashtrim, dhe lejo që rrezet e dritës së fesë dhe shkëndijat e dritës së diellit të hyjnë në dritaren e shpirtit të tij.” Abdurrezaku qe zgjedhur për këtë detyrë. Pas udhëtimit, të lidhur me rreziqet, ka arritur në Kalkutë. Duket se është pranuar ftohtë. Pasi që i kaloi gjashtë muaj, hoqi dorë nga qëllimet kryesore. është kthyer në Harasan pas mungesës prej tri vjetëve.45) Bashkësia tjetër muslimane në Indinë jugore janë ravuttansi. Kalimi i tyre në islam lidhet me mësimin dhe punën e grupit të misionarëve varret e të cilit nderohen deri më sot. ë i njohuri ndër ta ka qenë Seyyid Nasr Shahi46) (969 - 1039). Ai, pas udhëtimeve të gjata në vendet arabe, Persi dhe Indinë veriore, u ndalë në Trishnapli, ku e kaloi pjesën e mbetur të jetës së vet, në devotshmëri (ibadet) dhe bërjen e veprave të mira. Numrin e madh të Hindusëve e ka kaluar në islam. Shumë njerëz e vizitojnë dhe e pelegrinojnë varrin e tij. Muslimanët Trishnaplin e quanin Nasarnagov, sipas emrit të këtij evliu (dobrog).47) Sejjid Ibrahim Shehidi (konsiderohet se është lindur në gjysmën e shekullit XII), varri i të cilit është në bregun e lumit Ervadi, ka qenë luftëtar. ka udhëhequr ekspeditën lujtarake në mbretërinë Pandyan. Këtë vend e ka pushtuar gjatë dymbëdhjetë vjetëve që në fund të vdesë. Jetën e djalit të tij e kanë shpëtuar për shkak të konsideratës së qeverisjes së mirë të babait të tij. I kanë dhuruar edhe tokë, të cilën trashëgimtarët e tij e kënaqin edhe sot. I fundit nga këta evlija ka qenë Shah el-Hamidi (1532-1600). Është lindur në Monikpur në indinë veriore. Pjesën më të madhe të jetës e ka kaluar në vizitat vendeve të shenjta islame dhe udhëtimeve misionariste, veçan në viset e Indisë jugore. Në fund u ndalë në Nagorë, ku ende pasardhësit e birit adoptiv të tij e mbikqyrin varrin e tij.48) Gjudekulët janë grupi i dytë i muslimanëve në Indinë jugore. Jetojnë nga pastrimi i pambukut (në çka edhe emri iu dëfton) dhe endjes së shtofit të vrazhdë. Kalimin e vet në islam ia atribuojnë Baba Fahruddinit, varin e të cilit e respektojnë në Penukond. Legjenda thotë se Baba Fahruddini në realitet ka qenë mbret i Sistanit. Ka abdikuar në dobi të vëllaut dhe u bë lypsë - i devotshëm. Pas haxhit të kryer dhe vizitës Mekkes dhe Medines, pejgamberi, në ëndërr, i ka urdhëruar të shkojë në Indi. Këtu ai e ka takuar Nasar-shahin nga Trishinopli. është bërë ithtar dhe nxënës i tij. Është dërguar në shoqëri të 200 lypsave të devotshëm me detyrë që ta përhapin mësimin fetar. Legjenda vazhdon më tej dhe thotë se në fund janë ndalë në Penukond në afërsi të tempullit hindu. Raxha i këtij visi nuk ka qenë i kënaqur me qëndrimin e tyre këtu. Por ai, në vend që ta përdorë fuqinë, ka kryer disa prova që të mësojë se a ka shenjtëri më të mirë veliu musliman apo kleriku i tij që ta posedojë tempullin. Si provë e fundit ka qenë urdhëresa që të dytë të lidhen në thasë plotë gëlqere dhe të hedhen në baseu të ujit. Kleriku hindus është fundosur dhe nuk është paraqitur, por BAba Fahruddini ka dëftuar superioritetin e fesë së vet. Me çudi mbi natyrore është vendosur në bregore jashtë qytetit. Pastaj raxha ka kaluar në islam, kurse sipas shembullit të tij kanë shkuar edhe banorët e viseve fqinje, deri sa tempulli është sndërruar në xhami.45) Kalimet nga hinduizmi në islam kanë qenë aq të shumta sa tendenca e muslimanëve të bregut perëndimor sikur edhe lindor të Indisë jugore ka qenë fitimi i vulës nacionale hindu apo antoktone. Duke i përjashtuar rastet e disa familjeve fisnike, shuica e konvertitëve të rinj paraqesin të gjitha karakteristikat e autoktonëve me shumë pak gjak të vjetër të huaj që rrjedh te ata.52) Në territorin e bregut perëndimor tirania e jotolerancës kastike e ka qenë jashtëzakonisht e padurueshme. Ta japi një shembull.

Në Travenkaru nuk i lejohet askujt nga kasta më e ulët që t’i afrohet brahmanit më tepër se 70 hapa. Ata lëshojnë zëra të vrazhdë kur ecin rrugës, në mënyrë që të tërheqin vërejtjen në afërsinë e vet. Ka shumë shembuj të këtillë që e konfirmojnë sahtësinë e këtij theksim. Nuk është për t’u çuditur që numri i banorëve muslimanë rritej shpejtë për shkak të hyrjes në islam të njerëzve nga shtresat e ulta, që në këtë mënyrë lirohen nga dhuna që i nënçmon. Me kalimin në islam ata e ngrisin pozitën e vet në shoqëri sikur edhe nivelin shoqëror të pasardhësve të vet. Në fakt, Mapilanët e bregut perëndimor numerikisht janë rritur për shkak të kalimit në islam të shtresave të ulta hindu. Është bërë e mundshme që edhe të gjitha shtreset e ulta të popullit, që e banojnë bregun perëndimor, për disa vjet të bëhen muslimanë.53)

[ORIONI]

Islami në ujdhesat Lakadi dhe Maldivi

Më se e sigurt është që islami nga Mallabara ka kaluar në ujdhesat Lakadiv dhe maldive (në gjirin e Bengalit), ku popullata është muslimane. Banorët e këtyre ujdhesave për islamin e vet iu kanë borgj regtarëve arabë që janë vendosur në këto vite. Ato me martesë janë miqësuar me popullatën lokale dhe në këtë mënyrë e kanë përgatitur rrugën për punë në përhapjen e fesë. Konsiderohet se koha e kalimit në islam të sunduesit të parë musliman të Maldivit Ahmed Shanrazit54) ka qenë rreth vitit 1200. Mund të supozohet se tregtarët muslimanë fenë e vet në Ujdhesë e kanë futur para asaj kohe nja tre shekuj. Procesi i konvertimit, pa dyshim, është zhvilluar suksesivisht.55) Hollësitë për këtë nuk kanë arritur deri te ne. Në selinë e qeverisë se Maks gjendet varri i shejh Jusuf Shemsuddinit, me prejardhje nga Tibrizi në Iran. Për të thuhet se ka qenë misionar i suksesshëm i islamit në këto ujdhesa. Bota ende ia respekton dhe rregullon tyrben. Në pjesën e njëjtë të ujdhesës janë varrosur edhe disa bashkëqytetarë të tij që kanë ardhur ta kërkojnë, dhe kanë mbetur në ujdhesat maldive deri në vdekje.56)

Hyrja në islam e ujdhesave fqinje lakadivase i atribuohet një propaganduesi arab të njohur te banorët e ujdhesës me emrin Pir Mohabir Hamdajet. Varri ende i shihet në Androt. Duke e marrë parasysh që gjyktari (kadiu) i tanishëm mlokal pohon se ai është pasardhësi i njëzet e gjashtë i këtij misionari, është për të supozuar se ai ka arritur në këto ujdhesa në shekullin e XII.57)






Islami në Dekan

Dekani po ashtu ka qenë fushë e suksesshme e punës së shumë misionarëve muslimanë. Tashmë kemi dhënë shenjë se tregtarët arabë shumë më herët i kanë vizituar qytetet në bregun perëndimor. Kemi thënë se në shek. X Arabët janë stabilizuar në numër më të madh në qytetet e Konkonës. Ata janë martuar me femrat lokale dhe kanë jetuar sipas të drejtës dhe fesë vetjake.58) Nën sundimin e dinastive muslimane të Bahmanive (1347-1490) dhe Bixhapur-sunduesve (1489-1686) i është dhënë impuls i ri migracionit arab. Me tregtarët dhe ushtarët e pasanikëve kanë ardhur misionaret që të kryejnë pushtimet shpirtërore në llogari të islamit dhe përvetësimit të popujve që nuk besojnë në ato vise. Kanë ftuar në islam dhe kanë kërkuar që në këtë t’i ndjekin. Nuk kemi të dhëna të shkruara për rastet e konvertimeve të detyrueshme në islam në kohën e sundimit të dinastive të hershme të Dekanit, sundimi i të cilëve karakterizohet me tolerancë të madhe fetare.59) Një nga thirrësit arab në fe (da’i), Pir Mahabir Hamdajeti,8) si misionar erdhi në Dekan në vitin 1304 të hershëm. Ndër kbasët e kultivuara të Bixhapurëve gjenden pasardhësit e Gjainëve, të cilët nëpërmjet tij kanë konvertuar.60) Në fund të atij shekulli evlijan i njohur Gulbargu8) Sejjid Muhammed Xhisudaraz61) e ka kthyer në islam një numër të Hindusëve të krahinës Puna. Njëzet vjet më vonë puna i qe kurorëzuar me suksese të ngjashme në regjionin e Belgonit.62) Në Dahan ende qëndrojnë pasardhësit e kushërinjve të njërit prej evlijave më të mëdhenj në islam, Abdulkadir Gejlanit nga Bagdadit. Në Indinë perëndimore ka ardhur rreth shekullit XV pasi që i ka kthyer në islam shumë banorë të Konkonës. Ka vdekur dhe është varrosur në Dahan.63)

Në krahinën Dohvarer ekziston numër i madh endësish të parët e të cilëve kanë kaluar në islam nëpërmjet Hashim Pir Guxharatit, i cili ka qenë mësuesi shpirtëror i mbretit bixhapuras Ibrahim Adilpasha II, në fund të shekullit XVI. Njerëzit ende e respektojnë këtë evlija duke i bërë respekt të madh e meritues atij dhe pasardhësve të tij.64) Pasardhësit e një evlijan tjetër, Shah Muhammed Parmost Husejnit, ende gjenden në Nasik.*) Thuhet se ai është njëri prej misionarëve më të suskesshëm mmuslimanë. Pas kthimit në Medine në vitin 1568 ka kaluar pjesën më të madhe të Indisë dhe në fund u ndalë në Nasik. Në këtë vis një misionar tjetër i suksesshëm mmusliman, havaxhe Humir Husejn, e ka filluar punën e vet nga pesëdhjetë vjet më herët.65) Këtu janë edhe dy misionarë tjerë arabë në të cilët duhet dëftuar. Terreni i veprimit të tyre fetar është krahina Belgam. Njëri është quajtur Sejjid Muhammed b. Sejjid Aliu, kurse tjetri Sejjid Omer Ajdrus Bishbani.66)




Rrethina e qytetit Multani

Për lëvizjen tjetër misionariste përafërsisht mund të thuhet se qendra ka qenë rreth qytetit Multana.67) Ai, në ditët e para të pushtimit arab, ka qenë pika e zgjatur e islamit kur Muhammed b. Kasimi e futi pushtetin islam në Sind (714 v.). Ka qenë e natyrshme që gjatë tre shekujve të sundimit arab shumica të hyjnë në fenë e pushtuesit. Disa princa sindus iu përgjigjen ftesës së halifit Omer b. Abdularizit që ta pranojnë islamin.68) Populli i Savandarit i është nënshtruar Muhammed b. Kasimit. Ai ua ka dhuruar paqën me kusht t’i mbështesin muslimanët dhe t’i furnizojnë me udhëheqës që t’i mësojnë viset e tyre. Si thotë Balazuri (i cili shkruan 100 vjet më vonë), islami është përforcuar në mesin e tyre qysh gjatë kohës së tij. Shpesh raportet zyrtare, që i dërgojnë pushtuesit, referojnë për kalimin e jomuslimanëve në islam. Që këto konversione në bazë kanë qenë vullnetare mund të gjykohet në bazë të tolerancës së Arabëve që ata e kanë dëftuar ndaj shtetasve të vet idhujtarë në pushtimet e para, që shquheshin me rreptësinë e caktuar.

Për shembull, popullit të Brahmanabadit, qyteti i të cilëve me forcë është pushtuar, i qe lejuar ta restaurojnë tempullin e vet, i cili ka qenë burim i furnizimit të brahmëve (klerikëve). Askujt nuk i qe e ndaluar që ta vazhdojë manifestimin dhe zbatimin e dispozitave të veta fetare.69) Marrë përgjithësisht, pushtuesit nuk kanë caktuar kuart të veçant për pjesëtarët e feve tjera ku kanë hasur në paqë dhe dëgjueshmëri. I kanë lejuar popullit që ta shpreh besimin e vet dhe dispozitat e tij.







Në Sind


Në kohën e vështirësive nëpër të cilat ka kaluar hilafeti në gjysmën e dytë të shekullit IX pushteti qendror e ka mospërfilluar Sindin, i cili ka qenë i ndarë ndërmjet disa princave të vegjël, në mesin e të cilëve më influencues kanë qenë emirët e Multanit dhe Mansurit. Ky copëtim, normalisht, e ka dobësuar fuqinë politike të muslimanëve, dobësimi i të cilëve, në fakt, ka filluar shumë më herët në atë shekull. Fjatë sundimit të El-Mu’tasamit (833-842) Hindusët e Sindit e kanë shpallur mëvetësinë e vet, por i kanë lënë xhamitë në të cilat muslimanët kanë vazhduar pa pengesa t’i kryejnë ritualet e veta.71) Muslimanët e Multanit kanë arritur ta ruajnë pavarësinë e vet politike dhe të mbahen para pushtimeve të princave fqinjësor hindusë me kërcënim që, nëse i shulmojnë, do ta rrënojnë idolin i cili qe respektuar dhe pelegrinuar veçan nga të gjithë Hindusët, dhe edhe nga viset më të largëta.72) Por, në momentin kur muslimanët përjetojnë dekadencën politike, islami edhe më tej vazhdon me sukseset e veta misionariste. El-Baladhuri73) sjell tregimin vijues për kalimin në islam të mbretit të Usafanit, krahinës që gjendet ndërmjet Kashmirit, ultanit dhe Kabulit. Banorët e këtij visi e kanë adhuruar këtë idol në të cilin e kanë bërë një tempull. Djali i mbretit u sëmurë, dhe janë ftuar klerikët e këtij tempulli dhe u është thënë që ta lusin idolin që t’i shërohet djali. Shkuan dhe pas pak u kthyen dhe thanë: “Ne jemi lutur dhe lutjet tona idoli i ka pranuar.” Nuk kaloi gjatë kohë dhe djaloshi vdiq. Atëherë mbreti e sulmoi tempullin e rrënoi dhe në copa e theu idolin, kurse klerikët e mbyti.


Pas kësaj i ftoi disa tregtarë muslimanë, të cilët e njoftuan me njësinë e Zotit, që ai e deklaroi dhe u bë musliman. Aksione të ngjashme misionariste kanë ndërmarrë shumë bashkësi muslimane tregtare, që me vete kanë bartur edhe fenë e vet në qytett pagane të Hindustanit. Gjeografët arabë në shekullin e X dhe XI i përmendin emrat e shumë qyteteve të këtilla, në breg ose në brendi, ku muslimanët i kanë ngritur xhamitë. Kanë qenë të sigurtë nën mbrojtjen e princave lokalë që u kanë garantuar të drejtën e jetës në pajti me ligjet e veta.74) Në atë kohë tregtarët arabë kanë qenë ndërmjetësues në tregti ndërmjet Sindit dhe krahinave fqinje induse dhe botës së jashtme. Kanë sjellur prodhimet e Kinës dhe Cejlonit në limanet e Sindit, prej kah janë transportuar nëpërmjet Mulltanit për Turkestan dhe Horasan.75) Është e çuditshme që tregtarët tjerë, të shpërndarë nëpër shumë qytete të pabesimtarëve, nuk arrijnë ta tregojnë zjarrin e tillë fetar siç e vërejmë se e ka tregtari musliman në cilindo vend. Është më se e sigurtë se nën ndikimin e shoqërive të këtilla tregtare ka rrjedhur konvertimi i dinastisë sammas, që ka sunduar me Sindin prej vitit 1351 deri 1521. Qeveria e Nanda b. Babinijje nga kjo dinasti dallohet veçan si një prej “të qetave dhe të sigurtave ashtu që ky sundues nuk ka pasur nevojë të zhvillojë luftë, as që armiku i erdhi në fushëbetejë.”76) Njëkohësisht, ai përshkruhet si personalitet i njohur me drejtësinë e vet dhe kalimit të shumë njerëzve në islam në kohën e tij. Këto kalime në islam kanë mundur të dalin vetëm me metoda të qeta. Një prej këtyre misionarëve më të njohur ka qenë evlijau i njohur Seyyid Jusufuddini, pasardhësi i Abdulkadir Gejlaniut. Atij i është urdhëruar në gjumë që ta lëshojë Bagdadin, të niset për Indi dhe ta kthejë popullatën e saj në islam. Ka arritur në Sind në vitin 1422. Pas punës misionariste prej dhjetë vitesh ka arritur t’i kthejë në islam 700 familje të Lohanit, të një kaste. Ata kanë ndjekur shembullin e dy anëtarëve të vet me emrin sundragji dhe Hansragj. Këta të dytë u kthyen në islam pasi i panë disa çudi (keramete) të këtij evlijau. Pas konvertimit i pari është quajtur Ademgji, kurse i dyti Taxh Muhammed. kjo popullësi, nën udhëheqjen e të parit të vet të parë, u shpërngul në Kuç, ku numri u është rritë konvertitëve nga familjet e Lokanit në Kuç.77) Sindi ka qenë fushë e veprimit të Pir Sadruddinit, njërit nga misionarët ismailit. E ka udhëhequr hoxha-sektin rreth vitit 1430. Sipas principeve të rëndomta të adaptimit të mësimit të këtij sekti mësimeve tjra. Sadruddini ka marrë edhe emër hindu. Është pajtuar me marrjen e mësimit të caktuar fetar të Hindusëve, të cilët është përpjekur t’i kthejë në islam. Në mesin e tyre e futi librin të quajtur Dasavtar, në të cilin Aliu (b. Ebi Talibi, N.I.) është konsideruar për Avtar të dhjetë ose për Vishnë të inkarnuar. Ky libër që nga fillimi është bërë libër i shenjtë të hoxha-sektit. E lexojnë gjithnjë pranë shtratit të të vdekurit dhe në rastet e kohëpaskohshme festive. Ky libër ka marrë që nën inkarnime të Vishnes janë të sakta sipas mësimit të ithtarëve të saj, por i mungon e vërteta e plotë dhe plotësohet mungesa e sisteit Vishna me mësimin kryesor ismailit, kurse kjo është inkarnimi dhe shfaqja e Aliut. Ky misionar ka komentuar se Brahma është Muhammedi, Vishna Aliu, kurse Ademi Shiva. të parët që Pir Sadruddini i ka kthyer në këtë fe kanë qenë banorët e fshatrave dhe qyteteve të sindit të epërm. Ai ka ftuar edhe në Kuç. Nga këto sekte mësimi i këtij sekti është përhapur në jug, nëpërmjet Guxhuratit, deri në Bombaj. Sot bashkësitë-hoxha mund të gjenden pothuaj në të gjitha qytetet e mëdha tregtare të Indisë perëndimore dhe bregut të oqeanit Indus.78) Pir Sadruddini nuk ka qenë misionari i parë ismailit që ka ardhur në Indi. Para tij ka qenë Abdullahu, misionari i dërguar nga Jemeni rreth vitit 1067. Flitet se ka qenë me arsimim të gjërë. Bota ka besuar se ka shumë çudira (keramete). Për këtë shkak, me besimin e vet të sinqertë, e ka kthyer një numër të madh të Hindusëve.79) Misionari tjetër ismailit, Nuruddini, rëndo mi njohur me emrin e vet hindus Nur Satagar, qe dërguar në Indi nga Alamuti, kështjellës së udhëheqësit kryesor ismailit. Ka arritur në Guxhurat gjatë sundimit të sunduesit indus Sidha Ragja (1094-1143).80) Ka marrë emrin indus, por muslimanëve u ka thënë se emrin e vërtetë e ka Seyyid Sa’adat. Për të thuhet se i ka konvertuar Kaubet, Harveset dhe Koriset, fiset e kastave të ulta të Guxhuratit.81) Sikur që Nur Satagari është vlerësuar si misionari i parë i hoxhëve, ashtu disa besojnë se Abdullahu është themelues e sektit bohra, një grupi të madh dhe të rëndësishëm shiit me prejardhje induse i cili në numër të rëndësishëm zënë pozitat kryesore tregtare në pushtet në Bombaj. i lidhin për Mulla Aliun, për metodat e thirrjes në fe të të cilit në mënyrën vijuese flet një historian shiit: “Pasi që populli i Guxhuratit ato ditë ka qenë pagan dhe për udhëheqës fetar e ka marrë një plak, mësimit të të cilit verbërisht i janë nënshtruar. Mulla Aliu nuk ka parë zgjidhje tjetër pos t’i shkojë këtij plaku dhe të kërkojë t’i bëhet nxënës. Me këtë ka synuar t’ia ekspozojë argumentet e veta dhe provat e qarta dhe ta kthejë në islam, e pas kësaj do t’i konvertonte edhe ithtarët tjerë të tij. Disa vjet Mulla Aliu i ka kaluar në shërbim të këtij plaku, e mësoi gjuhën e popullit të këtij vendi, i ka lexuar librat e tyre dhe i njoftoi dituritë e tyre. Suksesivisht ka arritur t’i ofrojë mendjes së iluminuar të plakut të vërtetën e mësimit islam dhe ta bind që kalojë në islam. Pas pranimit në islam disa nxënës të tij kanë ndjekur shembullin e tij. Në fund njëri nga ministrat kryesor të mbretit të atij vendi ka mësuar për rastin e kalimit të plakut në islam dhe erdhi deri tek ai që të bindet në këtë. Nuk u dashtë pak dhe ai iu dorëzua udhëheqjes së tij shpirtërore dhe, sikur edhe ai, u bë musliman. Gjatë kohë plaku, ministri dhe të tjerët që e kanë pranuar këtë fe, e kanë fshehur islamin e tyre, duke u frikësuar që për konversionin e tyre të mos dëgjoi mbreti. Në fund mbreti ka qenë i njoftuar për kalimin e ministrit në islam dhe ka dëshiruar ta verifikojë këtë lajm. Një ditë mbreti, pa paralajmërim paraprak, ka hyrë në shtëpi të këtij ministri. E gjeti në namaz, me kokë të përulur, që e zemëroi. Ministri e ka ditur çfarë është qëllimi i kësaj vizite. Ka qenë i bindur se mllefi i mbretit do të sulet mbi të për shkak të dyshimit të nxitur me namazin, ruku’in dhe sexhden e tij. Mirëpo, providenca dhe ndihma e Zotit i ndihmuan, si i përgjigjej rastit konkret. I tha mbretit se këto lëvizje i ka bërë sepse në kënd të dhomës e ka parë gjarpërin. Kur mbreti u kthye kah këndi i dhomës, me vullnetin e zotit në kënd vërtet e pa gjarpërin, e pranoi arsyetimin e ministrit dhe u lirua nga çdo dyshim.


Në fund edhe mbreti fshehtas u bë musliman, këtë konvertim, për shkaqe shtetërore, e ka fshehur. Kur iu afrua vdekja, ka porositur që trupi mos t’i digjet, siç ka qenë tradita e paganëve. menjëherë pas vdekjes së tij sulltan Zaferi, një nga fisnikët e afërt të sulltan Finuz-shahut, të trebës së Delhit, e ka pushtuar Guxhuratin. Disa autoritete sunite, që i ka pasur në shoqëri, i kanë dëshmuar që ky popull do të duhej bashkuar drejtimit sunnit të islamit. Kështu i gjejmë disa bohra si sunnitë, por shumica i përket fesë së vet të parë.82) Disa grupe më të vogla muslimane në Kuç dhe Guxhurat e lidhin kalimin e vet në islam për Iman-shahun nga Pirana,83) i cili ka qenë mjaft i angazhuar në punën e vet misionariste gjatë pjesës së dytë të shekullit XV. Flitet se është konvertuar në islam numër i madh bujqish të Hindusëve në atë mënyrë që ka lutur për shi, që ka ra pas dy viteve të njëpasnjëshme të thata. Me një rast tejtër ka ndodhur që ta takojë grupin e Hindusëve pelegrinë që kanë kaluar nëpër Pirane në rrugën e vet për Benares. Iu ka propozuar që t’i dërgojë atje, dhe pranuan. Në atë moment u gjetën në qytetin e shenjtë, ku janë larë në lumin Ganges dhe e plotësuan zotimin e vet. Pastaj u vetëdijësuan dhe e gjetën veten ende në Piranë. Atëherë e pranuan fenë e këtij evlijan, që mund ta bëjë kerametin e këtillë. Vdiç në vitin 1512. Varrin në Piranë ende e ka vend i pelegrinit të Hindusëve sikur edhe uslimanëve.84) Shumë muslimanë të Kuçit, që janë me prejardhje hinduse, e lavdojnë si lider të vetin shpirtëror Dawala Shah-Pirin, emri i vërtetë i të cilit Malik Abdul-latif.85) Është i biri bujarit Mahmud Bigarit (1459-1511), sunduesit të njohur të dinastisë muslimane të Guxhuratit. Nga koha e tij daton tregimi i njohur pë rkalimin në islam të shumë Hindusëve.86)

[ORIONI]

Në Bengal

Suksesi i misionarëve muslimanë në Indi sipas numrit të konvertitëve në islam ka qenë më i mirë në Bengal. Shteti i parë islam këtu është themeluar kah fundi i shekullit XII. Themelues është Muhammed Bahtijar Hilxhi, që e pushtoi Biharin dhe Bengalin, kurse Gusin e ka bërë kryeqendër të provincës së fundit.

Ka qenë e natyrshme që vazhdimësia e gjatë të sundimit musliman t’i ndihmojë përhapjes së islamit. Pushteti hindus sërish është vendosur dhjetë vjet nëpërmjet Kans-raxhës tolerant, sundimi i të cilit ka qenë i popullarizuar edhe te shtetasit muslimanë,87) por, megjithatë, djali i tij Xhatmali ka refuzuar hinduizmin dhe u bë musliman. Pas vdekjes së babait në vitin 1414 i ka ftuar të gjithë nëpunësit shtetëror dhe iu ka shpallur se dëshiron ta pranojë islamin sikur edhe atë që, nëse nëpunësit e lartë shtetëror për këtë shkak nuk i lejojnë ardhjen në fron, është i gatshëm të abdikojë në emër të vëllaut. Nëpunësit e kanë pranuar për mbret pa marrë parasysh cilën fe ta pranojë. Pastaj i ka ftuar alimët e lartë islamë që të dëshmojnë se raxha e ka lëshuar hinduizmin dhe publikisht e ka pranuar islamin. Për vete e mori emrin Xhemaluddin Muhammed Shah. Sipas traditës, gjatë sundimit të tij kanë ndodhur shumë konvertime në islam.88) Shumë prej tyre kanë qenë të lidhur për forcën. Me fjalë tjera, vetëm sundimi i tij, prej pesë shekuj e gjymë të pushtetit muslimanë në Bengalin lindor, shquhet me atë që nuk është shënuar asnjë rast i presionit në shtetasit hindusë. Konversioni i detyrueshëm, megjithatë, në periodat tjera të sundimit muslimanë ka ndodhur. Raxhët e Haragpurit kanë qenë Hindusë me prejardhje, pastaj e kanë pranuar islamin, sepse njëri prej komandantëve të Ekberit, kur i ka pushtuar viset e tyre, kanë lejuar se mund t’i mbajnë feudet familjare nëse e pranojnë islamin. Stërgjyshi hindus i familjes së Esad Ali-kanit në Çitagong8) ka qenë ekskomunikuar nga kosta e vet me atë që ka qenë i detyruar t’i merrë erë mishit te lopës. Ka qenë i detyruar ta pranojë islamin. Mund të evidentohen edhe disa raste të ngjashme.90) Murshid Kuli-kani (i biri i brahmës së konvertuar) është caktuar për guvernator të Bengalit nga carit Aurongzebit. Në fillim të shekullit XVIII ka dhënë ligjin sipas të cilit çdo / nëpunës ose feudal që nuk e pajton haraxhin e caktuar ose nuk mund t’ia kompenzojë shtetit dëmin e shkaktuar, duhet ta pranojë islamin ai, gruaja dhe fëmijët. Përveç kësaj, sipas ligjit popullor, nëse ndonjë Hindus bjen nga sekti i vet për shkak të thyerjes së rregullave, ka mundur të rregullohet vetëm me anë të sundimit musliman. Nëse pushteti e refuzonte intervenimin, i refuzuari nuk ka mundur ta kthejë statusin e vet në sistemin shoqëror hindus.

Në këtë rast nuk ka pasur dalje tjetër pos të kalojë në islam.91) Aventurierët afganistanezë, që janë vendosur në këtë provincë, po ashtu kanë qenë aktivë në përhapjen e fesë. Përveç fëmijëve, që i kanë pasur me Hinduset, patën bërë zakon të blejnë një numër të caktuar të djelmoshave, në kohët e rënda e të skamjes, dhe t’i mësojnë ata me themelet e islamit.92) Muslimanët e Bengalit nuk i banojnë, në bashkësi më të mëdha, qendrat e vjetra të sundimit islam, por janë në fshatrat provinciale. Këto janë vise në të cilat nuk gjejmë gjurma të të shpërngulurëve nga perëndimi. i popullëzojnë shtresat e ulta të Hindusëve, sikur edhe renegatët nga shoqëria në numër më të madh.93) Ngjashmëritë e zakoneve të këtyre kastave hinduse dhe ithtarëve të Pejgamberit dhe veçantisë kastike janë ruajtur sikur edhe ngjashmëritë fizike. Tërë kjo dëfton dhe bind se muslimanët e Bengalit janë fise autoktone të këtij vendi. Islami këtu nuk është takuar me sistemin e fuqishëm mfetar që do ta pengonte në rrugën e perparimit, sikur ka qenë rasti me këtë në Indinë veriperëndimore ku pushtuesit muslimanë kanë hasur në brahmanizëm flotë freski e fuqi, pas triumfit të shkëlqyeshëm ndaj budizmit. Ndikimi i islamit ka ekzistuar edhe përveç persekutimit dhe nxitjes së forcave para rezistencës që i kanë bërë Hindusët, dhe këtë ndikim islami e ka ruajtur ndaj tyre edhe në fatkeqësitë dhe nënçmimet më të rënda. Në Bengal misionarët muslimanë kanë qenë mirë të pritur nga popullësia lokale dhe nga shtresat e ulta, të cilët vetëm periferisht kanë qenë në hinduizëm. Kanë qenë të nënçmuar dhe të përulur nga sunduesit e vet arianë. “Këtij populli të mjerë peshkatarësh, gjuetarësh, piratësh, fshatarësh dhe njerëzve të kastave më të ulta islami u ka ardhur si zbulesë nga Qielli! Islami ka qenë fe e sundusve, kurse misionarët janë karakterizuar me zjarr fetar. E kanë bartur të vërtetën për njësinë e Zotit dhe mësimin mbi barabarësinë e njerëzve në mesin e popullësisë së përçmuar e të nënçmuar.

Idetë që i kanë futur këta misionarë kanë vepruar ashtu që lëshimi i fesë së re te Hindusët ka qenë e pamundur. konvertitin dhe pasardhësit e tij i kanë bërë besimtar të sinqertë përgjithmonë. Në këtë mënyrë islami është stabilizuar në viset më pjellore dhe më të pasura induse. Këto janë vise që kanë mundur t’i mbulojnë të gjitha nevojat e popullësisë, që shpejtë dhe dendur rritej. Konversioni i detyrueshëm herë herë është regjistruar. Suksesi i përhershëm, që islami e realizoi në Bengalin e poshtëm, nuk ka qenë pasojë e detyrimit. I është drejtuar popullit dhe pjesa më e madhe e konvertitëve ka qenë nga shtresat e varfëra. Islami iu solli koncepcion më të përkryer, ide më të mirë e më fisnike të vëllezërisë njerëzore. Ai u ka ofruar kastave të shumta të ulta të Bengalit, të cilët gjatë gjeneratave kanë qenë të nënçmuar dhe larg jashtë kufinjve të shoqërisë hindu, hyrje të lirë në organizatën e re shoqërore.”94) Angazhimi dhe zelli në punën misionariste në Bengal, për të cilin flitet, i konfirmojnë edhe disa legjenda që dëshmojnë për zjarrin fetar të disa personave në fenë e vet. Turbet e disa këtyre misionarëve ende janë vende vizitash të qindra pelegrinëve.95) Në mesin e më të vjetërve prej këtyre misionarëve është Shejh Xhelaluddin Tibrizi, që ka vdekur në vitin 1244. Ai ka qenë nxënës i evlijasë së madh Shihabuddin Suhreverdit. Në udhëtimet e veta misionariste e ka vizituar edhe Bengalin, kur për nder të tij është ndërtuar tyrbe dhe i është shtuar pasuri e pasur e lënë me testament. Vendi i vërtetë i varrit të tij në realitet është i panjohur. Atij i përshkruhen shumë keramete (vepra të mbinatyrshme). Në mesin e atyre është edhe kjo që me një shikim e ka kthyer në islam një prodhues qumshti. Në shekullin XIX ka qenë i dalluar aktiviteti i propagandës islame në Bengal. Disa grupe, që kanë qenë nën ndikimin e lëvizjes reformatoriste vehabite, i kanë dërguar misionaret e vet. Ata kanë udhëtuar nëpër këtë provincë dhe e kanë pastruar nga të mbeturat e besimit hindu. E kanë zgjuar zjarrin fetar dhe e kanë përhapur besimin islam në mesin e pabesimtarëve.97) Islami në viset tjera të Indisë Kanë mbetur ende disa informata për misionarët muslimanë që kanë vepruar në pjesët tjera deri tash të papërmendura të Indisë. Nuk është e parëndësishme të shtrohen këtu.

Një prej më të hershmëve në mesin e tyre ka qenë Shejh Ismaili. Ka qenë sejjid i njohur i Buharës, me arsimim mjaft të gjerë fetar dhe botëror. Transmetohet se ka qenë misionari i parë musliman që ka ftuar në sial mnë qytetin Lahare, në të cilin arriti në vitin 1005. Shumënjerëz kanë ardhur që t’i dëggjojnë ligjëratat e tij. numri i të konvertuarëve në islam nga dita në ditë është rritur. Thuhet se nuk ka pasur pabesimtar që me të personalisht ka kontaktuar e që nuk ka kaluar në islam.98) Për konvertizë në isla mtë popullatës të fushëgropave perëndimore të Penxhabit thuhet se është kryer me punë misionariste të Behanlhakk el-Multanit99) dhe Baba Feriduddin Pakpatanit. Puna u ka lulëzuar kah fundi i shekullit XIII dhe në fillim të shekullit XIV.100) Biografi i këtij evlijau të fundit sjell regjistrin e emrave të 60 fiseve të përvetësuara për islam me thirrjen e tij, por, fatkeqësisht, autori nuk na jep asnjë hollësi nga kjo punë në konvertizëm.101) Një nga evlijatë më të njohur muslimanë të Indisë dhe pionieri i islait në Raxhputan ka qenë Hoxha Mu’inuddin çishti, që ka vdekur në Axhmir në vitin 1234. Ka qenë banor i Sixhistanit në Persinë lindore. Transmetohet se ka marrë ftesën që ta përhapë islamin në mesin e banorëve të Indisë deri sa ka qenë në rrugë për Medine në kohën e kryerjes së haxhit. Aty Pejgamberi iu ka dëftuar në gjum dhe iu drejtua me fjalët: “All-llahu i madhëruar ty t’i ka besuar tokat e Indisë. Shko dhe vendosu në Axhmir. Me ndihmën e Zotit feja islame me devotshmërinë tënde dhe me devotshmërinë e atyre që do të ndjekin do të përhapet në atë vend.” Iu përgjegj thirrjes dhe ka kaluar rrugën deri në Axhmmir, i cili atëherë ka qenë nën sundimin hindus. Idhujtaria ka dominuar me tërë vendin. Ndër konvertitët e parë këtu ka qenë Jogi, mësuesi shpirtëra i vetë raxhës. Shkallërisht ky njeri rreth vetes ka tubuar numër të madh nxënësish, dhe mësimi i tij i ka ndarë nga radhët e mosbesimit. Nami i tij i liderit fetar është përhapur dhe ka tërhequr në Axhmir numër të madh Hindusësh, që ai i ka nxitur që ta pranojnë islamin.102) Thuhet se në rrugën e vet në Axhmin në islam ka kthyer afër 700 persona nga qyteti Delhi.

Ardhja e Seyyid Xhelaluddinit në vend ka qenë me rëndësi të madhe për historinë i islamit në Indi. Thuhet se është i lindur në Buharë në vitin 1199. Është stabilizuar në vitin 1244 në Uçë, në territorin e Bahavalpurit*) të sotshëm dhe ka kthyer në islamm numër të madh personash nga fqinjësia. Ka vdekur në vitin 1291. Te pasardhësit e tij, në mesin e të cilëve ka edhe shumë evlija, shikohet me respekt dhe nderim sikur në rojtarët e tyrbes së tij deri në ditët tona. Këtë vend e kanë marrë për qendër të ndikimit të gjerë fetar. Nipit të tij Sejjid Ahmed Kebirit, të njohur si Mahdumi Xhihanijan, i atribuohet suskesi i konvertimit të disa fiseve në islam në Penxhab.103) Në largësinë prej 1000 milave gjendet tyrbeja e Hasan Kebiruddinit, djalit të Sejjid Fakruddinit, që ka qenë bashkëkohës i Xhelaluddinit. Babai dhe i biri, si thonë, kanë futur në islam shumë njerëz. Ndikimi që i përshkruhet Hasan Kebiruddinit ka qenë i atillë që çdo Hindus do të kalonte në islam sikur ky evlija vetëm ta shikonte.104) Para fundit të shekullit të njëjtë një banor i Irakut persik, i quajtur Ebu Ali Kalandar, ka ardhur në indi dhe u vendos në Pamipat,*) ku edhe vdiq në vitin 1324 në pleqërinë e thellë prej 100 vjetësh. Muslimanët Raxhaputë të këtij qyteti numrojnë 300 meshkuj dhe kanë prejardhjen prej njëfarë Amir Singu, i cili qe kthyer nga ky evlija. Varri ende i çmohet e respektohet dhe është vend vizitimi i shumë pelegrinëve. I ngjashëm me këtë evlija ka qenë Persiani Shejh Xhelaluddini, që në Indi ka ardhur në gjysmën e dytë të shekullit XIV dhe është vendosur në Silhat, në Assamin e poshtëm, me qëllim të kthimit në islam të popullatës së këtyre vendeve. Si njeri i shenjtë ka arritur reputacion të gjërë, kurse puna në përhapjen e islamit i qe kurorëzuar me suskes të madh.105) Edhe në kohën e afërt ka shumë prova se islaminë Indi është në rrugën e përhapjes, dhe këtë me suskes të madh. Sidomos gjysma e dytë e shekullit XIX tregon ngjallje të madhe të aktivitetit misionarist. Numri i konvertimeve vjetore në islam sillet prej 10, 50, 100 dhe 600 mijë.106) Është rëndë të merren informatat precize për përshkrimin e karakterit individual të punës misionariste individuale më të cilin ai shquhet në mungesë të çfarëdo organizimi qendror ose çkado qoftë që është në lidhje me raportet misionariste. Sukseset, që i kanë përcjell punëtorët e propagandës muslimane, deri diku janë rritur. Kështu për shembull, thuhet për njëfarë Haxhi Muhammedi se në Penxhab në islam ka kthyer afër 200 mijë Hindusë.107) Një mevlevi në Bangalar është lavduar se për pesë vjet ka kthyer në islam, në këtë qytet dhe rrethinë, njëmijë persona. Ajo në çka nuk dyshohet është ajo se ka pasur misionaristë muslimanë që aktivisht dhe me sukses e kanë bërë punën e vet. Shembujt vijues janë tipik për periodën me të cilën kanë të bëjnë. Mevlevi Beka Husein-kani, misionar udhëtar, gjatë disa vjetëve ka kthyer në islam 228 persona, të banuar në Bombaj, Kavupuru, Axhmir dhe qytetet tjera. Mevlevi Hasan Aliu i ka kthyer 25 persona, 12 prej tyre janë nga Pona, kurse të tjerët nga Hajdarabadi dhe nga anët tjera të Indisë.108) Në krahinën Andesh, në territorin e pushtetit bombaj, me aktivitetin misionarist të Sejjid Safdar Aliut, kadiut të Nasirabadit, islamin e ka përqafuar numër i konsiderueshëm zejtarësh, që merren me përpunimin e mjeteve të hekurta ose janë farkatarë.109) Një numër i caktuar personash të profesionit të njëjtë që e kanë përbërë bashkësinë e vogël prej 200 njerëzve, në krahinën Nasik, janë kthyer në isla mnë mënyrë të çuditshme rreth vitit 1870. Misionarët prezbetarianë të Nasikut gjatë kohë kanë tentuar t’i kthejnë nga hinduizmi. Deri sa kanë qenë në gjendje luhatjeje të pranimit dhe refuzimit të krishterizmit, u paraqit një fakir muslimanë nga Bombaji që ka qenë njohës i shkëlqyeshëm i mënyrës së të menduarit të tyre. Ai ua ka shpjeguar principet e islamit dhe ka arritur t’i tërheq në këtë fe.110) Në Patrial*) Mevlevi Ubejdullahu, brahmani i kthyer, me arsimim të gjërë, ka arritur të kthejë në islam pothuaj tërë një kuart të qytetit. Ka shkruar edhe punime polemiste, që përjetojnë disa botim. Kanë qenë të drejtuar nga dy religjione - krishterizmi dhe hinduizmi. Në njërën prej këtyre librave ai flet edhe për konvertizmin e vet vetjak: “Unë, Muhammed Ubejdullahu, i biri i Munshi Kota Malës, banorit të Pajalit në shtetin Patriala, deklaroj se ky varfanjak në fëmijërinë e vet dhe gjatë kohës së jetës së babait ka qenë rob i idhujtarisë, por dora e mëshirës së All-llahut e ka shpëtuar dhe e çoi drejt islamit. Atëherë i kam njoftuar përparësitë e islamit dhe mungesat e hinduizmit. Islamin e kam pranuar me zemër dhe shpirt dhe veten e kam numruar në mesin e shërbëtorëve të Pejgamberit të All-llahut (paqa qoftë meta!). Nga ajo kohë inteligjenca, që është dhuratë e Zotit, më ka sugjeruar se do të ishte e marrë dhe çmenduri që njeriu verbër t’i ndjek traditat e të parëve, që me ta të mashtrohet dhe të mos përsiatë dhe hulumtojë pyetjet e religjionit dhe besimit në të cilët bazohet lumturia ose mjerimi i amshueshëm. Me idetë e këtilla e kam filluar studimin e feve ekzistuese dhe e kam hulumtuar çdonjërën pa anësi. Hinduizmin e kam njohur në tërësi dhe e ka mhulumtuar me Panditët e ditur. kam fituar dituri edhe për krishterizmin në tërësi. Kam lexuar libra për islamin dhe kam diskutuar me dijetarët islamë - ulemanë. Në të gjitha ata kam gjetur gabime dhe mëngësi pos në islam. Karakteristikat e tij qartë më janë deftuar. lideri i islamit, pejgamberi Muhammedi. posedon karakteristika të tilla morale që nuk ka gjuhë që do t’i përshkruante. Ai vetë e njeh besimin dhe themelet e kësaj feje, mësimin e saj etik dhe praktikimin, dhe ka mundur në tërësi ta realizojë. Falënderimi i qoftë Zotit! Kjo fe është aq e shkëlqyeshme që çdo gjë në të shpie drejt shpirtit të Zotit. Shkurtimisht, falënderimi i qoftë Zotit, dallimi ndërmjet të vërtetës dhe të pavërtetës m’u bë i qartë sikur nata dhe dita, terri dhe drita. Por, ndonëse zemra gjatë kohë më është ndritur me dritën e islamit, kurse buzët e kanë rrëfyer fenë, epshet e këqia dhe satana (shejtani) më kanë vënë në prangat e kënaqësive dhe komoditetit të kësaj bote kalimtare. kam qenë në gjendje të keqe për shkak të manifestimit të jashtëm të idolatrisë. Atëherë providenca e All-llahut më ka paralajmëruar: “Deri kur do ta mbanë margaritarin të fshehur në guacë, i cili është me vlerë të paçmueshme, dhe këtë aromë freskuese të mbyllur në kuti? Duhesh me këtë margaritar ta stolisësh qafën dhe ta përdorosh aromën!” Përveç kësaj, dijetarët kanë shpallur se ai që e fsheh bindjen e vet në islam dhe mbetet në petkat dhe zakonet pabesimtare, shkon drejt Xhehennemit. Kështu - lavdia i qoftë Zotit, në bajramin e Ramazanit (id al-fitr) në vitin 1264, dielli i hyrjes sime në islam depërtoi përtej perdes së ideve dhe devotshmërinë time e ka mdëftuar publikisht me vëllezërit e mi muslimanë.”111)

Shumë misionarë muslimanë i kanë marrë metodat e misionarëve të krishterë, siç janë thirrjet në rrugë, ndarja e trajtesave të shtypura fetare dhe aktivitetet tjera. Në shumë qytete më të mëdha të Indisë mund të gjenden misionarët muslimanë se si për çdo ditë mësojnë të tjerët në islam në disa rrugë kryesore frekuente. Në Bangalor kjo është praktikë e përgjithshme. një nga këta propagandues, që ka qenë imam i xhamisë rreth vitit 1890, ka qenë aq i popullarizuar sa që nganjëherë është ftuar edhe nga Hindusët që t’iu mbajë ligjërata. Ka rrëfyer fenë edhe në tregje dhe për nja shtatë-tetë vjetësh ka përvetësuar për islam 42 persona. në Bombaj një misionar musliman fton në fe pothuaj çdo-ditë, në afërsi të tregut kryesor të qytetit, kurse në Kalkut ekzistojnë disa qendra për thirrje në islam çdo herë të gatshëm për këtë qëllim. Ndër të konvertuarit, kohë pas kohe, gjendet edhe ndonjë Evropian, më së shpeshti personë i rrethanave të varfëra. Kalimi masovik në islam është i dukshëm te Hindusët.112) Disa nga shoqatat e shumta Anxhuman që, viteve të fundit, janë themeluar n ëqendrat kryesore të jetës islame në Indi, në synimet e planifikuara kanë edhe dërgimin e misionarëve në pazare e tregje që të ftojnë në fe. Një nga ato shoqata është “Anxhuman himajeti Islam” në Lahore (Shoqëria për mbrojtjen e Islamit) dhe shoqëria “Anxhuman Hami Islam” në Axhmir. Këto dy shoqata iu paguajnë agjitatorëve të vet. Por pjesën më të madhe për thirrje në fe, në pazare dhe tregje, e përbëjnë personat që merren me zeje ose me punë tjera gjatë kohës së punës në shtëpi, e kohën e vet të lirë në mbrëmje ia kushtojnë kësaj punës së devotshme. Shumë elan misionarist të muslimanëve indusë është drejtuar kundër veprimit të tendencave anti-islame në të mësuar, që e japin misionarët e krishterë dhe propaganduesit e Arja Samagjit. Prandaj, përpjekjet e bëra janë më tepër të karakterit defanziv, e më pak të karakterit direkt misionarist. Disa misionarë kujdesin e vet e kthejnë drejt forcimit të themelit më herët të shtruar dhe tentimit të çlirimit të bashkëbesimtarëve të vet nga padija dhe bestytnia e vjetër induse dhe drejt mbjelljes së fesë së pastër. Kjo përpjekje nuk është tjetër pos vazhdim i aktivitetit të mëhershëm misionarist. Puna në konvertizëm, në realitet, është shpesh i mangët. për shumicën që kanë qenë vetim sipas emrit muslimanë mund të thuhet se për gjysmë janë Hindusë. Ata i ruajnë marrëdhëniet e vjetra kastike, marrin pjesë në festat hinduse dhe kryejnë shumë ceremoni idhujtare. Në disa krahina, për shembull në Mevat dhe Gurgan, mund të gjendet numër i madh muslimanësh të cilët pos emrit nuk dijnë asgjë më tepër për fenë e vet. Ata nuk kanë xhamia as nuk kujdesen për kohën e namazit. Gjendja e këtillë është veçan te muslimanët në fshatra ose në viset të larguara nga besimtarët. Në qytete ekzistimi i ulemasë me të madhe e ka ndihmuar zbrapsjen e ndikimit të besimeve të vjetra dhe ka krjuar fotografi më të qartë e më të kuptueshme të jetës fetare në islam. Viteve të fundit, duke folur përgjithësisht, ekziston lëvizja në mesin e muslimanëve indusë që mriton të përmendet sepse punon në atë që jeta fetare të bëhet sa më e qartë sipas rregullave islame. Shkollat misionariste të krishtera po ashtu kanë vepruar stimulativisht në gjeneratat e reja të muslimanëve që të hedhen në studimin e besimit vetjak dhe ngjalljen e untuziazmit përkatës fetar tek ata. Në realitet, përhapja e arsimimit përgjithësisht ka sjellë deri te prezentimi i principeve fetare shumë më qartë sikur edhe zmadhimi i numrit të mësuesëve fetarë në krahinat e afërta, që kanë qenë, deri më sot, të mospërfillura. Kjo lëvizje reformiste misionariste (pa marrë parasysh nga cilat shkaqe është nisur) mund të vërehet në pjesët e ndryshme të Indisë. Në krahinat lindore të Penxhabit, për shembull, pas kryengritjes erdhi deri të rilindja e madhe fetare. propaganduesit udhëtojnë, për së gjati e për së gjëri, nëpër vend dhe i thërrasin besimtarët që ta lëshojnë praktikën e vet idhujtare dhe u shpjegojnë principet e mirëfillta të fesë. Si pasojë e kësaj në shumë fshatra, ku muslimanët kanë çfarëdo pjesëmarrje të rëndësishme, është ndërtuar xhamia, deri se idhujtaria e madhe dhe e kapur ka filluar të pushojë.113)

Në Raxhaputon fiset idnuse, të cilat kohë pas kohe kanë kaluar në islam në viset bujqësore, tash janë bërë më ortodokse dhe zelltare në kryerjen e obligimeve fetare. i lëshojnë zakonet e vjetra në të cilat deri atëherë kanë marrë pjesë me fqinjët e vet idhujtarë. Fisi i Merateve, për shembull, tash ndjek rrugën e vërtetë islame në martesë, në vend të ritualit indus që deri atëherë e kanë ndjekur. Kanë hequr dorë edhe nga ngrënia e mishit të derrit.114) Rilindje e ngjashme ka qenë në Bengal, për të cilin tashmë kemi folur. Por, lëvizjet e këtilla dhe përpjekjet e misionarëve individual asesi nuk mjaftojnë që ta shpjegojnë rritjen e shpejtë të numrit të muslimanëve të Indisë. Është e natyrishme që njeriu të pyetet cilat janë shkaqet tjera, përveç popullatës normale,115) që numri i tyre aq fuqishëm të rritet. Përgjigjje mund të gjendet në jetën shoqërore të Hindusëve. Nënçimi dhe përulja, që është kryer ndaj shtresave të ulta të Hindusëve nga ana e bashkëfetarëve të tyre, dhe pengesat që kanë qenë të pakalueshme kurse kanë qenë të vendosure para çdo anëtari të këtyre kastave që ka dëshiruar ta rregullojë gjendjen e vet, dëfton në dallimin e dukshëm të prioritetit të rregullimit religjioz pakastik, që jep fushë të lirë të punës dhe plotësimit të çfarëdo ambicie. Në Bengal, për shembull, endësit e pambukut, që janë shikuar me neveri nga bashkëfetarët e vet hindus, e kanë pranuar islamin në numër të madh që të nxirren nga pozita e përulur, me të cilin janë turpëruar.118) Ekziston shembull mjaft i qartë, me natyrë të ngjashme, në historinë e pjesës verilindore të krahinës së njëjtë. Këtu në vitin 1550 fisi autokton Kaç ka vëndosur dinastinë me udhëheqësin e madh Hoxhuon. Gjatë sundimit të nipit të tij, kur shtresat e larta në shtet kanë hyrë në rreth të hinduizmit,117) shuica e botës veten e ka gjetur të nënçmuar jashtë kastës dhe janë bërë musliman.118) Shpëtimin që islami ua ka ofruar shtresave më të ulta induse nga dhuna e kastave më të larta është manifestuar në krahinën Tineveli në fund të shekullit XIX. Kasta mjaft e rrezikuar e Shanarëve viteve të fundit aq mirë ka prosperuar që shumë prej tyre kanë ndërtuar edhe shtëpi të bukura.


Me këmbëngulje kanë kërkuar të drejtën e vet që të luten në tempujt prej të cilëve nga ajo kohë me forcë janë mënjanuar. Ka pasuar polemikë e madhe për ç’arsye Shanarët kanë pësuar shumë të këqia nga Hindusët e kastave më të larta dhe shpëtim kanë gjetur në mbrojtjen e islamit. Vetëm për një ditë në islam kanë hyrë gjashtë qind Shanarë në një fshat. Shembullin e tyre së shpejti e kanë ndjekur edhe vendet tjera.119) Shembuj të ngjashëm mund të gjenden edhe në pjesën tjetër të indisë. Hindusët, që në çfarëdo mënyre është mënjanuar nga kasta dhe është larguar nga familja dhe shoqëria ku ka frekuentuar, i ka ardhur normale që të përvetësohet në fenë që i ka pranuar të gjithë njerëzit pa dallim. Ajo i ka siguruar nivelin shoqëror që i përgjigjet shkallës sociale, nga e cila ka qenë i larguar. Ndërrimi i këtillë i fesë rëndon e ka përcjellur besimin e sinqertë. Por, njerëzit të cilët kanë qenë mjaft indiferent ndaj numrit dhe emrave të hyjnive për të cilat kanë qenë të ftuar t’i adhurojnë, seriozisht ndiejnë pengimin dhe largimin nga midisi shoqëror, që ka shkaktuar humbjen e të drejtave kastike. Kanë ekzistuar muslimanët pa kurrfarë ndjenjash fetare. Ndikimi i studimit të literaturës muslimane dhe kontakti i rëndomtë me shoqërinë muslimane shpesh pandijshëm janë ndier. Tendenca e ndikimit islam ka qenë e hetueshme në shekullin XIX edhe në mesin e princave raxhiput - Raxhaputamit dhe Bundelkondit.120) Sikur imperatoria e Mogullëve të kishte mbetur, ka mundësi që ky afinitet do t’i çonte këta princa përfundimisht në islam. Ata nuk i kanë respektuar evlijatë muslimanë, por për mësues të bijëve të tij e kanë marrë jomuslimanët. Kafshët i kanë prerë sipas rregullave të muslimanëve. Kanë marrë pjesë në festat muslimane në rrobat e fakirëve (varfanjakëve) dhe janë lutur sikur besimtarët e vërtetë. Nga ana tjetër, disa konsiderojnë që gjendja e tanishme e gjërave vepron në kalimin e Hindusëve në islam është shumë më tepër i mundshëm, se që ka qenë rasti nën sundimin e dinastive muslimane, kur hinduizmi është bashkuar dhe forcuar në luftë të vazhdueshme me armikun agresiv.121) Hindusët po ashtu turma turma dhe numerikisht kanë shkuar në turbet e evlijave muslimanë në ditën e përkujtimit të tyre.

Njeriu që nuk ka mundur të ketë fëmijë i ka shprehur Zotit musliman adhurimin më të denjë, i nxitur me atë ndjenjë që e ka idhujtari, e kjo është që mos ta lë asnjë hyjni e që mos t’i shprehet dashuria dhe mos t’i afrohet me lutje. Nëse u lindet fëmijë - sipas të gjitha gjasave kjo ka qenë përgjigje në këtë lutje -, tërë familja në atë rast (e ata nuk janë të rrallë) do të kalojë në islam.122) Dashuria ndaj gruas muslimane nganjëherë është shkas i konversionit të ndonjë Hindusi, sepse sipas të drejtës islame është e palejueshme që muslimania të martohet për jomuslimanin. Nëse muslimanët i birëzonin fëmijët indusë, i edukonin në fenë e prindërve të tyre të rinj. Njëjtë ka qenë nëse Hindusja është martuar për ithtarin e Pejgamberit, më së shpeshti e pranon fenë e burrit të vet.123) Pasi ka qenë rast mjaft i rrallë që të ndodh e kundërta, numri i muslimanëve është rritur në raport me numrin e Hindusëve. Hindusët që për ndonjë arsye janë përjashtuar nga kasta e vetë, dhe varfanjakët që kanë jetuar nga kujdesi dhe lëmosha muslimane, apo gratë dhe fëmijët që pas vdekjes së burrave dhe prindërve kanë mbetur ose kanë qenë të lënë (raste të tilla, natyrisht, ka pasur në kohët e rënda, kanë bërë hyrjen e përhershme, qoftë edhe të vogël, të Hindusëve në islam.124) Ka pasur edhe situata lokale që i kanë konvenuar zhvillimit të islamit. Më herët është deftuar në disa shembuj.125) Kështu në fshatrat Terai, ku ka qenë numri i barabartë i muslimanëve dhe Hindusëve, rritja e pushtetit musliman më së shpeshti ka pasuar pas polemikave në lidhje me therjen e lopëve dhe traditave tjera fetare që kanë qenë të papëlqyeshme për Hindusët. Hindusët shkallërisht kanë shkuar nga fshati duke lënë nga besimi i vet vetëm Shamarët, lavruesit, që kanë qenë në shërbim të fshatarëve muslimanë. Këta në fund i janë mbështuar fesë së zotërive të vet. Ky nuk ka qenë rezultat i fesë së tyre në vërtetësinë e tyre, por më shumë për shkak të vështirësive të izolimit nga bashkëfetarët e vet. Disa shembuj më shprehimor të konverzionit të kastave të ulta gjenden në viset bujqësore të Oudhës. Ndonëse muslimanët e kësaj province e përbëjnë të dhjetën e popullësisë së tërësishme, ende grupet e vogla të bujqëve muslimanë i përbëjnë qendrat “e shkapërderdhura” të revoltit kundër nënçmimit dhe shkeljes, të cilëve këto shtresa të ulta religjioni i tyre i ka vënë në pozitë dëshpëruese pa rrugëdalje.”126)
Prioritetet që islami i ka ofruar shtresave të këtilla, siç janë Koru dhe Xhemari, që kanë qenë në shkallën më të ultë të shoqërisë hinduse, dhe shpëtimi që me pranimin e islamit u është ofruar, më së miri kuptohet nga përshkrimi vijues të gjendjes së tyre sociale si Hindusë.127) “Merimin dhe nënçmimin më të ulët e kanë arritur Koriitët dhe Xhamarët, të cilët kanë qenë endës dhe regjës të lëkurave për të tjerët. Shumë juaj tyre në krahinat veriore janë, në fakt robër të vërtetë. Përgjithësisht, nuk është lehtë të përgatiten që t’i përgatiten me ndihmën juridike të gjyqeve tona. Po shkatërrohen së bashku me fëijët nga gjenerata në gjeneratë sikur që bjen vlera e mallit të vjetër. Ata e pranojnë plugun e zotëriut të Brahmanëve ose Shatrës,8) të cilës kasta e tij e lartë ndalon që to prekë. Jetojnë në mesin e derrave, që nuk janë më të ndyta se ata, në kuartet e ndara nga popullata tjetër e fshatit. Figurat e tyre të zeza të dobëta, figurat e thata të uritura, fytyrat e marra, zakonet e shëmtuara që nxisin neveri, e manifestojnë mjerimin e tyre që i ka gjykuar që të jenë më të ultë se kafsha që jeton në mesin e njerëzve të klasës më të lartë. Se nuk është e pamundur të përmirësohet gjendja e tyre dëftojnë rrethanat dhe aktivitetet e shërbëtorëve në shtalla, të cilët angazhohen nga ky midis. Në mënyrë solide i paguajnë dhe jetojnë mirë duke iu shërbyer zotërinjve evropianë. Ndryshimi i fesë është rruga e vetme e trasuar për shpëtimin e tyre, së këndejmi ata kanë pak arsye të jenë të përkushtueshë mfesë që i kanë takuar. Mosekzistimi i animit kastik paraqet fuqinë e vërtetë të islamit në Indi dhe mundet vetes t’i tërheq shumë konvertitë nga hinduizmi.

[ORIONI]

Islami në Kashmir dhe Tibet

Që ta plotësojmë këtë pasqyrë të islamit në Indi, është e nevojshme të ofrohen informatat e caktuara për përhapjen e kësaj feje në Kashmir, e prej këtu pas kufirit të Indisë në Tibet. Nga të gjitha krahinat dhe shtetet e Indisë (përveç Sindit) Kashmiri ka numrin më të madh të muslimanëve (rreth 70%) në raport me tërë popullatën.

Fatkeqësisht, të dhënat historike që do ta shpjegonin ekzistimin e numrit më të madh të muslimanëve në këtë shtet, kryesisht janë me prejardhje induse dhe tibetase, dhe janë mjaft të rralla. Të gjitha provat na shpiejnë që këtë, në tërësi, t’ia përshkruajmë lëvizjes kontinuitive misionariste të cilën e kanë filluar dhe aplikuar fakirët dhe dervishët. Në mesin e tyre ka pasur edhe propagandues ismailitë të dërguar nga kështjella Alamut.128) Është rëndë të thuhet kur ky ndikim islam për herë të parë e ka mbuluar këtë vend. Thuhet se sunduesi i parë musliman i Kashmirit Sadruddini129) kalimin e vet në islam ia ka borgj njëfarë dervishi Bulbul Shahu nga fillimi i shekullit XIV. Ky evlija ka qenë mësuesi i vetëm fetar që ia ka sendërtuar dëshirën që t ëarrijë deri te e verteta fetare. Kur e ka njoftuar me mësimin fetar që ka qenë më i pranueshëm nga ai i atij hinduist me të cilin nuk ka qenë krejtësisht i kënaqur, ka kaluar në islam. Në fund të shekullit (1388) islami ka përjetuar depërtimin e vet më të madh me ardhjen e Sejjid Ali Hamadanit, i cili është ikur nga Hamadani i tij i lindjes në Persi ku e ka tërhequr mbi vete zemërimin e Timurleukos. Ai ka ardhur në shoqëri të 700 sejjidëve dhe i kanë themeluar vendet edevotshmërisë në të gjitha pjesët e vendit. Duket se ndikimi i tyre ka siguruar pranimin e fesë së re. Mirëpo, duket se shfaqja e tyre ka nxitur edhe frymën e fuqishme të fanatizmit, sepse sulltani Sikandari (1393-1417) e mori emrin Butshikan, për shkak të rrënimit të statujave dhe tempujve hindusë. Ministri i tij i parë, Hindusi i konvertuar, rreptë e ka persekutuar dhe shkelur ithtarët e fesë së vet të vjetër. Pas vdekjes së tij toleranca fetare është bërë themel i qeverisjes në mbretëri.130) Në fund të shekullit Xv misionari me emrin Mir Shemsuddin, që i ka takuar medhhebit (drejtimit) shiit, ka ardhur nga Iraku dhe me ndihmën e nxënësve dhe ithtarëve të vet ka fituar shumë konvertitë në Kashmir. Kur nën Akbarin Kashmiri u bë provincë e imperatorisë mogule, ndikimi musliman natyrisht është forcuar dhe në këtë vend kanë ardhur shumë njerëz të ditur, ulema. Gjatë sundimit të Aurangzebit në islam mka kaluar Raxha Kishtyara, një nga liderët e Raxhaputave me mritën e kerameteve të njëfarë Sejjid Shah Feriduddinit.

Duket se konvertimi i tij në islam ka ndikuar që në këtë ta ndjekë shumica e shtetasve të tij. Përgjatë vijës në të cilën mbretërit mogolë kanë pasur sukses në Kashmir i gjejmë raxhët, që rrjedhin nga Raxhaputët e islamizuar.131) Veriu dhe verilindja e Kashmirit, provinca Baltistan dhe Ladahi, janë të banuara me përzierje të racës tiberanase. Në ta islami është përqëndruar para disa shekujve, por koha dhe mënyra e hyrjes së tij janë të panjohur. Muslimanët e Baltistanit flasin për katër vëllezër që kanë ardhur nga Horasani dhe kanë sjellur freski fetare, por nuk ka kurrfarë transmetimi që do të fliste për propaganduesit më të vjetër.132) Duket se islami deri në mes të shekullit XIX ka treguar përparim, por përkrahja që ua ka ofruar / maharaxha Ranbir Singh ithtarëve të budizmit e ka ndalur këtë tendencë. Në Ladah ku një numër të caktuar polutanësh, që quhen Argonë,133) të lindur nga nënat Tibetanase dhe babatë muslimanë, tregtarë, që kanë ardhur në Leh. I kanë përvetësuar emrat Tibetanase për martesë që ta pranojnë islamin. Këta Argonë të gjithë janë muslimanë sikur edhe babajt e gratë Tibetanase. Thuhet se numri po u rritet më shpejtë nga Tibetanasit e pastër.134) Islami po ashtu është përcjellur në Tibetin e vërtetë nëpërmjet tregtarëve kashmiras. Për shembull, këta tregtarë mund të gjenden në të gjitha qytetet kryesore të Tibetit. Ata i kanë martuar Tibetaneset të cilat, rëndom, e kanë pranuar fenë e burrave të vet. Thuhet se tash ka më tepër se 2000 familje muslimane në Lhasi.135) Islami e ka gjetur rrugën për në Tibet edhe nëpërjet Junnanit136) dhe Su-chinga në kufi të krahinës Li-shvan dhe Tibetit në mesin e banorëve të Tibetit.137) Konsiderohet se ndikimi isla mka ardhur nga Persia138) dhe Turkestani.139)













Referencat

————— 1) Emri i një sunduesi të tyre; dmth. stoli e fronit Aurang - froni dhe Zeb-stoli, dokar). 2) Sot numri i muslimanëve në Indi është shumë më i madh - Vër. e SH.N. (Sipas disa të dhënave sot arrinë në rreth 100 milionë, N.I.). 3) Census of India, 1891, General Repart by I. A. Baines, fq. 167 (London, 1893)
271
4) D.m.th. zotëri, kurse u është dhënë anëtarëve të familjes së Muhammedit a.s. dhe pasardhësve të tyre. 5) Census of India, 1891. General Repart by I.A. Baines, fq. 126, 207, (London, 1893). 6) Elliot, vol. II, fq. 448. 7) Muhammed b. El-Kasi mi ka ftuar princat indusë që ta pranojnë islamin. Nuk është e pamundur se po këtë e kanë bërë edhe pushtuesit që kanë ardhur pas tij, duke i zbatuar kështu principet e fesë. (Eliot, vol. I, fq. 175, 207). *) Fjala Hindu, e d.m.th. qytet i lartë. 8) Ose BArau, emërtimi i vjetër për Bulandshahr. 9) Elliot, vol. II, fq. 42-43. 10) Gazetteer of the N.W.P. vol. III, port. II, fq. 85. 11) Aventurierët ushtarak, që i kanë themeluar dinastitë në Indinë veriore dhe kanë krijuar shtetet në rrafshëlartën e Dekanit, shumë pak i kanë dhënë rëndësi gjërave shpirtërore. Shuica nuk kanë pasur kohë për përhapjen e fesë sepse kanë qenë të preokupuar me pushtime ose me luftë qytetare. Rëndom kanë qenë të vrazhdë Tatarët ose Mongolët. Feja e Muhammedit ende nuk patë zotëruar me shpirtërat e tyre. Kanë qenë të paprekur me entuziazmin e sinqertë semit, që i ka inspiruar Arabët e parë, e të cilët të parët e bartën flamurin e islamit. Imperatorinë që e kanë themeluar ka qenë pastër milltariste. Kjo imperatori ka mbetur e këtillë nën ndikimin e suksesit gjysmak që i kanë pasur në pushtime, kurse i cili ka qenë përpjestimisht me mosuksesin të invazionit të tyre shpirtëror. Kanë qenë mjaft të fuqishë mqë ta pengojnë diç që do t’i gjasonte unifikimit ndër Hindusët ose që ta pengojnë tubimin e fiseve në popull. Ata kanë qenë mjaft larg konvertiit të Indisë në Islam. Madje edhe në mesin e vetë muslimanëve feja e tyre nuk ka arritur kurrfarë monopoli ekskluziv në pozitat e larta drejtuese (Sir Alfred C. Lyall: Asiatic Studies, fq. 289) (London, 1882). 12) Firishtah, vol. I, fq. 184. 13) Ibn Batutah, bl. III, fq. 197. 14) Elliot, vol. III, fq. 386. 15) Panteizmi është drejtim filozogik sipas të cilit çdo gjë është Zot, identitet i plotë i zotit dhe botës. Ashtu çdo gjë mund të quhet zot. 16) Mankind and the Church, fq. 286. (London, 1907).
272
*) Greqisht - ai që zgjedh nga mësimet e ndryshme disa pjesë dhe
kështu formon sistemin e vet.
17) Sir Richard Temple, India in 1880, fq. 164 (London, 1881), Punjab States GAzetteers, vol. XXXVI - A Bahawarpur, fq. 138. 18) Maunal of titles for Oudh, fq. 78 (Allahabad, 1889). 19) Gazetteer of the Province of Oudh, vol. I, fq. 466. 20) Gazetteer of the N.W.P. vol. III, part, II. fq. 46. 21) Gazetteer of the N.W.P. vol. XIV, part II, fq. 119. Në krahinën Kanbur (Cawapare) dega muslimane e familjes Dihit (Dikhit) i ruan zakonet e veta islame te lindja, martesa dhe vdekja. Ndonëse rëndom nuk mund ta kryejnë lutjen (namazin) spas rregullave, ata relativisht në mënyrë ortodokse e deftojnë respektin me folje (sexhde). Njëkohëisht ata e adhurojnë Çeçek Deven, zotin e sëmundjes së varioles dhe kolerës, që nga vetja t’i refuzojnë këto sëmundje. I ruajnë edhe lidhjet e mira mmiqësore me vëllezërit e vet kastik sakurs n ërrethanat familjare. Quhen rëndom me emrat e përbashkët hindu. (Gazetteer of the N.W.P. vol. VI, fq. 64). 22) Ibbetson, fq. 163. 23) Gazetter of the N.W.P. vol. VI, fq. 64. Krahasoje po ashtu atë që është theksuar në burimin e njëjtë, vol. XIV, part, III, fq. 4. “Nuk ka qenë numër i madh bujqish muslimanë. Këta janë muslimanë të cilët para pak kohe e kanë pranuar islamin. Koha e kalimit në islam te shumica lidhet për sundimin e Aurangzebit. Nganjëherë kjo tregohet si rezultat i detyrimit, e nganjëherë si mjet për ruajtjen e të drejtave të veta, kur nuk mundnin ta paguajnë haraxhin. 24) Ibbetson, fq. 163. 25) Firishte pa dyshi mqartë thotë: “Zjarri i tij ndaj fesë së Muhammedit e ka nxitur që ata që kalojnë në islam me bollëk t’i shpërblejë dhe nuk dihet se e ka përdoruar dhunën ndaj atyre që janë të besimit tjetër”. )The History of Hindustan, trans. from the Persian by Alexonder Dow, vol. III, fq. 361, (London, 1812). 26) The Bombay Gazetter, vol. XXII, fq. 222; vol. XXIII, fq. 282. *) Gjendet në krahinën Mejsur në jug të Indisë, kurse e ka themeluar Haydar Aliu në shek. XVIII. 27) Innes, fq. 72-73, 190. 28) Sir W.W. Hunter, the religions of India (The Times, February, 25 th, 1888). 29) Gazetteer of the N.W.P., vol. VI, fq. 518.
273
30) Gazetter of the N.W.P., vol. V, part. I, fq. 302-303. 31) Sir Alfred C. Lyall, Asiatic Studies, fq. 236. 32) Në një varr në varrezat Pantalajini Kollam është e gdhendur data 166 Hixhrij (782 e.r.) (Innes, fq. 463). 33) Zayn al-Din, fq. 34-35. 34) Zayn al-Din, fq. 36 (int.). 35) Ibid, fq. 21. 36) Ky është qyteti bashkëkohor Madaji. 37) Zayn al-Din, fq. 23-24. 38) Ibid., fq. 25. 39) Innes, fq. 398. 41) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 82, 88 etj. 42) Innes, fq. 190. 43) Obvardo Barposa, fq. 10. Disa konsiderojnë se edhe Cejloni është bërë shtet islam pas ardhjes së Portugezëve, sepse para paraqitjes së forcave portugeze në detin Indus tregtarët arabë kanë qenë zotërues të tregtisë në këtë ujdhesë pa konkurrencë (atje i kanë pasur kolonitë e veta tregtare, një shekull para lindjes së Pejgamberit), dhe janë gjetur në çdo liman dhe qytet. Lehtësia e tregtisë i ka tërhequr hsumë grupe të të ardhurve rishtaz, që kanë ardhur nga kolonitë e veta në mallabar. Tregtarët muslimanë kanë bërë këtu atë që e kanë berë edhe në vendet tjera. Janë miqësuar me martesë me banorët e vendit dhe e kanë përhapur fenë e vet përgjatë bregut. Duket se aty nuk ka pasur lëvizje të vërtetë misionariste dhe punë ose Singalezët nuk janë treguar të painteresuar për islamin, sikur që kjo sot mund të vërehet. Shumica e muslimanëve në Cejlon janë me prejardhje arabe. Sir James Emerson Tenneut, Ceylon, vol. I, fq. 631-633. (5-6 h ll. London, 1860). 44) Kur’an, 126. 45) Abd al’Razaq, Mat al’sa’dayn, fletushkë, 173. 46) Ata gjenden veçan në krahinat në të cilat flitet gjuha tamali, e këto janë regjionet: Mandura, Tinnevelli, Kovinbator, Arkoti verior dhe Nilgiri (India jugore). 47) Madras District Gazetteers, Trichinopoly, vol I, fq. 338. (Madras, 1907), Qadir Husayu Khan, South Indian Musalmaus, fq. 36 (Madras, 1910) 48) Qadir Husayn Khan, fq. 36-38.
274
49) Qadir Husayn Khan, / op. cit., fq. 39-42, Madras District Gazzetters, Anantapur, vol. I, fq. 193-194. (Madras, 1905). 50) 51) 52) Report of the Census of the Madras Presidency, 1871, by W.R. Cornish,f q. 71, 72, 109 (Madras, 1874). 53) Report of the Second Decennial Missionary Conference held at Calcute, 1832-1833 (fq. 228, 233, 248), Calcutta, 1883). 54) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 128. Ibn Batuta ka qeëndruar në ujdhesat Maldive ndërmjet vitit 1343 dhe 1344, dhe është martuar me vajzën e vezirit i cili ka qenë nip i sulltan Davudit, e ky sërish nip i sulltan Ahmed Sanurazit (bl. IV. fq. 154). nga kjo e dhënë, duke supozuar, viti 1200 është marrë si datë e mundshme. 55) H.C.P. Bell, The Moldive Islands, fq. 23-25, 71. (Colgmbo, 1883). 56) Memoir / on the Inhabitants of the Maldive Island’s By J. A. Young, and W. Christopher. (Translations of the Bombay Geographical Society fro m1836, to 1938, fq. 74, Bombay, 1884. 57) Innes, fq. 485, 492. 58) Mas’udi, bl. II, fq. 85-86. 59) The Bombay, gazetteer, vol. X, fq. 132, vol. XVI, fq. 75. *) Pir-mësues, mah - më i mdhi, abir - i devotshëm (vër. e SH.N.). 60) Ibid., vol. XXIII, fq. 282. *) Emri i qyetit në rrafshlartën dakkase i përket shtetit Nidhama nga Hajdarabadi. 61) Xhisudarazi në persishte d.m.th. flokëgjatë. nganjëherë e quajnë Sejjid Mahdum Xhisudaraz. 62) The Bombay Gazetteer, vol. XVII, fq. 501, vol> XXI, fq. 218, 223. 63) Ibid., vol. XIII, pjesa I, fq. 231. 64) Ibid., vol. XXII, fq. 242. 65) The Bombay Gazetteer, vol. XVI, fq. 756-76. 66) Ibid., vol. XXI, fq. 203. 67) Në kohën e pushtimeve arabe pronësia e sunduesit hindus Sindit është shtrirë në veri deri te ky qytet që tash nukhynë në përbërje të kësajprovince. 68) Baladhuri, fq. 441. 69) Elliot, vol. I, fq. 185-186.
275
70) Ndoshta Sindani është Abresi, krahina jugore e Kaçit. 71) Baladhuri, fq. 446. 72) Istakhri, fq. 173-174. 73) Baladhuri, fq. 446. 74) Ibn Hawqal, fq. 230; Idrisi (Geographie d’Edrisi traduite par P.A. Jaubert, I,f q. 175 sqq.). 75) mas;udi, vol. I, fq. 207. 76) Elliot, vol. I, fq. 273. 77) Khoja Wrttant, p. 208. Sir Bartle Frere, The Khojas The Disciples of the Old Man of the Mauntain, Macmillans Magazine, vol. XXXIV, fq. 431, 433-434, (London, 1876). 78) Bombay Gazetteer, vol. IX, pjesa II, fq. 26. 79) K.B. Fazallah Lutfullahu konsideron se Nur Satagar erdhi në Indi diç më vonë gjatë sundimit të Bhimas II (1179-1242). (Bombay Gazetteer, vol. IX, pjesa II, fq. 38). 81) Khoja Vrttant, fq. 151-158. 82) Nur Allah al’Shushtari, Majal’s al’Mu’mimin, fol. 65. (India Office, M.S. No 1400). 83) Qyteti i largëta dhjetë mila në jugperëndim prej qytetit Ahmedabad. 84) Bombay Gazetteer, vol. IX, pjea II, fq. 66, 76. 85) Ibid., vol. V, fq. 89. 86) Ibid., vol. II, fq. 378; vol. III, fq. 36-37. 87) Po ashtu Firishtah, por shih edhe H. Bloch mam, Contributins to the Geograply and History of Bengal (J.A.S.B. vol. XIII, no. I, fq. 264-266, 1873). 88) J.A. Ravenshaw, Gaur: its ruins and inscriptions, fq. 9 (London, 1878) Firishtoh, vol. IV, fq. 337. 89) Wise, fq. 29. *) Qytet bregdetar në afërsi të Kalkutës. 90) Census of India, 1901, vol. VI, pjesa I, fq. 170. 91) Census of India, 1901, vol. VI, pjesa I, fq. 30. 92) Charles Stewart, The History of Bengol, fq. 176 (London, 1813); H. Blochmann, Contributions to the geography and History of Bengal (J.A.S.B., vol. XIII, No. I, fq. 220, 1873). 93) The Indian evangelical review, fq. 278. (Jonuary 1883). 94) Sir W.W. Hanter, The Religions of India (The times, February, 25, 1888). Shih po ashtu Wise, 32.
276
95) Wise, fq. 37. 96) Blochmann, op. cit., fq. 260. 97) Wise, fq. 48-55. 98) Gulam Sarwar, Khazinat al’Asifiya, vol. II, fq. 330. 99) Në transmetimin tjetër është i njohur si Shejli Behauddin zekeriyya. 100) Ibbetson, fq. 163. 101) Asghar Ali, Jawahir-i - Faridi, (A.H. 1033), fq. 395 ( Lahare, 1884). 102) Elliot, vol. II, fq. 548. *) Kjo është krahinë islame në Penxhab, sunduesit e së cilës kanë prejardhje prej Abasitëve. 103) Punjab States Gazetters, pej XXXVI A. Bahawalpur State (Lahore, 1908) fq. 160 sqq. Emrat e disa fiseve që e lidhin konvertizmin e vet për Mahdumin dhe Xhihanjanin janë dhënë në fq. 162. 104) Punjab States Gazetteers, vol. XXXVI, fq. 171. *) Vendi në Indi ku kanë ndodhur tri ndodhi të rëndësishme: në të parën BAburi e ka mundur Ibrahim Ludhin në prill të vitit 1521; në të dytën Xhelaluddin Muhammed Ekber e ka mundur Hajim mBakalin në vitin 1556 dhe në të tretën dhe më të njohurën Ahmed shah al’Darani e ka mundur Sebmerch Hindusin në vitin 1761. 105) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 217, Yule, fq. 515. 106) The Indian Evangelical Review, vol. XVI, fq. 52-53 (Colcuta, 1889-1890). The Contemporary Review, February, 1889, fq. 170. The Spectator, October, 15, 1887, fq. 1382. 107) Gorcin de Tassy, La Langue et Litterature Hindonstanies de 1850, a 1869, fq. 343 (Paris, 1874): 108) Këto të dhëna m’i ka ofruar mevlevi Hasan Aliu disa vite para vdekjes më 1896. Në nekrologun që është shpallur në revistën “Kroniko muslimane” (The Muslim Croniclo, prill 4, 1986) është dhënë karakteristika vijuese interesante nga jeta e tij: “Në jetën private dhe arsimore ka qenë i njohur si djalosh mjaft inteligjent. për një kohë majft të shkurtër ka bërë përparim të madh në karierën e vet shkencore. Në vitet e hershme të jetës ka dhënë provimin “e hyrjes” dhe ka fituar bursën, që i ka ndihmuar që ta fitojë diplomën Bakalerijus të
277
klasit të parë. Por pak pak kohësh jorehatia e tij e lindur e shtynë në kërkimin e të vërtetës, për ç’arsye udhëton jashtë vendit. I lë studimet dhe përzihet me njerëzit e bindjeve të ndryshme: fakirët, Panditët dhe të krishterët, hynë nëpër kisha, endet shkretëtirave, maleve dhe qyteteve. Asgjë s’i ka interesuar pos shpresa,lojaliteti dhe mbështetja absolute në mëshirën e Zotit të lartësuar. Vetëm për një vit ka kaluar disa hapësira të ndryshme religjoze, deri sa në vitin 1874 nuk e pranoi shërbimin e mbkqyrësit në një shkollë të Patorëve... Pasi ka qenë i lindur të jetë misionar i islamit, ka ndier mallëgjimin e fshehtë që ta lëshojë pozitën për të cilën çdo muaj fitonte 100 rupi. Dha dorëheqje nga pozita, kundër vullnetit të miqëve të vet. I mbeti besnik vendimit të vet. Një kohë ka botuar revistën mujore “Nuru-l’islam” (Drita e islamit). Disa ligjërata i ka mbajtur në Patni, pastaj ka udhëtuar në Kalkutë, ku ka mbajtur ligjërata në gjuhën angleze. Këto ligjërata kanë pasur efekt të tillë që disa klerikë evropianë e kanë konfirmuar të vërtetën e islamit. Një personalitet autoritativ, Babu Bepin Çandra Pal, para pak kohe u bë musliman. Qe ftuar nga populli i Dakës në vizitë. Këtu varet dhe ligjrëatat ia kanë përjetësuar emrin në zemrat e banorëve. Librat e tij të shumta, pamfletet dhe ligjëratat e suskesshme në urdu dhe anglishte, në qytezat dhe qytetet e ndryshme të Indisë ia kanë bërë emrin historik në botë. Më së paku 100 njerëz e kanë pranuar islamin duke i dëgjuar ligjëratat e tij dhe duke i lexuar librat e tij. Zjarri i tij misionarist është dëftuar edhe në çastin e fundit të jetës kur disa kanë dëgjaur që thotë: “Lëshoje fenë tënde dhe bëru musliman. Kur e kanë pyetur për këtë, ka thënë se i është drejtuar një të krishteri”. 109) Bombay Gazetteer, vol. XII, fq. 126. 110) Ibid., vol. XVI, fq. 81. *) Emri i krahinës hinduse, të cilën e banojnë Sikët 111/ Tuhfat al’Hind, fq. 3 (Delhi, Hixh, 1309). 112) The Indian Evangehical Review, 1884, fq. 128. Garcin de Tassy’la Langue et La Litterature Hindostanies de 1850 a 1869, fq. 485 (Paris, 1874), Garcin de Tassy: La Langue et la Litterature Hindoustanies en 1871, fq. 12 (Paris, 1872).
278
113) Ibbetson, fq. 184. 114) The Rajputana Gazetteer, vol. I, fq. 90; vol. Ii, fq. 47 (Calcuta, 1879). 115) Për shkaqet e rritjes së numrit të muslimanëve shih: The Cencus of India, 1901, vol. VI, gq. 172. 116) E. T. Dalton, fq. 324. 117) Për futjen e fiseve autoktone në hinduizëm shih: Sir Alfred Lyall, Asiatic Studios, fq. 102-104. 118) E. T. Dalton, fq. 89. 119) The Missionary Review of the World, N.S. vol. XIII, fq. 72-73. (New York, 1900). 120) Sir Alfred Lyall (Asiatic Studies, fq. 29), flet për afinitetin e dukshëm mqë, kohë pas kohe, e kanë treguar disa nga liderët indus. 121) Gazetteer of the Province of Oudh, vol. I, fq. XIX. 122) Do ta ceki mvetëm një shembull. Në Gatanpur, në krahinën Kanfor, një degë e fisit të madh janë muslimanë për shkak të zotimit të të parit të tyre Gatem Deo Bais. Ai ka premtuar, kur është lutur ta ketë një djal në varrin e evlijas muslimanë Madar-shahut, nëse lutja i plotësohet, gjysma e pasardhësve të tij në mënyrë islame do të edukohen. (Gazetteer of the N.W.P. vol. VI, fq. 64, 328). Përulja evlijave muslimanë ka qenë aq e përhapur në mesin e disa kastave të ulta hinduse që regjistrimi nga 1891, në provincën veriperëndimore dhe Udah është ndërmjet 2.333.643 Hindusëve (ose 5.78% të popullësisë së përgjithshme induse të krahinës) me lutje i është drejtuar evlijave muslimanë. (Cencus of India, 1891, vol. XVI, pjesa I, fq. 217, 244, Allahabad, 189). 123) Disa shembuj të rasteve të këtilla janë dhënë në: Cencus of India, 1901, vol. VI, Bengal, pjesa I, Apendix II. 124) Report on the Census of the N.W.P. and Oudh, 1881, by Edward White, fq. 62 (Allahabad, 1882). 125) Ibid., fq. 63. 126) Gazetteer of the Province of Oudh, vol. i, fq. XIX. 127) Ibid., fq. XXIII - XXIV. *) Banorët e Indisë ndahen në pesë kasta: - bramët - kasta e personaliteteve të ditura e të shenjta. - shatrët - ushtarët.
279
- vishët ose bishët - njerëzit tregtarë dhe afaristë. - shodrët - kasta e ulët dhe - xhandalët - kasta që nuk dallon nga kafshët. Anëtarët e disa kastave në asnjë rast nuk përzihen. 128) Khoja, Vrttant, fq. 141. Këtë kështjellë e ka themeluar Hasan as’Sabahu në afërsi të detit Kaspik në sheh. V H. (IX sheh.). 129) Sipas transmetimit tjetër emrin e ka Shemsuddin. Shih: Muhammed Hajdar, fq. 433 (not. 2). 130) Firishtah, vol. IV, fq. 464, 469. 131) F. Drew the Jummoo and Kashmir Territories, fq. 58. 155 (London, 1875). 132) Drew, op. cit., fq. 359. 133) Për këtë fjalë shih te Yule: Marco-Polo, vol. I, fq. 290. 134) Ahmad Shah, Four Years in Tibet, fq. 45, 75 (Benarus, 1906). 135) Broommhall, fq. 206. Tu Wen-su është lideri kryengritjes Ponthay prej vitit 1856 deri 1873. Gjashtëmbëdhjetë vjet ka qenë sulltan i vërtetë i gjysmës se provincës së Junnanit. Ka shpallur m’u në Lhas Kamunikatën për fillimin e kryengritjes që t’i përfitojë ushtarët muslimanë. 136) Mission d’Ollone, fq. 207, 226, 233. 137) Broomhall, fq. 206. 138) A. Bastian, Die Geschichte der Indochinesen, fq. 159. (Leipzig, 1866). 139) R.du M.M., bl. I, fq. 275 (1907).