Historia E Perhapjes Se Islamit Ne Bote

[ORIONI]

Të krishterët nën sundimin musliman

Në kohët e halifëve të dikurshëm të krishterët, e sidomos ata që kanë banuar nëpër qytete, për shkak të sigurisë personale e pasurore kanë arritur edhe më shumë pasuri. Muaviu (661-680, 41-61 sipas H.) ka angazhuar në punë shumë të krishterë, prandaj edhe shumë sundues të tjerë nga dinastia Umevite dhe Abbasite kanë ndjekur atë në këtë aspekt.60 Te krishterët në pallatin e tyre kanë zënë pozita me rëndësi. Poet të pallatit e patë emëruar poetin e krishterë me emrin Ahtal. Gjatë kohës së halifit Mutessim (833-842, 218-226 H.) dy vëllezër të krishterë patën fituar besim te sunduesi i besimdrejtëve. Njër prej tyre, me emrin Salmavejh, ka qenë në shërbim i ngjashëm me shërbimin e
sotshëm të ministrit të punëve të jashtme dhe asnjë dehret i sunduesit nuk konsiderohej i vlefshëm pa nënshkrimin e tij. Vëllai i tij Ibrahimi (Abraham) ka qenë rojtar i vulës (muhyrit) së sunduesit dhe ka mbikqyr arkën shtetërore. Nuk ka qenë jo e rëndomtë t’i besohet vendi i këtillë i rëndësishëm, ku disponohej me finansat shtetërore dhe me shpenzimin e tyre, një jomuslimani. Aq ka qenë miqësia e Halifit ndaj Ibrahimit sa që personalisht gjatë kohës së sëmundjes së tij e ka vizituar dhe aq ka qenë i mërzitur me sëmundjen e tij që ka urdhëruar që në pallat sipas ritualeve të krishtere t’i bëhet përcjellja e funeralit.61 Abdulmeliku ka porositur që vëllaut të tij mësues t’i bëhet dijetari i krishterë me emrin Atanasiusi. Kur Abdulazizi u emrua mëkëmbës në Egjipt, Atanasiusi atje e ka përcjellur nxënësin e vet të vjetër, dhe në Egjipt ka fituar pasuri shumë të madhe. Rrëfehet se Atanasiusi ka pasur rreth katër mijë robë, shumë fshatra, shtëpi, kopshte, ari e argjend. Bijtë e tij, duke paguar racionin e ushtarëve, kanë marrë nga çdo ushtar nga një dinar. Kur merret parasysh se në atë kohë në Egjipt kanë qenë rreth tridhjetë mijë ushtarë, atëherë mundemi vetes t’ia paraqesim se çfarë pasurie ka fituar Atanasiusi gjatë njëzet e dy vite qëndrimi në Egjipt.62 Kah fundi i shekullit të nëntë sipas isaut i krishteri me emrin Ebunnuh Enbari, deri sa ishte shkrues i Ebu Musa b. Elmusahut, ka përdorur ndikimin e vet të madh në dobi të besimtarëve të vet.63 Gjatë kohës së Mutemidit (892-902, 279-290 sipas Hixhretit) mëkëmbësi Enbar b. Jusufi ka qenë i krishterë. Halifi ka thënë se ekzistojnë shkaqet për ç’arsye ia ka parashtruar një të krishterë muslimanëve, Hebraikëve dhe ithtarëve të fesë së Zoroastrës në këtë pozitë kaq të rëndësishme.64 Muveffiku, i cili gajtë kohës së vëllaut të vet mutemidit ka pasur aq ndikim sa që ai ka qenë sundues i vërtetë, ia ka besuar drejtimin e ushtrisë të krishterit me emrin israil. Gjatë kohës së Muktedirit në krye të drejtimit luftarak ka qenë i krishteri.65 Nasr b. Harimi, i cili ka qenë sekretari kryesor i Adudud-devletit nga dinastia e Buvejhidevë (Buisdëve), që ka sunduar me jugun e Iranit dhe Irakut, ka qenë i krishterë. Gjatë kohë sektoret shtetërore, e veçant ajo finansiare, ka qenë përplotë adhurues të zjarrit e të krishterë, që kanë punuar bashkë.67 Edhe në kohët më të vonshme në Egjipt të krishterët kanë depërtuar deri atje sa që kohë pas kohe pathuaj ekskluzivisht në duart e veta kanë mbajtur kompetencat zyrtare.68 Të krishterët, e sidomos në cilësi të mjekut, kanë arritur kapital të madh dhe shkathtësia e tyre qe pranuar në shtëpitë e shkëlqyeshme islame. Mjeku personal i Harun err-Rreshidit ka qenë i krishterë me emrin Xhebrail (Gabriel) të ardhurat e të cilit nga pasuria private kanë qenë tetëqind mijë dirhemë përveç asaj që nëpërmjet mjekësisë, që ka shërbyer te Halifi, ka fituar dyqind mijë dirhemë.69
Të krishterët edhe në tregti janë bërë pasanikë të mëdhenj. Fanatikët, në mënyrë tendencioze duke i shfrytëzuar ndjenjat e masës së thjeshtë, që është zgjuar nga urrejtja ndaj të krishterëve të pasur, atyre u kanë bërë dhunë. Nëse përjashtohen këto raste, bashkësia e krishterë ka pasur administrimin e pastër autonom, sepse shteti ua ka lënë këtyre bashkësive që pavarësisht të drejtojnë me punët e tyre të brendshme. Liderët e tyre në pyetjet që u përkasin besimtarëve të tyre kanë kryer detyrën e gjyqtarëve dhe kanë vënë drejtësinë.70 Nuk ka pasur përzierje në manastiret e kishat e tyre. Vetëm disa në vendet më të mëdha janë shëndruar në xhamia. Deri te shëndrrimi i kishave në xhamia ka ardhur për shkak të ramjes numerike të të krishterëve dhe rritjes së jashtëzakonshme të muslimanëve, prandaj kësaj nuk mund t’i bëhet vërejtje. Ndër tregimet që kanë të bëjnë me Damaskun është edhe kjo që flet se Arabët, kur e kanë pushtuar këtë vend, i kanë ndarë për gjysmë midis muslimanëve dhe të krishterëve kishat që gjendeshin aty dhe se një komandant me shpatë në dorë ka hyrë në qytet në dyert lindore, kurse tjetri ka hyrë në ato perëndimore me kontratën dorëzuese. Se këto rrëfime janë të pasakta është provuar me hulumtimet e mëvonshme kritike. Po ashtu me kërkimet detaje dhe me topografinë e kishës së madhe Saint Jean (Shën Gjoni) është provuar pamundësia e versionit të disa historianëve arabë se kjo katedralë është përdorë si tempull i përbushët i muslimanëve e i të krishterëve (d.m.th. se muslimanët në një pjesë të kësaj kishe i janë lutur Zotit.71 Megjithatë besimi i historianëve të cekur se sistemimi i këtillë ka zgjatur tetëdhjetë vjet është dëshmi i lirisë së krishterëve në vetë fillimin në aspekt të kryerjes së ritualeve religjioze. Në këtë pyetje shumica e juristëve islamë është kundër gjykimeve të drejtimit (medhhebit) në liberal-hanefit. Dhe njëmend, sipas gykimeve hanefite, brenda kufijve islam, ndonëse nuk lejohet të ndërtohen kisha e sinrgoga (havra) të reja, megjithatë lejohet të ndërtohen aty ku kanë qenë më parë, por që janë rrënuar. Lejohet të riparohet ajo që është në gjendje rrënuese. Mundet përndryshe të ndërtohet kisha ose havra në fshatra ku nuk ka simbole islame. Sipas drejtimit fanatik hanbelist, nuk lejohet ndërtimi i kishave e havrave në atë vend ku janë prishur, as që lejohet të dëmtuarat të riparohen. Sipas disa juristëve, privilegjet në këtë aspekt janë të ndryshme sipas kontratave të lidhura me dhimmitë. Në vendet që me forcë janë marrë absolutisht nuk u lejohet dhimmive të ndërtojnë tempull. Vetëm nëse ekziston në këtë aspekt kontratë, janë të lirë të ndërtojnë qoftë kisha qoftë havre (sinagoga).72 Mirëpo, juristët islamë, duke u marrë me këtë në skuta dhe duke shtuar shqyrtime të ngjashme, sikur edhe dispozitat e tyre në këtë aspekt, kanë pasur pak lidhje me gjendjen e vërtetë të gjërave.73 Ulemaje është pajtuar në mendimin që në një vend që e kanë themeluar muslimanët nuk u lejohet dhimmive të ndërtojnë tempull, kurse në qytetin Kahire (Cairo), që e ndërtuan muslimanët, bashkësia fetare e kobtëve ka ndërtuar kisha.74 Ashtu edhe në shumë vende tjera që i kanë themeluar muslimanët, të krishterët kanë ngritur kisha, e madje edhe manastire. Për kisha kështu rishtas të ndërtuara ka shumë shembuj, që i cekin si historianët islamë ashtu edhe ata të krishterë. Për shembull, gjatë kohës së Abdulmelikut (685-705 sipas Hixhretit) pasaniku Atanasisu ka dhënë që në qytetin e tij të lindjes në Odes të ndërtohet kisha, të cilën ia përkushtoi shën Marisë, dhe kryqtarja, të cilën ia përkushtoi Jezusit. Skica e tyre, si tregohet, i është dërguar mbretit Abgarit. Ky njeri ka lejuar që të ndërtohen shumë kisha në Egjipt, nga të cilat më të bukurat janë ato dy që gjenden në Fustat.75 Disa të krishterë ndërmjet dinjitarëve të mëkëmbësit egjiptian Abdulazizit, vëllaut të Abdulmelikut, kanë lejuar që në Heluan të ndërtohet kisha e përkushtuar shën Gjonit.76 Këtë vend e kanë themeluar muslimanët. Në vitin 711, me pëlqimin e halifit Velidit (705-715, 86-97 sipas Hixhretit)77 është ngritur në Antiohi kisha për të krishterët jakobitët. Janë kryer ceremonitë e veçanta me rastin e hapjes solemne të kishës, të cilën e kanë ngritur vetë në vitin e dytë të sundimit të Jezidit II (720, 102 sipas Hixhretit) patriku jakobit në Antiohi Maraliasi me priftërinjt dhe monakët. Vitin vijues në fshatin Sermada n ërrethinë të Antiohisë me rastin e kryerjes së ceremonive për hapjen solemne të kishave, dinjitarët kishtarë qenë të ekspozuar protestit, por ky protest ka ardhur nga ana e ithtarëve të një sekti tjetër të krishterë që garonte me këtë.78 Halid el-Kasri, i cili ishte mëkëmbës i Irakut arab e persian prej vitit 724 deri më 738 (106-121 H.) ka lejuar të ndërtohet një kishë e veçantë për nënën e et, e cila ka dashur të mbetet në krishterizëm.79 Gjatë sundimit të halifit. Mehdiut (775-785/106-121 H.) është ndërtuar kisha në Bagdad për të krishterët, që kanë ra në robëri në luftërat e shumta që janë zhvilluar me Imperatorinë Bizandinase.50 Gjatë sundimit të Harun err-Rreshdit (786-809/170-195 H.) për shkak të sigurimit të protektoratit është ndërtuar nga ana e popullatës së Semavës një kishë.81 Gjatë sundimit po këtij të halifit patriku nestorian në Basra ka marrë lejen që në të të ndërtojë kishë,82 kurse themelet e saj (Basrës) janë vënë në vitin 638 /17 H.) në kohën e halifit Omer r.a. Është ndërtuar edhe kisha e shkëlqyeshme në Babilon, ku gjenden varret e pejgamberëve Danielit dhe Zekerias (Zakorij).83 Halifi Me’muni (813-833, 198-218 H.), kur shkoi në Egjipt, i dha autorizim dy dinjitarëve të vet, që në kodrën Mukattam në rrethinë të Kahires të ndërtojnë kishë.84 Patriku nestorian Timotensi, që vdiq në vitin 820 sipas Isaut, ka lejuar që të ndërtohet kisha në Tekrit, kurse në Bagdad manastiri.85 Gjatë kohës së sundimit të halifit të pestë fatimit në Egjipt zahirit (1020-1035/411-427 H.) është ndërtuar kisha edhe në vetë Xhidden.86 Me konstituimin e pushtetit islam tolerimi i kishave të krishtere nuk është shkelur, por përkundrazi: nestorianët, sipas të dhënave që janë marrë nga veprat e tyre historike, kanë reguar zgjim dhe aktivitet të jashtëzakonshëm në jetën religjioze dhe zelltari prej kur kanë ra nën pushtetin islam.87 Sunduesit e Persisë, ku ky sekt i krishterë ka qenë i shtrirë, herë i mbronin, e herë i ekspozonin presionit. Kur fillonte lufta ndërmjet persisë dhe Imperatorisë Bizantinase, ata gjendeshin në situatë tejet të rrezikshme. Për shkak të simpatisë së tyre ndaj armikut, Persianët me ta mjaft vrazhdë silleshin. Por gjatë sundimit shtetëror të halifëve, siguria e tyre, që e kanë arritur brenda krahinave të tyre, ka shkuar deri aty sa u është mundësuar që nga krahinat e tyre të dërgojnë misionarë fetarë. Misionarët e tyre, që i kanë dërguar në shekullin e tetë sipas Isaut në Indi dhe Kitaj, kanë arritur madje në pozitat e peshkopëve. Pasi filluan e u forcuan në Egjipt, e kanë përhapur ende krishterizmin edhe në Azinë Qendrore. Në shekullin e njëmbëdhjetë madje shumë tatarë i kanë kryquar.88 Përse bashkësitë tjera të krishtere nuk kanë dëftuar kaq veprimtari, për këtë nuk duhet akuzuar udhëheqjen islame. Udhëheqja qendrore islame ka qenë për të gjithë njëlloj, për më tepër, ka penguar sulmet e njërës ndaj tjetrës.89 Në shekullin e pestë sipas Isaut, peshkopi nestorian me emrin Bar-Suma, që të mundet rreptë t’i persekutojë ithtarët e kishës ortodokse, e bindi sovranin e Persisë se Nestoriusi u është mik dhe si dëshmi i ka krahasuar dispozitat e veta fetare me rregullat fetare të Persianëve. Tregohet si janë pre (therë) në këto-persekutime 7800 persona, sa klerikë ortodoksë, sa të tjerë.90 Dhumë është bërë ndaj ortodoksëve edhe gjatë kohës së Kosroesit II (Hosrevit), pasi Herokliu hyrinë tokën persinae. Por edhe kjo dhunë u bë për shkak se një ithtar i sektit jakobit të krishterë ka arritur ta bind sunduesin e Persisë se ortodoksët kanë simpati ndaj Bizantit.91 Vetëm islami me rregullat e veta mbi tolerancën pengon veprat e këtilla që e rrënojnë drejtësinë. Përkundrazi, është e qortë se është orvatur të sillet drejtë me mbarë popullatën e krishterë. Duke e shfrytëzuar këtë veprim të drejtë të barabarësisë, jakobitët janë ngutur që pas pushtimit të Egjiptit, kur kanë parë se nëpunësit bizantinas janë larguar, t’i përvetëspjnë kishat ortodokse, por, gjatë konstatimit të pranësisë, është urdhëruar nga ana e muslimanëve që ato t’u kthehen pronarëve.92

[ORIONI]

Shkaqet e kalimit të të krishterëve në islam

Duke e marrë parasysh këtë liri të rrëfimit të besimit, e cila përgjithësisht i është dhënë të krishterëve në fillim të islamit, del se është absolutisht e pamundur të pranohen supozimet, që përgjithësisht janë përhapur, se shpata është faktor në ndërrimin e fesë në islam. Në pajtim me këtë, jemi të obligueshëm të kërkojmë shkaqe tjera të kthimit jashtë detyrimit. Për fat të keq, pasi na mungojnë të dhënat në këtë aspekt, kemi nevojë t’u drejtohemi supozimeve.93 Në kohët kur shqyrtimet teologjike kanë qenë më tepër në modë ka pasur shumë mendimtarë të cilët kanë qenë të gatshëm për pranimin e mësimit islam. Të ngjashëm me mësimin islam kanë pasur pikëpamje anëtarët e klasës shehrigan (çifligarët0 në shekullin e tetë sipas Isaut. Ata, edhe vetë të krishterë, e kanë konsideruar Isaun (Jesusin) e lartë njeri, vetëm që e kanë konsideruar pejgamber.94 Ata, herë pas here, i kanë shkaktuar shumë kokëçarje klerikëve nestorianë të cilët përpiqeshi t’i fusin në një sekt shprehimisht të krishterë,95 por pasi ishin më tepër kah islami se kah krishterizmi, është majft e besueshme se kanë hyrë në radhët e atyre që e kanë rritur numrin e muslimanëve pasi që Arabët e pushtuan Persinë. Sipas supozimeve të shumë teologëve të krishterë,96 ramja e atëhershme morale e kishës lindore dhe nënçmimi shpirtëror ka nxitur kundër vetes zemrat e të shumtëve dhe i ka nxitur të kërkojnë atmosferë më të pastër shpirtërore në islam, i cili ka ardhur në fuqinë e plotë të entuziazmit të ri fetar.97 Në këtë aspekt shembulli i ithtarëve të këtij mendimi gjendet në shpjegimet vijuese të dinjitarit të madh kishtar Milmenit (Millman)98: “Në çfarë gjendje gjendej krishterizmi në ato vise të cilat të parat i qenë ekspozuar pushtimeve muslimane? Një sekt fetar ka qenë kundërshtar i tjetrit, grupi i klerikëve ka qenë kundër grupit tjetër në ato dispozita të paqarta fetare dhe pyetje metafizike; ortodoksët, nestorianët, jakobitët në antagonizmin e vet të pashterrshëm e mundonin njëri tjetrin. Shumë prej tyre, në vend që të bashkohen që ta mbrojnë krishterizmin e përbashkët, kanë shkaur aq larg sa kanë dëshiruar të shohin kundërshtarët dhe rivalët e vet nën sundimin e muslimanëve. Tërë kjo, sado rreptë të luftohet, është pak. Kush di sa ka në mesin e tyre ku këto diskutime të pafund i kanë lëkundur themelet fetare. Mirëpo, është e çuditshme se si me mijëra të krishterë të shastisur nuk janë strehuar tek e vërteta e unitetit të thjeshtë të shenjtë, qoftë edhe me pranimin e pejgamberisë së Muhammedit, që të shpëtojnë nga ato diskutime të pafund. Autori italian Caetani shtronë se largimi i ndjenjave nga dogmat labriniane, që kanë futur në krishterizëm nëpërmjet frymës bizantinase, është shkak i përhapjes së islamit ndër pjesëtarët e kishës lindore; dhe në këtë drejtim shqyrton: “Për Lindjen, e cila ka pasur më tepër prirje drejt të kuptuarit të thjeshtë e të kuptueshëm, ndriçimi i kulturës greke ka qenë, nga aspekti fetar, shkatërrim, sepse shkenca e thjeshtë dhe e lartësuar e Jezusit (Isaut) u shndërrua në sekt plotë pasiguri dhe dyshim. Kjo, megjithatë, rezultoi me ndjenjën e indiferentitetit dhe nga themeli e ka tronditur besimin. Derisa gjendja e gjërave ishte e këtillë, më në fund filluan të depërtojnë lajmet nga shkretëria për Shpalljen e re. Atëherë ky lloj i degjeneruar i krishterizmit në Lindje, i kaosuar me mospajtimet e brendshme, e qëlluar në vetë esencën e besimit, me frikë qëndronte në dilemë. Më nuk i kundërvihej tërheqshmërisë së fesë së re, por fesë së atillë që me një goditje do t’i të gjitha ato dyshimet dhe dilemat e mjera, dhe me besim të thjeshtë, të qartë e të pakontestueshëmm do të ofronte edhe shumë profite materiale. Ja kështu Lindja e lëshoi Jezusin dhe u hodh në përqafim të pejgamberit që vinte nga Arabia.99 Për islamin teologu Taylar thotë100: “Është lehtë të kuptohet se si është përhapur shpejtë në Azi e Afrikë kjo formë e mojsieizmit të reformuar. Dijetarët afrikanë e sirianë kanë vënë në vend të fesë së Jezusit besime misterioze e metafizike; dhe në luftë kundër shthurjes morale të kohës së vet kanë proklamuar celibatin (mosmartesën, vër. N. I.), duke e konsideruar virtyt të parajsës, si ilaq kundër saj. Rruga drej shenjtshmërisë qe në tërheqshmëri (kallugjerizëm), kurse karakteristika kryesore e kallugjerizmit ka qenë në papastërti. Masa e rëndomtë ka qenë ajo që me gjithë shpirt i ka adhuruar martirët, të shenjtit dhe engjëjt sikur politeistët. Shtresat e tij të larta kanë qenë me moral perverz; të mesmit kanë qenë të shtrënguar me tatime, robët kanë qenë të privuar nga çdo shpersë në shpëtim.101 Si mjet pastrues, i dërguar nga ana e Zotit, erdhi islami, dhe, duke i ndërruar ato besime të shtrembëta dhe ato keqpërdorime, i ka shkatërruar. kjo gjendje ka qenë një lloj revolti kundër atyre diskutimeve të kota teologjike dhe pretest burrëror kundër respektimit të celibatit si kurorë të devotshmërisë. Islami ka vendosur për themel të fesë madhërinë dhe unitetin e Zotit; ka shpallur nënshtrimin vullnetit të Zotit të lartë, i cili është i drejtë e i mëshirshëm, përgjegjësinë personale, Ditën e gjykimit, denimin e rreptë për gabim, dhe ka përcaktuar detyrën e namazit, agjerimit, sadakës dhe kryerjen e punëve të mira. I ka hedhë në prapavijë virtytet artificiale, fdredhitë të bëra në emër të fesë, me dhe të folurit e shtrembëruar mbi fenë. Në vend të monakisë ka konstituar detyrat e burrësisë. Robërve u dha shpresën e lirisë, e njerëzisë ndjenjën e vëllezërisë, dhe ka konfirmuar të vërtetat themelore të natyrës njerëzore. Islami nga një anë dëftohet si shfaqje e reaksionit kundër klerit bizantinas.102 Ky kler për imperatorin (cariu) dhe pallatin e tij ka qenë ajo ana tjetër e shenjtërisë të lartësuar që gjendej në pozitën më të lartë. Imperatori jo vetëm që është konsideruar për sundues më tëlartë të krishterizmit por edhe si pontifex maximus (klerik suprem, papë).103 Pranimi i këtij parimi nga ana e klerit dhe klasës jashtë tij është rrënjosur në formë të despotizmit, i cili me peshën e barabartë i ka shtypur besimtarët e rëndomtë gjatë kohës së car Justinionit. Kundër shtetit të Justinianit në Stamboll në vitin 532 shpërtheu kryengritje e rreptë, e cila ishte manifestim i pakënaqësisë si kundër shtetit ashtu edhe kundër Kishës, e të cilën kanë mundur ta ngulfatin vetëm pasi i mbytën tridhjetë e pesë mijë njerëz. Të pakënaqurit, që quheshin të gjelbër, kanë protestuar rreptë dhe publikisht. Kanë brohoritur kundër pushtetit të imperatorit: “Është humbur drejtësia dhe më nuk do të gjendet. Do të hebraikizohemi, ose, që është më lehtë, do të kthehemi në idhujtari!:104 Nuk kanë mund të zhduken as njëqind vjet më vonë shkaqet e pakënaqësisë që ishin shkasë për deklaratat ashtu të rrepta.


Goditja e rëndë e dorës së shtetit bizantinas nuk ka dhënë rast që të përsëritet kjo kryengritje dhe se të pakënaqurit janë dezorganizuar. Por megjithatë në vitin 560 janë kapur në Carigrad dhe janë internuar ata që fshehtë kanë rrëfyer idhujtarinë.105 Mirëpo, të pakënaqurit kanë mundur papengesa të jetojnë në krahinat kufitare, të larguara nga kryeqendra e mbretërisë. Heretikët, të cilët kanë qen të ekspozuar vështirësive, me të pakënaqurit tjerë janë strehuar në viset lindore. Pasardhësit shpirtëror të atyre që para njëqind vitesh dëshiruan ta ndërtojnë krishterizmin me ndonjë fe tjetër, dëshiruan t’i dalin në ndihmë ushtrisë islame. Në Imperatorinë e Hilafetit, e sidomos në qytete, pasi që gjuha arabe është pranuar për gjuhë të përgjithshme, gjatë dy shekujve viset e pushtuara shkallërisht kanë marrë qëndrimin dhe traditat e popullit sundues, që domosdo ka dashur të nxisë përshtypje të thellë në jetën fetare dhe intelektuale të ithtarëve të feve tjera, që kanë hyrë në domenin e saj. lëvizja intelektuale, në shumë çka materialiste, që prej shekullit të pestë të Hixhretit ka ndikuar majft në teologjinë islame, duhet se ka ndikuar mjaft dhe në mendimtarët e krishterë, dhe se e kanë lëshuar fenë në të cilën atëherë ka dominuar prirja e besimit në gjërat e pamundura. Një autor islam nga shekulli i katërt Hixhrij e cek bisedën me një të kirhsterë (Kobt). Kjo bisedë mund të merret si shembull të mënyrës së përgjithshme të të kuptuarit edhe të kishave tjera të atëhershme: “Se krishterizmi nuk është fe e mirëfilltë, do t’i ceki për këtë pyetje këto dëshmi: shpalljet e kësaj feje i rrënojnë rregullat e një tjetre; shumë urdhëresa janë kundërthënëse njëra tjetrës dhe realisht për shkak të palidhshmërisë dhe kundërthënshmërisë së tyre arsyeja i refuzon, dhe e shtyjnë mendjen në revolt. Kurrfarë përsiatjeje nuk mund t’i ndihmojë, kurrfarë diskutimi nuk mund t’i argumentojë. Sa do t’i hulumtojmë (verifikojmë), nuk mund të theksojmë provë as për arsyen as për ndjenjat që për ta do të bindte. Megjithatë, përkundër kësaj, kam parë shumë sundues dhe popuj me dije dhe gjykim të shëndoshë që kanë mbetur te fjala e dhënë krishterizmit. Prandaj gjykoj se këta kanë përqafuar krishterizmin përkundër të gjitha këtyre kundërthënieve, sepse kanë qenë të detyruar t’i pranojnë argumentet që ua kanë dëftuar në formë të çudive dhe simboleve”.106

[ORIONI]

Depërtimi i racionalizmit dhe mohimi i Shpalljes


Nga ana tjetër, duhet pasur parasysh se ata që nën ndikimin e prirjeve materiale e intelektuale kaluan nga krishterizmi në islam, në fenë e re gjetën mendimin e “parandjenjës” të teologëve islamë të mutezilitëve dhe shumë gjëra tjera të përbashkëta të dy anëve. Në pajtim me këtë, nga arsyeja e qëndrimit të tyre shkencor ndaj përmbajtjes së fesë dhe shumë pyetjeve teologjike, kjo kthesë nuk u krye me forcë, siç supozohet kjo. Është e qartë madje edhe për ata, që sado pak janë të udhëzuar në fe që e shpalli Muhammedi a.s., se ekziston lidhja e fortë e krishterizmit dhe islamit, duke mos i marrë parasysh parimet themelore, për ç’arsye gjatë kohës së halifeve të Umevitëve, natyrisht edhe më vonë, ka ardhur deri te pajtueshmëria në shumë pika ndërmjet teologëve islamë e të krishterë. Për këtë arsye pohohet se gjatë shpjegimit, sipas një sistemi, të pranimit dhe të kuptuarit të qëndrimeve themelore islame, vërehen gjurmat e ndikimit të teologëve bizantinas. Forma dhe sistemi i parimit më të vjetër fetar në gjuhën arabe përkujton në krahasimin me veprën e shën Gjonit (Jahja-ut) nga Damasku dhe me veprat e disa të tjerëve të shenjtëve të krishterë me të të ngjashëm.107 Një rend mistik më i vjetër arab, që kishte afinitet kah asketizmi, buras nga ndikimi i pikëpamjes së krishterë.108 Gjurmat e këtij ndikimi kryesisht gjenden në besimin e disa ***’tezilitëve.109 Ata gjykimin e vet e kanë përshtatur plotësisht në mënyrën e rëndomtë të teologëve bizantinas. Ithtarët kaderitë e kanë marrë principin e vullnetit të lirë pikërisht nga krishterizmi. Ithtarët e sektit murxhitë në pyetjen e mohimit të denimit permanent, që është në kundërshti me pikëpamjen e përgjithme të muslimanëve, pajtohen me mësionin e kishës lindore.110 Por megjithatë edhe ndikimi i imanëve të devotshëm islamë manifestohet në kalimin në islam të 20,000 sa Hebraikë, sa të krishterë, sa adhurues të zjarrit me rastin e vdekjes së Ahmed Ibn Hanbelit.111 Juristi i medhhebit hanbelit, Ebu l-Ferexh b. Xhevziu i cili është dijetari, predikuesi më i madh dhe autori më produktiv i kohës së vet (1115-1201), 509-598 H.), me krenari cek se numri i njëjtë, si i është e njohur, është kthyer.112



Nota e tërheqshmërisë së kulturës islame

Suksesi i pashembullt i armës islame e tronditi besimin në krishterizëm të atyre që ranë nën sundimin islam, sepse kanë filluar ta shohin fuqinë hyjnore në pushtimet islame.113 Ata e kanë ngatërruar lumturinë botërore me mëshirën e shenjtë (kujdesin e Zotit), dhe filluan të besojnë se Zoti i luftës ia jep fitoren atyre robërve që I janë më të dashur. Në pajtim me këtë, shihet se është bërë përpjekje që mirëfillësia e islamit është orvatur të argumentohet me suksesin islam. Ideali i vëllezërisë në islam ka qenë atraksion i fuqishëm për ta. Dhe njëmend, kronaria arabe në gjiri dhe në privilegjet e popullit dominues, të shtrira edhe në kthimtarët, u bënë pas disa brezeve pengesë për ndërrimin e fesë, por gjatë kohës është konfirmuar pozita e barabartë në rregullimin shoqëror të atyre që në cilësi të muslimanëve u kanë takuar fiseve të ndryshme, dhe në fund të shekullit të parë të Hixhretit synimit të theksuar të vëllezërisë në besimin islam i kanë gjetur pozitë të denjë dhe arritën të jenë në shtetin e tyre, së paku teoretikisht, të pranuar.114

[ORIONI]

Persekutimet së cilave më herët u qenë ekspozuar të krishterët

Vetëm gjatë kohës së halifëve të parë gjendja e të krishterëve nuk ka qenë tepër shumë e durueshme. Nganjëherë janë marë masa të rrepta kundër dhimmive n ëdobi të muslimanëve. Sipas kësaj shpresohej se muslimanëve do t’ua sigurohen përparësitë shoqërore. Janë ndërruarrë masa nga ana e shumë halifëve që dhimmitë mos të pranohen në pozitat shtetërore, për kjo nuk ka mund të rezultojë me sukses. Në këtë aspekt janë marrë vendimeve nga ana e Mensurit (754-770/137-159 H.), Mutevekkilit (847-861/233-247 H.), Muktedirit (908-932/296-310 H.), në Egjipt nga ana e halifit fatimit Amirit (1101-1130/495-57 H.) dhe në shekullin e katërmbëdhjetë nga ana e sulltanëve memelukas.115 Mirëpo, marrja e vendimeve në mënyrë operative që dhimmitë mos të pranohen në punët shtetërore, është shenjë se gajtë aplikimit të masave të këtilla hegjemoniste nuk ka pasur uniformitet dhe permanencë. Dhe njëmend. shkaqet e këtyre urdhëresave duhet kërkuar ose në mllefin e publikut në veprimin e vrazhdë e të pacipë të nëpunësve të krishterë,116 ose në fanatizmin vlues që nxiti veprimin plotësisht të kundërt udhëheqjes islame. Veprimi më i rreptë kundër shtetasve të krishterë ka filluar gjatë kohës së halifit Harun err-Rreshidit (786-809/170-199 H.). Ai ka urdhëruar se do të veshen në mënyrë tjetër dhe do t’i lëshojnë shërbimet shtetërore në dobi të muslimanëve. E para nga këto urdhëresa na dëfton se sa i janë përmbajtur atyre rekomandimeve që i atribuohen Omerit r.a. dhe se ato urdhëresa nuk rezultojnë nga ndjenjat religjioze, por nga rrethanat politike të asaj kohe. Vuajtjet që i kanë pësuar të krishterët në të shumtën janë krijuar për shkak të qëllimeve të këqia që kanë ushqyer shtetet e krishtera kundër sunduesëve islamë. Se Harun err-Rreshidi i mori mëri të krishterët, shkaku është në atë që imperaton bizantinas Nicefari (Nikifar) në emër të të krishterëve e nënçmoi.117 Shkas për veprim kundër të krishterëve duhet kërkuar ose në pabesi, që lindi për shkak të përzierjes dhe intrigave të armiqëve islamë, të krishterëve të huaj me të vendit, ose në shqetësimin që ka buruar nga nënçmimi dhe fuyerja e muslimanëve nga ana e të krishterëve. Mirëpo, shpesh edhe fanatizmi ka qenë shkas i konflikteve, siç ka qenë rasti gajtë kohës së Matevekkilit. Ky sundues u dëftua si mbrojtës i palës muslimane të devotshme, e cila fitoi rastin të bëjë reaksio nkundër rrymave materialise dhe tendencave liberale, të cilat janë krijuar nën sundimin e pararendësve të tij. Kjo ishte partia e masës së thjeshtë, e cila ishte në kundërshti me shtresat më të larta.118 Duhet se kjo parti ka lakmuar drejt hakmarrjes për ato vuajtje të
62
cilat i ka pësuar gjatë kohës së pararendësve të Mutevekkilit.119 Ai ka dëshiruar që rreptësinë e tij ta shfrytëzojë në ndëshkimin e mitezilitëve. Ka ndaluar çdo diskutim komentues mbi Kur’anin, kurse shkallën mu’tezilite e ka shpallur heretike. i ka rrahur e mbyllur të gjithë ata që e kanë konsideruar të shenjtë Aliun r.a., e rrënoi turben e h. Husejut në Kerbela dhe ka ndaluar vizitën pelegrinuese varrit të tij. Edhe të krishterët janë denuar së bashku me ato që janë konsideruar heretikë. Për këtë shkak strikt është kujdesur në aplikimin e vendimit mbi tjetërllojësinë e veshjes së muslimanëve dhe dhimmive, i cili është marrë para Mutevekkilit. Ka urdhëruar që të mos punësohen të krishterët në detyrat të cilat kujdesen për mirëqenien e përgjithshme dhe që t’u dyfishohen tatimet. U ka ndaluar dhimnive të punësojnë shërbëtorin musliman dhe që të lahen në hamamet (banjat) muslimane. Është me vlerë të hedhet shikimi në atë se historianët e kishës nestoriane, e cila më së shumti pësoi për shkak të urdhëresave, e shpjegojnë këtë gjendje me gjerat e reja të cilat janë të lidhura me personalitetin e Mutevekkilit, dhe se kjo është zhdukur me vdekjen e tij.120 Një nga trashëgimtarët e tij, Muktediri, i ka përsëritur urdhërat e tij. Diku pas nje pesëdhjetë vjet më vonë, edhe ato kanë ra. Vlimi i fanatizmit ka nxitur edhe rrënimin e kishave dhe sinagogave.121 Kjo shfaqje është shkak që është rritur numri i atyre që janë larguar nga kisha e krishterë,122 ndonëse këto persekutime janë në kundërshti me frymën tolerante të islamit dhe thënieve123 që i atribuohen Muhammedit të ndershëm. Së kati palafanatike është orvatur që vazhdimisht t’i aplikojë këto masa dranokike. Nënçmimi i jomuslimanëve ndër ulemanë është bërë objekt i diskutimit. Ata në tërheqshmërinë e vet janë ankuar dhe kënë bërë kundërshtime, por pushtetmbajtësit, kur iu jepej rasti, nuk kanë çarë kokën për këtë.124 Rregullat që janë vendosur nga disa spiritualistë fanatikë me qëllim që t’i çrrënjosin jomuslimanët, nuk mund të konsiderohen kritere të veprimeve të qeverisë shtetërore. Ceket se shkas për këtë janë keqpërdorimet e jomuslimanëve që kanë qenë në pozitat më të larta zyrtare. Nëpunësit e këtillë të krishterë me shkeljen e të drejtës së ndonjë muslimani kanë nxitur urrejtjen. Si pohohet, disa, duke i shfrytëzuar pozitat e veta të larta, i kanë munduar dhe keqpërdorur muslimanët, dhe se kanëshkuar aq larg sa që i kanë privuar nga pronësia. Në këtë aspekt janë dërguar ankesa gjatë kohës së halifëve: Mensurit (754-775/137-159 H.), Mehdiut (&75-785/159-169 H.), Me’munit (815-833)/200-218 H.), Mutevekkilit (847-861/233-247 H.), Muktedirit (908-932/296-320 H.) dhe shumë trashëgimtarëve të tjerë të tyre.125 Disa nëpunës të krishterë kanë nxitur ndjenjën e përbuzjes për shkak të veprimeve të veta siç është spiunimi i Abbasitëve që ka rezultuar me ndëshkimin e muslimanëve, simpatizues të Emevitëve.126 Më vonë, gjatë kohës së kryqtarëve janë akuzuar se këtyre u kanë dërguar lajme,127 dhe se,
63
në një mënyrë që nuk është e denjë që të konsiderohet si persekutim fetar, kanë dhënë shkas që kundër tyre të ndërmirren masat kufizuese drakonike. Sa bëhej më i padurueshëm fati i popullatës së viseve të pushtuara, kjo në atë masë pa rezistencë rritej numri i atyre të cilët me fjalët. Nuk ka zot tjetër pos All-llahut, Muhammedi është i dërguar i Tij” kanë kërkuar shpëtim prej mjerimit. Kur në shtet ndihej nevoja për para, kurse kjo gjithnjë e më shpesh ka ndodhur, atëherë rriteshin tatimet ndaj popujve të nënshtruar. Sa zgjatte kjo gjendje e padurueshme e jomuslimanëve, aq rritej numri i të kthyerve në islam. Sipas hulumtimit të këtyre dhe rrëfimeve të ngjashme me këto mbi vrazhdësitë, me të cilat janë të mbushura faqet e historisë së historianëve të kohëve më të vonshme të krishtera, kishat e krishtera nuk kanë mundur të zbulojnë ndonjë mjet të majftueshëm rezistent shpirtëror kundër presionit të gjendjes së përmendur. Shkaqet e ndërrimit të fesë dhe largimit nga krishterizmi, që i kanë ndjekur këto persekutime fetare, si thekson historiani i kishës nestoriane mari b. Sulejman, duhet kërkur në indiferentitetin në kryerjen e detyrave fetare dhe në jetën jomorale të priftërisë.128 Nga shkaqet e kërkuara të ramjes së popullatës si krishterë është edhe ai që fëmijët e grave të robëruara, të sjellur në harem, kanë ndjekur fenë e babajve të vet. Ofrimi i lirisë robërve të krishterë nga ana e zotërinjve të tyre të sjellshëm si shpërblim për konversionin e tyre është një prej atraksioneve që shpesh janë paraqitur. Por nuk është e njohur se muslimanët në ndërrim të fesë, as që kanë bërë dhunë që nga ndonjë vend ta çrrënjosin krishterizmin. Sikur edhe halifët të kenë lejuar aplikimin e njërit nga dy mënyrat e ndërrimit të fesë, siç ka bërë Ljudeviti XIV me protestantizmin në Francë, duke e konsideruar atë për punë të keqe, siç janë persekutuar Hebraikët nga Anglia plotë 300 vjet, ashtu edhe ate lehtë kanë mund ta çrrënjosin krishterizmin nga Mbretëria e vet. Pasi që kisha lindore ngurronte nga pjesëmarrja në aksionin e botës tjetër të krishterë, kjo as në atë botën e krishterë nuk është ndërmarrë asgjë që të ndihmohet krishterizmi, i cili është konsideruar heretik në ato vise. Në pajtim me këtë, një prej provave më të fuqishme se shtetet islame përgjithësisht kanë qenë tolerante ndaj të krisherëve është edhe kjo se edhe sot një mend ekziston kisha lindore.129 Gjatë kohës së pushtimit islam, nga ithtarët e kishae që ende kanë mbetur, kanë qenë në Azinë perëndimore 150.000 nestorianë.130 Sikur ithtarët e kishave tjera mos të kishin marrë masa që t’i tërheqin në suaza të sektes së vet, numri i tyre do të ishte me i madh. Kaldejë të cilët iu bashkangjiten kishës romake kanë qenë 70.000. Peshkopi nestorian Mar Xhunani me shokët priftër të shumtë dhe me 15.000 ithtarë të sektit nestorian iu bashkangjitë në vitin 1898 kishës ortodkse ruse. Patriku Jakobit në Antiohi ka kryer pushtetin shpirtëror mbi 85.000 ithtarë të këtij sekti të vjetër. Nga ana tjetër 25.000 besimtarë, që përbëjnë bashkësinë kompakte
64
jabokite, iu bashkangjiten patriarkisë siriane katolike.131 28.000 e diç më shumë ithtarë të kishës lindore ortodokse kanë qenë nën qeverisjen shpirtërore antiohiane, e 15.000 të patriarkisë jerusalimase.132 Numri i ithtarëve të kishës katolike delte në 13.000 frymë.133 Kisha masonite e cila prej vitit 1182 sipas Isaut është bashkuar me atë romako-katolike, ka 300.000 ithtarë.134 Është çudi e jashtëzakonshme se si kanë mundur gjatë kohë të ekzistojnë këto bashkësi të copëtuara të ekspozuara shkatërrimit të luftës, epidemive dhe urisë,135 në krahinat të cilat me shekuj kanë qenë epiqendra të luftës dhe të cilat me radhë i kanë shkelur Turqit, Mongolët dhe kryqtarët,136 përkundër ligjit që e patën vendosur muslimanët se nuk guxohet të ndërrmiret asgjë në drejtim të tërheqjes së ithtarëve të një bshkësie, e cila ke qenë në gjendje të ramjes numerike. Parandjehet se shkaku i ramjes së tyre numerike është mohimi, i cili është synim në lindje ku është e shtrirë shumësia, parimi i rëndomtë i monogramisë, i ndjenjave që rrjedhin nga pasiguria dhe pozita skllevëruese.137

[ORIONI]

Përpjekjet e bëra në përhapjen e islamit ndër të krishterët

Të dhëna të hollësishme për konvertimin e këtyre të krishterëve nuk kemi. Kuptohet se shumë prej këtyre e përqafuan islamin në kohën e invazionit të parë. Që ta fitojmë njëfarë pasqyre, duhet theksuar se gjatë kohës së Omerit r.a. është marrë fatim persona (haraç) 120 milionë, kurse gjatë kohës së Abdulmelikut sasia ka ra në 40 milionë. Shkaku i kësaj ramjeje të të ardhurave mund t’i përshkruhet shkretërimit i cili është pasojë e luftërave dhe kryengritjeve, por edhe më tepër mund t’i përshkruhet konvertizmit të masave, për shkak të të cilës shumë prej tyre kanë shpëtuar nga dhënia e tatimt për kokë.138 Në ato kohë është vërejtur kthimi i të shumtëve, që mund të kuptohet nga letra e bashkëkohësët të patrikut nestorianas Ishajabit (Jeshib), të cilën së bashku m eklerikun kryesor në Persi Rordeshirin ia ka shkruar mitropolitit Simenunit. Mjaft pak janë ruajtur dokumente të shkruara të krishtere nga shekulli i parë Hixhrij. Pandaj, pasi kjo letër aq në mënyrë drastike dëshmon se kjo feja e re është përhapur në mënyrë paqëdashëse, dhe pasi pak është marrë parasysh nga ana e historianëve të mëvonshëm, e konsiderojmë të përshtatshme që pjesërisht ta përcjellim “... Arabët, të cilëve i Gjithëlartë atëherë ua dhuroi sundimin imperialist, tash gjenden në mesin tonë. Ata nuk atakojnë në fenë e krishterë, por, përkundrazi, e përkrahin. Të shenjtit dhe priftërit tonë i nderojnë. Kishave dhe manastireve tona u japin dobi të mëdha. Përse atëherë banorët tuaj në Mervi e kanë lëshuar nëpërmjet Arabëve fenë? Njëkohësisht, sipas fjalëve të vetë popullatës së Mervit, ndonëse Arabët nuk i kanë detyruar ta lëshojnë fenë, ndonëse u kanë
65
premtuar siguri nëse e japin gjysmën e pasurisë së tyre, megjithatë e ndërruan fenë. E shitën fenë e cila u sillte shpëtimin amshues për gjysmën e pasurisë të kësaj bote kalimtare, e lëshuan fenë e atillë të cilën popujt me gjah e kanë blerë dhe njëjtë e blejnë, dhe me të arrijnë miraz (trashëgimi0 të ekzistencës së amshueshme”.139 Konvertimet e shumënumërta, që kanë ndodhur gjatë halifatit të Omer b. Abdulazizit (717-720/99-102 H.) meritojnë vëmendje. ky halif ka organizuar lëvizje intenzive misionare. Që ta tërheq popullatën e viseve të pushtuara në suazën islame, e ka stimuluar në të gjitha mënyrat, madje edhe të holla ka ndarë.140 Për më tepër, ka anuluar urdhëresën që është lëshuar në vitin 700/81 H. nga shkaqet finansiare. Sipas kësaj urdhëresa nuk kanë qenë të liruar nga dhënia e xhizjes të kthyerit e ri.141 Që t’i jep impuls konvertimit, ka ndërmarrë këto masa: nga pronarët muslimanë të tokave nuk ka marrë haraç, por ata i ka ngarkuar me të dhjetën (ushrin). Këto masa nga pikëpamja finansiare kanë qenë rigoroze, por nga pikëpamja që e ka përfaqësuar halifi i devotshëm kanë rezultuar me suskes të madh dhe jomuslimanët e shumtë i kanë kategorizuar në radhën e muslimanëve.142 Mirëpo, nuk duhet supozuar se vetëm shkaqet e kësaj bote kanë qenë fuqia e vetme që i ka shpjerë të krishterët në islam. Si kuptohet nga vepra e Shën Gjonit nga Damasku, që ka të bëjë me diskutimet fetare, një musliman i zellshëm, bashkëkohës i tij, ka dëshiruar që me argumente shkencore dhe prova t’i tund themelet e krishterizmit. zhvillimi i diskutimit duket kështa: “Nëse muslimanët pesin... Nëse muslimanët e thonë këtë... ju pergjigjuni kështu...”, dhe ka paje të realitetit. Shihet se kjo është hartuar me qëllim që të jepen përgjigje të gatshme në kundërshtimet e ndryshme të fqinjëve muslimanë kundër krishterizmit.143 Qëndrimi agresiv i polemistëve islamë në këto dialogje është i theksuar mjaft, përndryshe do të ishte i paqëllimtë të përzihen argumentet e pohimeve muslimane në veprën që e ka shkruar ky dijetar i krishterë. Peshkopi Teodor Ebukra, një nga nxënësit e Shën Gjonit nga Damasku, ka shkruar diç për diskutimet që i ka zhvilluar me muslimanët. ky traktat përmbanë të gjitha pyetjet kontestuese ndërmjet dy palëve.144 Muslimanët, sikur edhe më parë, edhe këtë herë kanë pranuar ftesën për diskutim, dhe kjo paraqet një shembull që jep pasqyrë të vërtetë mbi veprimtarinë e muslimanëve, e cila i ka shpjerë vërtet caqeve të tyre. “Të gjitha idetë dhe orvatjet e kundërshtarëve tanë shpjerën në mohimin e shenjtërisë së shkronjës së Zotit (fjala, logosi)”, ka thënë peshkopi.145 Patriku nestorianas Timotiusi në praninë e halifit Hadiut dhe Harun err-Rreshidit ka hyrë në diskutim mbi pyetjet fetare dhe sipas të gjitha gjysave vepra, në të cilën, si thuhet, është shkruar kjo trajtesë, është humbur.146 Timotiusi është zgjedhur për patrik, përkundër kierarkisë kompetente kishtare. Kundërshtari më i madh i tij, mitropoliti meroit, në bashkëpunim me halifin Hadiun, ka intriguar kundër tij. Ky më në fund, në rekomandim të Halifit, e pranoi islamin dhe si shpërblim për konvertimin e tij mori dhurata të çmueshme dhe u emërua nëpunës në Basra.147

[ORIONI]

Hollësitë mbi konvertimin në islam

Këto të dhëna nga shekulli i parë Hixhrij janë shumë të paqarta dhe nuk janë të mjaftueshëm. Më shumë na përkujtojnë në përpjekjet rreth thirrjes në fe, se që i shtrojnë faktet e caktuara e të pakontestueshme. Të dhënat e shkruara deri sot të ruajtura, që në vete bartin karakteristikën e misionaritetit të pastër, bëjnë pjesë në kohën e Me’munit (813-833/198-218 H.), e kjo është një shkresë që e ka shkruar i biri i ungjit të Halifit një fisniku të krishterë, i cili ka pasur pozitë të lartë në pallatin e Halifit, respektin e të cilit personalisht e ka arritur.148 Mënyra e shprehjes së autorit të kësaj shkrese, në të cilën butësisht e ketë mikun e vet të krishterë ta pranojë islamin, është pasqyrë e shkëlqyeshme që ua pasqyron qëndrimin tolerant që muslimanët atëhere e kanë marrë ndaj kishës së krishterë. Ky traktat sipas vlerës së vet zënë gati vend të pashembullt n ëhistorinë e misionaritetit islam.149 Sipas kësaj letre, në të cilën është fjala, që e ka mbajtur Halifi në mbledhjen me njerëzit e shquar, shihet se Halifi i nderuar ka folur me përbuzje të madhe për ata që, për qëllime dhe vetjakësi të kësaj bote, e kanë përqafuar islamin. Ai i ka nivelizuar me ata shumëfytyrisë (munafikë) të cilët Muhammedit a.s. i dëftoheshin për miqë, e fshehtas punonin ta zhdukin.150 Këto vërejtje të Halifit meritojnë vëmendje, sepse dëshmojnë se prej kthimtarëve të ri në islam është kërkuar besimi i sinqertë, pa kurrfarë fitimesh të ulta, dhe se leverdia personale dhe caqet e ngjashme jo të denja si shkas të ndërrimit të fesë kanë nxitur mospajtimin e tyre të rreptë. Me’muni personalisht ka shpenzuar angazhim të madh në përhapjen e islamit. Madje u ka dërguar ftesë në islam të pafeve në krahinat më të largëta të mbretërisë së vet, siç është Fergana,151 por kurrë nuk e ka keqpërdorur fuqinë e vet sunduese që t’i detyrojë të tjerët që ta pranojnë islamin. udhëheqësi i sektit maniheist Jozdanbaht ka vizituar Bagdadin152 dhe ka hyrë në diskutim me dijetarët muslimanë, por para argumenteve të forta të tyre u detyrua të heshtë. Në këtë Halifi i rekomandoi ta përqafojë islamin, por Jezdanbahti, në shenjë mospranimi, u përgjegj: “O sunduesi i besimdrejtëve, fjalët tuaja u dëgjuan, këshillat tuaja u miratuan, por ju nuk jeni nga ata që i detyrojnë njerëzit ta lëshojnë fenë e tyre”. Halifi jo vetëm që nuk u zemërua për shkak të mossuksesit të vet, por madje ka caktuar rojtarë gjatë kthimit të tij që ta ruajnë nga nënçmimi eventual nga ana e masës fanatike.153 Historianët e krishterë japin të dhëna të mëngëta për konvertitët nga shtresat e larta të priftërisë. Kështu kah mesi i shekullit të nëntë peshkopi në Bahreju Gjergje, pasi për disa arsye kishtare që përmbysur nga ajo pozitë,
67
kaloi në islam.154 Mitropoliti në Taris Gabrieli me vëllaun e vet e përqafoi islamin kah mesi i shekullit të dhjetë. Ceket se ka konvertuar për atë shkak që nuk është zgjedh për patrik të nestorianëve.155 Në shekullin e njëjtë Teodori, peshkopi nestorian në Bet Gorem, kaloi në islam. Historianët kishtarë asgjë nuk shkruajnë se këto kthime kanë qenë me dhunë.156 Sikur të ishin kthyer me dhunë, ata, pa dyshim, këtë do ta theksonin. Ndërmjet vitit 962 dhe 966 në islam u kthye edhe peshkopi jakobit në Azerbejxhan Filokseni.157 Mitropoliti jakobit në Tekrit Ignaciu,158 i cili në këtë pozitë ishte 25 vjet, me emër tjetër si Mark Barkiki, më 1016 ka shkuar në Bagdad dhe duke e përqafuar islamin në prani të halifit, ka marrë emrin Ebu Muslim.159 Kronistët e krishterë theksojnë se këto tri konvertime kanë qenë për shkak të moralit të dobët të tyre, por këto theksime i nënshtrohen dyshimit, pasi nuk janë provuar me argumente tjera.160 Sikur për shembull një katolik të pohonte ngjashëm për një prift i cili do të kalonte në protestantizëm, që do të ishte arsye për dyshim. Nuk ka dyshim se kthimi i priftërve të përmendur, që i përkasin dy sekteve kundërshtare çfarë janë ajo jakobite dhe nestoriane, është ruajtur nëpërmjet historisë për shkak të pozitës së tyre të lartë, por asgjë nuk përmendet në konvertimin e priftërve tjerë më të ulët. Kronisti Bar Hebrosi, duke e shkruar historinë deri në ditët e tij, për këto konvertitë na jep të dhëna më të gjëra. Për shembull, kah mesi i shekullit të 12 sipas Isaut, një nga peshkopët jakobit publikisht e ka pranuar islamin dhe kjo është shkruar nëpër libra, sikur që më vonë peshkopi horosanas Haruni, pasi që për shkak të jomoralit të vet është gjykuar nga kisha, e ka përqafuar islamin. Pastaj, duke u penduar për shkak të aktit të vet, ka dëshiruar sërishtë vjen në pozitën e vet të vjetër shpirtërore, por pasi është refuzuar kjo dëshira e tij, shkoi në Stamboll dhe e lëshoi fenë jakobite në “unitetin e esencës”. Mirëpo, pasi nuk ishte i kënaqur me pritjen në Stamboll, sërish iu drejtua patrikut jakobit. Dhe më në fund, pasi që përsëri pa shkak e përqafoi islamin dhe sërish u pendua, e përfundoi fundin e jetës ndër aronitët libanonas.161 (marunijje), Bashkëkohësi i këtij kronisti, peshkopi haburas Danieli, i cili është i njohur edhe me shkencës botërore, ka synuar që të emërohet për kryepeshkop të Halepit, dhe pasi nuk arriti, e lëshoi krishterizmin dhe për shkak u të turpit dhe depresionit shpirtëror që u bë musliman, I Gjithëlartësuari i ka dhuruar ngushullim kësaj krijese dëshpruese, sepse disa muaj më vonë ky “heretik i mjerë” në një karavansaraj i pakujdes vdiq. Emri i është zhdukur, e nuk dihet as ku është varrosur.162 Se këto konvertime nuk janë të rralla dhe raste pastër të vetmuara, dëshmon pehskopi i Akres. (St. Jean d’Acre), Jaques de Vitru. Duke folur për atë çka ka parë në Palestinë prej vitit 1216 deri më 1225, kështu i shtronë mendimet e veta për kishën lindore: “Është dobësuar dhe mjerisht është ngatërruar në kurthra ose, , rrezikshëm është lënduar me tundje epsharake dhe me rekomandimet e rrejshme të profetit të ashtuquajtur, qe rrakulisur. E zbuluar në purpur, është zhytur në baltinë.”163

[ORIONI]

Rastet e kalimit në islam në mesin e kryqtarëve


Kishat e krishtera, që gjendeshin në territoret e ndikimit islam, janë ortodoksizmi lindor, dhe nga ai janë degëzuar dhe janë ortodoksizmi lindor, dhe nga ai janë degëzuar dhe janë konsideruar heretike sektet, por kah fundi i shekullit 11 të krishterëve sirian dhe palestinez iu bashkangjitë element i ri, e këta janë grupe të kryqtarëve që ndjekin ritualet latine. Kanë mundur ta ruajnë ekzistencën e vet të tronditur të banuar në mbretërinë jerusalemase dhe krahinat tjera rreth 200 vjet. Këta të shpërngulur në kohën e cekur janë kthyer në islam. Për shembull, gjatë kryqzatës së parë një pjesë, që përbëhej prej Gjermanëve dhe Lambardianëve nën udhëheqjen e princit Reymundit, u shkëput nga karvani i madh i kryqtarëve, dhe në një fortifikatë e ngujoi sulltani selxhukas Arslani. Reymaudi, me pretekstin se po depërton nga qyteti, me personalin e vet kaloi në anën e Turqëve dhe e përqafoi islamin.164 Historia e kryqzatës së dytë të pafatshme cek një ndodhi të ngjashme dhe meritore për vëmendje. Një prift, monak i manastirit Saiut Denis, ka marrë pjesë si sekretar i Ludevitit VII në fushatën e përmendur kryqtare. Ja, do t’i përciell citatet që e pasqyrojnë luftën e përmendur: “Luftëtarët e kryqzatës, në orvatje që të depërtojnë nëpërmjet Azisë së Vogël deri në Jerusalem, janë sulmuar nga ana e Turqëve në grykat e malit Frigite dhe pësuan humbje të rëndë, por me mundime të rënda arritën në bregun e qytetit Antalia. Ata që kanë mundur të paguajnë çmimin e pandërgjegjshëm, që e kanë kërkuar tregtarët bizantinas, kanë mundur të gjejnë barkë e të kalojnë në Antiohi, deri sa të sëmurët, të plagosurit dhe grupet e pelegrinëve kanë qenë të detyruar të mbesin në mëshirën dhe pamëshirën e aleatëve të vet tradhtarë grekëve. Grekët kanë marrë nga Ludeviti i VII 500 marka me kusht që pelegrinëve frankovitë t’i japin ushtri, e cila do t’i mbrojë dhe do të kujdeset për të sëmurët deri sa t’u vijë ndihma e parë, e cila shkon pas tyre. Por posa u nisë ushtria kryqtare, Grekët i informuan Turqit se pelegrinët gjenden në gjendje pa rrugëdalje, dhe derisa sëmundja, uria dhe shtizat armiqësore nxitnin rrënim të tmerrshëm dhe shkreti në llogarinë e këtyre të mjerëve, Grekët këtë e kanë soditur në qetësi. Një grup i kryqtarëve prej tre-katër mijë njerëzve dëshpërueshëm ka provuar që të shpëtojnë. Turqit i rrethuan por edhe i therrën. Pasi Turqit ngadhnjyen, filluan ta ngushtojnë edhe vetë llogarin. Sikur zemrat e muslimanëve Turqë, duke pasë mjerimin dhe fatkeqësinë kaq të madhe, nuk të dhembeshin, edhe pjesa e mbetur e kryqtarëve do ta gjente vdekjen. Turqit këtyre fatkqinjve ua kanë shëruar plagët, e të varfërit me bujarinë e vet nga mjerimi i kanë shpëtuar. Për më tepër, disa muslimanë kanë blerë paratë frankovite, që
69
Grekët, diç me forcë, e diç me mashtrim, i kanë marrë nga pelegrinët dhe ua kanë dhënë kryqtarëve të varfër. Ky veprim i dhembsurisë duhet të ketë qenë shkas për krahasim në sytë e pelegrinëve dhe veprat dhe veprimet e bashkëbesimtarëve të tyre Grekëve, të cilët i kanë detyruar në punë sikur të dnuarit, i kanë rrahur e mashtruar, dhe shumë prej tyre vullnetarisht dhe sinqerisht kanë përqafuar islamin. Ai kronisti i vjetër Andonin de Diclee me këtë rast shpjegon: Ndonëse janë shmangur nga të pafetë, të cilët zemërmirësi dhe dhembsuri u kanë dëftuar, siç kemi dëgjuar, gjatë tërheqjes së Turqëve u janë bashkangjitur rreth tre mijë kryqtarë. Ah, moj mëshirë, je tirani (dhahim) më e madhe se çfarëdo nënçmimi. Muslimanët u kanë dhënë bukë, por ua grabitën fenë. Dhe njëmend, muslimanët për shërbimet e veta të bëra askend nuk e kanë detyruar ta lëshojë fenë e vet”.165 Rrethanat siç janë kontaktet më të shpeshta ndërmjet muslimanëve dhe të krishterëve, arritja e mendimit të ri nëpërmjet kryqtarëve mbi virtytet e kundërshtarit - të cilat te historianët më të vonshëm të krishterë166 qartë dallohen nga të vjetrit - dhe imitimi i shumë Fraukovitëve, të banuar në Jerusalem, i qëndrimit dhe mënyrës së jetës se Lindjes, barabartë të gjitha këto kanë ndikuar edhe në mendimet fetare. Ndër shfaqjet më të rëndësishme të këtij ndikimi bënë pjesë edhe ajo që shumë kryqtarë kanë pasur qëndrim të favorshëm ndaj islamit. Këtë qëndrim të tyrin Kisha rreptë e ka atakuar. Kryepari sirian usame b. Munkidhi ka shkuar në Jerusalem gjatë kohës së paqes. Atëherë Mesxhidu-l-Aksa ka qenë nën mbikqyrjen e rendit kalorsiak të templarëve, që ka qenë përzierje e monakisë dhe ushtrisë. Këta ia kanë përcaktuar usames një galeri në tempull që të mund të falet në të. Duke e konsideruar këtë përzierje të një musafiri - muslimani në pyetjet fetare, ka qenë shkas i kundërshtimit të rreptë të kryqtarëve rishtas të ardhur.167 Pasi është dëshmuar se feja është shkak që i ka tërhequr kryqtarët në Jerusalem, dhe në pajtim me këtë edhe luftimet e përhershme, nuk duhet habitur se kryqtarët kanë hyrë në diskutime fetare kur iu paraqitej rasti të vijnë nëkontakt miqësor me muslimanët. Në këto rrethana teologët e krishterë, që të vijnë deri te supozimet e mirëfillta mbi islamin, kanë rënë në lidhje personale me muslimanët, dhe kanë përvetësuar mënyrë krejtësisht të re të gjykimit, që është shkak që mendjet janë tronditur, se janë paraqitur grupe të skizmatikëve. Për këtë arsye nuk duhet të shprehim habi që prej tyre shumë sosh drejtpërdrejt janë tërhequr në rreth të islamit.168 Në shekullin e 12 janë rastet e shpeshta të renegatjes, të cilët janë zbatuar nëpër regjistrat tabelare të gjyqit kryqtar në Jerusalem, ashtu që bien në sy.169 Është interesant të mësohet kush janë këta muslimanë që kanë qenë të preokupuar me përvetësimin e këtyre konvertitëve të rinj. Mirëpo, këta misionarë nuk kanë lënë asgjë për veprimtarinë e vetë personale. Megjithatë dijmë se në krye të këtyre ka qenë Salahudini i madh, të cilin biografët e tij e
70
kanë përshkruar sikur “ai që i ka tërhequr kryqtarët në islam duke i dëftuar virtytet islame ndaj musafirëve të krishterë”.170 Është e qartë se jeta e Salahuddinit dhe vlerat e tij kalorsiake kanë qenë tërheqëse për mendjet e të krishterëve. Madje disa kalorsë kryqtarë kanë qenë aq të magjepsur sa e kanë lëshuar fenë e vet dhe shoqërinë e vet dhe iu bashkangjiten muslimanëve. Shembull i kësaj është rasti i kalorësit templar Anglezët Robertit. ky kalorës, duke e lëshuar krishterizmin në vitin 1185/581 H., u bë musliman i fortë, natyrisht u kurorëzua me mbesën e Salahuddinit.171 Dy vjet pas kësaj Salahuddini e pushtoi Jerusalemin. Ndër robërit pas humbjes së ushtrisë së krishterë në Hattin ka qenë edhe mbreti i jerusalemit Ludeviti. Gjatë kohës së rrëmujes luftarake gjashtë kalorës - si e cek këtë një kronistë - “të përshkuar me frymën satanike”, e lëshuan mbretin dhe kaluan në kampin e Salahuddinit, dhe vullnetarisht e përqafuan islamin.172 Atëherë hyri në bisedime me Salahuddinin edhe grofi nga Tripoli (Tarablusi-Sham), Reymondi, dhe se, si u dëgjua, i ka rekomanduar ta pranojë islamin me suitën e vet, por vdekja e papritur e grofit e pengoi këtë synim.173 Ramja e Jerusalemit dhe sukseset e Salahuddinit e nxitën Evropën për kryzatën e tretë, ngjarje më e madhe e së cilës është rrethimi i Akres. Vuajtjet e tmerrshme së cilave u qe ekspozuar ushtria e krishterë për shkak të urisë dhe sëmundjeve, kanë qenë shkas që shumë prej tyre, që të shpëtojnë prej kthetrave të urisë dhe vdekjes, u strehuan në kampin muslimanë. Më vonë disa nga këta kryqtarët janë kthyer, te disa kanë dëshiruar t’u bashkangjiten muslimanëve. Ndonëse disa, nga këta të fundit, si tregohet, u kanë bërë shërbime armiqëve të vet të dikurshëm, megjithatë kanë mbetur besnik fesë së vet dhe të pakënaqur me sunduesit e vet të ri, por është e njohur se shumica janë kthyer në islam. Për konvertimin e tyre vullnetar një kronist, i cili ka marrë pjesë në ekspeditën e përmendur me Rikardin, shkruan këtë: “Disa nga këta të ikur, fati i të cilëve as nuk mund të përshkruhet as të dëgjohet pa ndiesinë e dhembshme të pikëllimit, duke mos mundur ta durojnë trishtimin e urisë, që t’i shpëtojnë trupat, nxitën mallkimin në shpirtërat e tyre. Pasi kaluan në anën e Turqëve shumë më vonë, pas fatkeqësive të kaluara u bënë edhe heretikë. Që ta vazhdojnë një hap jetën e vet materiale, për mosbesimin nevoritës kanë blerë vdekjen e amshueshme. Ah, akt i paturp, që meriton të gjitha denimet e mundshme! Ah, të marrët njerëz, që u gjasojnë kafshëve që nuk kuptojnë! Duke u orvatur të shpëtojnë nga vdekja momentale, nuk ruhen nga e amshueshmja”.175 Duke filluar nga kjo kohë, shpesh hasim në të dhënat e udhëtarëve që kanë udhëtuar nëpër Palestinë dhe vendet tjera islame për këta “heretikë”. Pasi muslimanët e kapën shën Ludevitin, qe detyruar të obligohet se do ta jep shpagimin. Në atë kohë e ka përgatitur betimin, të cilin dukej ta jepte një i kthyer para muslimanëve, prifti i dikurshëm.170 Deri sa kryhej procedura e
71
pagimit të shpagimit (për krim nga robëria, N.I.), një konvertit nga Provansa ka ardhur atje t’i ofrojë dhurata mbretit. ky Francez para kësaj në shoqëri të mbretit Gjonit në vitin 1219 u nisë për fushatë në Dimjat (Damiette). Në fund u vendos në Egjipt ku arriti pasuri të madhe dhe u martua me muslimane.177 Qartë kuptohet nga libri “Kujtimet”, që e ka shkruar në vitin 1266 një udhëheqës i kalorësve françezë, Amory de Rache, se sa janë frikësuar që pelegrinët e krishterë, të cilët shkojnë në Jerusalem, mos të kalojnë në islam. E ka lutur papën dhe nuncët e tij që mos të japin leje për rrugë nëpër det në Palestinë të varfërve dhe pleqëve, që nuk mund të bartin armë, duke cekur si shkak se të tillët muslimanët ose i mbysin, ose i robërojnë ose më në fund renegaten nga krishterizmi.178 Rudolf de Zucham, i cili në perioden prej vitit 1336 deri 1342 ka udhëtuar nëpër Palestinë, rrëfeu se ka takuar tre persona që e kanë pranuar islamin. këta të kthyer, që kanë rrjedhur nga qarqet priftërore, kanë qenë në shoqëri të kalorësve vestfalstas, që kanë fituar respektin e sulltanit dhe udhëheqësve tjerë islamë.179 Nuk ka dyshi se këto lajme të shkapërderdhura paraqesin dëftues se kalimet nga krishterizmi në islam kanë kapur dimensione më të gjëra, porse nuk janë ruajtur deri sot të dhënat për ta. Përmendet se në fund të shekullit 15 në Kasire kaluan në islam 25.000 konvertitë.180 Është mjaft e besueshme se ka pasur shumë konvertitë në qytetet palestineze pas ramjes së Principatës Latine në Lindje, por që historianët islamë, të cilët atëherë kanë qenë aq të historianët islamë, të cilët atëherë kanë qenë aq të preokupuar me fatin dhe madhërinë e dinastive islame dhe me avaturat e njerëzve të rëndësishëm, as nuk kanë vërejtur në kthimin e personave jo fort të rëndësishëm. Si kuptohet: këto historianë islamë, pasi nuk kanë pasur vëmendjen në konvertimin në islam, ashtu nuk kanë pasur as për rastet e renegatjes, të cilët do tëparaqiteshin në mesin e bashkëbesimtarëve të vet. Kështu jemi të detyruar të kënaqemi me të dhënat e autorëve të krishterë edhe në rastet e konvertimit edhe në rastet e renegatjes. Autorët e krishterë japin të dhëna të hollësishme e të vlefshme për ata që i kanë tërhequr në fenë e vet, kurse në ngjyrën sa më të zezë i paraqesin caqet dhe synimet e atyre që kalojnë prej fesë së tyre në islam. Duhet se në mendjet e këtyre autorëve të krishterë nuk ka mundur të gjejë vend mundësia se një i krishterë sinqerisht dhe me nderë, për shkak të besimit, ka mundur të kthehet në islam. Madje nëse edhe u binte në mend kjo mundësi, ato nuk e përmendnin nga frika që mos të nxisin mbivete vetëtimat e qortimit kishtar. Si shembull rasteve të ngjashme të kthimit, të cilët saktë janë shënuar - që është përjashtim i rrallë-ceken të dhënat për F. von Heimendorfin, i cili në vitin 1565 ka qenë në Kairo. Thuhet në një vepër latine se ky dijetar gjerman, i cili i ka kryer studimet e veta në Leipzig, sinqerisht është kthyer në islam.181 72
Ja, nga burimet e përmendura historike pak të dhëna mund të grumbullojmë për kthimet e sinqerta dhe për ndërmarrjet misionariste që i kanë shtyrë që ta ndërrojnë fenë. Më së shumti si shkak i konvertimit ceket se më ndërrimin e fesë dëshirohet të shpëtohet nga denimi me vdekje. Veprat e udhëtarëve evropianë flasin shumë për këtë. Shembull për këto rrëfime janë të dhënat, të shkruara me gjuhë të dekoruara, të njëjezuiti, nga të cilët zgjidhet ky: - Nje Kobt i krishterë, pak nga mllefi pak për shkak të zellit fetar pakujdesshëm të deklaruar e ka mbytur vëllaun e vet, sepse ky, që të shpëtojë nga persekutimi turk, me qyqëri e lëshoi Jezusin dhe kaloi në islam. Ai është parë pikërisht duke e kryer krimin dhe është kapur. Me guxim ka pranuar se i është mbytur vëllai dhe se ai e ka mbytur, sepse ka rënë, që emrin e tij e ka njollosur të cilën është dashur ta lajë me gjakë. Atëherë i kanë cekur kriminelit, se nëse e ndërron fenë, se do të shpëtojë nga denimi(?). Ndonëse iu tha se ka vendosur të vdesë si i krishterë, vendimi i tij u dobësua, kur gjakatarët, për shkak të ekzekutimit, kanë filluar ta mundojnë, dhe se në çastin e fundit ka qenë i detyruar të deklarojë se e ndërron fenë. Kjo gjendje e pafatshme në një çast e ka shndërruar nga pjesëtarë i zellshëm në renegat, nga martiri në jobesimtar, prej fëmijës në të mallkuar, nga engjëlli në Lucifer të vërttë. Në mënyrën islame e ka theksuar “deklaratën islame” (kelimei-shehadetin, vër. N.I.), ose më drejtë: ka shqiptuar deklaratën e nënçmimit të vet. Në këtë është lëshuar në liri, por jo në lirinë e të dashurve të Zotit, por në lirinë e njerëzve të shkatërruar. Diç më vonë, për shkak të brejtjes së ndërgjegjjes, është kthyer në fenë e vjetër, dhe se muslimanët, në bazë të kësaj, e kanë mbytur.182 Në një vepër, që e ka shkruar apati Burghardti183 në vitin 1283, domethënë kur kryqtarët janë persekutuar nga fortifikata e fundit, kur u zhduk sundimi latin nga Lindja, pohohet se në të gjitha vendet, që konsiderohen islame, dominon numri i të krishterëve përveç në Arabi dhe Egjipt dhe se përqindja e muslimanëve ndaj të tjerëve është 3% ose 4%: Është e qartë se ky flet hiperbollikisht. Ky opat i ndershëm ka qenë i pakujdesshëm, dhe se sipas gjendjes që e ka parë në Mbretërinë e vogël Armene, e cila edhe me vende të tjera ka rënë nën kryqtarët, ka përfunduar edhe për viset tjera lindore. Por nga fjalët e tij mund të përfundohet se nuk ka pasur konvertime të dimensioneve më të gjëra gjatë sundimit të kryqtarëve, dhe se muslimanët, pasi sërish e pushtuan Palestinën, ua kanë dhënë të krishterëve privilegjet e vjetra dhe se këta janë pajtuar që ta blejnë për xhizjen paqën dhe shpëtimin. Pa dyshim të krishterët vendas ia kanë parashtruar sundimin islam atij kryqtar. Është e qartë se të krishterët e Palestinës, kur Jerusalemi për herë të fundit ra në duart e muslimanëve, mirë i kanë pranuar zotërinjt e vet të ri dhe me kënaqësi u janë bashkangjitur administratës së tyre.
73
Kjo ndjenjë e sigurisë fetare nën administrimin islam i ka shtyrë po ashtu të krishterët e Azisë së Vogël që sinqerisht t’u dalin përpara Selxhukëve, të cilët atëherë posa filluan të përparojnë. Këta të krishterë janë frikësuar nga fryma ndjekëse e kishës lindore. Madje gjatë sundimit të Mihajlos së VII (1261-1282/660-681 H.) banorët e qyteteve të vogla në Azi të Vogël, me qëllim që të shpëtojnë nga despotizmi bizantinas, i ftuan Turqit që t’i pushtojnë. Për më tepër, shumë banorë, të varfër e të pasur, kanë dëshiruar të ikin në territoret turke.184

[ORIONI]

Kisha armene dhe gjeorgjite


Duhet të japim të dhëna edhe për dy institucione kishtare në Azinë perëndimore, atë armend dhe gjeorgjiane. Kisha që më së paku i ka shërbyer përhapjes së islamit është ajo armene. Do të kënaqemi në këtë pjesë me disa fjalë mbi raportet e Armenëve dhe muslimanëve gjatë historisë. Duke iu falënderuar rezistencës kapricioze të këtij populli dhe lojalitetit të tij krishterizmit, përkundër luftërave shekullore, sulmeve dhe persekutimeve, përkundër tronditjeve të sulmit arab, mbretëria ermenase është ruajtur. Madje edhe në shekullin e IX ka zënë pozitën e shtetit të rëndësishëm. Gjatë kohës së shkatërrimit të hilafetit të Bagdadit ku fituan shumë lehtësi, por në shekullin e XI ka qenë e ekspozuar invazionit të Selxhukëve. Ndonëse disa ikacakë ermenas kanë arritur ta formojnë Armeninë e Vogël, edhe kjo në shekullin e XIV u zhduk. Armenët, ndonëse e humbën pavarësinë e tyre, e kanë ruajtur vetëdijen e vet nacionale. Nën sundimin e Turqëve kisha armene ka qenë burim i frymëzimit dhe i përtëritjes së patriotizmit të qëndrueshëm armen, sikur ka qenë edhe në Greqi - thotë autori Tavernieri.185 “Mund të gjenden Armenë që e kanë përqafuar islamin për shkak të dobive materiale, por Armenët janë njerëzit më inatçi në botë”, sepse fuqishëm i janë lojal disa parimeve popullore. Kisha gjeorgjiane (Kirkoriane) osegjurgjiane, si fëmijë i kishës lindore, është themeluar kah fillimi i shekullit IV sipas Isaut, dhe se lidhja e saj me kishën lindore ka qëndruar gjatë kohë. Por dyqind vjet më vonë, patrikana gjeorgjiane (katogigosluk*) u nga nga rrethi sektash bizantinas dhe e shpalli pavarësinë e vet. Historia e këtij populli luftarak, të copëtuar me mospajtimet e brendshme, vazhdimisht të ekspozuar sulmeve të Bizantinasëve, Persianëve, Arabëve, Turqëve dhe Mongolëve, gati pa ndërprerje përbëhet prej luftërave me armikun e huaj dhe mospajtimeve të egra ndërmjet sunduesëve të tyre. Fryma liridashëse e Gjeorgjianëve, që nuk ka mundur ta durojë sundimin e askujt mbi vete, shpesh deri në stërkeqje i hidhëronte muslimanët fqinjë të cilët nuk kanë mundur t’ua imponojnë as sundimin shpirtëror as botëror. Momenti se ndërrimi i fesë është kuptuar me humbjen e pavarësisë politike,
74
shpjegohet si shkak që në kronikën e kishës gjeorgjiane janë shënuar shumë emra të martirëve, deri sa analet e të njëjtës kohë të kishës lindore nuk mund të lavdohen me shënimet aq krenare. Hordhitë mangole, të cilat pas vetes kanë lënë kishat e manastiret e rrënuara dhe piramidat e kafkave të njeriut, e zvogëluan numrin e priftërisë, dhe pasi gjatë kohë pas kësaj fatkeqësie populli nuk ka plotësuar nevojat e veta shpirtërore, filloi edhe krishterizmi në Gjeorgji të zhduket.186 Madje edhe disa që i kanë mbetur besnikë krishterizmit, ua kanë rritur mjerimin dhe fatkeqësinë priftërisë, duke i përvetësuar të ardhurat e tempujve dhe duke i plaçkitur pasuritë e kishave dhe manastireve, dhe në këtë mënyrë e kanë ndihmuar gjykimin me vdekje të krishterizmit në vendin e vet.187 Invazion i Timurlenkos më 1400/803 H. i shtoi vuajtjeve të Gjeorgjisë tmerre të reja. Në kohën e Aleksandrit I u shpëtuan në zgjedhën e huaj dhe i larguan muslimanët, por pas vdekjes së tij Gjeorgjia sërish u copëtua në principata të vogla ashtu që Turqit dhe Persianët, duke e shfrytëzuar këtë, i çrrënjosën edhe mbeturinat e fundit të pavarësisë së Gjeorgjisë. Mirëpo, muslimanët e kanë konsideruar Gjeorgjinë vend të pafatshëm, dhe në çdo rast, e edhe më të voglin të gatshëm për kryengritje. Si Turqit, ashtu edhe Persianët janë orvatur ta sigurojnë nënshtrimin e popullatës së atjeshme me anë të konvertimit. Me ramjen e Stambollit, prandaj edhe me forcimin e ndikimit turk në Azinë e Vogël, popullata e Ahashes dhe të rrethinës së saj kaluan në islam.188 Në Stamboll kanë ardhur në vitin 1579 si deputacion dy vëllezër nga princat gjeorgjian me suitën prej edhe dyqind njerëzve. I riu kaloi në islam me suitën e tij gjoja me qëllim që të kalojë në pozitë të vëllaut të vet.189 Pak më vonë pas kësaj date pushtimi turk u shtri deri te vetë zemra e Gjeorgjisë, dhe se popullata e saj e përqafoi fenë e pushtuesit.190 Prej atëherë pjesa perëndimore e Gjeorgjisë është bërë krahinë turke. Megjithatë kanë mbetur shumë Gjeorgjianë vazhdimisht lojal krishterizmit, por pasi atje shtëpia sunduese në vitin 1625/1035 H. kaloi në islam, shumë princa dhe fisnikë shkuan pas tyre. Krishterizmi edhe gjatë kohë ka sunduar në fshatra. Pasi disa priftër nuk pajtuan me patrikun (katogikosin) në Samcih (Samcikhe), nuk janë kujdesuar për nevojat shpirtërore të popullatës. Fisnia, e cila para kalimit të vet në islam ka grabitur të mirat kishtare, pas konvertimit të vet natyrisht ka pushuar të jep lëmoshë (“lemozinën”) dhe përkrahje, dhe se kishat dhe manastiret janë shndërruar n ëgërmadha, kurse vendet e tyre i kanë zënë xhamitë.191 Pas tyre shkuan edhe pjesët tjera të Gjeorgjisë (Gjurgjistanit). Tavernieri i përmendur lartë, kur kah gjysma e shekullit XVII i vizitoi këto vise, pohon se në pjesën që i ka takuar Persisë kanë sunduar dy princa, të cilët, para se të kenë ardhur në pozitat e tyre zyrtare, janë kthyer në islam.192 Ata janë edukuar në pallatin persian. Tavernieri i ka përshkruar Gjeorgjianët sikur
75
mjaft të paarsimuar në aspektin fetar. Thotë se priftërit u dijnë të lexojnë, por jo edhe të shkruajnë. Ka konstatuar se disa autoritete kishtare ua kanë shitur djelmoshat dhe vashat Turqëve dhe Persianëve.193 Duke filluar nga atëherë, u rritë numri i konvertitëve në islam, e sidomos në mesin e shtresave të larta, të cilët dëshironin ta fitojnë simpatinë e pallatit persian.194 Vahtangu IV, i cili në vitin 1701, sundoi në Gjeorgji, ishte i krishterë. Shtatë vitet e para të sundimit të vet i kaloi në Isfahan. Deri sa ishte atje, iu rekomandua ta përqafojë islamin. Iu tha se dëshiron ta ruaj pozitën, qoftë me çmimin e “renegatjes”. Sipas një versioni shihet se madje vëllau i tij i ri, i cili më parë ishte patrik gjeorgjian, u obligua ta përqafojë islamin nëse i jepet kjo pozitë. Pas Vahtangut Persianët ia dhanë atë pozitë, por pasi që Gjeorgjianët nuk deshën ta pranojnë, e larguan nga aty.195 Kah fundi i shekullit XVIII mbretëria gjeorgjiane me popullatën e vet ra nën protektoratin rus. Pasi që Gjeorgjia qe nën sundimin e të huajve muslimaneve, ndjenja e thellë nacionale deri atëherë ka qenë mbështetje shpirtërore dhe mjet ringjalles i fesë. Por tash shteti, që përgatitej ta grabisë pavarësinë e tyre, ishte i fesë së krishterë, dhe se kjo rrethanë rezultoi përshtypjen në viset veriore të Kavkazit në dobi të islamit. Njëfarë dervishi Mensur u orvatë t’i bashkojë fiset e ndryshme në Dagestan kundër Rusëve. Me predikimet e veta mbi islamin ka arritur të kthejë në islam shumë bujarë dhe kryeparë të Dagestanit dhe Ubyhistanit. Shumë Çerkezë në predikimet e tij janë kthyer në islam, dhe se kanë dëshiruar të shkojnë në internim se sa të mbeten nën sundimin rus.196 Por në vitin 1791?1206 H. edhe Mensuri ra në robëri Vitin vijues edhe Gjeorgjia ra nënsundimin rus. Nuk është orvatur vetëm dervish Mensuri t’i kthejë Çerkezët në islam. Pas marrëveshjes në Küçük Kajnarxhi (1774-1118 H.) kur është miratuar klauzula për mëvetësinë e Krimit, domethënë kur i është mundësuar dalje e lirë marinës ruse në Detin e Zi, shteti Osmanlij është frikësuar duke parandier se Rusët do të luftojnë edhe në drejtim të bregut lindor të detit të Zi, prandaj i ka nxitur Çerkezët në rezistencë. Është dërguar oficeri me emrin Ferah Ali që ta formojë në Anap një koloni ushtarake. Detyra e parë e Ferah Aliut, pasi ra në kontakt me Çerkezët, ka qenë ajo që e ka kërkuar vajzën e një begu çerkes, duke i falë shumë armë dhe pasuri. Pasi Ferah Aliu solemnisht e kaloi gostinë, i mallëngjei edhe ushtarët të cilët ishin nën komandën e tij, dhe edhe ata shkuan pas tij. Madje u obligua vetë Ferah Aliu të gjitha shpenzimet e tyre t’i bartë. Rezultat i kësaj ishte se shumë Çerkezë hynë në koloninë e vogël turke dhe e përqafuan fenë e burrave të tyre, dhe me zelltari mallëngjyese, që është karakteristike për të kthyerit e rij, kanë arritur për islam kthimtarë të rinj ndër vëllezërit dhe babajt e vet. Duke filluar prej atëherë ka mugulluar në mesin e tyre lëvizja aktive misionariste. Ashtu, duke e lëshuar idhujtarinë, Çerkezët nga kolonia turke dhe ata që kanë ardhë në kontakt me ta e pranuan Kur’anin. Hoxhët e atjeshëm me 76
entuziazëm të madh janë orvatur t’i mesojnë me rregullat fetare. Është kërkuar ndihma nga Stambolli që t’u lehtësohet veprimi i tyre me kthimtarët, numri i të cilëve gjithnjë e më shumë rritej,197 por jeta aktive e Ferah Aliut ka qenë e shkurtë, sepse në vitin 1785/1200 H. vdiq. Atëherë varri i tij u bë vend pelegrini sikur varri i ndonjë njeriu të shenjtë. Mirëpo, puna të cilën ai e nisi me të u zhduk. Anapa në vitin 1812/1227 H. kaloi në duart të Rusëve, kurse në vitin 1864/1281 H. Rusët e thyen rezistencën e Çerkezëve. Pas kësa, si rrëfehet, gjysmë milioni Çerkezë janë shpërngulur në territorin turk. Nën sundimin rus ka qenë i ndaluar konvertimi në cilën do fe përveç në ortodoksizëm. Në pajtim me këtë, kjo e ka penguar përhapjen e mëtejme të islamit deri më 1905, deri sa nuk u dha proklamata për tolerancën fetare. Një nga rezultatet e kësaj proklamate është ky se Abazët, të cilët sa për sy e faqe ishin kthyer në krishterizëm, filluan në grupe të kalojnë në islam ashtu që për këtë shkak kierarkia kishtare ortodokse u tmerrua, dhe se kundër ndikimit islam ka formuar këshillin me qëllim të propagandës ndër ta.198

[ORIONI]

Referencat


———— 1) Dollinger, fq. 5-6. 2) Caetani, Studi di Storia Orientale, I, fq. 365, (Milano; 1911). 3) Caetani plotësisht drejt e ka komentuar se këto pushtime arabe kanë qenë shpërngulja e fundit e madhe e Semitëve, vol. II, fq. 831-861. 4) Caetani, vol. II, fq. 455 (Në Medine është formuar shoqëria fetare e përbërë nga elementet e ndryshme. Shumicën megjithatë e kanë përbërë Medinasit të cilët fuqishë mdhe përkushtueshëm e kanë pranuar islamin. Mësimin e ri e kanë mbajtur, fortë të bindur se me këtë e kënaqin vetëveten dhe e respektojnë vullnetin e Pejgamberit). 5) Mas’udi, bleni IV, fq. 238. 6) Muir’s Chaliphate, fq. 121-122. 7) Caetani, vol. III, fq. 814 (323). 8) Caetani, vol. II, fq. 260, 290, 351. 9) Caetani, vol. II, fq. 792-793, vol. III, fq. 253 (8). 10) Caetani,vol. II, fq. I/12-15. 11) Muir’s Chaliphate, fq. 90-94. 12) Caetani, vol. II, fq. 299, Welhausen, IV, fq. 156 (not. 5) 13) Tabari, Prima Series, fq. 2482. 14) Për shkak të studimit të hollësishëm mbi xhizjen, të krijuar në organizimin e shkëlqyeshëm dhe hulumtimin kritik të tërë materialit disponues historik, shih: Caetani, vol. V, fq. 329 e më tej; Për Egjiptin gjatë kohës së shekullit të parë të sundimit islam shih: Bell, fq. 167 e më tej dhe Becker, Beitrage zur Geshichte Aegyptens unter dem Islam, fq. 81 e më tej.
77
15) Caetani (vol. IV, fq. 227) konsideron se kjo tregim është çpikje e periodës së mëvonshme, që ta shpjegojë veçanësinë e këtij fisi të krishterë në mirësjellje meta sikur me muslimanët. 16) Caetani, vol. II. fq. 1180. *) El-Mehdin është halifi i tretë abasitë, kurse ka sunduar n ëvitin 775-785. Ka zhvilluar luftëra të shpeshta me Bizantin, gjatë kohës së sundimit të tij ushtria muslimane ka rrethuar Stambollin nën udhëheqjen e të birit Harun err-Rreshidit, Hiti, vep. e cituar, fq. 278-279. (SH.N.) 17) Barhebraeus (3), fq. 134-135. 18) Caetani, vol> ii, fq. 828. 19) Tabari, I, fq. 2041. 20) Mas’udi, bleni IV, fq. 256. 21) Arabët në vitet e parë askend nuk e kanë terrorizuar për shkak të fesë, as që kanë punuar në tërheqjen me forcë në fenë e vet. Për këtë shkak të krishterët Semitë kanë gëzuar nën sundimin islam në pushtimet e para liri të tilla, çfarë me gjenerata nuk kanë pasur më herët”. (Shih: Caetani, vol. V, fq. 4). 22) Sir henry Layard, Early Adventures in Persia, Susiana and Babylonia, vol. I, fq. 100 (London, 1887); R. Hartmann, Die Herrschaft von al-Karak. (Der Islam, vol. II, fq. 137). 23) Burckhardt (@), fq. 564. 24) W. G. Palgrave, Essays on Eaestern Questions, fq. 206-208 (London, 1872). 25) Kjo drojë do të ishte e pabazuar sikur mos të merret parasysh mosdurimin e imperatorit që e ka treguar ndaj sektit të jakobitëve, në kohën e përparimit të tij nëpër Siri, pasi që i fitoi Persianët në vitin 627. (Shih: Michael the Elder, vol. II, fq. 412; dhe Caetani, vol. II, fq. 1049). Për tmerrt që i kanë bërë ushtarët bizantinas ndaj bashkëbesimtarëve të vet gjatë sundimit të Konstantinit II (642-66*) shih: Michael the Elder, vol. II, fq. 443. 26) Michael the Elder, vol. II, fq. 412-413; Barhebracusi një shekull më vonë ka shkruar me tonin e njëjti (Chronicon Eeclesiasticum, ed. 7. B. Abbeloos et Lamy, fq. 474). 27) Azdi, fq. 97. 28) Balazuri, fq. 137. 29) Caetani, vol. III, fq. 813, vol. V, fq. 394. (Popullata me kënaqësi të qartë ka pranuar ndërrimin e pushtetit, sepse kanë mësuar se Arabët do t’i plotësojnë të drejtat e tyre personale dhe se do t’ua lënë lirinë e plotë në kryerjen e ritualeve fetare. Në Siri tërë qytetet e krahinat kanë nxituar që të merren vesh me Arabët, madje edhe para humbjes përfunditmare bizantinase. Në Sevdë janë nënshtruar pa rezistencë dhe kanë pranuar pushtetn e ri pa kurrfarë kushtesh.
78
Ka mundësi që kjo të ketë ndodhur edhe në Siri, sikur edhe në viset e shumta të largëta nga rrugët kryesore. 30) Gottheili ka tubuar përbledhje të vlefshme të evidencës së dokumentuar, që ka të bëjë me popjt që kanë hyrë nën sundimin muslimanë, në veprën e vet “Dhimmis and Moslems in Egypt” (Jomuslimanët dhe muslimanët në Egjipt). 31) Balazuri, fq. 74, 116, 121. 32) Mbi hulumtimin kritik të këtij dokumenti shih: Caetani, vol. III, fq. 952 e më tej. 33) Tabari, I, fq. 2405. 34) Balazuri, fq. 129. 35) Ibn Sa’d, III, pjesa I, fq. 246. 36) Memoire sur la conqËte de la Syrie, fq. 143 e më tej. 37) Anali dell’Islam, vol. III, fq. 957. 38) Disa autoritete në të drejtënislame konsiderojnë se ky rregull nuk ka të bëjë me fshatrat dhe fshatrat e vogla ku ndërtimi i kishave nuk është penguar (Hidayah, vol. II, fq. 219). 39) Ebu Jusufi (fq. 82) thotë se nuk ka pengesa që të krishterët të dalin në procesion një herë në vit me kryqat, por jo me flamurat, dhe këtë jashtë qytetit e jo brenda ku janë muslimanët dhe xhamitë e tyre. 40) Gottheil, fq. 382-384, cek versione të ndryshme të tekstit të këtij dokumenti. 41) Ekzistojnë provat që dëftojnë në atë se pushtuesit Arab, në tokat e pushtuara nga Bizantinët, kanë ruajtur sistemin finansues aktual pa ndonjë ndryshim në të dhe komentimi i xhizjes si haraç për kokë konsiderohet si novatori e juristëve të mëvonshëm, të cilët nuk e kanë njohur esencën e gjërave nga koha e islamit të hershëm. (Caetani, vol. IV, fq. 610 (231); vol. V, fq. 449, H. Lammens, Ziad ibn Abihi (Rivista degli Studi Orientali, vol. IV, fq. 215). 42) Goldziher, vol. I, fq. 50-57, 427-430; Caetani, vol. V, fq. 311 e më tej. 43) Caetani, vol. V, fq. 424 (752), 432. 44) Balazuri, fq. 124-125. 45) A. von Kremer, (I), vol. I, fq. 60, 436. 46) Një dirhem për afërsisht është 5 pensa ose gjysmë shilingu. 47) Bell, fq. XXV, 173. 48) Abn Yusuf, fq. 69-71. 49) Tabasi, Prima Series, fq. 2055. 50) Tabari, Prima Series, fq. 2050. 51) Abu Yusuf, fq. 81. 52) Balazuri, fq. 159. 53) Tabari, Prima Series, fq. 2665.
79
54) Marsigli, vol. I, fq. 86 (ai i quhan “Musellim”). 55) FInlay, vol. VI, fq. 30, 33) 56) Lazar, fq. 56. 57) Thomas Smith, fq. 324. 58) Dorosta mus, fq. 326. 59) De La Jonyuiere, fq. 265. 60) Lammens, fq. 13. 61) Ibn Abi Usaybi’ah, vol. I, fq. 164. 62) Michael the Elder, vol. II, fq. 475. 63) Mari b. Sulayman, fq. 71 (L. 16), Abu Nuh al-Anbari ka shkruar veprën kundër Kur’anit dhe punimeve tjera teologjike islame. (Wright, fq. 191, not. 3). 64) Mari b. Sulayman, fq. 84. 65) Hilalas-Sabi, fq. 95. 66) Ibn al-Athir, vol. IX, fq. 16. 67) Von Kremer, (I), vol. I, fq. 167-168; Lammens, fq. 11. 68) Renaudot, fq. 430, 540. 69) Von Kremer, (I), vol. II, fq. 180-181. 70) Von Kremer, (I), vol. I, fq. 183. 71) Caetani, vol. III, fq. 350 e më tej, 387 e më tej. 72) Gottheil, fq. 360-361; Goldziher, Zur Literatur des Ichtiauf al-madahib, ZOMG, vol. 38, fq. 373-374. 73) Për këtë aspekt teoretik të literaturës juridike islame shih: Snonck Hungonje, Mohammedanisches Rexht in Theorie und Wirklichkeit. 74) Gottheil, fq. 363. 75) Michael tha Elder, vol. II, fq. 476; Renaudot, fq. 189. 76) Eutychlus, II, fq. 41; Severus (fq. 139) thotë se këto janë dy kisha”. 77) Von Kremer (I), vol. II, fq. 175. 78) Michael the Elder, vol. II, fq. 490, 491. 79) Ibn Khallikan, vol. I, fq. 485. 80) Yaqut, vol. II, fq. 662. 81) Yaqut, vol. II. II, fq. 670. 82) Mari b. Sulayman, fq. 73. 83) Ishak of Romgla, fq. 266. 84) Eutychius, II, fq. 58. 85) Von Kremes (I), vol. II, fq. 175-176. 86) Renoudot, fq. 399. 87) Monaku dominikanas nga Floreuca me emrin Ricoldus de Monte Crucis e ka vizituar Lindjen kah fundi i shekullit XIII dhe fillimi i shekullit XIV, dhe ka folur për tolerancën që nestorianët e gëzojnë nën sundimin musliman, në kohën e tij. Në lidhje me këtë thotë: “Kam lexuar në kronikat e
80
vjetra dhe në veprat e Arabëve, të cilat janë të sigurta, se nestorianët kanë qenë miqë dhe aleatë të Muhammedit”. “Vetë Muhammedi i ka porositur trashëgimtarët e vet që ta ruajnë këtë miqësi me nestorianët, së cilës Arabët deri më sot i kushtojnë kujdes të veçantë.” (Laureut, fq. 128). 88) F. Labourt, De Timotheo I, Nestorianorum Patriarcha, fq. 37 e më tej, (Paris, 1904). 89) E. von Dobschutz, fq. 390-391. 90) Michael the Elder, vol. II, fq. 439-440. 91) Makin, fq. 12, F. Labaurt, Le Xhristianisme sous la dynastie sassanide, fq. 539 e më tej, (Paris, 1904). 92) Renoudot, fq. 169. 93) VOn Kremeri mirë e ka vërejtur: “Atë që e kemi mësuar për historinë politike dhe luftarake të atyre shekujve ua kemi borgj historianëve arabë të cilët nuk kanë ditur për lodhje dhe barrë në grumbullimin e lajmeve dhe të dhënave. Ndërmjet nesh dhe asaj historie qëndrojnë dymbëdhjetë shekuj. Për këtë shkak, krahas të gjitha problemeve, është i nevojshëm preciziteti. Historia e brendshme e kësaj periode sikur edhe historia e luftës ndërmjet fesë së re të thjeshtë dhe religjioneve të vjetra në të cilat janë krijuar sektet e komplikuara, për të cilat dijmë vetëm përgjithësisht”. (Van Kremer (2), fq. 1-2). 94) Thomas of Marga, vol. II, fq. 309 e më tej. 96) Përveç teksteve që janë përcjell këtu shih: “M’Cliutach i Strong’s n ëEcyclopedia (Enciklopedia) me njësinë Mohammedanism, vol. VI, fq. 420. James TrecmanClarke: Ten Creat Religions, pjesa II, fq. 75 (London, 1883). 97) Këtë e shprehi edhe imperatori Heraklie me gjuhën e historianit musliman me fjalët: “Feja e tyre është fe e re që u jep hov të ri”. (Tabari, fq. 2103). 98) History of Latin Christianity, vol. II, fq. 216-217. 99) Caetani, vol. II, fq. 1045-1046. 100) Teksti është lexuar para Chureh Congress at Wolverhampton (kongresit kishtar në Veloerpton), October 7-th 1887. 101) Mbi sistemin e padurueshëm finansiar nën imperatorinë bizantinase shih: Gforver, Byzantinische Geschichten, vol. II, fq. 337-339, 389-391, 450. 102) “Islami ka qenë reaksion në sjelljen e keqe të Justinianit ndaj njerëzisë. Veçanërisht ky ka qenë ndaj krishterizmit i cili e ka konsideruar Justinianin për prisë të vetin shpirtëror dhe botëror. Meritë të madhe për suksesin e Arabit Muhammedit, të lindur në vitin 571, domth. gjashtë vjet pas vdekjes së Justinianit, në misionin e tij të pashembullt ka pakënaqësia dhe antipatia që e kanë ndier popujt që kanë qenë në kufijt e Imperatorisë Bizantinase, sikur edhe ata që kanë qenë në
81
fqinjësi të saj, për shkak të tmerreve që i ka bërë Vasilia. (Glarver, Byzantinische Geschichten, vol. II, fq. 437). 103) Gforver, vol. II, fq. 296-306, 337. 104) Gforver, vol. II, fq. 442-444. 105) Gfarver, vol. II, fq. 445. 106) Mas’udi, vol. II. fq. 387. 107) Von Kremer (2), fq. 8. 108) VOn Kremer (2), fq. 54 dhe (3), fq. 32, Nicholson, fq. 231. 109) Rrëfehet se Muhammed b. Hudhejl, filozofi dhe edukatori ma’tezilit i halifit Me’mun, ka kaluar në islam më shumë se tre mijë persona (Ahmed b. Jahja b. el-Murteda, fq. 26, 27). 110) Von Kremer (2) fq. 3,7-8; C.H. Becker, Christilche Polemik und islamische Dogmen bildung (Zeitschrift fur Assyriologic, XXVI, 1912). 111) Ibn Khallikan, vol. I, fq. 45. 112) Wustenfeld, fq. 103. 113) Michael the Elder, vol. II, fq. 412-413; Caetani, vol. V, fq. 508: “Fitorët që muslimanët i patën ndaj Bizantinasëve dhe Persianëve nuk kanë qenë vetëm fitoret e Arabëve ndaj popujve të krahinave të nënshtruara, por në sytë e Lindasëve të cilët në çdo ndodhi shohin fuqinë e Zotit, kanë qenë edhe fitoret e mësimit islam kundrejt krishterizmit dhe mazdaizmit, e veçuan fitoret ndaj krishterizmit”. 114) Goldziher, vol. I, kaptina 3 dhe 4. 115) I fundit nga këta ka zbuluar tentimin e të krishterëve që ta djegin qytetin Kairo. (De Gnignes, vol. IV, fq. 204-205). Gottheil, fq. 359, Journal Asiatique, IV, seria, bleni XVII (1851) fq. 454, 455, 463, 484, 491). 116) Assemani, bleni III, pars, 2, p.c., Renaudot, fq. 432, 603, 607. 117) Muir, the Caliphate, fq. 475. 118) Von Kremer, (3), fq. 246. 11) Muir (1), fq. 508, 516-517. 120) Mari b. Sulayman, fq. 79 e më tej; Saliba b. Yuhanna, fq. 71. 121) Gottheil, fq. 364 e më tej. 122) Mari b. Sulayman, fq. 114 (LL. 14-16). 123) Duhet se ky hadith transmetohet në disa versione, për shembull: “Kush i bënë padrejtësi atij me të cilin është bërë kontratë (dhimmiu) dhe e ngarkon mbi mundësitë e tij, unë do t’i bëhem paditës. (Balazuri, fq. 162) (Yahya b. Adem, fq. 54 i shtonë fjalët: “deri në ditën e Gjykimit”). “Kush e shqetëson dhimmiun që e paguan xhizjen dhe e dëfton nënshtrimin e vet - ky është armik i imi”. (Usudu el-Gaba, cituar sipas Goldziherit në Jewish Encyclopedie, vol. VI, fq. 655). Historiani i krishterë Al-Makin (fq. 11) e cek në versionin: “Kush e shqetëson dhimmiun, më shqetëson edhe mua”.
82
124) Journal Asiatique, IV serie, bl. XIX, fq. 109 (Paris, 1852). Shih gjithashtu R. Gatheil, A Fetwa on the appointmeut of Dhimmis to office (Zeitsehrift fur Assyriologie, vol. XXVI, fq. 203 e më tej.) 125) Belin, fq. 435-440, 442, 448, 456, 459-461, 479-480. 126) Belin, fq. 435, not. 2. 127) Belin, fq. 478. 128) Mari b. Sulayman (fq. 115, reshti 1-2) ofron shpjegim të këtij gabimi me persekutime që ndodhin në fillim të shekullit të dhjetë dhe thotë: “Shumë kanë kaluar në islam, kurse shkak i kësaj është shkapërderdhja në fe dhe sjellja e keqe e priftërve në oltar, tempull dhe vende të shenjtë. 129) Halifi egjiptian Al-Hakimi (996-1020) ka urdhëruar që të gjithë Hebraikët e të krishterët ta lëshojnë Egjiptin e të shpërngulen në territorin bizantinas. Në lutjen e tyre e tërhoqi urdhëresën e vet. (Makrizi, (I), fq. 91). Sidoqoftë, halifi ka pasur mundësi që këtë ta zbatojë me dhunë, siç e ka kryer këtë Sultan Selimi I i rreptë (1512-1520), i cili me qëllim që t’i përfundojë çarjet religjioze në vendin e vet ka shkaltuar masakrin ndaj 40.000 shi’itëve. Politikën e planifikuar ka menduar ta mbarojë me çrrënjosjen edhe të krishterëve. Duke i lejuar vetes abstenim nga ky kurs, pa dyshim e ka bërë këtë në pajtim me politikën e përgjithshme të cilën sunduesit islamë e kanë pasur ndaj shtetasve të vet të krishterë. (Finloy, vol. V, fq. 29-30). Shkasë mendimeve të tij disa ia atribuojnë inkuizicionit në Spanjë, që në atë kohë zbatohej, dhe se sulltan Selimi si ndëshkim për torturat të zbatuara ndaj muslimanvëe në Spanjë, dëshiroi t’i detyrojë të krishterët ta pranojnë islamin. Por kur t’i marrim parasysh idetë dhe synimet e këtij sunduesi e politikani të madh, janë të arsyeshëm theksimet e autorit Arnoldit. Si kishte dëshirë, sulltan Selimi iu drejtua Meshihatit që në këtë aspekt të jep lejen (fatvanë) sipas të gjitha gjasave duke cekur si shkak veprat e inkuizicionit. Shejhu-l-islami i atëhershëm, Zembil-li Ali efendiu, shembull i vetëdijes fetare e qytetare, iu përgjegj se nuk mund t’ia jap, sepse kjo kundërshtohet me rregullat e islamit mbi dhimmitë. Kur sulltan Selimi iu kërcënua se do ta heqë nga pozita, ai iu përgjegj se do ta jep vendimin mbi shkarkimin e tij. (Sh.N.) 130) Silbernagl, fq. 268. 131) Silbernagl, fq. 307, 360. 132) Silbernagl, fq. 25-26. 133) Ibid, fq. 335. 134) Ibid, fq. 384. 135) Shih: A. von Kremer, (I), vol. II, fq. 490-492. 136) Shkretërimi i Stambollit nga ana e kryqtarëve në vitin 1204 mund të merret si model i sjelljes së Latinëve me të krishterët e kishës lindore. Barhebraeusi ankohet se manastirin Harran e ka sulmuar kont Goscelini,
83
zotëriu i Emessit (Homsi në Siri) dhe në vitin 1184 i ka shkaktuar dëm të atillë sikur të ishte Saracen (Arab) ose Turk (Barheb-raeusi (I), vol. II, fq. 506-508). 137) H. H. Milman, vol. II, fq. 218. 138) A. von Kremer (I), vol. I, fq. 172. 139) Assemani, bl. III, Paris Pria, fq. 130-131. 140) Ibn Sa’d, Tabaqat, vol. V, fq. 259. 141) Ibn Sa’d, tabaqat, vol. V, fq. 262. 142) August Müller, vol. I, fq. 440. 143) Migne, Potr, gr. bl. 96, fq. 1336-1348. 144) Migne, Port, gr. bl. 97, fq. 1528-1529, 1548-1561. 145) Migne, Port, gr. bl. 97, fq. 1557. 146) Amr b. Mattai, fq. 65. 147) Amr b. Mattai, fq. 72. 148) Risala ‘Abdullah b. Ismail al-Hashimi ila ‘Abd al-Masih b. Ishaq al-Kindi, fq. 1-37. (London, 1885). (Trajtesa e Abdullah b. Ismail el-Hashimij Abdulmesih b. Ishak el-Kindiut). 149) Shtojca I. Shih edhe Shtojca II për shikim në literaturën polemizuese muslimane. 150) Kindi, fq. 111-113. 151) Balazuri, fq. 430. 152) Ka mundësi që shkasi i vizitës së Jazdeubahtit Bagdfadit është ftesa e Me’munit që të mbahet tubimi i madh i liderëve të të gjitha bashkësive fetare të asaj kohe, kur erdhi deri te veshi i halifit se kundërshtarët e islamit deklarojnë se islami sukseseve të veta duhet falënderuar shpatës (forcës) e jo fuqisë së argumenteve. Në këtë tubim dijetarët islamë e kanë mbrojtur fenë e vet nga akuzat e paarsyeshme. Thuhet se kundërshtarët kanë pranuar se muslimanët u kanë ofruar prova të mjaftueshme. (Ahmad b. Yahya b. al-Murtada, Al-manyah wa l’amal fi sharh kitab al-milal wa n-nihal, British Museum, Or. 3937, fol. 53 (b), L. 9-11). 153) Kitab al-Fihrist, vol. I, fq. 338. 154) Barhebraeus (I), vol. III, fq. 194. 155) Mari b. Sulayman, fq. 101 (L. 3-4). 156) Barhebraeus (1), vol, III, fq. 230. 157) Barhebraeus (I), vol. III, fq. 248. 158) Të gjithë patrikët jakobitë marrin emrin Ignacie. Para shugurimit është quajtur Mark bar Qiqi. 159) Barhebraeus (I), vol. III, fq. 288-290. Elios of Nisibis, fq. 153-154. Me atë që është kthyer në krishterizëm para vdekjes, që i ka ndodhur njezet vjet më vonë.
84
Dy raset të ngjashme janë regjistruar në analet e patrikëve jakobitë të Antiohisë në shekullin e XVI. Një prej tyre është rasti Jasen, i cili u bë musliman në vitin 1517, por më vonë bëri renegatje dhe iku në Qipro (i cili atëherë ishte në duart e Venedikasëve), ku ra n ëgjunjë pendueshëm para dyerve të një kishe dhe lejoi që mbi trup t’i kalojnë ata që hynin dhe dilnin nga ajo. I dyti është Ni’metullahi, që jetoi rreth vitit 1560, kurse i cili pasi e la islamin dhe sërish kaloi në krishterizëm dhe fitoi faljen prej papës Grgurit XIII në Romë. (Barhebraeus (I), vol. II, fq. 847-848). 160) Në realitet Eliosi nga Nisebia, kronisti bashkëkohor i kalimit të patrikut jakobit në islam nuk e përmend çoroditjen e tillë. Këtë nuk e bënë as Mari b. Sulayman (fq. 115-116), historian i kishës rivale nestoriane, ndonëse ai e akuzon për grabitjen e enëve të shenjta dhe fotografive kishtare. Po ashtu Wright (Syriac Literature, fq. 192) thotë sipas fjalvëe të Jozefit patrikut të Mervas: “Nuk kemi nevojë të besojmë në çdo gjë që për këtë njeri të shkretë thotë BArhebraeusi”. 161) Barhebraeusi (I), vol. II, fq. 518. 162) Barhebraeus (I), vol. II, fq. 712 e më tej. 163) Historia Orientalis, e 15 (fq. 45). 164) De Guignes, bl. II (Seconde Partie), fq. 15. 165) Odo de Diogilo (De Ludovici VII, Intinere, Migne, Potr. Lot. bl. X XCV, fq. 1243). 166) Guizot: Histoire de la civilization en Europe, fq. 234 (Paris, 1882). 167) Usama b. Munqidh, fq. 99. 168) Prutz, fq. 266-267. 169) Asises de la Cour des Bourgeois (Reueil des historieus des Croisades, Assies de Jerusalem, bl. II, fq. 325). 170) Baha al-Din, fq. 25. 171) Roger Hoveden, vol. II, fq. 307. 172) Benedier of Peterborough, vol. II, fq. 11-12. 173) Benediet of Peterborough, voll. II, fq. 20-21, Roger Hoveden, vol. II, fq. 316-322. 174) Abu Shamah, fq. 150. 175) Itinerarium Petergrinorum et Gesta Regis Richardi, fq. 131. (Chronicles and Memorials of the reign of Richard I, Edited by William Stubbs) (London, 1864). 176) Joinville, fq. 238. 177) Joinville, fq. 262. 178) Mas Latrie, (I), vol. II, fq. 72. 179) Ludolf de Suchem, fq. 71. 180) Libonordo Freschobaldi, quted inthe preface of Defremery and Sauguinetti’s edition of the Batutah, vol. I, fq. XL.
85
181) Christophori Füreri ab Haimendarf Itinerarium Aegupti, fq. 42 (Norimbergae, 1620). 182) le Vogage en Ethiopie entrepris par le Pere Aymard Querin (Rabbath, fq. 17-18). 183) “Me të vërtetë vlen të përmendet se disa njerëz besojnë në kundërshti me këtë dhe anojnë të pohojnë diç që realisht nuk e kanë parë, e kjo është se tërë lindja pas detit, Indisë dhe Etiopisë e pranon Jerusin dhe thërret në emër të tij pos Arabëve dhe një pjese të Turqëve që qëndrojnë në Kapadoki. Unë që personalisht kam parë e dëgjuar prej të tjerëve pohoj se gjithnjë dhe në çdo vend, pos Egjiptit dhe Arabisë që i banojnë Arabët e shumtë dhe ithtarët e Muhammedit, do të gjeshë se përqindja e të krishterëve në krahasim me muslimanët është 30:1 e më shumë. Të gjithë të krishterët përtej detit janë, në realitet, të huaj, sepse rrjedhin nga Lindja, ndonsëe janë të krishterë. Duke e marrë parasysh se nuk kanë përvojë në përdorimin e armëve, shpejtë u nënshtrohen pushtuesëve arabë, tatarë ose të tjerë, kur i sulmojnë dhe e blejnë paqën dhe sigurinë me pagesën e xhizjes (haraçit për kokë). Arabët ose të tjerët që sundojnë mbi ta i emërojnë mbikqyrësit dhe grumbulluesit e tatimit në ato vende. Kështu këto vende quhen vende arabe, ndonëse tërë popullata u është e krishterë, përveç drejtuesit, tubuesit të tatimit dhe ndihmësave të tyre. Këtë personalisht e kam parë në Kiliki (Cilicia0 dhe në Armeninë e Vogël, ku sundojnë Tatarët” (Burchardi de Monte Sion Descriptio Terrae Sanetare, fq. 90). 184) Finlay, vol. III, fq. 358-359, J. H. Krause, Dei Byzantiner des Mittela (ters, fq. 276 (Halle, 1869). 185) Tavernier (I), fq. 174. *) Fjala katogigos (katoghighos) është forma e armenizuar e fjalës greke “Kathohikos”, e këtë emër Armenët e besimit gregorian ia kanë dhënë patrikut të vet kryesor, i cili ka rezidencën në Eemiadzin (në Kavkaz). 186) Joselian, fq. 125. Në këtë periodë krishterizmin e kanë lëshuar fiset Abkoza, Xhihtesa, Oseta, Kabarea dhe Kistesa. 187) Joselian, fq. 127. 188) Joselian, fq. 143. 189) David Chytraeus, fq. 49. 190) Joselian, fq. 157. 191) Brosset, II e portic, i re livrosion, fq. 227-235, Description geographique de la Georgie par le Tsarevitch Wahhaucht, fq. 79 (St. Petersburg, 1842). 192) The Six Vojages, fq. 123. 193) Travernier (I), fq. 125, 126. Ai e vlerëson numrin e muslimanëve në dymbëdhjetë mijë, (I bid, 123).
86
194) Brosset, II, partie livarosion, fq. 85, 181). 195) Documents originanx sur les relations diplomatiques de la Georgie avec la France vers la fin du regne Laouis XIV, recuellis par M. Brosset jeune. (J. A. 2 me serie, bl. IX (1832), fq. 187, 451). 196) Machenzie, fq. 7, Garnett, fq. 194. 197) Barbier de Meynard, fq. 45 e më tej. 198) R. du M. M. VII, fq. 320 (1909).

[ORIONI]

PËRHAPJA E ISLAMI NË MESIN E POPULLATËS SË AFRIKËS

Pushtimi arab i Egjiptit dhe mirëseardhja e Kobtëve për shkak të çlirimit nga sundimi bizantinas Për herë të parë islami arriti në Afrikë me ushtrinë arabe, e cila nën udhëheqjen e Amr b. Asit mësyri në Egjipt. Tri vjet më vonë pas këtij invazioni ushtria bizantinese, duke ia lënë popullatën e shumtë të krishterë të Egjptit pushtueseve ishim, u largua. Suksesi i shpejtë i pushtuesëve zë fill më së shumti në disponimin e mirë të të krishterëve ndaj tyre, sepse kjo popullatë jo vetëm që ka ndier barrë për shkak të sundimit mjaft mizor ti Bizantinëve, por kjo është disponim dhe fryt i urrejtjes fetare. Jakobitët, të cilët kanë prezentuar shumicën e popullatës së Egjiptit, nuk i kanë harruar nënçmimet dhe ashpërsitë, të cilave u qenë ekspozuar në pallatin bizantinas nga ana e ortodoksëve. Madje as pasardhësit e tyre këtë deri sot nuk e kanë harruar.1 Gjendja e Kobtëve nën sundimin muslimanë Disa prej tyre janë munduar, disa janë hedhur në detë, e disa kanë ikur në dhe të huaj, deri sa një pjesë fshehtas është dashur ta rrëfejë fenë e vet.2 Popullata Kobte, që quheshin të krishterë, me shekuj nuk ka pasur liri fetare, dhe se tek muslimanët e sollën. Pas dhënies së haraçit Amr b. Asi ua ka dhenë lirinë e plotë të zotërimit me kishat e tyre dhe të gjitha gjërat kishtare ia ka lënë autonomisë kishtare, dhe se ata në këtë mënyrë kanë shpëtuar nga përzierja e ambshueshme të ish-administratës, e cila u ka shkaktuar dhembje të mëdha. Po ashtu nuk i ka lejuar askujt me kurrfarë arsyeje t’i përvetësojë të mirat kishtare.3 Në fazat e para të sundimit islam në Egjipt gjendja e të krishterëve Kobtë ka qenë e favorshme, dhe nuk ka kurrfarë prove se janë bërë çfarëdo dhune ose shkelje të padrejta me dëshirë të kthimit të njerëzve në islam. Madje deri sa të gjitha pjesët e Egjiptit nuk kanë qenë as të pushtuara, derisa ende qendra e Egjiptit, Aleksandria, rezistonte, shumë njerëz kaluan në anën islame,5 dhe se shumë të krishterë pas disa vjetësh shkuan pas shembullit të treguar të tyre. Gjatë kohës së hilafetit të Osmanit r.a. (643-655?23-24 H.) të ardhurat nga haraçi egjiptian ishte dymbëdhjetë milionë. Diç më vonë, me fjalë tjera gjatë Muaviut (661-679/42-60 H.), për shkak të rritjes së pazakonshme të konvertimit, këto të ardhura ranë në pesë milionë. Më në fund, pasi të ardhurat ranë edhe më, mëkëmbësi egjiptian7 propozoi që mos t’i lirojë nga tatimi konvertitët e rinj, por halifi duke thënë: “Zoti xh.sh. nuk e dërgoi Muhammedin të tubojë tatim por ta shpallë të vërtetën dhe t’ia thërret njerëzinë asaj.”8 Njëkohësisht mund të ceket si shkas për konvertim edhe kjo që krishterizmi, i cili u manifestua në teori, që përbëhet në mposhtjen e vrazhdë të të gjitha dëshirave,9 ka qenë në krahasim me parimet morale njerëzore të islamit atraksion i dobët.10 Pasi që nga koha në kohë kanë kaluar në islam në numër gjithnjë e më të madh, për këtë muslimanët i kanë konsideruar Kobtët me prirje më të madhe kah islami nga ithtarët e sekteve tjera të krishtera. Ndonëse Kobtët kanë qenë shumë herë të ekspozuar kundëravajtjeve dhe demimeve, megjithatë numri nga kjo arsye të konvertuar të krishterëve Kobtë ndaj numrit të atyre që vullnetarisht e kanë ndërruar fenë, është mjaft i vogël.11 Madje edhe në shekullin e XIX nga shtetet islame Egjipti ofron më shumë lehtësi fetare - që i pranohet, - dhe sërish për çdo vit shumë kalojnë në islam.12 Megjithatë dhuna dhe deliktt, qoftë nga ana e ithtarëve të sekteve tjera të krishtera, qoftë nga ana e sunduesëve të mevonshëm islamë, mjaft i kanë kontribuar romjes numerike të të krishterëve Kobtë, dhe se historia e vuajtjeve të këtyre jakobitëve është mjaft pikëlluese.13 Shumë prej tyre, që të shpëtojnë nga tatimet e padurueshme, e kanë lëshuar fenë e stërgjyshërve. Shpjegimi i dallimit të madh ndërmjet gjendjes së Kobtëve të krishterë dhe të krishterëve të Palestinës, Sirisë dhe Andaluzisë kërkohet në natyrën e tyre konfliktuoze. Duhet se despatizmi bizantinas, kishtar dhe ai admimistrativ, që ka zgjatur gjatë kohë, ka bërë prej Kobtëve,të frymëzuar me zelltari fanatike, parti nacionale, e cila nuk ka mund lehtë të dëftojë kënaqësi me sundimin e huaj së pari të Bizantinasëve, e pastaj të Arabëve. Në një kryengritje, që u ndezë në vitin 646 (26 H.) kundër qeverisjes së re, Kobtët për një kohë i larguan Arabët nga Aleksandria, dhe natyrisht ua kapën dyert e qytett ushtrisë bizantinase, deri sa Bizantinët, pasi nuk patën harruar se si përzemërsisht i pritën Arabët, kur hynë brenda, janë sjellur në mënyrë armiqësore me Kobtët e mjerë.14 Kjo kryengritje, e cila u lind për shkak të tatimeve të rënda, është rebelimi i parë që i ekspozoi Kobtët hakmarrjeve, dhe se ka qenë shkak që si të krishterët jakobit në Egjipt, ashtu edhe sektet tjera të krishtera, që në vendet tjera kanë ra nën pushtetin islam, t’i kaplojë fat më i rëndë. Por versionet më shumë bëjnë pjesë në histori, që merren me dhunën e muslimanëve, se sa në këtë libër. Mirëpo, duhet thënë se Kobtët nuk kanë qenë gjithnjë në gjendje të shtypur, por, përkundrazi, në mesin e tyre vërehen shumë që kanë fituar pozita zyrtare me ndikim e para. Në zyret
88
shtetërore i kanë mbushur shumë vende të shkruesve dhe shefave.15 Shpesh ata e kanë pasur për detyrë caktimin e tatimit.16 Nganjëherë kanë arritur sukses të fitojnë kapital të madh.17 Kemi shembuj ku sunduesit muslimanë me shumë priftërinj kanë sjellur mjaft përzemërsisht.18 Gjatë kohës së këtyre sunduesve kanë gëzuar lirinë e plotë. Ja, kjo ka qenë në atë kohë të qetë e të lirë kur kisha gjendej në situatën e atillë e cila shumë të krishterë i ka përzier me individualitetin shpirtëror të muslimanëve.

Korrupcioni dhe anarkia e klerit të krishterë si një prej shkaqeve të kalimit në islam

Gjatë kohës së sundimit të Salahuddin Ejjubit në Egjipt (1169-1193?565-590 H.) të krishterët nën mbrojtjen e tij kanë jetuar mjaft të lumtur. Disa tatime, që u janë caktuar atyre, janë anuluar plotësisht, e disa janë zbritur. Të krishterët kanë vërshyer në institucionet publike pozitat e regjistruesëve, shkruesëve, kontabilistëve etj. Gjatë kohës së trashëgimtarëve të tij ata edhe njëqind vjet kanë shfrytëzuar lehtësitë dhe prudencën e njëjtë dhe në asgjë nuk kanë mundur të ankohen përveç në keqpërdorimet e kierarkisë së vet priftërore, e cila kishte rënë poshtë. Kjo kierarki ka qenë edhe së tepërmi e preokupuar me tregtinë shpirtërore, sepse pozitat priftërore iu shiteshin injorantëve dhe tipave të prishur, kurse kandidatët në pozitat për personalitet më të lartë, në rast se nuk depononte para për emërim - përkundër sigurisë së dinjitetit të tyre dhe të drejtës më të lartë në këtë - do të largoheshin me fyerje. Një nga rezultatet e kësaj gjendjeje është ky se aftësimi shpirtëror i popullit ka qenë lënë pas dore krejtësisht, dhe se jeta fetare fatkeqësisht zhdukej.19 Rrethanat kishtare u shndërruan në çoroditje të atillë sa që luftërat e pandryshueshme e të rrepta, që lindën pas vdekjes (më 1261) si patrikut jakobit të shtatëdhjetë e katërt Johanit, ndërmjet partive rivale për shkak të kandidatëve të tyre, kanë zgjatur njëzet vjet. Gjatë kohës së këtyre luftërave kundërshtarët më tepër i kanë kushtuar kujdes pasioneve partiake se sa pasojave të dëmshme të këtyre luftërave të paskrupullta. Sulltani i atëhershëm egjiptian ka provuar disa herë të ndërmjetësojë ndërmjet rrymave n ëkonflikt, dhe refuzoi miton së pari prej 5000, pastaj prej 7000 e më në fund prej 15.000 dukatëve - që ia kanë ofruar që ai me anë të ndikimit zyrtar ta shtyjë kandidatin e dëshiruar. Për më tepër, ai ka shkaur aq larg se ka premtuar ta lirojë patrikun nga pagimi i taksës së rëndomtë, në rast se i kalojnë mospajtimet dhe dakordohen në zgjedhje, por këto përpjekje qenë të pasuksesshme. Në po at kohë shumë peshkopë qenë shkarkuar nga detyra, e edhe vendet e atyre popave që në ndërkohë kanë vdekur nuk kanë gjetur ndërrimet e tyre. Të krishterët nga territori i peshkopatit perëndimor, pasi ishin kështu të lënë, e përqafuan islamin.20 Nuk kemi të dhëna për arritjen e pakontestueshme të muslimanëve që t’i tërheqin të krishterët e
89
Egjiptit në fenë e vet, të cilën do t’ia shtonim shpjegimit të këtij historiani, i cili na ofron të dhëna të qarta për kishën kobte. Nuk ka vend për dyshimin për angazhimin e tyre të dhënë, e sidomos në atë se publikisht janë zhvilluar diskutimet mbi përparësitë e dy religjioneve rivale, dhe për atë që kjo ka qenë shkas që pohimet e tyre të shkruhen, është pa dyshim, se përpjekje të atilla konvertuese kanë ndodhur.21 Kuptojmë pikërisht prej dëshmisë historike se këto konvertime nuk kanë rezultuar nga shkelja baloze. Kështu, për shembull, në erën e shkatërrimit të patrikanës së përmendur ka ekzistuar liria e plotë e lutjes së përbashkët, iu lejohet të meremetojnë kishat, madje edhe të reja të ndërtojnë, iu është anuluar edhe ndalesa e dikurshme e kalërimit; kontestet e tyre janë zgjidhur në gjyqet e tyre speciale; monakët qenë liruar nga tatimi, për më tepër, u janë dhënë disa privilegje.22