Historia E Perhapjes Se Islamit Ne Bote

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:17

PËRHAPJA E ISLAMIT NË KINË

Avangarda e islamit në Kinë

Tradita transmeton se Muhammedi a.s. ka thënë: “Kërkonie diturinë qoftë edhe në Kinë.1) Ndonëse nuk ka provë të sigurtë se këto fjalë i ka shqiptuar pikërisht Pejgamberi, nuk përjashtohet që emri i këtij vendi ka qenë për të i njohur, sepse lidhjet tregtare ndërmjet Arabisë dhe Kinës qenë lidhur shumë para lindjes së tij. Prodhimet e Lindjes, që arrinin në limanet e Sirisë dhe detit Mesdhe, në sasi të mëdha kanë kaluar nëpër Arabi.

Në shekullin Vi zhvillohej tregti e rëndësishme ndërmjet Kinës dhe Arabisë nëpërmjet Cejlonit. Në fillim të shekullit VII tregtia ndërmjet Kinës, Persisë dhe Arabisë ka qenë e përhapur, kurse qyteti Siaf në gjirin Persik ka qenë tregu kryesor i tregtarëve kinezë. Në këtë periodë, në fillim të sundimit të dinastisë Tang (618-907) për herë të parë në burimet historike kineze2) përmenden Arabët. Ata flasin për forcën muslimane në Medine dhe shkurtimisht flasin për mësimin religjioz të fesë së re. Kronikat Kwantgtung kanë shënuar ardhjen e muslimanëve të parë në Kinë: “Në fillim të sundimit të dinastisë Tang në Kantau erdhi grupi i madh i të huajëve nga mbretëria Annam, Kamboxhia, Medineja dhe disa vende tjera. Këta të huaj i janë lutur Zotit e që në tempujt e vet nuk kanë pasur statuja, idole ose fotografi. Mbretëria e Medines ka qenë afër Indisë. Në të ka lindur feja e këtyre të huajve, që dallohet prej fesë së Budës. Ata nuk e hanë mishin e derrit as nuk e pijnë verën. E konsiderojnë të ndytë mishin e kafshës që vetë nuk e therin. Ata tash quhen Hui-Hui...3). Pasi që kërkuan, e morën lejen e mbretit që të vendosen në Kanton, kanë ndërtuar shtëpi të bukura në stilin që dallon nga i yni. Kanë pasur pasuri të madhe. kanë qenë të bindur ndaj prijësit që e kanë zgjedhur vet.”4) Ndonëse mungojnë provat direkte historike,5) parashtrohet se islami ka hyrë në Kinë me tregtarët që kanë ndjekur rrugën e vjetër detare. Por, burimet e shkruara më të vjetra, në të cilat mund të mbështetemi, tregojnë në lidhjet diplomatike që kanë shkuar rrugës tokësore nëpërmjet Persisë. Kur vdiq mbreti i fundit sasanidas, djali i tij Firuzi kërkoi nga Kina që ta ndihmojnë kundër pushtuesve arabë,6) por mbreti u përgjegj se Persia është mjaft larg prej tij që ta dërgojë ushtrinë e kërkuar. Por transmetohet se ai megjithatë e ka dërguar ambasadorin në pallatin arab që të merret për rastin e princat të ikur; supozohet se mbreti ambasadorit të vetë i ka këshilluar që të bindet në shtrirjen dhe fuqinë e shtetit të ri, që u krijua në perëndim. Transmetohet se halifi Osman e ka dërguar një komandant arab ta përcjellë ambasadorin kinez në kthim në vitin 651. ky i deleguari i parë musliman ka qenë, me të gjitha nderimet, i pranuar tek imperatori.

Gjatë sundimit të Velidit (705-715) / 86-96 H.) komandanti i njohur arab Kutejbe b. Muslim ka qenë guvernator i Harasanit. E ka kaluar lumin OXUS dhe ka filluar serinë e sulmeve të suksesshme në të cilat e ka nënshtruar Buharën, Semerkandin dhe qytetet tjera dhe i translokoi pushtimet e veta në anën lindore, drejt imperatorisë kineze. Në vitin 713 ai i ka dërguar emisarët te mbreti i cili (sipas gojëdhënave arabe) i ka kthyer me dhurata të pasura. Disa vjet më vonë kronikat kineze e përendin ambasadorin me emrin Sulejman, të cilin e dërgoi halifi Hishami në vitin 726 imperatorit Hsuan Tsungut. Këto marrëdhënie diplomatike ndërmjet Arabëve dhe mbretërve kinezë fituan rëndësi të re kah fundi i sundimit të këtij mbreti, kur qe përmbysur nga froni nga uzurpuesit. Abdikoi në favor të djalit të vet Su Tsungut (856). Ky i fundit ka kërkuar ndihmën e halifit abasit El-Mensurit. Halifi iu përgjegj kërkesës së tij dhe i dërgoi një numër të caktuar të trupave arabe. Me ndihmën e tyre mbreti arriti t’i kthei dy qytetet e veta kryesore Si-ngan-fu dhe Ho-non-fu nga kryengritësit. Pas mbarimit të luftës këto forca arabe nuk u kthyen në vendin e vet por janë martuar me Kineze dhe janë vendosur në Kinë. Kësaj sjelljeje të tyre i janë dhënë arsye të ndryshme. Një transmetim thotë se janë kthyer në vendlindje, por nuk iu qe lejuar të mbesin në të, sepse gjatë kohë kanë qëndruar në vendin ku hahet mishi i derrit, dhe se sërish janë kthyer në Kinë. Spas versionit tjetër, kur janë përgatitur të lundrojnë për Arabi në Kanton, filluan t’i përqeshin se gjatë luftimeve kanë ngrënë derrin. Pasojë e kësaj ka qenë që kanë refuzuar të kthehen në vendlindje dhe t’u shmangen akuzave të ngjashme në popullin e et. Kur guvernatori i Kantonit ka tentuar t’i detyrojë në këtë janë bashkuar me tregtarët arabë e persianë, vellezërit e vet të fesë, dhe i kanë plaçkitur shtëpitë kryesore tregtare në qytet. Vetë guvernatori shpëtoi duke ikur në fortifikatën e qytetit. Nuk ka undur të kthehet deri sa nga mbreti nuk mori lejen që kjo ushtri arabe të mbetet në vend. Në qytetet e ndryshme iu kanë caktuar shtëpitë dhe vendin, ku janë vendosur dhe janë martuar me vendaset.7)

Islami gjatë sundimit të dinastisë T’ang

Në mesin e muslimanëve kinezë ekziston legjenda që në fenë e tyre i pari i ka ftuar një nga dajët e Pejgamberit varrin e të cilit mjaft e kanë respektuar në Kauton. Por, kjo legjendë nuk ka kurrfarë ????????? historike. Duket se është krijuar më vonë.8) Nuk ka dyshi mse shfaqja e saj është rezultat i dëshirës së tyre që historinë e islamit në vendin e tyre, sipas mundësisë, ta lidhin me kohën e pejgamberisë së Muhammedit a.s. - kurse kjo është koha që ka qenë buri mi frytshëm i legjendave në vendet larg nga qendra e historisë islame.9) Por, sa i përket ekzistimit të muslimanëve në Kinë, veçan të tregtarëve në qytete dhe limane gjatë kohës së dinastisë T’ang, kjo është plotësisht evidente. Kronisti kinez i kësaj periode (713-742) thotë: “Barbarët nga Perëndimi erdhën në mbretërinë e mesme më shumësi, si vërshim. Erdhën nga largësia më së paku 1000 liga (i lig - 23 mila ose 2250 m) dhe më shumë se 100 shtete. Si tatim bartin librat e veta të shenjta, që i kanë sjellur dhe lënë në pallatin mbretëror, në sallën për përkthimin e librave të shenjta dhe kanonike. Nga kjo kohë doktrinat fetare nga vendet e ndryshme janë zhvilluar dhe haptazi janë praktikuar në imperatorinë T’ang.”10) Një gjeograf arab në vitin 851 ka shkruar për këto vendbanime dhe xhami, ndërtimi i të cilave u qe lejuar tregtarëve, që të mund t’i kryejnë detyrat e veta fetare.11) Ai thotë se nuk ka dëgjuar se ndonjë princ ka pranuar islamin. Por, pasi që vrojtimmin e njëjtë e ka bërë edhe për popullësinë e Indisë, ka mundësi se ka qenë i informuar dobët si për rastin e parë ashtu edhe për rastin e dytë.12) Është e sigurtë se nuk ka provë të vërtetë se muslimanët në Kinë kanë hyrë në çfarëdo aktiviteti misionarist. Në realitet, për ta ka mjaft pak të dhëna deri në kohën e pushtimeve mongole në shekullin XIII.

Pasojat e pushtimit mongol

Këto pushtime kanë pasur për pasojë shpërnguljet e mëdha të muslimanëve të nacionaliteteve të ndryshme: Arabëve, Persianëve dhe të tjetërve, në imperatorinë kineze.17) 283
Disa kanë ardhur si tregtarë, zejtarë, ushtarë ose kolonë, kurse të tjerët janë sjellë si robër lufte. Numri i madh është vendosur në vend për gjithnjë dhe janë zhvilluar në bashkësi të shumtë dhe përparimtare. Shkallërisht i kanë humbur veçantitë e veta origjinale me martesë me Kinezet. Disa muslimanë në kohën e sundimit mongol kanë zënë pozita të larta. Shembull është Abdurrahmani i cili në vitin 1244 është zgjedhur për shef të financave të Imperatorisë, dhe i është obliguar t’i caktojë tatimet të imponuara Kinës.14) Ngjashëm është edhe me Omer Shemsuddinin, të njohur si Sejjid Axhal, me prejardhje nga Buhara, të cilit Kublaj-kani, me rastin e hyrjes në pushtet në vitin 1259 i besoi drejtimin e financave të mbretërisë. më vonë u bë drejtues i Junnanit, kur kjo krahinë është pushtuar dhe i është bashkuar imperatorisë kineze.15) Sejjid Axhali ka vdekur në vitin 1270 duke lënë pas vetes zërin e drejtuesit të urtë e të drejtë. Ai në qytetin Junnan ka ndërtuar tempullin konfuçian, siç e ka ndërtuar edhe xhaminë.16) Pasardhësit e Sejjid Axhalit kanë luajtur rolin e rëndësishëmm në forcimin e islamit në Kinë. Nipi i tij ka arritur të fitojë nga imperatori në vitin 1335 miratimin se islami është “fe e vërtetë dhe e pastër”, që është emër që islami e bartë deri sot. Një pasardhësi tejtër Sejjid Axhalit mbreti i lejoi në vitin 1420 t’i ndërtojë xhamitë në qytetet kryesore Si-ngan-fu dhe Non-kinu.17) Historianët kinezë, gjatë sundimit të Kublaj kanit, janë ankuar shumë në këtë monark për shkak se nuk i ka angazhuar nëpunësit kinezë në vend të Turqëve dhe Persianëve të shpërngulur. Kujdesi i shkëlqyeshëm që e ka gëzuar Sejjid Axhali dhe komunikimi i lehtë ndërmjet Kinës dhe perëndimit, i krijuar me pushtimin mongol, ka tërhequr numrin e madh të këtyre figurave në veri të Kinës. Ka mundësi që rezultati i këtyre migracioneve është që kanë filluar të formohen bashkësitë e shkapërderdhura muslimane, që në përqindje të madhe kanë filluar të zhvillohen në të gjitha viset e Kines. Marko Polo, që ka gëzuar simpatinë e Kublaj-kanit dhe ka jetuar në Kinë prej vitit 1275 deri 1292, ka vërejtur praninë e muslimanëve në shumë vise të Junnanit.19)

Historiani, bashkëkohës i Marko Polos, thotë se në fillim të shekullit XIV tërë popullësia e Talifos, kryeqendrës së Junnanit, ka qenë muslimane.20) Ibn Batuta, që i ka vizituar disa qytete bregdetare në Kinë, kah mesi i shekullit XIV flet për pritjen e ngrohtë në të cilën ka hasur te bashkëbesimtarët e vet21) dhe përsërit që në çdo qytet ekzistojnë kuartet e veçanta për muslimanët në të cilat banojnë vetë dhe i kanë xhamitë e veta. Janë të çmuar dhe të respektuar nga Kinezët.22)

Islami në kohën e dinastisë Ming

Deri në atë periodë te muslimanët në Kinë është shikuar si në shoqëri të huaj. Por pas përzënies së dinastisë mongole në gjysmën e dytë të shekullit XIV nuk kanë marrë përforcim të ri për gjendjen e vet numerike nga jashtë për shkak të politikës së izolimit që atëherë qeveria kineze e ka zbritur. Pasi e kanë ndërprerë lidhjen me bashkëbesimtarët e vet në vendet tjera, në shumë vise të imperisë kanë filluar të shkrihen në masën e popullësisë së vendit me martesë me Kinezet. I janë adaptuar manireve dhe zakoneve kineze. Shumë privilegje iu ka ofruar themeluesi i shtetit të ri Ming; mbreti Hung Wu. Për lulëzimin e fuqisë së tyre, në periodën e sundimit të kësaj dinastie (1368-1644), dëshmon edhe numri i madh i xhamive të ndërtuara. Mbretërit e kësaj dinastie kanë ushqyer marrëdhënie miqësore me sunduesit muslimanë në kufirin e tyre perëndimor. Kanë bërë këmbimin e të deleguarve edhe me sunduesit timuridë. Një prej tyre është veçan me rëndësi për historinë misionariste të islamit. Ka qenë ky Shah Ruh Bahadur, i cili e shfrytëzoi rastin e qëndrimit të ambasadorit kinez në pallatin e tij në Semerkand në vitin 1412 që pos përëgjegjes së vet imperatorit kinez t’i ofrojë edhe thirrjen në islam. Me të deleguarin e vet, që e ka përcjellur deputacionin kinez në kthim, i ka dërguar dy letra. E para, që është shkruar në gjuhën arabe, ka përmbajtjen vijuese: “Në emër të All-llahut, të Gjithmëshirshmit, Mëshirëplotit! Nuk ka zot tjetër pos All-llahut, Muhammedi është pejgamberi i Tij.

Muhammedi a.s. ka thënë: “Nuk do të ketë në mesin e ithtarëve të mi popull që do t’i kryej urdhërat e All-llahut e që i ndihmon ata që i shkatërrojnë dhe i dëgjojnë ata që iu kundërvihen. Në këtë janë deri sa nuk pason urdhëri i All-llahut (Dita e gjykimit).” Kur All-llahu i madhëruar dëshiroi ta krijojë Ademin dhe llojin e tij, ka thënë: “Kam qenë thesar i fshehtë dhe kam dëshiruar të bëhem i njohur. I kam krijuar njerëzit që të Më njohin.” Kjo atëherë qartë ka treguar që plani hyjnor (lojaliteti I është forcë, kurse lartëmadhësia fjala e Tij) që me krijimin e njeriut Vetë ta nisë impresionin e njohjes dhe ta ngrisë flamurin e përudhjes dhe fesë së vërtetë. E ka dërguar Pejgamberin e vet më udhëzim dhe fe të vërtetë, duke e ngritur mbi fetë tjera, qoftë edhe nuk u pëlqen idhujtarëve. E ka dërguar t’i mësojë njerëzit me rregulla dhe ligje dhe rrugët e të lejuarës (hallall) dhe të ndaluarës (haram). Ia ka dhënë Kur’anin e Shenjtë, si vepër mbinatyrore (mu’xhize), që ashtu t’i heshtë mohuesit dhe mbylljen gojën në diskutim dhe polemikë me të. Me kujdesin e Tij të plotë dhe me udhëzimin e Tij të gjithëanshëm bënë që kjo fe të mbetet deri në Ditën e gjykimit. Me fuqinë e Vet ka vënë, në të gjitha epokat dhe kohët, dhe në të gjitha pjesët e botës, në lindje dhe në Perëndim, në Kinë, sundues të fuqishëm, komandant të ushtrisë së madhe dhe pushtetit që ta mbikqyr drejtësinë dhe bëmirësinë dhe t’i shtrijë krahët e paqës dhe sigurisë mbi kokat njerëzore, që t’i urdhërojë mirëbërjen, kurse ndalon shkaktimin e të keqes dhe dhunës. Që mbi ta shtrije bajrakun e sheri’atit të çmueshëm, ta dëbojë idhujtarinë dhe mosbesimin nëpërmjet besimit korrekt në njësinë e Zotit. All-llahu na ka dinjituar me përkrahjen e mirësisë së VEt që të punojmë në vendosjen e ligjit të sheriatit të pastër dhe vazhdimit të urdhërave të rrugës së ndritshme. Na ka urdhëruar, lavdia i qoftë Zotit, që gjërat tjera dhe të gjitha lëndët në konteste dhe raste t’i zgjidhin sipas sheriatit të Pejgamberit dhe dispozitave të të Zgjedhurit. Që në të gjitha anët të ndërtojmë xhamia dhe shkolla, tempuj dhe manastire dhe vende të devotshmërisë, që përgjithnjë mos të zhduken shenjat e dijes dhe vendet e mësimit, mos të fshihen gjurmat e sheriatit dhe dispozitat e tij.

Ekzistimi i përparimit dhe pushtetit të kësaj bote, vazhdimi i pushtetit dhe qeverisë varet nga ndihma të vërtetës, drejtësisë dhe çrrënjosjes së të keqes, idhujtarisë dhe mosbesimit nga faqja e dheut që të pritet e mira dhe shpërblimi. Luemi dhe shpresojmë nga Lartëmadhëria juaj dhe aristokracia e mbretërisë suaj që së bashku me ne do të pajtoheni në gjërat e përmendura dhe do të na mbështetni në forcimin e bazës së sheriatit së sigurtë.” Letra e dytë, e shkruar persisht, është me më shumë thirrje direkte dhe pa zbukirim retorik që e gjejmë në gjuhën arabe: “Zoti i madhëruar me urtinë e vet të lartë dhe me fuqinë gjithpërfshirëse e ka krijuar Ademin (paqa qoftë bi të) dhe i ka caktuar disa nga bijtë e tij për pejgamberë dhe të dërguar. I ka dërguar në mesin e njerëzve që t’i ftojnë kah e Vërteta. Disave nga këta pejgamberë, sikur Ibrahimit, Musaut, Davudit dhe Muhammedit (paqa qoftë mbi ta) ua ka dhënë librin dhe i ka mësuar me ligjet. Njerëzve të kohës së tyre iu ka urdhëruar ta ndjekin ligjin (sheri’atin) dhe fenë e secilit prej tyre. Të gjithë këta pejgamberë kanë ftuar popullin në fenë në Një Zotdhe adhurimit vetëm të Atij dhe ndalimit të ltjes Diellit, Hënës, yjëve, sunduesëve dhe idoleve. Edhe pse secili nga këta pejgamberë ka pasur ligjin e vet (sheri’atin), të gjithë ata janë pajtuar në idenë e njëjësisë së All-llahut të madhëruar. Më në fund, kur misioni i pejgamberisë (nubivetet /, N.I.) dhe dërgatës (rusulijetit /, N. I.) kaloi në Muhammed - Mustafanë (paqa dhe bekimi i Zotit qoftë mbi të), të gjitha ligjet tjera janë abroguar. Ai është felajmërues dhe i dërguar i epokës së fundit dhe duhet tërë bota: princat, mbretërit dhe ministrat, pasanikët dhe varfanjakt, të vegjlit e të mëdhenjt, që ta ndjekin ligjin (sheri’atin) e tij dhe t’i lënë të gjitha besimet dhe zakonet e mëparshme. Kjo fe e vërtetë dhe e përkryer qytet islam. Para një kohe të caktuar Xhingis-kani ka tubuar ushtrinë dhe i ka dërguar bijtë në shumë vende të Mbretërisë: Xhuxhi-kanin e ka dërguar drejt Sarajit, krimit dhe Dasht Kajçakut, ku disa sundues si Uzbek-kani, Xhani-kani dhe Urus-kani e kanë pranuar ligjin e Muhammedit a.s. - sheri’atin dhe janë bërë muslimanë. Hulagu-kani është dërguar në Horasan, Irak dhe në vendet fqinje. Disave nga bijtë e tij, që e kanë trashëguar, në zemra u ka hyrë drita e sheri’atit - ligjit të Muhammedit a.s. Janë bërë muslimanë. Të nderuar me bekimin e islamit, janë shpërngulur në botën tjetër. Në këta bëjnë pjesë sunduesi i siqertë GAzani, Ulxhatu-sulltani dhe mbreti i lumtur Ebu Said Bahadur, deri sa babai i mi ndershëm Emir. Timur Xhurxhani nuk u ulë në fron. Ai po ashtu ka vepruar sipas ligjit të Muhammedit a.s. në të gjitha vendet nën sundimin e tij. Gjatë sundimit të tij pjesëtarët e islamit kanë gëzuar mirëqenie të plotë. Tash me mirësinë dhe providencën e Zotit mbretëria e Horasanit, irakut, Ma verau n-nehri (Transoksanisë) etj. kaluan në duart e mia. Qeverisja në të gjitha vendet e Mbretërinë zhvillohet sipas ligjit të pastër (sheriatit) të Pejgamberit. Drejtësia imponohet, kurse padrejtësia ndalohet. Jargu dhe principet e ligjit të Xhingiskanit janë të përgjithësuar. Nga kjo kohë sigurisht është konfirmuar se shpëtimi dhe çlirimi në Ditën e gjykimit dhe qetësia dhe lumturia në këtë botë janë shkaktuar me fenë e vërtetë islame dhe me ndihmën e All-llahut të Madhëruar. Është e domosdoshme që të sillemi mirë me shtetasit tonë ligjërisht dhe drejtësisht. Unë shpresoj se edhe ju, me fisnikëri dhe me mirësitë e All-llahut të Madhëruar, do ta ndiqni po ashtu ligjin, sheri’atin e Muhammedit, të Dërguarit të All-llahut a.s. dhe se do ta forconi islamin dhe ashtu, në vend të pushtetit kalues të kësaj bote, do ta arrini lavdinë dhe fuqinë e asaj bote.”23) Kamundësi që këta dy letra kanë qenë bazë që të krijohet më vonë legjenda për atë se një mbret kinez është konvertues në islam.24) Këtë legjendë, bashkë me të tjerat, e transmeton tregtari musliman Sejjid Ali Ekberi, i cili i kaloi disa vjet në Peking, kah fundi i shekullit XIV. Ai flet për numrin e madh të muslimanëve të banuar në Kinë. Në qytetin Keuxhanf ka pothuaj 30 mijë familje muslimane. Ata nuk paguajnë tatime dhe e gëzojnë simpatinë e Imperatorit. Ai u jep prona tokësore për dhuratë. Gëzojnë lirinë e plotë në kryerjen e rregullave të veta fetare, në të cilat Kinezët shikojnë me respekt. Kalimi në islam është krejtësisht çështje e lirë. Në vetë kryeqendër kanë qenë katër xhamia të mëdha dhe rreth 90 të tjera në provincat tjera të Iperatorisë. Të gjitha janë ndërtuar në shpenzim të mbretit.25)

Kryengritja e muslimanëve në kohën e dinastisë Mançu

Deri me ardhjen në pushtet të dinastisë Mançu në vitin 1644 nuk është regjistruar asnjë kryengritje e muslimanëve. Duket se kanë qenë plotësisht të kënaqur me liritë fetare që i kanë gëzuar. Problemet filluan me ardhjen e pushtetit të ri kur janë ngritur muslimanët në krahinën Kansu në vitin 1648. Kjo ka qenë hera e parë që muslimanët janë armatosur dhe u nisën kundër pushtetit kinez. Deri në shekullin XIX nuk ka pasur asnjë revolt të tillë që do të kishte pasoja të tmerrshme apo që do t’i ndërprente marrëdhëniet miqësore, prej fillimit të mira ndërmjet muslimanëve kinezë dhe sunduesve të tyre. Qëndrimi zyrtar i pushtetit kinez për këto marrëdhënie qartë duket nga edikti të dhënë nga mbreti Yung Çeni në vitin 1731: “Në krahinat e mia të mbretërisë nga shekujt e kaluar ka numër të madh muslimanësh, që përbijnë një pjesë të popullit, kurse të cilët unë i konsideroj fëmijë të vet vetjak sikurse edhe shtetasit tjerë të mijë. Nuk bëj dallime ndërmjet tyre dhe atyre që nuk i përkasin fesë së tyre. Nga disa nëpunës të mi kam pranuar raporte të fshehta kundër muslimanëve, kurse shkaku është në atë që besimi dallon nga feja e Kinezëve të tjerë. Ata nuk flasin me gjuhën kineze dhe bartin petkat që dallojnë nga petkat e popullësisë tjetër. Akuzohen për padëgjueshmëri, mendjemadhësi, synime rebeluese. Nga unë është kërkuar të ndërmarrë hapa vendimtare. Kur i ka shqyrtuar të gjitha këto ankesa dhe akuza, kam gjetur se nuk bazohen në të vërtetën. Në realitet, besimi që muslimanët e ndjekin është besi mi të parëve të tyre. Është e saktë që gjuha e tyre nuk është gjuha e Kinezëve të tjerë, por sa shumë dialekte ka në Kinë? Sa i përket faltoreve të tyre, petkave dhe mënyrës së shkrimit që dallohen nga Kinezët tjerë - këto janë gjëra që fare nuk kanë rëndësi. Këto janë, në fakt, vetëm zakonet. Ata janë me sjellje të mirë dhe etikë sikur edhe shumë shtetas tjerë dhe nuk ka asgjë që dëfton në tendencat e tyre rebeluese. Dëshira ie është që t’u jepet liria në kryerjen e rregullave të tyre fetare, që kanë për qëllim mësimin e njerëzve përmbajtjes së moralit dhe përmbushjes së të këqiave shoqërore dhe qytetare. Ky besim i respekton themelet e pushtetit. Çka mund të kërkojmë më shumë prej tij?

Nëse muslimanët vazhdojnë të sillen si shtetasit tjerë lojalë, kujdesi im ndaj tyre do të jetë sikur edhe ndaj fëmijëve tjerë të mi. Në mesin e tyre ka pasur mjaft nëpunës civil dhe ushtarak, që kanë arritur pozita të larta. kjo është prova më e mirë që t’u adaptohen shprehive dhe zakoneve tona dhe të mësojnë se si veten ta adaptojnë rregullave të librave tona të shenjta. Në letërsi i japin provimet sikur edhe të gjithë të tjerët. I kryejnë të gjitha obligimet që ua obligon ligji. Shkurtimisht, ata janë anëtarë lojalë të familjes së madhe kineze dhe gjithnjë orvaten t’i përmbushim të gjitha detyrat e veta fetare, civile e politike. Kur gjyqtarët e shqyrtojnë kontestin qytetar, nuk shikojnë në fenë e palës kontestuese. Ekziston vetëm një ligj për të gjithë shtetasit e mi. Kush punon mirë do të shpërblehet, e kush punon keq do të ndëshkohet.”26) Tridhjetë vjet më vonë trashëgimtari i tij, imperatori Kimbung, ka treguar prova të qarta të simpetisë së vet ndaj muslimanëve kur ua ka dhënë bujarinë dy bejëve turqë, të cilët vërtet e kanë ndihmuar në zbrapsjen e kryengritjes në pjesën veriperëndimore të Imperisë dhe Kashgarit. Iu ka ndërtuar pallate në Peking. E ka ndërtuar edhe xhaminë, të cilën do ta përdorojnë bejët turqë kur të vijnë në vizitë në pallatin mbretëror dhe për robërit e luftës, të cilët nga Kashgari janë sjellë në kryeqendër. Në mesin e këtyre robërve ka qenë edhe vasha e bukur, e cila ka qenë konkubinate e favorizuar e mbretit. Flitet se mbreti nga dashuria ndaj saj e ka ndërtuar këtë xhami kundruall pallatit të tij, sikur edhe pavijonin në rreth të pallatit, në mënyrë që kjo vashë të mund t’i shikojë vendasit e vet deri sa e kryejnë namazin dhe të marrin pjesë në devotshmërisë e tyre. Kjo xhami është ndërtuar ndërmjet vitit 1763 dhe 1764 dhe ka mbishkrimet në katër gjuhë, Tekstin në gjuhën kinezishte e ka shkruar personalisht mbreti.27) Pas thyerjes së kryengritjes në Zungari, imperatori Kien Lung, në vitin 1770 i ka translokuar këtu, nga pjesët tjera të Kinës, dhjetë mijë kolonë ushtarake (të shpërngulur), që i kanë përcjellur familjet e tyre dhe njerëzit tjerë, që ta popullëzojë vendin. Transmetohet se të gjithë këto kanë kaluar në fenë e popullatës uslimane në periferi.28)

Nuk kemi të dhëna për atë se kalimi i këtillë masiv a ka ndodhur edhe në vendet tjera të Imperisë. Ekzistimi i numrit të madh të muslimanëve në çdo krahinë kineze29) vështirë që mund të komentohet vetë mme popullëzi nga jashtë dhe me rritjen natyrale të popullësisë me atë që numri i tyre është më i madh në ato provinca që i banojnë muslimanët të huaj.30) Është e pamundur që muslimanët e Kinës gjatë kohës së ekzistiit të tyre shumëshekullor në këtë vend dhe lirive fetare që i kanë pasur dhe mbrojtjes që e kanë gëzuar nga disa mbretër, kanë qenë pa zjarr fetar për përhapjen e islamit, që hulumtuesit bashkëkohorë i vërejnë sot te pasardhësit e tyre.31) Për këtë aktivitet direkt misionarist lidhet edhe kalimi në islam të Hebraikëve kinezë. Vendosja e tyre në këtë vend daton nga perioda e hershme. Kanë qenë në shërbiemt shtetërore dhe kanë pasur prova të gjëra, por në fund të shekullit XVII shumica e tyre kanë konvertuar në islam.32) Duhet të jetë që kjo propagandë të jetë fare epaimponuar. Në realitet, ka pasur mjaft metoda tjera publike në thirrje, që kanë nxitur dyshimin dhe mosbesimin e qeverisë, siç e dëfton këtë raporti interesant që e ka dërguar guvernatori i krahinës Kwang-se mbretit K’ien Lungut në vitin 1783. përmbajtja e tij është si vijon: “Kam nderin ta njoftoj mëdhërinë Tuaj se një aventurier, me emrin Han-Fo-Yun nga provinca Kwang-Se është arrestuar me akuzë të endacakut. Në hetime ka pranuar se ka kaluar dhjetë vjet duke i vizituar shumë krahina të mbretërisë me qëllim që të njoftohet me gjendjen e fesë. Në një çantë të tij kemi gjetur tridhjetë libra. Disa prej tyre ai vetë i ka shkruar, kurse të tjerat janë të shkruara me gjuhën që askush prej nesh nuk e kupton. Këto libra e lavdojnë mbretin perëndimor që e quajnë Muhammed, në mënyrë qesharake dhe fantastike. Kur endacakun e përmendur e munduam, në fund pranoi se qëllimi real i udhëtimit të tij ke qenë që të thërret në këtë fe të shtrembër nga këto libra. Ka pranuar se në krahinën Sheu-sin ka kaluar shumë kohë se në çdo krahinë tjetër. Personalisht i kam hulumtuar këto libra. Disa prej tyre vërtet janë shkruar me gjuhë të huaj, për ç’arsye s’i kam kuptuar. Të tjerat, që janë shkruar kinezisht, janë mjaft të këqia.

Kësaj mund t’i shtojë edhe këtë se nxisin nënçmim për shkak të tepriit në lavdim njerëzve, që këtë / lavdi nuk e meritojnë, sepse unë asnjëherë as nuk kam dëgjuar për ta. Ndoshta Han-Fo - Yun-i i përmendur është një nga kryengritësit nga Kan-Su-i. Pa dyshim, sjellja e tij është e dyshimtë, sepse ç’ka punuar ai në provincat nëpër të cilat ka kaluar gjatë dhjetë viteve të kaluara? Kam vendosur që me këtë pyetje seriozisht të preokupohem. Në ndërkohë, e lusë madhërinë tuaj që të urdhërojë ndezjen e pllakave të rradhitjes së shkronajve të cilat janë në pronësi të familjes së tij, kurse radhitësit e shkronjave që të mbyllen, njëjtë sikur edhe autorët e librave, që po ia dërgoi madhërisë suaj, e dëshirë të dijë çfarë është botëkuptimi i Juaj i gjërave.”33)

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:19

Kryengritja e muslimanëve në kohën e dinastisë Mançu

Deri me ardhjen në pushtet të dinastisë Mançu në vitin 1644 nuk është regjistruar asnjë kryengritje e muslimanëve. Duket se kanë qenë plotësisht të kënaqur me liritë fetare që i kanë gëzuar. Problemet filluan me ardhjen e pushtetit të ri kur janë ngritur muslimanët në krahinën Kansu në vitin 1648. Kjo ka qenë hera e parë që muslimanët janë armatosur dhe u nisën kundër pushtetit kinez. Deri në shekullin XIX nuk ka pasur asnjë revolt të tillë që do të kishte pasoja të tmerrshme apo që do t’i ndërprente marrëdhëniet miqësore, prej fillimit të mira ndërmjet muslimanëve kinezë dhe sunduesve të tyre. Qëndrimi zyrtar i pushtetit kinez për këto marrëdhënie qartë duket nga edikti të dhënë nga mbreti Yung Çeni në vitin 1731: “Në krahinat e mia të mbretërisë nga shekujt e kaluar ka numër të madh muslimanësh, që përbijnë një pjesë të popullit, kurse të cilët unë i konsideroj fëmijë të vet vetjak sikurse edhe shtetasit tjerë të mijë. Nuk bëj dallime ndërmjet tyre dhe atyre që nuk i përkasin fesë së tyre. Nga disa nëpunës të mi kam pranuar raporte të fshehta kundër muslimanëve, kurse shkaku është në atë që besimi dallon nga feja e Kinezëve të tjerë. Ata nuk flasin me gjuhën kineze dhe bartin petkat që dallojnë nga petkat e popullësisë tjetër. Akuzohen për padëgjueshmëri, mendjemadhësi, synime rebeluese. Nga unë është kërkuar të ndërmarrë hapa vendimtare. Kur i ka shqyrtuar të gjitha këto ankesa dhe akuza, kam gjetur se nuk bazohen në të vërtetën. Në realitet, besimi që muslimanët e ndjekin është besi mi të parëve të tyre. Është e saktë që gjuha e tyre nuk është gjuha e Kinezëve të tjerë, por sa shumë dialekte ka në Kinë? Sa i përket faltoreve të tyre, petkave dhe mënyrës së shkrimit që dallohen nga Kinezët tjerë - këto janë gjëra që fare nuk kanë rëndësi. Këto janë, në fakt, vetëm zakonet. Ata janë me sjellje të mirë dhe etikë sikur edhe shumë shtetas tjerë dhe nuk ka asgjë që dëfton në tendencat e tyre rebeluese. Dëshira ie është që t’u jepet liria në kryerjen e rregullave të tyre fetare, që kanë për qëllim mësimin e njerëzve përmbajtjes së moralit dhe përmbushjes së të këqiave shoqërore dhe qytetare. Ky besim i respekton themelet e pushtetit. Çka mund të kërkojmë më shumë prej tij?

Nëse muslimanët vazhdojnë të sillen si shtetasit tjerë lojalë, kujdesi im ndaj tyre do të jetë sikur edhe ndaj fëmijëve tjerë të mi. Në mesin e tyre ka pasur mjaft nëpunës civil dhe ushtarak, që kanë arritur pozita të larta. kjo është prova më e mirë që t’u adaptohen shprehive dhe zakoneve tona dhe të mësojnë se si veten ta adaptojnë rregullave të librave tona të shenjta. Në letërsi i japin provimet sikur edhe të gjithë të tjerët. I kryejnë të gjitha obligimet që ua obligon ligji. Shkurtimisht, ata janë anëtarë lojalë të familjes së madhe kineze dhe gjithnjë orvaten t’i përmbushim të gjitha detyrat e veta fetare, civile e politike. Kur gjyqtarët e shqyrtojnë kontestin qytetar, nuk shikojnë në fenë e palës kontestuese. Ekziston vetëm një ligj për të gjithë shtetasit e mi. Kush punon mirë do të shpërblehet, e kush punon keq do të ndëshkohet.”26) Tridhjetë vjet më vonë trashëgimtari i tij, imperatori Kimbung, ka treguar prova të qarta të simpetisë së vet ndaj muslimanëve kur ua ka dhënë bujarinë dy bejëve turqë, të cilët vërtet e kanë ndihmuar në zbrapsjen e kryengritjes në pjesën veriperëndimore të Imperisë dhe Kashgarit. Iu ka ndërtuar pallate në Peking. E ka ndërtuar edhe xhaminë, të cilën do ta përdorojnë bejët turqë kur të vijnë në vizitë në pallatin mbretëror dhe për robërit e luftës, të cilët nga Kashgari janë sjellë në kryeqendër. Në mesin e këtyre robërve ka qenë edhe vasha e bukur, e cila ka qenë konkubinate e favorizuar e mbretit. Flitet se mbreti nga dashuria ndaj saj e ka ndërtuar këtë xhami kundruall pallatit të tij, sikur edhe pavijonin në rreth të pallatit, në mënyrë që kjo vashë të mund t’i shikojë vendasit e vet deri sa e kryejnë namazin dhe të marrin pjesë në devotshmërisë e tyre. Kjo xhami është ndërtuar ndërmjet vitit 1763 dhe 1764 dhe ka mbishkrimet në katër gjuhë, Tekstin në gjuhën kinezishte e ka shkruar personalisht mbreti.27) Pas thyerjes së kryengritjes në Zungari, imperatori Kien Lung, në vitin 1770 i ka translokuar këtu, nga pjesët tjera të Kinës, dhjetë mijë kolonë ushtarake (të shpërngulur), që i kanë përcjellur familjet e tyre dhe njerëzit tjerë, që ta popullëzojë vendin. Transmetohet se të gjithë këto kanë kaluar në fenë e popullatës uslimane në periferi.28) 290
Nuk kemi të dhëna për atë se kalimi i këtillë masiv a ka ndodhur edhe në vendet tjera të Imperisë. Ekzistimi i numrit të madh të muslimanëve në çdo krahinë kineze29) vështirë që mund të komentohet vetë mme popullëzi nga jashtë dhe me rritjen natyrale të popullësisë me atë që numri i tyre është më i madh në ato provinca që i banojnë muslimanët të huaj.30) Është e pamundur që muslimanët e Kinës gjatë kohës së ekzistiit të tyre shumëshekullor në këtë vend dhe lirive fetare që i kanë pasur dhe mbrojtjes që e kanë gëzuar nga disa mbretër, kanë qenë pa zjarr fetar për përhapjen e islamit, që hulumtuesit bashkëkohorë i vërejnë sot te pasardhësit e tyre.31) Për këtë aktivitet direkt misionarist lidhet edhe kalimi në islam të Hebraikëve kinezë. Vendosja e tyre në këtë vend daton nga perioda e hershme. Kanë qenë në shërbiemt shtetërore dhe kanë pasur prova të gjëra, por në fund të shekullit XVII shumica e tyre kanë konvertuar në islam.32) Duhet të jetë që kjo propagandë të jetë fare epaimponuar. Në realitet, ka pasur mjaft metoda tjera publike në thirrje, që kanë nxitur dyshimin dhe mosbesimin e qeverisë, siç e dëfton këtë raporti interesant që e ka dërguar guvernatori i krahinës Kwang-se mbretit K’ien Lungut në vitin 1783. përmbajtja e tij është si vijon: “Kam nderin ta njoftoj mëdhërinë Tuaj se një aventurier, me emrin Han-Fo-Yun nga provinca Kwang-Se është arrestuar me akuzë të endacakut. Në hetime ka pranuar se ka kaluar dhjetë vjet duke i vizituar shumë krahina të mbretërisë me qëllim që të njoftohet me gjendjen e fesë. Në një çantë të tij kemi gjetur tridhjetë libra. Disa prej tyre ai vetë i ka shkruar, kurse të tjerat janë të shkruara me gjuhën që askush prej nesh nuk e kupton. Këto libra e lavdojnë mbretin perëndimor që e quajnë Muhammed, në mënyrë qesharake dhe fantastike. Kur endacakun e përmendur e munduam, në fund pranoi se qëllimi real i udhëtimit të tij ke qenë që të thërret në këtë fe të shtrembër nga këto libra. Ka pranuar se në krahinën Sheu-sin ka kaluar shumë kohë se në çdo krahinë tjetër. Personalisht i kam hulumtuar këto libra. Disa prej tyre vërtet janë shkruar me gjuhë të huaj, për ç’arsye s’i kam kuptuar. Të tjerat, që janë shkruar kinezisht, janë mjaft të këqia.

Kësaj mund t’i shtojë edhe këtë se nxisin nënçmim për shkak të tepriit në lavdim njerëzve, që këtë / lavdi nuk e meritojnë, sepse unë asnjëherë as nuk kam dëgjuar për ta. Ndoshta Han-Fo - Yun-i i përmendur është një nga kryengritësit nga Kan-Su-i. Pa dyshim, sjellja e tij është e dyshimtë, sepse ç’ka punuar ai në provincat nëpër të cilat ka kaluar gjatë dhjetë viteve të kaluara? Kam vendosur që me këtë pyetje seriozisht të preokupohem. Në ndërkohë, e lusë madhërinë tuaj që të urdhërojë ndezjen e pllakave të rradhitjes së shkronajve të cilat janë në pronësi të familjes së tij, kurse radhitësit e shkronjave që të mbyllen, njëjtë sikur edhe autorët e librave, që po ia dërgoi madhërisë suaj, e dëshirë të dijë çfarë është botëkuptimi i Juaj i gjërave.”33)

Referencat

1) Kauz al’Ummal, vol. V, fq. 202. 2) Bretschneider, (2), fq. 6. 3) Për prejardhjen e këtij emri shih: Deveria, fq. 311, Mission d’Ollone, fq. 420, sqq. 4) De Thiersant, vol. I, fq. 19-20.
296
5) D’Ollon jep vërejtjen vijuese mbi dyshimin e dijes sonë për islamin në Kinë: “Nuk dijmë asgjë për islamin në Kinë. Nuk dijmë saktë si është përhapur në imperatori as numrin e atyre që e kanë pranuar islamin, as a i ka pasur të saktë të gjitha principet. Nuk dijmë asgjë për organizimin e tij as për lidhjet e tij me botën tjetër islame” (Mission d’Ollone Shefer ka tubuar atë që Arabët dhe Persianët e kanë shkruar për kinën. “Notice sur les relations des peuples musulmane evec Les Chinois”.) 6) Chavennes, fq. 172. 7) De Thiersant, vol. I, fq. 70-71. 8) Broomhall këtë legjendë mjaft e ka shqyrtuar; Islam in China, IV, VII. 9) Në këtë mënyrë banorët e Hotanit pohojnë se islamin i pari e ka sjell në vendin tyre Xhaferi, djali i axhës së Pejgamberit (Grenard Mission Dutreuil de Rhins, bl. III, fq. 2). Fiset Cam në Kamboxh e lidhin hyrjen e vet në islam për një prej axhëve të Pejgamberit. (R. du M.M. vol. II, fq. 138). 10) De Thiersant, vol. I, fq. 153. 11) Reinond, Relation des Vayages foits par les Arobes et les Persans, dans l’Inde et a la Chine, I, fq. 13, 64 (Paris, 1845). 12) Ibid., fq. 58. 13) Se ka pasur migrime edhe të Kinezëve drejt Perëndimit, në viset e pushtuaa të islamit, ku kanë ardhur në sferën e ndikimit të tij fetar, mund të lexojmë në ditarin e një monaku kinez, i cili më 1222-1224 ka kaluar nëpër Azinë qendrore për Persi, dhe duke folur për Samerkandin, thotë: “Mjeshtrit kinezë jetojnë në çdo vend” (Bretschneider (I), vol. I, fq. 78). 14) Howarth, vol. I, fq. 161. 15) Për biografitë kineze të Sejjid Axhalit shih: R. du M.M. VIII, fq. 344, sqq, dhe XI, fq. 3 sqq; Mission d’Ollone, fq. 25, sqq. 16) Broomhall, fq. 127. 17) Mission d’Ollone, fq. 435-436. 18) Howarth, vol. I, fq. 257. 19) Marco Polo, vol. I, fq. 219, 274; vol. II, fq. 66. 20) Rashid al’Din (Yule’s Cathay, fq. 9). 21) Ibn Batutah, vol. IV, fq. 270, 283. 22) Ibid., fq. 258.
297
23) Abd al’Razzaq al’Samarqandi, Matla’al-sa’-dayn, foll. 6-61, (Blochet, fq. 219-252). 24) Zeuher, fq. 798-799 Melanges Orient-aux, fq. 65 (Publications de l’Ecole des Langues Orientales Vivantes, Ser. II, bl. 9) (Paris, 1883). 25) Schefer, fq. 29-30, Zenker, fq. 796. 26) De Thiersant, bl. I, fq. 163-164. 27) Broomhall, fq. 92 sqq, Deveria, Musulmans et Manicheens chinois (J. A. gmme. Ser. bl. X, fq. 447 sqq.). 28) De Thiersant, bl. I, fq. 163-164. 29) Broomhalli përmend në kaptinën XII të librit të vet “Islami në Kinë” se numri i përgjithshëm është pesë dhe dhjetë milionë persona, kurse d’Ollonc e zvogëlon këtë numër në katër milionë (fq. 430). 30) Thuhet se nataliteti i muslimanëve është më i madh se nataliteti i Kinezëve tjerë. Sipas regjistriit kinez, i cili është kryer sipas familjeve, është llogaritur se familja muslimane ka gjashtë anëtarë, kurse ajo e rëndomtë kineze pesë. (Bromhall, fq. 197, 203). 31) Vide infra, fq. 309-310. 32) Clark Abel, Narrative of a journey in the interior of Chine, fq. 361. (London, 1818). 33) De Thiersant, bl. II, fq. 361-363. 34) Një misionar shkruan nga Pekingu më 1721: “Bashkësia e muslimanëve gjithnjë shumë e më shumë zgjerohet” (Lettres edifiantes et curieuses bl. XIX, fq. 140). 35) J. B. du Halde, Description Geographique, historique, chronologique, politique et physique de l’Empire de la Xhine, bl. III, fq. 64 (Paris, 1735). 36) Anderson, fq. 151; Grosier, bl. IV, fq. 507. 37) Thamarat al’Funun, 17 th. Shawwal, fq. 3 (Bayral, A.H. 1311). 38) Mission d’Ollone, fq. 279, R. Du M.M. bl. IX, fq. 577-578. 39) Broomhall, fq. 226, Grosier, bl. IV, fq. 508. 40) Vasilev, fq. 15. 41) Broomhall, fq. 237. 42) Ibid., fq. 186, 228. 43) Arminias Vambery, Travelsin Central Asia, fq. 404 (London, 1864). 44) Vasil’ev, fq. 16. 45) De Thiersant, bl. II, fq. 367, 372.
298
46) De Thiersant, bl. I, fq. 247; Thamarat al’Funun, 28 th Sha’ban, fq. 3. 47) Broomhall, fq. 224. 48) Du Halde, Loc. Cit, Broomhall, fq. 282. 49) Mission d’Ollone, fq. 210, 431. 50) Broomhall, fq. 273, 282. 51) Ibid., fq. 307. 52) Ibid., fq. 231-232. 53) W. J. Smith, fq. 175, Mission d’Ollone, fq. 407 sqq. 54) Thamarat al’Funun, Loc. cit. 55) Broomhall, fq. 240. 56) The Missionary Review of the World, vol. XXV, fq. 786 (1912). 57) Mission d’Ollone, fq. 431. 58) R. du M. h. III, fq. 124 (1907). 59) Broomhall, fq. 242, 292 sqq. 60) Vasil’ev, fq. 3, 5, 14, 17. 61) Për të dhëna më të gjëra për shkaqet e kryengritjeve muslimane, shih: Mission d’Ollone, fq. 436. 62) Sayyid ‘Ali Akbar, Khitay Nameh, fq. 83. “Nëse Imperatori i Kinës e pranon islamin, është e pashmangshme që edhe shtetasit e tij ta pranojnë, sepse ata të gjithë e adhurojnë deri në atë masë sa i besojnë çka thotë. Nëse kjo dritë, që vjen nga perëndimi, është e fuqishëm, mosbesimtarët e Lindjes grupe grupe do të hyjnë në islam, pa kurrfarë kundërshtimi, sepse janë liruar nga cilido fanatizëm në pyetjet fetare.” 63) Thamarat al’Funun, 26 th (Shawwal, fq. 3 (A.H. 1311).

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:21

PËRHAPJA E ISLAMIT NË AFRIKË

Arabët në Afrikën veriore Historia e islamit në Afrikë, që përfshinë periodën prej gati trembëdhjetë shekuj dhe përfshinë dy të tretat e këtij kontinenti, me shumë fise dhe raca, paraqet vështirësi të veçantë për hulumtimet sistematike. Pothuaj është e pamundur të jepet shpjegim I njëkohësishë i rrjedhës kronologjike të përhapjes së kësaj feje në viset e ndryshme të kontinentit afrikan. Në pjesën e parë të këtij libri jemi preokupuar me lidhjet ndërmjet përhapjes së islamit dhe kishave të krishtera të Egjiptit dhe Pjesëve tjera të Afrikës veriore, Nubisë dhe Abesinisë. Në këtë kaptinë do të ndiqet përparimi i tij së pari në mesin e popullatës idhujtare të Afrikës veriore, pastaj në Sudan dhe më tej në bregun Perëndimor dhe, në fund, përgjatë bregut Lindor dhe kolonisë Kpa.1)

Islami i Berberëve

Informatat që i kemi për përhapjen e islamit në mesin e popullatës pagane të Afrikës veriore janë vetëm disa të dhëna më të vogla, që mund t’u shtohen atyre më herët të përmendura, për zhdukjen e kishës së krishterë. Berberët rreptë i janë kundërvenë ushtrisë arabe. Duket se fuqia ka pasur shumë më tepër ndikim në konvertimin e tyre në islam se sa bindja fetare. Kurëdo që u paraqitej rasti, ata kundërshtonin kundër fesë, njëjtë ashtu sikur edhe kundër udhëheqjes së pushtuesve të tyre. Historianët arabë shtojnë se njëzet herë kanë renegatur nga feja.2) Në historinë e luftës së gjatë mund të gjenden vetëm disa aluzione të varfëra mbi konversionet. Duket se kah islami nganjëherë i ka shpejrë njohja se është e padobishme t’i kundërvihesh ushtrisë arabe. Kur për herë të fundit Berberët i janë kundërvë në pushtuesve në vitin 703, udhëheqësi i tyre i tmerrshëm dhe fallxhorja El-Lahina3) ka profetizuar se fati luftarak do të kthehet kundër tyre. Ajo i ka dërguar bijtë e vet në llogarin ushtarak të komandantit musliman duke iu këshilluar që ta pranojnë islamin dhe të hyjnë në radhët e arikut. Vetë e zgjodhi vdekjen dhe luftën me bashkëqytetarët e vet në betejën e madhe, që e ka thyer forcën politike të Berberëve dhe ia nënshtroi Afrikën veriore Arabëve. Është lidhur paqë me atë që Berberët të japin 12.000 luftëtarë në përbërjen e ushtrisë arabe. Nga ata janë formuar dy ushtri. Secila prej tyre është vënë nën komandën e njerëzit prej bijëve të El-Kahinës.4) 300
Me këtë dredhi të kyqjes së Berberëve në ushtrinë e tyre komandantët arabë kanë shpresuar që me dëshirën e tyre për pre lufte do t’i përvetësojnë për fenë e vet vetjake. ushtria që ka dalur nga Afrika në vitin 711 që ta pushtojë Spanjën është përbërë prej 7000 Berberëve, nën udhëheqjen e Tarikut (edhe vet ka qenë Berber), kurse kanë qenë konvertitë të rinj në islam. Thuhet se në islam kanë kaluar nga bindja e fuqishme. Kanë qenë zgjedhur juristët (fakihët) dhe dijetarët Arabë, të cilët do t’i mësojnë dhe do t’i komentojnë fjalët e shenjta (ajetet) të Kur’anit dhe t’i mësosh për çdo gjë që kërkon feja e re.5) Musa, pushtuesi i madh i Afrikës, ka treguar zjarrin e vet fetar ndaj përparimit të islamit. Ka caktuar shumë të madhe të parave, që ia ka dhënë halifi Abdulmeliku, që t’i blejë robërit e këtillë nëse obligohen dhe dëftohen se do të bëhen bijë lojolë të islamit. “Pas çdo fitoreje gjithnjë nj ënumër i caktuar robërish do të ishte në shitje. Ai ka bërë traditë të blejë të gjithë ata për të cilët ka menduar se kanë dëshirë ta pranojnë islamin, sikur edhe ata që kanë qenë me prejardhje fisnike, e përveç tyre edhe ata që janë dukur të fuqishë dhe aktivë. Atyre ai së pari u ka propozuar ta pranojnë islamin. Nëse, pas kristalizimit të pikëpajes së tyre dhe përgatitjes që ta pranojnë të vërtetën e lartësuar, ata do të konvertoheshin në fenë më të mirë dhe nëse konvertimi i tyre do të ishte i sinqertë, i ka vënë në sprovë sipas aftësive të tyre. Në rast se kanë treguar gatishmëri dhe talent të mirë, menjëherë i ka liruar dhe u ka dhënë komanda të larta në ushtrinë e tij. I ka përparuar sipas meritave. Nëse do të ndodhte e kundërta, d.m.th. nëse nuk do tregonin prirje për punët e veta, do të ktheheshin në llogarin e përbashkët të robërve, që i ka takuar ushtrisë. Këtu, sipas zakonit të përgjithshëm tek ata, do të çliroheshin dhe me rrahje do ta nxjerrnin atë që është e keqe tek ata.6) Sa ka qenë kovnersioni i Berberëve sipërfaqësor mund të gjykohet nga ky rast. kur Omer b. Abdulazizi i devotshëm në vitin 100/718 e ka emëruar Ismail b. Abdullahun guvernator të Afrikës veriore, me të i ka shkruar dhjetë dijetarë islamë t’i mësojnë muslimanët Berberë me rregullat e fesë së tyre. Deri atëherë ata nuk kanë ditur që feja e tyre e re e ndalon përdorimin e verës.
301
Thuhet se guvernatori i ri ka treguar entuziazëm të madh që t’i përvetësojë Berberët për islam. Por nuk është i saktë mendimi që angazhimi i tij është i kurorëzuar me sukses të atillë që nuk ka mbetur asnjë Berber që nuk ka pranuar islamin. Pa dyshim konvertimi i Berberëve ka qenë punë e disa shekujve. Madje edhe deri në ditët e sotshme ata kanë ruajtur shumë prej bindjeve të veta primitive që janë në kundërshti me sheriatin e mirëfilltë.8) Islami në mesin e tyre nuk është përforcuar deri sa nuk u bë lëvizje nacionale dhe ka qenë i lidhur me konstituimin e pushtetit të dinastive vendëse, nën sundimin e të cilit shumë Berberë kanë hyrë në rrethin e islamit. Para kësaj pranimin e kësaj feje e kanë konsideruar humbje të pavarësisë politike. Nuk është këtu vendi që të flitet për ndryshimet e ndryshme politike. Ajo që meriton përmendjen në historinë e misionaritetit islam është paraqitja e Muralitëve (Almoravitëve), që mmeriton kujdesin e veçantë si lëvizje e madhe nacionale që i ka tërhequr fiset berbere në përbërje të shoqërisë islame (ebumma). Kah fillimi i shekullit XI Jahja b. Ibrahimi, udhëheqësi i Sanhoxhëve, një fisi berber sakaras, në kthimin e vet nga haxhi nga Mekkejam ka gjurmuar në qendrat fetare të Afrikës veriore për mësuesin e ditur e të devotshëm, që do të niset me të si misionar i islamit në mesin e bashkëfistarëve të tij të padishë dhe me terrin e padijes të mbështjellur. Në fillim ka konsideruar se është vështirë të gjendet njeriu që dëshiron ta lëshojë vetminë e et prej shkencëtari dhe t’i kundërvehet rreziqeve të Sahares. Në fund e takoi Abdullah b. Jasinin, personalitetin e aftë, mjaft të guximshëm që ta pranojë këtë detyrë të rëndë. Ka qenë i devotshëm dhe asketik, i ditur në fe, në të drejtën e sheri’atit dhe dituritë tjera. Nëse kthehemi në shekullin IX, do të shohim se thirrësit në isla kanë gjetur rrugën e vet ndër Berberët e Saharës, dhe në mesin e tyre kanë konstituar fenë e Pejgamberit, por atje ka hasur në pranim të dobët. Abdullah b. Jasini ka parë se edhe ata që e kanë pranuar islamin mjaft e kanë mos përfillur kryerjen e ritualeve të veta fetare dhe u janë dorëzuar të këqiave të llojllojshme të rrezikshme.
302
Ai me zell i është dorëzuar punës së mundimshme që t’i mësojë gjërat e fesë së tyre. Por, fuqia me të cilën i ka çmmësuar nga të këqiat e tyre dhe përpjekje që me ndihmën e saj t’ua përmirësojë mirësjelljen, i ka tëhuajësuar simpatizerët prej tij. Kjo, kryesisht, e ka nxitur në abstenimin nga detyra e vet, lëshimi i këtij populli kryefortë dhe në vendiin që forcat e veta t’ia përkushtojë konvertimit në Sudan. Pasi që është motivuar që mos ta lëshojë punën, që më herët e ka ndërmarrë, qe strehuar me simpatizerët që thirrja e tij i ka tubuar rreth tij në një ujdhesë të lumit Senegal. Këtu kanë ndërtuar ribotim (teqeu) dhe i janë përkushtuar ibadetit të përhershëm. Ata Berberë që kanë qenë diç më të dhënur kah devotshmëria, përsiatje për turpin, që ua kanë larguar mësuesin e devotshëm nga midisi ityre, i ka shtyrë në pendim. Kanë ardhur të përunjtur në ujdhesën e tij duke kërkuar prej tij falje dhe marrjen e instruksioneve në të vërtetat e sigurta fetare. Në këtë mënyrë, nga dita në ditë, rreth tij janë tubuar dhe është rritur grumbulli i ithtarëve, veçan nga Lamutoni, degës së fisit të Sanhaxhës. Numri iu është rritur dhe ka arritur rreth njëmijë persona. Pas kësaj Abdullah b. Jasini ka parë se ka ardhur koha për dalje në hapësirë për veprim. Ka kërkuar nga ithtarët e vet që ta shprehin falënderimin e vet All-llahut në këtë shpallje me të cilën i ka shpërngulur, e kjo është që njohjen për të t’ua përcjellin të tjerëve: “Shkoni te bashkëfistarët tuaj dhe mësoni ata me Ligjin e Zotit dhe frikësojini me denimin e Tij. Nëse pendohen dhe i kthehen të Vërtetës, lëni në qetësi. Nëse refuzojnë dhe nëse vazhdojnë në mashtrimin e vet, do ta thërrasim ndihmën e Zotit kundër tyre dhe do të luftojmë me ta deri sa Zoti nuk gjykon ndër ne.” Pas kësaj çdo njeri ka shkuar në fisin dhe gjininë e vet dhe i ka këshilluar që të pendohen dhe sinqerisht të besojnë, por nuk patën sukses në këtë. Po ashtu pa sukses kanë qenë edhe orvatjet e vet Abdullah b. Jasinit. E lëshoi ribatin me shpresë se tash do t’i gjejë udhëheqësit berberë shumë më të disponuar që ta dëgjojnë thirrjen e tij. Kah fundi i vitit 1042 u vendos në krye të ithtarëve të vet, të cilët i ka quajtur El-Murabitun (Almoravidët) - eri është marrë nga rrënja e njëjtë sikur ribati,9) d.m.th. vetëmia (manastiri) në ujdhesën e tij në
303
Senegal - dhe i ka sulmuar fiset fqinje dhe i ka detyruar ta pranojnë islamin. Duket se sukseset që i ka pasur në ekspedicionet e vet ushtarake kundër fiseve në Saharë kanë qenë argumentet më të fuqishme nga i gjithë mësimi i tij sepse së shpejti vullnetarisht kanë ardhur që ta pranojnë fenë që siguron sukseset aq të shkëlqyeshme të ushtrisë së ithtarëve të vet. Abdullah b. Jasini ka vdekur në vitin 1059, por lëvizja që e ka filluar ka jetuar pas tij. Shumë fise pagane berbere kanë ardhur ta forcojnë numrin e vendasve të vet muslimanë. Islamin e kanë pranuar si gjë për të cilën kanë luftuar. Si vërshim kanë dalur nga Sahara në Afrikën veriore, që më vonë të bëhen zotëri të Spanjes.10) Ka mundësi që lëvizja tjetër e madhe nacionale që është krijuar ndër fiset berbere, me fjalë tjera shfaqja e Mevehidit (Almohadit) në fillim të shekullit XII ia ka afruar shoqërisë muslimane disa fise që deri atëherë kanë qenë larg nga islami. Themeluesi i saj Ibn Tumarti e ka bërë popullarizuese mësimit fetar të tevhidit (Njësisë së Zotit) të kësaj bashkësie me punimet në gjuhën berbere. Në to në mënyrën e vet i ka komentuar themelet e mesimit islam. Në këtë ka shkuar edhe më tej duke i dhënë shpirtit nacional berber privilegj të veçantë duke urdhëruar që edhe ezani të jetë në gjuhën e tyre vetjake.11) Përveç kësaj, disa fise berbere kanë mbetur pagane deri në fund të shekullit XV,12) por tendencë e përgjithshme ka qenë kyqja natyrore i këtyre të voglave në bashkësitë e mëdha. Shekulli i XVI ka qenë dëshmitar i krijimit të një lëvizjeje aktive dhe përhapjes së fesë në magreb. Ka qenë i trasuar me reaksionin të nxitur me suskeset e forcave të krishtera në Spanjë dhe Afrikën veriore. Kjo lëvizje ka dhënë impuls të fuqishëm minstitucionit të “murabitëve”.13) Një numër i madh i tyre ka dalur nga ribaetet (manastiret) e veta ë jug të Marokos që të zhvillojnë fushatë të udhëzimit të qetë në fe nëpër tërë Magrebin duke e ringjallur fenë e muslimanëve të pakujdesshëm dhe duke i kthyer në islam fiqinjët e vet paganë.14) 304
Në këtë lëvizje në përhapjen e mësimit të islamit kanë marrë pjesë edhe muslimanët e persekutuar nga Spanja, në çka është dhënë shenjë më herët (fq. 127). Kanë ardhur ta ndihmojnë Eshrafimin ose pasardhësit e Idris b. Abdullahut, që kanë ikur në Maroko para mllefit të Harun err-Rreshidit.15) Nga Sahara shkenca islame së pari është përhapur në mesin e zezakëve të Sudanit. Historia më e hershme e kësaj lëvizjeje është e mbështjellur me paqartësi. Duket pak e dyshimtë se Berberët kanë qenë ata që të parët e kanë futur islamin në vendet që i ujisin lumenjt Senegal dhe Niger, ku kanë ardhur në lidhje me mbretërit paganë, prej të cilave psh. Gana dhe Songhaj janë mjaft të vjetra.16) Dy fise berbere Lamtuna dhe Xhadala, që i përkasin familjes së Sanhaxhëve, veçan janë dalluar me zjarrin e tyre fetar në punën në kthimin e njerëzve në islam.17) Me ndërjetësimin e tyre Murabitët (Almoravidët) kanë ndikuar në fiset pagane të Sudanit. Sundimi i Jusuf b. Tashafinit, themeluesit të Marokos (1062) dhe sunduesit (emirit) të dytë të dinastisë murabite, ka qenë përplotë hyrje në islam. Shumë zezakë që kanë qenë nën sundimin e tyre kanë ardhur që ta njoftojnë mësimin e Muhammedit.18) Në vitin 1076, Berberët, që një kohë e kanë përhapur islamin në mbretësinë e Ganës, e kanë larguar dinastinë sunduese. Supozohet se kjo është dinastia tulbe dhe kjo mbretëri është bërë plotësisht muslimane. Në fillim të shekullit XII e ka humbur pavarësinë, sepse e kanë okupuar Mandingët.19) Sa i përket hyrjes së islamit në mbretërinë Sanghaj, për të cilën thuhet se ka ekzistuar herët, rreth vitit 700, e kemi të shënuar se sunduesi i parë islam është quajtur Za-kassi, mbreti i pesëmbëdhjetë i dinastisë Za. Kalimi i tij në islam vëhet në vitin 400/1009 - 1010. Në gjuhën sanghaje ai është quajtur Muslim-dam, që dëfton se islamin e ka pranuar nga vullneti i vet i lirë, e jo me presion, por nuk ka kurrfarë gjurme për ndikimet nën të cilët e ka pranuar islamin.20)

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:29

Islami në Sudanin perëndimor

Në po atë shekull në Nigerin e epërm qenë themeluar dy qytete të cilët kanë pasur fatin, në shekujt vijues, të kenë ndikim të fuqishë në zhvillimin e islamit në Sudanin perëndimor. Xhine21) është themeluar në vitin 435/1043-104422) dhe i është destinuar të bëhet qendër e rëndësishme tregtare. Kurse tjetri është Tinbuktu, qendra e rëndësishme e tregtisë me karavane nga veriu. Është themeluar diku rreth vitit 110 e.r. Kunburu, mbreti i Xhines, u bë musliman kah fundi i shekullit VI Hixhrij (rreth vitit 1200 e.r.), kurse shembullin e tyre e kanë ndjekur edhe banorët tjerë të qytetit. Kur ka vendosur ta pranojë islamin, Kunburu ka thënë që të tubohet tërë ulemaja e mbretërisë së tij. Numri i tyre ishte 4200 ulema (sado që ky numër ka qenë i tepruar, tregimi na tregon në atë se islami tashmë ka bërë përpari mtë rëndësishëm në vendin me të cilën ka sunduar. Në praninë e tyre botërisht ka deklaruar se është musliman dhe ka kërkuar nga ulemaja ta lutin Zotin për prosperitetin e qytetit të tij. Pas kësaj e ka rrënuar pallatin e vet dhe ka ndërtuar xhaminë e madhe23) dhe vendin e tij.24) Përveç kësaj, Tinbuktu ka qenë qytet musliman prej fillimit, kurrë nuk e ka përdhosur adhurimi i statujave, as që cilido njeri ka bërë sexhde (përulje) kujtdo qoftë tjetër pos All-llahut të Madhëruar.”25) Disa vjet pas kësaj është bërë vend influencues i mësimit islam dhe devotshmërisë. Në nuër të madh në të kanë arritur studentët dhe ulemaja, të motivuar me trimërimin dhe mbrojtjen që aty e kanë gjetur. Ibn Batuta, që i ka ecur këto vise kah mmesi i shekullit XIV, i ka lavduar zezakët për entuziazmin e tyre në kryerjen e obligimeve fetare dhe në studimin e Kur’anit. Ai na flet që nëse dikush nuk vjen më herët në xhuma në xhami, e ka të pamundur ta gjejë vendin për shkak të tollovisë së madhe.26) Në kohën e tij shteti më i fuqishëm i Sudanit perëndimor ka qenë Melle ose Malli, që e ka ngritur autoritetin e vet një shekull para kësaj, pas pushtimit të Ganes nga Mandingët, njërin nga popujt më të përparuar të Afrikës. Leo Afrikani27) (Africanus) i quan zezakët me të civilizuar, më mendjemprehtë dhe më të çuar. Udhëtarët modernë lavdojnë prodhimin, shkathtësinë dhe respektin e tyre.28)

Mandingët kanë qenë misionarët më aktivë të islamit që e kanë përhapur në mesin e popujve fqinjë.29) Sipas Kano-kronikës, Mandingët e kanë njohur popullin e Hansit me islamin. Koha e këtij njoftimi nuk është e njohur,30) siç është këtu rasti edhe me shumicën e datave të lidhur për historinë e shtetit të Hansëve, sepse Tulbët, që i kanë nënshtruar në filli të shekullit XIX, i kanë shkatërruar shumicën e shkresave të tyre historike. Rëndësia e pranimit të islamit të Hansëve nuk mund të stërmadhohet. Ato janë popull punëtor e inteligjent. Shkathtësia e tyre e madhe në tregti iu ka sjell ndikim të madh në mesin e popujve të ndryshë mme të cilin kanë ardhur në lidhje. Gjuha e tyre është bërë gjuhë e tregtisë të Sudanit perëndimor. Dhe kudo që kanë shkuar tregtarët e Hansit - e kanë qenë të pranishëm prej bregut të Ginisë (Guinesë) deri në Kairo - ata kanë bartur edhe fenë islame. Të dhënat për aktivitetin e tyre misionarist do të gjenden në faqet vijuese. Por, për pranimin e tyre të islamit, sikur edhe shtatë shtetet dhe krahinat tjera të Hansëve që i përkasin,31) të dhënat historike pothuaj se nuk ekzistojnë.32) Duhet se një prej misionarëve të dërguar në Kano dhe Katsen ka qenë mësues i ditur e i devotshëm nga Tilmisani. Ka qenë ky Muhammed b. Abdulkerim b. Muhammed el-Maxhili. Ka përparuar rreth vitit 1500.33) Ka pasur mundësi që Hansët kanë qenë nën ndikimin e hovit të madh të ndikimit islam që ka ardhur nga ana jugore e Egjiptit në shekullin XII,34) Tregtarët e Kardafanit dhe përgjithësisht të Sudanit lindor krenohen që ata rrjedhin nga Arabët që kanë shkuar atje pas rënies së hilafetit fatimit në vitin 1171. Ka mundësi që ka pasur ndiki mmë të hershëm muslimanë që në Afrikën qendrore ka ardhur nga verilindja. Nga Egjipti islami është zgjeruar në Kanem, mbretërinë në veri dhe verilindje të liqenit të çadit. Një kohë të shkurtër pasi që popullësia ka pranuar islamin, është bërë shtet me rëndësi të madhe dhe sundimin e vet e ka shtrirë në fiset e Sudanit lindor deri në kufinjt e Egjiptit dhe Nubisë.

Thuhet se mbreti i parë muslimanë i Kanemit ka sunduar diku kah fundi i shekullit XI ose në gjysmën e parë të shekullit XII.35) Detajet që i posedojmë për përhapjen e islamit prej verilindjes janë shumë më të rrallë nga ata që i kemi përmendur më herët për historinë e shteteve të Sudanit perëndimor. Vetë datat e konvertimit të sunduesve dhe vendosies së dinastive muslimane mjaft pak na flasin, por një fakt qartë na tregon nga këto të dhëna të varfëra historike: ngadalësia e madhe në procesin e përhapjes së islamit në këtë territor. Ekzistimi i grupacioneve të mëdha pagane në qendër të territoreve, që me shekuj kanë qenë nën sundimin musliman, tregon se ndikimi i islamit gajtë ka mbetur i kufizuar në qytete dhe vetë shkallërisht ka gjetur rrugën në mesin e popullata pagane. Në realitet, ndikimi islam nuk ka hasur në rezistencën aq të rreptë siç e kanë bërë paganët e Bambares (e kanë banuar Senegalin e epërm dhe Nigerin e epërm) ndonëse disa shekuj kanë qenë të rrethuar me popullatën muslimane. I pasuksesshëm ka qenë tentimi i konvertimit të Bambarëve në islam prej Murabitit Umar Kabit, në filli mtë shekullit XII. Ky njeri ka themeluar vëllazëri të re fetare, që ka pasur lidhje me kadiritët. Kur nuk arriti t’i tërheq bashkëbesimtarët e vet në të, kujdesin e vet e kthei kah paganët e Bambarës. Ka tentuar t’i kthejë në islam dhe t’i kyq në radhën e vet. Duket se ka qenë në rrugë të suskesit sepse para kësaj ka kthyer në islam fshatin pagan në krahinën Sansanding. Kur drejtuesi i kësaj krahine e përzuri këtë misionar jashtë kufijëve të krahinës së vet, iu ka urdhëruar konvertitëve të ri që të kthehen në besimin e vet të vjetër religjioz.36) Kurëdo që martesa reciproke ndërmejt këtyre popujve dhe të tjerëve, siç janë Arabët dhe Berberët, ka qenë e vëllimshme, procesi i përzierjes është zhvilluar normalisht. Me këtë është lidhur aktiviteti misionarist i popullit Fulani (Fulbe), Hans dhe Mandingo, që janë shquar me entuziazë mtë flaktë në rrugën e fesë së vet. Rritja e popullatës muslimane do të ishte shumë më e madhe sikur mos të kishte luftëra vëllavrasëse, që kanë shkaktuar që një shtet musliman ta shkatërrojë tjetrin. Populli i Mallit (Malit) është ngritur në gërmadhat e Ganes në shekullin XIII që të shkelen, në fillim të shekullit XVI, nga Songhajët,
kurse këta janë shkretëruar nga Morët (Arabët) vetëm një shekull më vonë. Pasi këto shtete muslimane kanë rënë në masakrat e tmerrshëm, karakteristike për luftën në Sudan, fetishizmi e ka kthyer autoritetin e vet, që e patë humbur. Sikur ka qenë gjendja në botën e krishterë, po ashtu ka ndodhur edhe me botën islame. Ka pasur perioda kur forca e zjarrit misionarist ka rënë. Muslimanët në disa pjesë të Sudanit janë kënaqur me atë që ta lënë paganizmin që t’i rrethojë, dhe se nuk i intereson çfarëdo pune në përhapjen e islamit. Në shekullin e XIV Tunxhar - Arabët janë shpërngulur nga Tunisi drejt jugut. Kanë kaluar nëpër Born dhe Nagjai drejt Darfurit, kurse të tjerët më vonë kanë arritur nga lindja.37) Njëri prej tyre, me emrin Ahmed, qe pranuar dashamirësisht nga mbreti idhujtar i Darfurit. Ka pasur konsideratë ndaj tij dhe e ka emëruar mbikqyrës të punëve të shtëpisë së tij dhe me të është konsulltuar në të gjitha rastet. Përvoja e tij me metodat më të larta civilizuese të udhëheqjes i ka mundësuar që të fusë reforma të numërta në punët ekonomike të shtëpisë së mbretit dhe aparatit shtetëror. Thuhet se ai me udhëheqje të urtë i ka sjellur në dëgjueshmëri udhëheqësit e panënshtruar. Me ndarjen e tokës banorëve të varfër ia doli në krye grabitjeve dhe problemeve të përhershme të brendshme. Me këtë në vend ka futur ndjenjën e sigurisë dhe kënaqësisë, që më herët ka qenë e panjohur. Mbreti nuk ka pasur pasardhës mashkull. E ka martuar vajzën e vet për Ahmedin dhe e ka caktuar për trashëgimtar të vetin. Zgjedhja qe përshëndetur prej popullit. Dinastia muslimane, që në këtë mënyrë është vënë ka vazhduar të sundojë deri në këtë shekull. ndikimi civilizues, që e ka kryer ky udhëheqës dhe pasardhësit e tij, pa dyshim është përcjellur edhe me punën e caktuar në përhapjen e besimit. Duket se këta Arabë të shpërngulur shumë pak kanë punuar në përhapjen e fesë së vet në mesin e fqinjve paganë. Darfuri përfundimisht u bë me angazhimin musliman njeri prej sunduesve të tij që quhej Sulejman, kurse i cili ka filluar të sundojë në vitin 1596.38) Deri në shekullin XVI islami nuk është përfarcuar në mbretëritë tjera që qëndrojnë ndërmejt Kardofanit dhe liqenit të Çadit, siç janë Wadai dhe Baghirmi. Mbreti i parë musliman Baghirmi ka qenë sulltan Abdullahu, që ka sunduar prej vitit 1568 deri 1608, por qendra kryesore e ndikimit
musliman në këtë kohë ka qenë mbretëria Vaxhi. E ka themeluar Abdukerimi rreth vitit 1612. Nuk ka mbaruar as pjesa e fundit e shekullit XVIII, kurse shumica e popullit Baghirmit ka kaluar në islam.39) Historia e misionit musliman në Afrikë gjatë kohës së shekullit XVIII dhe XVIII. është shumë sipërfaqësore dhe krejtësisht e parëndësishme kur krahasohet me rilindjen e madhe të aktivitetit misionarist në shekullin e tanishëm. Ka pasur nevojë për motivacion të fuqishëm që ta zgjojë energjinë e përgjumur të muslimanëve afrikanë, gjendja e të cilit, gjatë shekullit XVIII, është dukur pothuaj si gjendje e indiferentitetit fetar. Zgjimi i tyre shpirtëror duhet t’i fëlenderohet ndikimit të reformacionit vehabit, në fund të shekullit XVIII. Së këndejmi që në kohën bashkëkohore takohemi me rafortet mbi përhapjen e mësimit fetar në mesin e zezakeve, që nuk janë krejtësisht refuzues dhe të dobët sikur ata që pikërisht e kemi cekur. Ata na prezentojnë mjaft detaje për paraqitjen dhe përparimin e disa ndërmarrjeve të rëndësishme misionariste. Rreth fundit të shekullit XVIII një njri interesant, shejh Osman Danfadio,40) u paraqit në mesin e Fulanëve (Fulbe)41) si reformator fetar dhe misionar luftarak. Nga Sudani shkoi në Mekke që ta kryej haxhin. Nga aty u kthye plot zjarr e entuziazëm për reformë dhe thirrje në islam. Ka rënë nën ndikimin e mësimit vehabit që, në kohën e vizitës së tij Mekkes, është rritur dhe forcuar. Ka gjykuar faljen (lutjen) për shpirtin e të vdekurit dhe nderimin e evlijave të vdekur. Ka gjykuar edhe teprimin në lavdimin e vetë Muhammedit. Njëkohësisht i ka atakuar edhe dy turpe të Sudanit, dehja dhe jomorali. Deri në atë kohë Fulbët (Fulanët) janë përbërë nga disa gjini të vogla të shpërndara, që kanë jetuar me jetë blegtori. Ata herët e kanë pranuar islamin. Deri në atë kohë kanë qenë të kënaqur me themelimin e kolonive blegtare dhe bujqësore në pjesët e ndryshme të Sudanit. Sipas lajmeve që i kemi për ta, në filli mtë shekullit XVIII janë prezentuar si popull i qetë e punëtorë. Nje udhëtar42) që e ka vizituar vendbanimin e tyre në lumin gambia në vitin 1731 flet për ta: “Në çdo shtet dhe vend, në çdo prej brigjeve të lumit, ka popull më ngjyrë të mbyllur. Quhen Fulzi (Pholeys, d.m.th. Fulbët-Fulanët). U gjasojnë Arabëve, gjuhën e të cilëve e flasin shumica, sepse e mësojnë në shkollat e veta, kurse mësojnë edhe Kur’an, që është ligji i tyre, në gjuhën arabe. Ata, përgjithësisht, janë më të ditur në arabishte se Evropianët në latinishte, për ç’arsye shumica mund ta flasin. Ata kanë edhe gjuhën e thjeshtë që e quajnë fuli (fulani). Jetojnë në fise dhe gjiri. Ndërtojnë qytete, e nuk i nënshtrohen asnjë mbreti në vend, ndonëse jetojnë në territorët e tyre. Nëse ndonjë popull iu bënë keq, ata i rrënojnë qytetet e veta dhe shkojnë te populli tjetër. Kanë eprorët e vet që drejtojnë aq maturisht që çdo punë e qeverisë duket si akt i popullit me tepër se sa akt i një njeriu. Ky lloj i qeverisjes paraqet drejtim të lehtë, sepse populli është i mirë dhe me karakter të qetë, kurse mirë janë të udhëzuar ç’është e vërteta dhe e drejta. Ashtu ai që bënë keq gjykohet nga të gjithë. Ata janë mjaft punëtorë dhe kursimtarë. Mbjellin drithë dhe pambukë më shumë se që shpenzojnë. I shesin me çmime të matura. Ata janë ashtu të respektuar për shkak të mikëpritjes së tyre sa që vendasit e vlerësojnë si bekim ta keshë në fqinjësi të vet qytetin fulani. Gjatë kësaj, sjellja e tyre u ka sjellur reputacion të tillë se u bë e turpshme që dikush të silelt keq me ta. ndonëse njerëzia e tyre shtrihet në të gjithë njerëzit, ata janë dyfish më të sjellshëm ndaj popullit të vet. Nëse mësojnë që dikush nga bashkësia e tyre u bë rob, të gjithë fuulanet bashkohen që ta çlirojnë. Pasi kanë mjaft ushqim, kurrë nuk lejojnë që dikush prej tyre të jetë në skamje, por i mbajnë pleqtë, të verbëtit dhe të gjymtit barabartë sikur edhe të tjerët. Rrallë janë të zemëruar. Kurrë nuk kam dëgjaur që njëri tjetrin e shanë. Kjo maturi nuk buron nga dëshira për guxim, sepse janë të guximshëm sikur edhe çdo popull në Afrikë. Janë mjaft të shkathtë në përdorimin e armëve të veta, që përbëhet prej shtizës, jataganvëe (thikave) të shkurtër, harkut, shigjetës, e madje nganjëherë i përdorin edhe pushkët. Ata janë muslimanë striktë. Rrallë që dikush prej tyre pinë raki ose çkado qoftë më të fortë se uji.” Danfadio i ka bashkuar në një organizatë të fuqishme këto bashkësi të ndara nëpër krahinat e vogla të Hansit.

Kryengritja e parë ka ndodhur rreth vitit 1802, ende në mbretërinë pagane Gober, që pushtetin e vet e ka shtyrë deri në veriun skajor të vendeve të Hansit. Mbreti i Goberit ka tentuar ta zbrapsë fuqinë në rritje të Fulbëve (Fulanëve) në vendin e vet, që ku shkaktuar që Danfadio të ngre kryengritje. Së shpejti u gjend në krye të ushtrisë së fuqishme që nuk i ka atakuar vetëm fiset pagane dhe ua ka imponuar fenë e Pejgamberit, por edhe krahinat islame të hansëve. Kanë rënë një nga një edhe ato krahina, deri sa të gjitha vendet Hanse nuk u gjendën nën drejtimin e Danfadiut para vdekjes së tij në vitin 1816. Varri i tij në Sokat ende është objekt i nderimit të vizitorëve të shumtë. Mbretërinë e ka ndarë ndërmjet dy djemve të vet. Ata po ashtu i kanë zgjeruar kufijt e pushtetit-fulba. Qyteti i Adamamëve, që është themeluar në vitin 1837 në gërmadhat e disa mbretërive pagane, paraqet kufirin e pushtimeve të tyre drejt juglindjes. Qyteti Ilorin në krahinën Joruba, i themeluar gjatë jetës së Danfadios, është kufiri jugperëndimor i Pull-imperatorisë. Me fat relativ fuqia e pushtetit ka mbetur në duart e Fulbëve (Fulanëve) gjatë shekullit XIX. Janë treguar propagandues të rreptë e fanatikë të islait deri në rivendosjen e pushtetit britanik në Nigjeri në vitin 1900. Aplikimi i ligjit dhe rendit në Nigjerinë jugore ka ndihmuar thirrjen në islam siç ka qenë rasti në pjesët tjera të Afrikës, që kanë ardhur nën sundimin e Evropianëve. Muslimanët e Hansit, prej të cilëve disa i kanë takuar tarikatit (rendit) tixhanik, kanë mundur që të lëvizin lirisht nëpër tokë dhe të depërtojnë në mesin e fiseve pagane, të cilat, deri në atë kohë, në mënyrë fanatike dhe fuqishëm kanë penguar çfarëdo ndikimi musliman në mesin e tyre. Thuhet se islami mjaft shpejtë është përhapur në vendet e Jorubit. Ekziston legjenda për tentimin e pasuksesshëm të një misionari musliman në shekullin XI ose XII. Ky njeri ka qenë prej Hansëve. Ka arritur në Ifa, kryeqendrën fetare të vendit pagan Joruba. Ka filluar ta tubojë popullin dhe t’ua mësojë pjesët nga Kur’ani. Nuk e ka folur rrjedhshë gjuhën joruba. Me akcentin e huaj u ka përsëritur dëgjuesve të vet: “Ejani ta adhurojmë Allahun. Ai i ka krijuar malet dhe fushat. Ai ka krijuar çdo gjë, e edhe neve”.
312
Këtë e ka bërë kohë pas kohe por nuk arriti ta kthejë në islam së paku një njeri. Vdiq pas disa muajve pas ardhjes në Ifa. Pas vdekjes së tij ia kanë gjetur në dhomë Kur’anin të varur përgozhdë në mur. Kanë filluar ta adhurojnë si fetish.43) Deri sa lajmëtarët e parë të kësaj feje janë zbrapsur bashkëfetarët e tyre bashkëkohor arrijnë suksese të shkëlqyeshme. Në periodën e anarkisë, para okupiit britanik, shumica e muslimanëve i ka banuar qytetet e mmëdha me mur të rrethuar. Por, në gjendjen e re të sigurisë, ata mund të banojnë edhe në fshatrat në afërsi të punëve të veta bujqësore. Kështu ndikimi islam filloi të përhapet shpejtë në këto vise. Sikur , është dëftuar se ekzistii i muslimanëve në ushtrinë vendëse ndihma përhapjen e fesë së tyre. Ushtarët paganë më së shpeshti e kanë pranuar islamin në mënyrë që t’i shmangen nënçmimit të botës dhe t’i sigurojnë vetes respekt.44) Lëvizja krejtësisht e re misionariste mund të vërehet edhe në krahinën Igjeb, në jug të Nigjerisë. Në këtë pjesë të vendit islami ka hyrë tek në vitin 1893 dhe tashmë në vitin 1908 në një qytet ka pasur njëzet, kurse në tjetrin dymbëdhjetë xhamia.43) Përhapja e shpejtë e islamit mund të vërehet veçan përgajtë bregut të lumit Niger në Nigjerinë jugore. Një misionar i krishterë njofton: “Kur i kam lëshuar këto vise, ka pasur vetëm disa muslimanë nën qytetin Ide,46) por tash janë kudo pos Abo-s së poshtëm. Sipas shpejtësisë bashkëkohore të përhapjes së islamit, mezi se do të ketë fsaht pagan në brigjet e lumit deri në vitin 1910.”47)

Muhammed Osman el-Mirgini

Kështu, në këtë pjesë të Afrikës, ka qenë aktiviteti i madh misionarist në thirrjen në islam prej njerëzve që nuk janë qetësuar deri sa nuk e arrijnë qëllimin e vet: konvertimin e paganëve. Të këtillë kanë qenë shumë prej atyre që i kanë ndjekur principet fetare islame, që e kanë formuar ardhmërinë e shkëlqyeshme të jetës fetare të Afrikës veriore. Përpjekjet e tyre kanë rezultuar me rezultate të mëdha gjatë shekullit XIX. Pa dyshim, shumë punë të tyre nuk janë evidentuar, por ende kemi lajme për disa lëvizje që këta misionarë i kanë filluar.

Nje prej më të hershmëve është ai që lidhet për Si Ahmed b. Idrisin48) që ka gëzuar autoritet të madh si mësues fetar në Mekke prej vitit 1797 deri 1833. Ka qenë udhëheqës shpirtëror i Hadaritëve. Para vdekjes në vitin 1835 e dërgoi një ithtar të vetin, që është quajtur Muhammed Osman el-Emir Gani, për rrugë në Afrikë për shkak tëpërhapjes së islamit. E kaloi detin e Kuq deri në Kosajr, prej kah nëpër brendësi arriti deri në Nil. Këtu në mesin e popullatës muslimane e redukoi angazhiin e et kryesisht në përvetësimin e anëtarësisë për rendin që i ka takuar. Në këtë udhëtim, në rrjedhën e epërme të lumit, nuk ka pasur sukses më të madh deri në Asuanë. Prej Asuanit deri në Dongolë udhëtimin e ka pasur me plotë sukses. Nubijët kanë nxitur të hyjnë në rendin e tij. Pompa mbretërore me të cilën është rrethuar i bënte në këtë botë përshtypje të thellë. Njëkohësisht, zëri për kerametet (çuditë) e tij i ka tërhequr këtij mjaft ithtarë. Në Dongolë Muhammed Osmani e lëshoi luginën e Nilit dhe shkoi për Kardafan, ku mbeti gjatë kohë. Këtu filloi me punën misionariste në mesin e pabesimtarëve. Shumë fise të këtij vendi rreth Sennarit kanë qenë pagane. Thirrja në fenë e Muhammed Osmanit në mesin e tyre ka pasur sukses të plotë. Që ndikimin e vet në mesin e tyre ta bëjë të përhershë, ai u martua me disa gra të tyre. Pasardhësit e tij prej tyre, pas vdekjes së tij në vitin 1893, kanë vazhduar me aktivitetin e rendit që ai e ka themeluar, kurse i cili më vonë është quajtur sipas emrit të tij: el-mirganije.49) Disa vjet para udhëtimit misionarist të uhammed Osmanit, ushtria e Muhammed Aliut, themeluesit të dinastisë aktuale sunduese të Egjiptit, pa të filluar me shtrirjen e pushtimeve të veta në Sudanin lindor. Misionarët e disa rendeve fetare në Egjipt kanë qenë përmbajtur nga qeveria egjiptiane, me shpresë që përpjekjet e tyre do ti ndihmojnë qetësimit të vendit. Kanë vazhduar me përhapjen e misionit në territorët e pushtuara rishtas, ku kanë punuar me shumë sukses. Madje edhe kryengritja e paradokohshme nën udhëheqjen e Mehdiut ka qenë ndihmuar me zjarrin fetar që e ka nxitur thirrja e tyre.50)

Kadiritët dhe tixhanitët

Në Afrikën perëndimore dy rende (tarikate) sidomos e kanë ndihmuar përhapjen e islait. Këta kanë qenë kadiritët dhe tixhanitët. I pari është njëri prej rendeve fetare më të përhapur në islam. Është themeluar në shekullin XII nga Abdulkadir Gjilaniu. Konsiderohet se ai ka qenë evlijau më i popullarizuar dhe më i njohur islam.51) - Tarikati kadirit ka hyrë në Afrikën perëndimore në shekullin XV. E kanë sjellur dy refugjatë nga Tuota, një oazë në gjysëmpjesën perëndimore të Saharës. Valatin e kanë bërë qendrën e parë të organizatës së vet, por më vonë pasardhësit e tyre janë larguar nga ky qytet. Kanë gjetur strehim në Timbuktu, në lindjen skajore. Në filli mtë shekullit XIX rilindja e madhe shpirtërore, që e ka përfshirë botën islame, i ka nxitur kadiritët e Saharës dhe Sudanit perëndimor në jetën dhe aktivitetin e ri. Nuk ka kaluar gjatë, e teologët e ditur ose grupacionet e vogla të njerëzve u kyqen në rende. Kanë mundur të gjenden nëpër Sudanin perëndimor, prej Senegalit deri te gryka e Nigerit. Qendrat kryesore të organizatës së tyre misionariste kanë qenë në Kaukai, Timbn (në kodrat Futah-Xhallon) dhe Musardu (në vendin e Mandingëve).52) Këta persona të udhëzuar kanë bërë qendrat e ndikimit islam në qendër të popullatës pagane, të të cilët janë pranuar duarhapur. Si shkrues popullor, juristë, shkrues të hajmalive (nuskave), mësues pak nga pak kanë arritur supremacion dhe ndikim mbi fqinjët e tyre të ri. Rastet individuale të konversionit së shpejti u rritën në grupe të vogla konvertitësh. Ata që më shumë kanë premtuar shpesh i kanë dërguar t’i plotësojnë studimet e veta në qendrat kryesore të rendit ose në shkollat e Kajrevanit ose Tripolit ose në unviersitetet e Fesit dhe El-Ez’herit në Kairo.53) Atje i kalonin disa vjet deri sa i plotësonin studimet e veta teologjike. Atëherë ktheheshin në vendlindje, plotësisht të gatshëm për punë në përhapjen e fesë në mesin e bashkëqytetarëve të vet. Në këtë mënyrë mikrobi hynte ndër paganët dhe idhujtarët. Ndonëse ngapak, islami përhapej sigurt dhe pandërprerë. Më së shpeshti kjo ka ndodh pa u vërejtur.

Mësuesit, deri në gjysmën e shekullit XIX, kanë themeluar dhe drejtuar me shumicën e shkollave në Sudan. Këta mësues janë edukuar nën patronatin e kadiritëve dhe organizatës së tyre, që ka qenë e furnizuar me sistemin e plotë e të përhershëm të propagandës në mesin e fiseve pagane. Puna misionariste e këtij rendi ka qenë e karakterit krejtësisht të qetë. Plotësisht është mbështetur në shembullin personal dhe udhëzim, në ndikimin e mësuesit në nxënësit e tij dhe në përhapjen e arsimimit.54) Në këtë mënyrë misionarët kadirit të Sudanit janë treguar strikt ndaj principeve të themeluesit të vet dhe traditës së përgjithshme të këtij rendi. Principet kryesore, që kanë dominuar me jetën e Abdulkadirit, kanë qenë dashuria ndaj fqiut dhe toleranca. Mbretërit dhe pasanikët ua kanë dërguar të deleguarit e vet. Fisnikëria e tij e paskajshme e ka mbajtur në varfëri. Në librat dhe vazet e tij nuk mund të gjendet çfarëdo qoftë shprehje me qëllim të keq ose me armiqësi ndaj të krishterëve. Kurdo që flitte për “njerëzit e librit”, gjithnjë ka shprehur keqardhjen e tyre për gabimet e tyre fetare dhe e ka lutur Zotin që t’ua ndriçojë rrugën. Nxënësve të vet ua ka lënë porosi këtë sjellje tolerante, që ka qenë karakteristikë evidente e ithtarëve të tij nëpër të gjitha epokat.55) Tixhanitë i përkasin rendit që është themeluar në Algjeri në fund të shekullit XVII. Prej stabilizimit të tyre në Sudan, rreth gjysmës së shekullit XIX, i kanë ndjekur metodat e njëjta misionariste sikur edhe kadiritët. Shkollat e tyre të numërta e të shtrira iu kanë ndihmuar në propagandimin e fesë. Por tixhanitë, për dalli mnga kadiritët, nuk janë ngurruar ta përdorin edhe shpatën dhe të ndihmohen me të në përparimin e mënyrës së vet të konvertiit në fe. Nëse korrektësisht vlerësohet puna e këtyre misionarëve në thirrjen në islam në Afrikën perëndimore, do të gjendet, fatkeqësisht, se lavdia e xhihadit të tij ose luftëra fetare i ka hedhur në hije sukseset e propaganduesve të qetë. Puna e këtyre të fundit ka qenë më e efektshme për përhapjen e islamit nga themelimi i dinastive të vogla jetëshkurtër. Lajmet për ekspeditat luftarake, veçan kur janë gërshetuar me planet tregtare dhe pushtuese të njeriut të bardhë, natyrisht më shumë e kanë tërhequr vëendjen e Evropianëve se sa puna e paimponuar e misionarëve muslimanë dhe mësuesve të tyre. Por, historia e lëvizjeve të tilla dhe mësuesve të tyre e ka këtë rëndësi, që - si ka ndodhur shpesh edhe në rastin e misioneve të krishtera-pushtimet i hapin fushat e reja të aktivitetit misionarist, duke krijuar në shpirt bindjen e fuqishme për ekzistimin në shpirt bindjen e fuqishme për ekzistimin e vendeve të gjëra të Tokës popullësia e së cilës ende nuk është konvertuar. I pari prej lëvizjeve propaganduese ushtarake pjesës së rendit tixhanit e lidh fillimin e vet për El-Haxh Omerin. Ai ka hyrë në këtë tarikat nëpërmjet njërit prej liderëve të tij, të cilin e ka njohur në Mekke. Është i lindur në vitin 1797 afër Podorës në Senegalin e poshtëm. Duket se ka qenë njeri me manire fisnike, me ndikim personal dhe pamjes që ka dhënë autoritet. Është bir i një Murabiti dhe ka marrë arsiim serioz fetar. Ka qenë tashmë i njohur sipas dijes dhe devotshmërisë së vet kur u nisë për në haxh në Mekke në vitin 1827. Nuk u kthye në vendin e vet deri më 1833, kur aktivisht ka filluar ta propagandojë mësimin e rendit tixhanit. Rrept i ka sulmuar bashkëfetarët e vet për shkak të padijes dhe negligjencës, veçan shejkët kadiritë toleranca tradicionale e të cilëve ka nxitur mllefin e tij. El-Haxh Omeri kaloi në Sudanin qendror. Fitoi shumë ithtarë dhe arriti autoritetin e shpëtimtarit të ri )el-mehdiut). Rreth vitit 1841 arriti deri te mali Futah-Xhallon, ku i ka armatosur ithtarët e vet dhe e filloi serinë e ekspeditave për përhapjen e fesë në mesin e fiseve që ende kanë qenë pagane dhe të banuara rreth Nigerit të epërm dhe Senegalit. Në një prej këtyre fushatave e gjeti vdekja më 1965. I biri i tij Ahmedu Shejhu arriti t’i bashkojë disa provinca në shtetin e babait të tij, por vetëm për disa vjet. Konfliktet e brendshme dhe depërtimi i Françezëve e kanë thyer imperatorinë tixhanite, kurse territoret e tyre kanë ardhur nën sundimin e Francës.56) Disa vërejtje tashmë janë dhënë për hyrjen e islamit në këtë pjesë të Afrikës.

Farën që këtu e mbolli Abdullah b. Jasini dha shokët e tij, është ushqyer me kontaktet e përhrshme të tregtarëve muslimanë, mësuesve dhe Arabëve nga oazat el-Havda e të tejra. Udhëpërshkruesi i shekullit të XV flet për atë se si Arabët janë përpjekur t’i mësojnë krerët zezakë me sheriatin (ligjin) e Muhammedit, duke iu shpjeguar se është turp të jenë udhëheqës, të jetojnë pas kurrfarë ligji të Zotit dhe të punojnë si njerëzit e thjeshtë, që ka jetuar pa kurrfarë ligji. Nga kjo mund të shihet se këta muslimanët e parë kanë përdorur karakteristikat impozante të fesë islame dhe rregullimin e saj që të ndikojnë në mendjet e këtyre njerëzve të egër të pakulturë.57) Kemi detajet për lëvizjen e këtij lloji që është më i ri se i sipërmi. Është nisur në jug të Senegambisë nga një Manding. Është quajtur Samudu, i njohur me emrin Samari, pagan dhe ushtar i lumturisë. Është lindur rreth vitit 1846. Musliman është bërë herët, në kulmin e fuqisë. E ka themeluar imperatorinë në jug të Senegambisë në territoret që i ujiti Nigeri i Epërm dhe degët e tij. Një raport arab për karierën jetësore të Samarit, i shkruar nga kronistët e vendit, na ofron hollësi interesante për të arriturat e tij. Ai fillon kështu: “Ky është rrëfim për xhihadin e imam Ahmedu Sammudu-os, një mandingu... Zoti ia ka dhënë ndihmën e Vet, prej kur ka filluar me vizitat paganëve, idhujtarëve, që jetojnë ndërmjet deteve dhe vendeve të Vasulit. I ka vizituar për shkak të thirrjes që ta ndjekin fenë e Zotit islamin. Le ta dijë ai që këtë e lexon se aksioni i parë që e ka ndërmarrë imam Sammudu ka qenë qyteti që quhet Fulindi. Sipas librit, sheriatit deh Sunnetit (traditës), ai ia ka dërguar të deleguarit mbretit në qytet, me emrin Sindidu. E ka ftuar që t’i nënshtrohet pushtetit të tij, ta lëshojë idhujtarisë dhe ta adhurojë Një Zot, të Lartësuar, të Vërtetë, adhurimi i të cilit i ka shërbyer krijesave të tij në këtë dhe në botën tjetër, por ata kanë refuzuar nënshtrueshmërinë. Ai atëherë u ka caktuar xhizjen, si iu ka urdhëruar Kur’ani shtetasve të tij, por ata kanë mbetur në rendin dhe shurdhërinë e vet. Imami atëherë tuboi fuqinë e vogël, rreth pesëqind njerëz, të guximshëm e krenarë për xhihad. E sulmoi këtë qytet, Zoti i ka ndihmuar kundër tyre dhe ia ka dhënë fitoren ndaj tyre. I ka ndjekur me kalorinë e vet deri sa nuk janë dorëzuar. Më nuk janë kthyer idhujtarisë së vet. Prej atëherë të gjithë fëmijët e tyre në shkollë mësojnë përmendsh Kur’anin, diturisë fetare dhe edukatën e bukur. Lavdia i qoftë Zotit në këtë.”58) Është e pamundur këtu të ndiqen pushtimet e tij, që kanë qenë plotë mbytje dhe shkretërim të plotë.59) E ka arritur kulminacionin e fuqisë së vet në vitin 1881 pak më parë se të vijë në konflikt me Françezët, që e kanë robëruar në vitin 1898 pas shumë përleshjeve të mundimshme të njëpasnjëshme. Vdiq në 1900. Kështu efekti i pushtimeve të tij ka qenë shkatërrimi i numrit të madh të paganëve, që kanë qenë të mbytur nga ushtarët e tij të rreptë, deri sa të tjerët kanë qenë të tmerruar dhe vetëm sipas emrit e kanë pranuar islamin. Duket se ai nuk ka shkuar drejt qëllimit të njëjtë të qartë fetar drejt së cilës ka shkuar El-Haxh Omeri.60) Ai Murabitëve kadirit u ka dhënë punë të mundimshme të propagandës. Ata me tolerancën e njohur tradicionale kanë tentuar t’i zbusin veprimet e tyre të ashpra.61) Hapin shkolla në qytetet e pushtuara dhe e forcojnë organizimin e punës së vet. I mësojnë të ardhurit rishtas në islam dhe përpiqen të përvetësojnë muslimanë të rinj. Duke i soditur këto lëvizje ushtarake të propagandës muslimane, është me rëndësi të vërehet se sukseset ushtarake dhe pushtimet teritoriale nuk i kanë kontribuar shumë përparimit të islamit në këto treva. Qatë u tregua se konvertimi i detyrueshëm i njerëzve, që e ka zbatuar El-Haxh Omeri, shpejtë është harruar, pos në pjesët më të vogla të shtetit të tij që, përfundimisht, kanë mbetur në duart e trashëgimtarëve të tij. Përkundër madhësisë së suskeseve të tij të përkohshme dhe entuziazmit të ushtrisë së tij, shumë pakë ka mbetur përkujtim në këtë propagandë ushtarake.62) Rëndësia e vërtetë e këtyre lëvizjeve në historinë misionariste të islamit në Afrikën perëndimore është entuziazmi fetar që e kanë nxitur kurse i cili është dëftuar në aktivitetin misionarist larg të zgjeruar të karakterit krejtësisht të qetë në mesin e popullësisë pagane. Këta xhihadë (luftëra fetare), nëse kundrohen korrektësisht, s’janë gjë tjetër pos incidente përcjellëse të zgjimit modern islam dhe ata nuk kanë karakter të virtytit të forcave dhe aktiviteteve që njëmend kanë vepruar në paraqitjen e islamit në Afrikë. Përndryshe, këto luftëra nuk i ka përcjellur ndonjë punë e veçantë misionariste. Ata gjithnjë kanë dëftuar paaftësi të plotë në krijimin e shoqërisë së vërtetë islame. Është fakt se luftërat rrënuese dhe egërsia e tmerrshme e pushtuesve çfarë kanë qenë El-Haxh Omeri dhe Samari, e veçan emisarët e tixhanitëve, kanë shkaktuar që besimi islam të urrehet të fiset pagane të Sudanit, në vendet që njiten me Senegal dhe Niger. Armiqësia ndaj islait gjithnjë ka marrë formën e lëvizjes nacionale, por edhe përveç kësaj propaganda islame e ka përhapur fenë e Pejgamberit në shumë pjesë të Guinesë dhe Senegambisë. Këto janë vise në të cilat Fulbe63) dhe tregtarët nga vendet e Hansit me udhëtimet e veta të shpeshta tregtare e kanë sjellur edhe diturinë e fesë së tyre. Kanë arritur gjatë shekullit të kaluar dhe këtij të tërheqin nummër të madh konvertitësh. Sidomos dallohet aktiviteti i propaganduesve kadiritë dhe tregtarëve muslimanë, që i kanë përvetësuar konvertitët e ri në fenë e vet prej kur okupacioni françez i solli paqë vendit. Ky depërtim i qetë i fesë ka qenë lehtësuar në Sudanin françez, sikur edhe në viset e Afrikës, të cilët prej para do kohësh erdhën nën sundimin e forcave evropiane. Lehtësimi ka ardhur sandejmi që sunduesit françezë diç më privilegjueshëm kanë shikuar në shtresat e arsimuara, në mesin e të cilëve më së shumti ka pasur muslimanë. Për dalli mprej tyre, nëpunësit qeveritarë me nënçmim kanë shikuar në zakonet e këqia dhe bestytnitë të përhapura të idhujtarët paganë.64)

Senusitë

Puna në përhapjen e islamit që e kanë zhvilluar senusitë nuk mundet në asnjë rast të sillet në lidhje me dhunën ose luftën. Në shërbim të fesë janë përdoruar vetëm mjetet e qeta dhe bindjet. Juristi (fekihu) algjerian i quajtur Sidi Muhammed b. Ali Es-Senusi në vitin 1837 e themeloi shoqatën fetare me qëllim të reformave në islam dhe përhapjes së fesë. Para vdekjes në vitin 1859 arriti ta themelojë shtetin teokratik me fuqinë e gjenialitetit të vet, pa gjakderdhje. Ithtarët e tij dëftojnë besnikërinë e shtetasit shtetit kufijt e të cilit, për çdo ditë, i zgjerojnë trashëgimtarët e tij.65) Anëtarët e kësaj vëllazërie (rendi) i përmbahen, deri në hollësi, sjelljes së mirë sipas normave të Kur’anit, në pajtim me monoteizmin e pastër. Këta janë principet e dëgjueshmërisë All-llahut të Vetëm. Plotësisht ndalohet kërkimi i ndihmës prej evlijave dhe vizitës së varreve të tyre. Janë detyruar të heqin dorë nga kafeja dhe duhani, t’u shmangen të gjitha lidhjeve reciproke me Hebraikët dhe të krishterët. E kanë ndihmuar shoqërinë me ndarjen e pjesës së caktuar të mjeteve nga të ardhurat e veta, nëse vetë nuk kanë ditur të angazhohen në shërbim bashkësisë. Ia kanë përkushtuar të gjitha forcat e veta përparimit të islamit duke iu kundërvënë, njëkohësisht, cilit do lloj të ndikimit evropian. Kjo bashkësi është zgjeruar nëpër tërë Afrikën veriore. Zavitë (teqet) e saj janë të shpërndara prej Egjiptit deri në Maroko, kurse në brendësi shtrihen nëpër oazat e Saharës dhe Sudanit. Qendra e kësaj organizate gjendej në oazën e Xhagbubës66) në shkretëtirën e Libisë, ndërmjet Egjiptit dhe Tripolit. Në të çdo vit janë aftësuar me qindra misionarë, pastaj janë dërguar në të gjitha pjesët e Afrikës veriore. Prej zavisë në këtë fshat të gjitha zavitë tjera - degët (e konsiderohet se kanë qenë 121) i kanë marrë udhëzimet dhe urdhëresat në të gjitha pyetjet të lidhura për rregullimin dhe zgjerimin e këtij shteti të madh teokratik, që ka kyqur me rregullimin e vet të shkëlqyeshëm mijëra persona racash dhe nacionalitetesh të ndryshme. Sikur situata mos të ishte e këtillë, dallimet gjeografike dhe intereset e kësaj bote do t’i ndanin këta nga ata. Pasi ka qenë sukses i fuqishëm, që e kanë sendërtuar këta emisarë vetëmohues dhe energjik, ekzistimi i ithtarëve të tyre nuk është kufizuar në Afrikën veriore, prej Egjiptit deri në Maroko, nëpërmjet Sudanit, Senegambisë dhe Somalisë, por ithtarët e kësaj vëllezërie mund të gjenden edhe në Arabi, Mezopotami dhe në ujdhesat e arkipelagut të Malajeve.67) Ndonëse senusitë në filli mkanë qenë lëvizje reformiste brenda islamit, ata njëkohësisht janë aktiv edhe në përhapjen e mësimit islam. Disa fise afrikane, që para kësaj kanë qenë pagane, ose muslimanë vetëm në emër, kur emisarët e rendit senusijë kanë hyrë në midisin e tyre, janë bërë ithtarë të zjarrtë të fesë së Pejgamberit. Shembull i kësaj është puna e misionarëve senusijë në konvertimit e pjesës së Beolëve (fisi që e ka banuar trevën kodrinare të Ennedisë, në lindje prej Barku-as) që ende kanë qenë paganë. Një pjesë e këtij fisi entuziazmin e vet fetar e ka sjell në pjesën tjetër të fisit që ka pasur vetëm dije sipërfaqësore për islamin dhe kanë qenë muslimanë vetëm sipas emrit.68) Kur senusitë erdhën në mesin e popullit Tedas në viset Tu ose Tibisti, në Saharë, në jug nga oaza Fezzan, që po ashtu kanë qenë vetëm sipas emrit, kanë qenë dëshmitarë të suksesit të përpjekjes dhe angazhimit të tyre.69) Misionarët e këtij rendi po ashtu janë bartës të propagandës aktive në vendin e Gallëve, në të cilën çdo vitë kanë dërguar misionarë nga Herari, ku senusitë kanë qenë mjaft influencues. Pa përjashtim, shumë krerë të pallatit të emirit kanë qenë anëtarë të tyre.70) Për shkak të ndihmës në përpjekjet në perhapjen e fesë këta misionarë kanë hapur shkolla dhe kanë formuar qendra në oazat shkretinore. Është rast evident në Wadai. Numër të madh të ithtarëve kanë arritur edhe me blerjen e robërve që i kanë arsimuar në Xhogbubu, dhe kur u është dukur se janë aftësuar jaft në mësimin e rendit, i kanë liruar dhe i kanë kthyer prapa në vendlindje t’i kthejnë në islam vëllazërit e vet.71) Duket se ndikimi i këtij rendi tash është në rënie.72) Qoftë edhe të parëndësishme, këto lajme për punën misionariste të muslimanëve në mesin e fiseve pagane të Sudanit janë me rëndësi duke e marrë parasysh mëngësinë e përgjithshme të informatave për përhapjen e islamit në këtë pjesë të Afrikës. Por, deri sa evidenca dokumentarike është në mëngësi, deri atëherë qëndrimi i bashkësive muslimane në midisin e fetishistëve dhe idhujtarëve, si përfaqësues të besimit dhe civilizimit më të lartë, janë provë e gjallë e misionarëve muslimanë në përhapjen e fesë (sidomos në kufirin jugperëndimor të ndikimit islam) dhe paraqesin dallimin shprehës fiseve pagane moralin e të cilave e ka rrënuar tregtia evropiane me alkohol. Këtë kontrast mirë e ekspozon udhëpërshkruesi bashkëkohor73) kur flet për gjendjen nënçmuese të fiseve të Nigerit të Poshtëm: “Deri sa kam lundruar lumit përpjetë (Nigerit), në 200 milet e para ka parë pak sosh që e ndërron pikëpamjen time. Këtu kanë marrë hov në unitetin e afërt fetishizmi, kanibalizmi dhe tregtia me alkohol. Por kur pas vetes kam lënë vendin e ulët bregdetar dhe jam gjetur afër kufirit jugor të asaj që quhet sudani jugor, kam vërejtur përmirësi të konsiderueshëm në virtytet e jashtme dhe morale të vendasve. Kanibalizmi u zhduk, kurse në këtë e ka ndjekur zhdukja e idhujtarisë. Me të madhe u zhduk edhe tregtia me alkohol. Rrobet janë bërë më të mëdha e më komode. Pastërtia u është tradicionale, kurse pamja e tyre e jashtme është më dinjitare, që, më tej, ka paralajmëruar përtëritjen normale. Çdo gjë çonte në embrionin e një parimi më të lartë, principin që aq thellë ka ndikuar në natyrën e zezakëve që prej tij ka krijuar njeriun e ri. Ndoshta do të befasoheni kur të mësoni / se ky parim është - islami. Kur ka kaluar pranë Lokogjes, në përbërjen e Benes me Nigerin, pas vetes kam lënë qendrat misionariste të islamit. Duke hyrë në Sudanin qendrar, jam gjetur në shtetin relativisht mirë të drejtuar përplotë me grupe aktive të tregtarëve të mençur dhe njerëzve të shkathtë në prodhimin e tekstilit, bakrit dhe lëkurës. Ky është popull që ka bërë përparim të madh drejt civilizimit.” Që të fitohet vlerësimi i plotë i aktivitetit misionarist të islamit në Afrikën e zezë (Nigritia), nuk guxon të heqet nga mendja vijuesja: deri sa në breg dhe përgajtë kufirit jugor të sferës influencuese të islamit misionari musliman ka qenë pionier i fesë së vet, nga ana tjetër ende pas tij ka mbetur fushë e gjerë për propagandën islame në brendi të vendit, të cilat janë shtu drejt veriut dhe lindjes, edhe përkundër asaj që islami në këto treva i ka forcuar rrënjët ende më herët. Një pjesë e Fungjit, racës zezake që ka dominuar me Semanarin, kanë qenë muslimanë, kurse të tjerët kanë qenë paganë. Tregtarët muslimanë nga Nubia këta të fundit kanë tentuar t’i kthejnë në islam.74) Fisi pagan Gjukun,74) shteti i fuqishë i të cilit është zhdukur para zhvillimit triumfal të Fulbëve, ka arritur t’i kundërvihet ndikimit në rritje të islamit ndonëse ministri i punëve të jashtme të mbretit të tyre ka qenë gjithnjë musliman, kurse të shpërngulurit e Hansëve dhe muslimanëve të tjerë janë vendosur në mesin e tyre. Këta të shpërngulur nuk kanë arritur ta kthejnë në islam askënd nga Gjukunët.

Tradita e tyre e lavdisë së vjetër ka bërë që fuqishë mt’i përmbahen besimit të vet nacional. Udhëheqja shpirtërore iu është prezentuar në figurën e mbretit të tyre.76) Është lehtë të numrohen shumë pjesë të popullësisë së Sudanit dhe Senegambisë, që ende i ruajnë traditat e veta dhe besimet pagane ose këtë e mbulojnë me ritualet islame, qoftë, në rastet më të shumta, me shekull janë të rrethuar me ithtarët e Pejgamberit. Konnhosi, një degë e fisit të madh Mandingo, ende në pjesën më të madhe janë paganë. Vetë viteve të fundit ka përparuar në mesin e tyre.77) Si pasojë e kësaj është entuziazmi i pazakonshëm ndaj punës misionariset, që është zhvilluar në mesin e muslimanëve të kësaj treve gjatë këtij shekulli, ndonëse nuk ka gjetur fushë të gjerë në të cilën do ta zhvillonte veprimtarinë e vet. Rëndësia në historinë misionariste të islait anifestohet në këtë kontinent të lëvizjeve reformatoriste brenda vetë islait dhe në përtëritjen e jetesës fetare vetjake të uslimanit. Këto janë pyetjet në të cilat më herët kemi tërhequr vëmendjen.

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:32

Islami në bregun perëndimor të Afrikës

Bregu perëndimor i Afrikës është fusha e dytë e ndërmarrjes misionariste islame. Kështu islami është ballafaquar me popullësinë e shumtë që ende nuk është konvertuar përkundër përparimit që ka pasur në bregun e Guinesë, Sierra Leones dhe Liberisë, ku, në fund, ka më shumë muslimanë se sa paganë. Një prej aktiviteteve më së hershmi të hetuara në fqinjësi të Sierra Leones mund të gjendet në lutjen për shpërndarjen e Kompanisë Sierra Leone. Shkrimin e saj e urdhëroi Shtëpia e Poshtme (Hous of Commons) më. maj 1802. “Jo më shumë se para 70 viteve, një numër i vogël muslimanësh u vendos në vendin larg rreth 40 mila në veri prej Sierra Leones, kurse e kanë quajtur Vendi i Mandingëve. Si është në praktikën e kësaj feje, ata i kanë themeluar shkollat në të cilat mësohej gjuha arabe dhe doktrinat e Muhammedit, pastaj zakonet islame. Është e nevojshme të përmendet se ata nuk e shesin si rob askend nga bashkëbesimtarët e vet. Ligjet e futura janë vënë me Kur’an. Praktika që kryesisht i ka kontribuar shpopullëzimit së Bregut është çrrënjosur dhe, përkundër shumë përçarjeve të brendshme, është futurpërpjestimisht shkallë e madhe e civilizimit, unitetit dhe sigurisë. Për këtë arsye popullësia është rritur shpejtë dhe tërë pushteti në territor që e banojnë ka kaluar shkallërisht në duart e tyre. Ata që mësojnë në shkollat e tyre kanë marrë pasuri dhe pushtet edhe në vendet fqinje dhe kanë sjellur me vehte një pjesë të konsiderueshme të trashëgimisë së fesë dhe zakonit të vet.

Krerët tjerë i kanë pranuar emrat, që për veti i kanë pranuar këta muslimanë për shkak të autoritetit që i ka përcjellur. Duket i mundshëm që islami është përhapur qetësisht në tërë trevën ku gjendet kolonia (e Mandingëve), duke bartur me vete ato përparësi të cilat, si duket gjithnjë i shërbejnë fitores së tij ndaj bestytnisë zezake.”78) Në vendin Mendi, rreth njëqind mila në jug prej Sierra Leone, islami, si duket, ka gjetur hyrje vetëm në shekullin e tanishëm dhe tash kryen përparim të vazhdueshëm. “Propagandën nuk e zhvillon ndonjë trup i veçante ose klerikët të caktuar për këtë qëllim, por çdo musliman është misionar aktiv. Nëse takohen gjashtë sosh, më pak apo më shumë, në ndonjë qytet, ku kanë për qëllim që të vendosen një kohë, së shpejti e ngrisin xhaminë dhe fillojnë me punë. Më së pari i drejtoheshin kryeparit të qytetit që ta fitojnë lejen e tij për aktin e synuar, e ndoshta edhe premtimin e tij se do të bëhet ithtar. Ata e mësojnë me lutjet e veta në gjuhën arabe ose kujdesen që përmendsh t’i mësojë. Ata e udhëzonin në format dhe ritualet gjatë lutjes. Ia ndalonin pijet - ndalesë së cilës i është dhe nuk i është përmbajtur - dhe njeriu bëhej konvertit”.79) Në bregun e Guinesë ndikimi musliman kryesisht është zgjeruar nëpërmjet tregtarëve Hausë, që kanë mund të gjenden në të gjitha qytetet tregtare në breg. Aty i kanë formuar vendbanimet, e ndërtonin menjëherë xhamive dhe me sjelljen e vet serioze dhe me kulturë më superiore kanë lënë përshtypje në fqinjët paganë. Tërë fiset idhujtare kanë kaluar në islam për atë shkak që kanë filluar ta immitojnë atë që e kanë njohur si më të lartë prej kulturës së tyre vetjake. Kjo ka ndodhur pa kontribut të veçantë të dhënë për bindjen e tyre.80) Në Ashonti ka qenë embrioni i shoqërisë muslimane, ekzistimi i së cilës daton majft herët, rreth vitit 1750.

Prej atëherë, misionarët muslimanë kanë punuar ngadalë, por me sukses të sigurtë,81) sepse kanë hasur në mirëseardhje në vend dhe vetes i kanë arritur ndikim të konsiderueshëm mnë pallat. Me ndihmën e shkollave të veta kanë arritur të sundojnë me shpirtërat e brezit të ri. Këtu thuhet se ekzistojnë shenjat e qarta se islami do të bëhet fe sunduese në Ashanti, që e kanë pranuar shumë krerë.82) Në Dahomej në Bregun e Artë islami për çdo ditë shënon përparim të ri. Në rastin kur krerët paganë nuk e pranojnë, në fund më së shpeshti përjetojnë të bien nën ndikimin e misionarëve të tij, që kanë se si ta shfrytëzojnë për punën e vet në mesin e botës së rëndomtë.83) Dahamej dhe Ashanti janë mbretëritë më të rëndësishme në këtë pjesë kontinenti. Me to ende sundojnë paganët - udhëheqës. Thuhet se konversioni i tyre në islam është vetëm pyetje e kohës së shkurtër.84) Në Llagosë ka afër 10.000 musliamnë. Të gjitha qendrattregtare të bregut perëndimor, duke e llogaritur edhe popullësinë e tyre dhe muslimanët e shumtë, i takojnë fiseve zezake në aspektin kulturor më të përparuar, siç janë Fulbët (Fulanët), Mandingët dhe Hansët. Kur këta njerëz të zbresin në qytetet bregdetare, që e bëjnë në numër të konsiderueshëm, qoftë si tregtar ose të shërbejnë në forcat ushtarake evropiane, ata nuk mund t’i shmangen të lënë përshtypjen me guximin e vet dhe mirësjelljen e lirë në zezakun e anës bregdetare. Ai mund të vërejë që ata që besojnë në Kur’an, kudo qofshin, gëzojnë respektin e sunduesve nëpunësve dhe tregtarëve evropianë. Kurse ata sipas racës dhe pamjes, rrobave dhe manireve nuk dallojnë shumë prej tij, që afrimin vëllezërisë së tyre do ta bënte të pamundur. Atij po ashtu i ofrohet pjesa në privilegjet e tyre, me kusht të hyjë në fenë e tyre.85) Nëse zezaki-pagan, sado qoftë i papashëm dhe i përçmuar, tregon vullnet ta pranojë mësimin e Pejgamberit, ai menjëherë pranohet i barabartë në shoqërinë e tij. Pranimi në vëllazëri në islam nuk është prani mqë jepet me gjysmë zemër, por kjo është diç që lirisht i ofrojnë propaganduesit e zjarrtë e të zellshëm të fesë. Për këtë shkak, prej grykës së Senegalit në Llagos, në hapësirën prej 2000 milash, thuhet se është vështirë të gjendet qyteti me rëndësi në Bregdet e që në të mos të ketë së paku një xhami me 326
propaganduesit aktiv të islamit, të cilët shpesh punojnë krah për krahu me mësuesit e krishterizmit.86)

Islami në bregun lindor afrikan

Tash do të hedhemi në historinë e përhapjes së islamit në anën tjetër të kontinentit afrikan, popullësia e të cilit ka qenë në lidhje me vendet ku kjo fe është lindur. Të dhënat e shkruara, që kanë të bëjnë me vendbanimet e para arabe në bregun lëndor të Afrikës, janë të parëndësishme. Sipas një kronike arabe, që Portugalezët e gjetën në Kibu87) kur këtë qytet e ka plaçkitur Don Froncisko d’Almuidi në vitin 1505, të shpërngulurit e parë kanë qenë grupi i Arabëve, të cilët janë përzënë për shkak të ndjekjes së mësimeve heretike të njëfarë Zejdi,88) pasardhësit të Pejgamberit, pas çkahit janë quajtur Emozadije (ndoshta Ummetu Zeyd, Populli i Zejdit). Ka mundësi që kjo ka të bëjë me Zejb b. Aliun, nipin e Husejnit. Ai është një prej pasardhësave të Aliut, nipit të Muhammedit. Gjatë pushtetit të halifit Hishamit është shpallur për imam - Mehdi. Nxiti trazirën e partisë shi’ite, por qe ngadhnjyer dhe mbytur në vitin 122 H.?740.89) Duket se kjo bashkësi e muslimanëve ka jetuar në frikë të madhe prej popullësisë pagane vendëse. Edhe përkundër kësaj kanë arritur shkallësirht t’i zgjerojnë vendbanimet e veta përgajtë bregut. Pastaj arriti edhe grupi i dytë i ikanahëve, që erdhi prej anës arabe të gjirit Persik, jolarg nga ujdhesa Bahrejn. Ata kanë arritur në tri anije nën udhëheqjen e shtatë vëllezërve. Kanë ikur nga dhuna e mbretit të Lasahës90) (El-Ahsa), qytetit në afërsi të kolonive të fisit të tij. Qyteti i parë që e kanë themeluar ka qenë Magdisho (Magdaxo)91) që është zhvilluar, më vonë, në aso fuqie që ka dominuar më të gjithë Arabët në breg. Duke e marrë parasysh se autoktonët, d.m.th. Amuzejditët i kanë takuar drejtimit tjetërfae, sepse të parët kanë qenë shi’itë, kurse të dytët sunnitë, kanë refuzuar t’i nënshtrohen pushtetmbajtësve të Mogadishi. Janë tërhequr në brendi, ku janë përzier me popullatën vendëse. Janë martuar me ta dhe i kanë pranuar shprehitë dhe traditat e tyre.92) 327
Magdisho është themeluar kah mesi i shekullit X dhe ka mbetur qyteti më i fuqishë në këtë breg diç më shumë se 70 vjet, kur kanë arritur të shpërngulur të ri nga gjiri Persik dhe kanë themeluar vendbanim rival diç më në jug. Udhëheqësi i këtij ekspedicioni është quajtur Ali, një prej shtatë bijëve të njëfarë sulltani Hasani nga Shirazi. Pasi nëna i qe Abesinase, vëllezërit e kanë shikuar me sy nënçmues. mënyra e tyre e egër ndaj tij, pas vdekjes së babait, e ka detyruar që ta lëshojë endlindjen dhe të vendoset dikund tjetër. Për këtë shkak ka lundruar nga ujdhesa Ormuz me gruan dhe fëmijët dhe me një grup të vogël ithtarësh, duke iu shmangur Mogadishit, popullësia e të cilit i ka takuar drejtimit tjetërfare fetar. Ka shkuar më tej drejt jugut, sepse ka dëgjuar se është gjetur ari në bregun e Zanzibarit. Atje e ka themeluar qytetin Kilva. Këtu ka mundur ta ruaj pozicionin e pavarur dhe të bëhet i lirë nga përzierja e pararendësve të tij nga veriu.93) Në këtë mënyrë është formuar një numër i caktuar i qyteteve arabe përgajtë bregut, prej gjirit të Ademit e deri te tropiku i Jugut (Sqapit), në skajin që nga gjeografët mesjetarë arabë është quajtur “Vendi zunxh”, Vendi i zezakëve. Çfarë angazhimi është dhënë nga popullësia muslimane në konvertimin e zunxhëve (zezakëe) fare nuk është shënuar. Ekziston tregimi i parëndomtë që është ruajtur në një përmbledhje të vjetër udhëpërshkruese, të shkruar sigurisht kah fillimi i shekullit X. Ajo dëfton se islami ka hyrë në mesin e njërit prej atyre fiseve nëpërmjet mbretit të tij. Njëfarë anije tregtare arabe me anë të shtërngatës qe qitur ngakursi i vet në vitin 922 dhe është sjellë deri te vendi i kanibalistëve - zunxh, ku ekuipazhi ka pritur vdekjen e sigurt. E kundërta nga e pritura, mbreti i atij vendi me dashamirësi i ka pritur dhe u ofroi mikëpritje disa muaj. Për atë kohë e kanë shitur mallin e vet me çmime shumë të volitshme. Mirëpo, tregtarët në mirësinë e tij iu përgjigjën me besëthyerje. Kur ai dhe suita e tij erdhën në anije që t’i përcjellën, ata i lidhën dhe si robër i dërguan në Oman. Disa vjet më vonë po ata tregtarë shtërngate i hodh në limanin e njëjtë. Popullësia vendëse i njohur dhe i rrethoi me barkat e veta.

U dorëzuan këtë herë sikur të humbur. Njëri tjetrit ia kanë falur namazin e vdekjes. U sollën para mbretit. Këtu me habi dhe befasi zbuluan se ky është mbreti i njëjtë ndaj të cilës ata, para disa viteve, aq turpshëm janë sjellur. Në vend që të hakmerret për sjelljen e tyre të pabesë, i la në jetë dhe u lejoi ta shesin mallin e tyre. Me përbuzje e refuzoi dhuratën e tyre, që ia ofruan. Para se të largohen, një prej tyre mori guxi dhe e luti mbretin të rrëfejë për ikjen e tij. Iu përshkroi se si si rob ka arritur në Basra, e pastaj në Bagdad. Aty e pranoi islamin dhe u aftësua në fe. Duke ikur nga zotëriu i vet, iu bashkua karavanit të haxhëve, që ka shkuar në Mekke. Pasi që e kreu haxhin, arriti në Kairo. Prej këtu Nilit u drejtua në drejtim të vendit të vet. Atje arriti pasi që përjetoi shumë rreziqe dhe shumë herë ra në robëri. Duke u kthyer sërish në mbretërinë e vet, popullin e vet e mësonte në islam “dhe tash jam i kënaqur që Zoti mua dhe popullit ti mi ka dhënë dije për islam dhe fenë e vërtetë dhe që askush tjetër në Vendin e zunxhëve nuk është dinjituar me këtë mëshirë. Për atë shkak se ju keni qenë shkak për kalimin tim në islam, unë ua fali. Thuaju muslimanëve se mund të vijnë në vendin tonë dhe se do t’i konsiderojmë vëllezër tonit.”94) Nga burimi i njëjtë mësojmmë se, qysh në këtë periodë të hershme, ky vend bregdetar shpesh është vizituar nga një numër më i madh i tregtarëve arabë. Por, për kundër ekzistimit të lidhjes që me shekuj ka vazhduar ndërjet muslimanëve dhe popullësisë së vërtetë të Bregut (me përjashtim të Somalianëve), pak prej tyre kanë qenë nën ndikimin e islamit. Madje edhe para pushtiit portugalez në shekullin VI ka pasur disa kovnertime të kufizuara kryesisht në zonën bregdetare. Pas thyerjes së ndikimit portugalez në këtë pjesë të botës dhe përtëritjes së pushtetit arab nën sundimin e Sejjid Osmanit, ka qenë vështirë të bëhet çfarëdo përpjekjeje deri në shekullin XV në përhapjen e dijes për islamin në mesin e fisve në brendi, me përjashti mtë fisve Galla dhe Somale.

Një udhëpërshkrues i asaj kohe ka thënë: “Gjatë kohës së tri udhëtimeve të mia, që i ka mndërmarrë drejt lindjes së Afrikës së mesme, nuk kam vërejtur asgjë që islamin do ta parashtronte si fuqi civilizuese. Sado të jetë forca jetësore e kësaj feje, ajo ka mbetur latente. Arabët dhe trashëgimtarët e tyre në këtë territor nuk kanë qenë propagandues. Aty nuk kishte misionarë që thërrasin në islam. Banorët e Maskatit janë kënaqur që robërit e tyre të jenë deri diku në harmoni me disa forma të fesë. Ata i kanë lënë fiset e Afrikës lindore në mosdijen e tyre të madhe, duke u kënaqur, si duket, me atë që të mbeten në atë jedis dhe në mosdijen e vet. Paaftësia e tyre për civilizim qartë është manifestuar në faktin çuditës se 500 vjet kanë kontaktuar me botën gjysmëcivilizuese, e që nuk ka mbetur as nuanca më e vogël e virtyteve prosperuese me të cilat shquhen fqinjët e tyre. Nuk ka mugulluar as nuk është zhvilluar një embrion i mirë gjatë gjithë këtyre viteve.95) Arabët në Afrikën lindore tërësisht i janë dorëzuar profesionit tregtar ose gjuetisë në robër, duke dëftuar pakujdesi për përparimin e interesave të fesë së vet. Kjo është kundërshti evidente të vetëmohimit misionarist që e kanë dëftuar bashkëfetarët e tyre në pjesët tjera të Afrikës.

Islami në Ugandë

Përjashti mi dukshëm është aktiviteti propgadandues i tregtarëve arabë të cilit i janë qasur në ugandë në gjysmën e parë të shekullit XIX. Ka mundësi të kenë vërejtur se fuqia e lirisë së Bagandës është e atillë që tregtia me robër në mesin e tyre është e atillë që tregtia me robër në mesin e tyre është e pamundur. Për këtë kanë parë se besimin e tyre do ta fitojnë ashtu që do t’i tërheq në fenë e vet. Shumë prej Bagandëve janë bërë muslimanë gjatë kohës së sundimit të mbretit Mutes, por vizita e Stanliut këtij mbreti në vitin 1875 solli deri te hyrja e misioneve të krishtera vitin vijues. Fuqia muslimane në shtet shpejtë ka rënë me rritjen e numrit të të kryquarve dhe me konstituimin e protektoratit britanik.96) Por, ende një numër i caktuar muslimanësh mbajnë pozicione me rëndësi në Ugandë dhe është mundësi e qëndrueshme që Provinca Lindore të bëhet muslimane.

Transmetohet se numri i madh i personave influencues, në krahinën e pasur Busoga, në eri të ugandës, ka kaluar në islam në vitin 1906.97) Me këtë përjashtim, islami në Afrikën lindore ekuatoriale ka qenë deri në gjysmën e dytë të shekullit XIX i kufizuar në vendet bregdetare dhe fqinje. Shpjegimi mund të gjendet në atë që tregtarët me robër nuk kanë pasur interes për përhapjen e islamit në mesin e fiseve pagane, dnër të cilët kanë zënë sakrificat e veta të pafatshme, sepse nëse ndonjë fis ka kaluar në islam, ata bëheshin vëllezërit e tyre sipas fesë dhe në këtë rast nuk do të robëroheshin dhe të dërgoheshin si robër.98)

Islami në Afrikën lindore

Kur u ndalua tregtia me robër me përhapjen e sundimit evropian mbi Afrikën lindore - ekuatoriale, pasoi ekspansioni evident i aktivitetit misionarist islam. Në brendi u vendos rendi dhe paqa. Janë ndërtuar hekurudha dhe rrugët e gjëra dhe tash tregtari i qetë musliman ka mundur ta gjejë rrugën në trevën që deri atëherë për të ka qenë e mbyllur. Qeveria e vendit i ka zgjedhur nëpunësit e vet nga pjesa e arsimuar më e lartë e popullësisë të cilën pak a shumë e kanë përbërë muslimanët. Me mijëra shërbime ka formuar administrata gjermane e Afrikës lindore dhe ua ka dorëzuar nëpunësve muslimanë. Ata e kanë përdorë ndikimin e vet dhe tërë fshatrat i kanë kyqur në islam.99) Mësuesit e shkollave shtetërore kanë qenë po ashtu muslimanë. Me fillimin e decenieve të fundit të shekullit XIX është hetuar se mësuesit svahili zhvillojnë punë të gjallë e të suksesshme misionariste në mesin e popujve Bondei dhe Vadigo (të cilët banojnë pak në brendi prej bregdetit) në Afrikën lindore gjermane.100) Aktiviteti i kësaj lëvizje të re misionariste ka qenë mjaft i shprehur në brendi101) në fillim të shekullit XX, veçan pas shuarjes së trazirës në vitin 1905 në Afrikën lindore gjermane. Kjo lëvizje e ekspansionit veçan ka rrjedhur me hekurudhë dhe me rrugët e mëdha tregtare. Është zgjeruar drejt nëpërmjet Afrikës lindore gjermane drejt bregut të saj perëndimor në liqenin Tanganian, kurse në veri prej Usambares drejt krahinës Kilimanxharo dhe në jug deri të liqeni Njasa.102) Në këtë propgadandë kanë punuar tregtarët, veçan svahilit, nga bregu, pastaj ushtarët dhe nëpunësit shtetëror... Në pranimin e islamit shikohej sikur në shenjën e ngritjes në pozitë më të lartë kulturore dhe shoqërore, kurse edhe nënçmimi me të cilin muslimanët kanë shikuar në paganët, se si flitet, shpesh ka qenë faktori vendimtar në kthimin e tyre në islam.103) Një shembull i ndjenjave të këtilla mund të merret nga Usambare perëndimore, për të cilën thuhet se deri në vitin 1891 ka qenë e mbyllur për islamin. Ndjenje armiqësore kanë pasur edhe populli edhe krerët ndaj muslimanëve, nga të cilët janë frikësuar dhe kanë drojtur sikur nga tregtarët me robër. Por kur ditët e tregtisë me robër kanë kaluar dhe kur është futur qeverisja dhe rendi i përhershëm, nëpunësit e parë vendës që janë emëruar kanë qënë pothuaj të gjithë muslimanë. Këta kanë vepruar në krerët dhe personalitetet tjera të rëndësishme me të cilët kanë ardhur në kontakt duke e konsideruar korrekte hyrjen në islam të atyre që punojnë në institucionet zyrtare. Kështu e kanë arritur konvertizmin e disa krerëve më të lartë, që ëmë vonë me ndiki mtë ngjashëm kanë vepruar në ata me rang më të ulët se vetja.104) Duhet se ka pak prova mbi punën e misionarëve profesionalë ose cilit do grup fetar. Nuk ka as evidencë të mangët për përpjekjet sistematike, sikur për atë që e ka dhënë një mësues musliman. Ai njofton se rregullisht e ka vizituar një zonë në krahinën Kilimanxharo pesë muaj çdo javë dhe ka ftuar në islam. Shërbimi i tij ka qenë përshëndetur në popull, ka ditur t’i gostisë me orizë e të tjera.105) Është evidente se në këtë propagandë të zjarrtë thirrësit muslimanë në fe kujdesin e vet nuk ua kanë kushtuar vetë mpaganëve, por janë përpjekur të fitojnë konvertitë edhe në mesin e të krishterëve vendas.106) Islami ka gjetur rrugën edhe në Njasalandë po ashtu në bregun lindor. Ka hyrë me tregtarët arabë me robër dhe me aleatët e tyre Jaosi, të parët e të cilëve kanë ardhur nga afërsia e bregut lindor, ku shumë më herët e kanë pranuar islamin.

Thuhet se është gjë e rrallë të shihet Arabi në Njasalandë, por Jaosët përbëjnë një prej fiseve vendëse më të fuqishme në Njasabandë. Në isla mshikojnë si në fenë e vet nacionale. Ndonëse duket se nuk ka pasur propagandë të organizuar, islami shpejtë është zgjeruar gjatë decenies së parë të shekullit XX dhe këtë në mesin e disa fiseve në intelegjente në vend.107)

Fiset Galla dhe Somal

Sukses të ngjashëm islami ka arritur në mesin e fiseve Galla dhe Somal. Tashmë ka pasur fjalë për vendbanimet e Gallëve në Abesini. Parashtrohet se këta të shpërngulur, që ndahen në shtatë gjiri tjera, me një emërtim Vollo-Galla, kanë qenë të gjithë paganë në kohën e sulmit të tyre në këtë vend.107/a) Një pjesë e mirë ka mbetur në paganizë mderi më sot. Pas stabilizimit në Abesini ata janë përshtatur aty. Në të shumtën e rasteve e kanë përvetësuar gjuhën, shprehitë dhe traditat e popullësisë vendëse.108) Tregimi për kalimin e tyre në islamm është i pasqaruar. Për disa prej tyre thuhet se janë kryquar detyrimisht. osekzistimi i fuqisë politike në duart e muslimanëve nuk ka lejuar mundësinë e çfarëdo qoftë konvertii në isla në mënyrë të ngjashme. Thuhet se ata në jug në shekullin XVIII në të shumtën kanë qenë muslimanë, deri sa ata në lindje dhe perëndim kryesisht kanë qenë paganë.109) Informatat diç më të reja dëftojnë në rritjen e mëtejme të numrit të ithtarëve të Pejgamberit. Munzingeri në vitin 1867 ka paradëftuar se në kohë të shkurtër të gjitha fiset Galla do të jenë muslimanë.110) Pasi për ta thuhet se janë mjaft fanatikë”, këtë mund ta konkludojmë se në asnjë kupti mnuk kanë qenë indiferentë dhe jolojalë në besnikërinë e vet kësaj feja.111) Galla i çliruar, të cilin Donghty e ka takuar në Hajber, ka treguar shkallë të lartë të entuziazmit ndaj fesë së vet. Ky njeri si fëmijë është marrë nga shtëpia e tij dhe është shitur në Xhide. Donghty e ka pyetur vallë ende në zemër nuk mbanë urrejtje ndaj atyre që e kanë vjedhur dhe jetën ia kanë shitur të shërbejë në fund të jeës. “Një gjë çdo gjë ma ka kompenzuar”, u përgjegj, e kjo është që nuk jam fundosur në mosdije në mesin e paganëve.

Ah, çfarë providence e All-llahut është kjo që kam ardhur në vendin e Pejgamberit dhe e kam njohur këtë fe.112) Ah, sa ëmbël është këtu në besim! Më beso, mik i dashur, kjo është çështje për të cilën zemra është e pafuqishme të flet. Sa dëshiroj që Zoti të të udhëzojë në atë dije (qiellore), por unë jam i sigurtë se Zoti do të të mbrojë dhe se nuk do të shkatërrojë deri sa nuk hynë në këtë fe. Ah, sa bukur do të ishte të të shihja si musliman. Të bëhesh një prej nesh, por unë di se koha (e vdekjes) është në dorën e Zotit, dhe Ai punon ç’të dojë.”113) Një pjesë e popullësisë në mesin e fiseve Galla të banuar në vendin njëmend të Gallëve është muslimane (disa fise janë konvertuar rreth vitit 1500,114) kurse pjesa tjetër janë paganë. Përjashtim mbëjnë ato fise që direkt jetojnë pranë kufirit abesinas. Ata kah fundi i shekullit XIX kanë qenë të detyruar nga mbreti i atij vendi ta pranojnë krishterizmin.117) Në viset malore muslimanët janë në pakicë, por në fushë gropa misionarët islaë kanë pasur sukses të qartë dhe mësimi i tyre ka hasur në pritje të shkëlqyeshme gjatë kohës së shekullit të kaluar. Antonio Cecchi (Seçi), që e vizitoi mbretërinë e vogël Limmën në vitin 1878, e sjell një tregim për konversionin e abba Baghibas,115) babain e kryeparit të atëhershëm regjional, nëpërmjet muslimanëve që kanë shkuar pas punës së vet misionariste në këtë vend në petkat e tregtarëve. Shembullin e tyre e kanë ndjekur edhe krerët tjerë të mbretërive fqinje Galla, sikur edhe nëpunësit e pallateve të tyre. Një pjesë e popullësisë po ashtu është përvetësuar për fenë e re që ka vazhduar të përparojë në mesin e tyre. Por pjesa më e madhe e tyre ka mbetur në kultin e vet të vjetër të besimit.117) Këta tregtarë kanë hasur në mirëseardhje në pallatet e krerëve - Gallasë, pasi që atje kanë gjetur treg për këmbimin e prodhimeve tregtare lokale për mallin e importuar të prodhimit të huaj. Pasi që këta tregtarë vetëm një herë në vit, apo në dy vjet kanë udhëtuar deri në breg, kohën tjetër e kanë kaluar në vendin e Gallëve. Kanë pasur shumësi rastesh që mirë kanë ditur ta shfrytëzojnë në punën në propagandimin e islamit. Kudo që shkelën në këmbë, sigurisht për një kohë të shkurtër kanë përvetësuar një numër më të madh të atyre që kanë hyrë në islam.118) Islami ka ardhur këtu në konflikt me me misionarët e krishterë nga Evropa, përpjekjet e të cilëve, qoftë edhe kanë arritur disa konvertitë të krishterë, janë kurorëzuar me sukses të vogël.119) Madje edhe nga ata që i ka kryquar kardinali Massagja, që më vonë ishte larguar nga këto vise, disa e kanë pranuar islamin ose kanë mbetur në pafe - as kanë besuar në Krishtin as në All-llahun.120) Në ndërkohë misionarët muslimanë kanë realizuar suksese të kontinuara dhe ia kanë hapur vetes rrugën larg drejt jugut dhe e kanë kaluar lumin Vabi.121) Shumica e GAlla-fiseve qëndron në perëndim të Galla-vendit, ku deri në fund të shekullit XIX kanë mbetur pagane. Në mesin e fiseve me perëndimore prej tyre fisit Lega122) adhurimi i vjetër i natyrës ka filluar t’i bjerë dhe ndikimi në rritje i misionarëve muslimanë e ka bërë të mundur që për disa vjet të gjithë Legët të hyjnë në rrethin e islamit.123) Afrika verilindore në kohën bashkëkohore paraqet skenë të aktivitetit të gjallë e të zjarrtë misionaristë nga ana e muslimanëve. Nga disa qindra misionarë vijnë çdo vit nga Arabia. Në punën e vet kanë shumë më tepër sukses në mesin e Somaliasëve se sa në mesin e Galëve.124) Afërsia direkte e Somalisë dhe Arabisë ka shkaktuar që ky vend mjaft herët të bëhet arenë e punës misionariste muslimanve, por, fatkeqësisht, ajo që për këtë është e shkruar është shumë pak. Ibn Havkali125) përmend se populli i Zoilit në gjysmën e dytë të shekullit IX ka qenë i krishterë, por në gjysmën e parë të shekullit XIV Ebu Fida për ta thotë se janë muslimanë.126) Feja e re, sipas gjasave, është përcjellur përtej detit me tregtarët arabë të arratisur. Somalianët në veri kanë legjendën për njëfarë Arabi e prejardhje fisnike që është detyruar ta lëshojë vendin e vet, ta kalojë detin deri në Adel, ku i ka ftuar në islam të parët e tyre.127) Në shekullin e XV grupi prej 44 Arabë ka ardhur si misionarë nga Hodromevti. Kanë zbritur në Berber në detin e Kuq dhe prej aty janë shpërndarë nëpër Somali për të ftuar nçë islam. Një prej tyre, shejh Ibrahim mEbu Zarbaj, u drejtua deri në Herar në vitin 1430 dhe atje ka përvetësuar shumë konvertitë. Varri ende i është objekti respektit në qytet. Kodra afër Berberës ende quhet Kodra e evlijave, si përkujti mpër këto misionarë. Për ta thuhet se aty kanë qëndruar në vetminë devocionuese serioze para se, përsëgjati e përsëgjëri, janë shpërndarë nëpër tokë, duke punuar për kthim në islam.128) Islami, pak nga pak, ka dominuar me të gjitha pjesët e Indisë verilindore, por rritja e fuqisë së mbretit Menalik dhe okupacioni i tij i Harasit në vitin 1866 ka rezultuar me kalimin e një numri të caktuar të popullësisë në krishterizëm.129)

Islami në Koloninë Kap

Që ta plotësojmë këtë pasqyrë të islamit në Afrikë, ka mbetur që të tregohet në faktin se kjo fe ka depërtuar deri në jugun skajor në këtë kontinent, deri te kolonia Kap. Muslimanët e Kapit janë pasardhës të malajëve të cilët këtu i kanë sjell Holandezët130) diku në shekullin e XVII ose XVIII.131) Ata flasin me dialektin e shtrembëruar Boer me përzierje të madhe të fjalëve arabisht dhe disa anglisht dhe malajisht. Një broshurë e pazakonshme është botuar në këtë dialekt. Është shkruar me alfabet arab dhe është shtypur në Istambull në vitin 1877 nga ana e ministrit turk të arsimit që të shërbejë si doracak për mësimin e themeleve islame.132) Emrat holandezë, që disa prej tyre i mbajnë, sikur edhe forma e fytyrës që te shumica e tyre është e hetueshme, dëftojnë në supoziin se në bashkësinë e vet nganjëherë i kanë pranuar disa persona të prejardhjes holandeze. Në rastin skajar, në damarët e tyre ekziston përzierja e konsiderueshme e gjakut holandez. Ata i kanë përvetësuar edhe disa konvertitë në mesin e Hatentotëve. Udhëpërshkruesit evropianë133) nuk kanë shkruar për ata sikur as bashkëbesimtarët e tyre deri në ditët e fundit. Kolbruku (Colebrooke) ka tërhequr vëmendjen në vitin 1819 në rritjen e islamit në shënimet e veta interesante që i ka shkruar për Kap-koloninë: “Thonë se islami përparon në mesin e robërve dhe në mesin e të lirëve në Kap. E kjo d.m.th. se numri shumë më i madh i atyre në mesin e zezakëve dhe të ngjyrosurve, të llojeve të ndryshme, të cilët nga paganizmi kanë kaluar në islam, se sa në fenë e krishterë, edhe përkundër përpjekjes së madhe që e kanë dhënë misionarët e devotshëm. Një nga shkaqet për këtë shtrembërueshmëri është mmbrojtja dhe mosdisponimi që skllavopronarët e kanë treguar ndaj kryqiit të robërve të tyre. Kjo është lajmëruar për shkak të kuptuarit të gabueshëm dhe frikës së tepruar, nga të drejtat që robërit e kryquar do t’i fitojnë. Nuk ka dyshi mse robërit kanë qenë nën ndikimin e mbetjes së këtij mosdisponimi dhe s’ka qenë e rrallë që robi të përgjigjet, kur pyetjej për motivin e kalimit në islam, se duket të ketë ndonjë fe, kurse nuk i është lejuar të kalojë në krishterizëm. Paragjykimi për këtë gjë hiqet dhe tash është zvogëluar kundërshtimi i këtyre pronarëve për shkak të konversionit të robërve të tyre siç ka qenë më herët. Zotërinjtë kanë filluar të kuptojnë se robërit e tyre nuk e keqpërdorin mësimin që e pranojnë me detyrat fetare. Misionarët që i janë përkushtuar veçan mësiit fetar të robërve (dhe në çdo qytet kryesor ka nga një), kanë arritur suskes që të rritet numri i besimtarëve dhe shpresojnë se angazhimi i tyre nuk do të jetë i pafrytshëm. Por, kleriku musliman me pak angazhimi ka kope më të madhe.134) Për pesëdhjetë vitet e fundit muslimanët në koloninë Kapu i kanë vizituar bashkëbesimtarët e tyre të zjarrtë nga vendet tjera. Shumë më tepër kujdes tash u është kushtuar arsimimit të tyre. Tek ata është ngjallur jeta më e thellë fetare nga ajo me të cilën kanë jetuar. Thuhet se kanë zhvilluar propagandë të zjarrtë veçan në mesin e popullësisë së ngjyrosur të Kapus dhe kanë arritur sukses të caktuar.135) Kjo lëvizje e misionarisë veçan është e fuqishme në pjesën perëndimore të Kolonisë. Thuhet se ekziston lëvizja që është në rrugë ta themelojë fakultetin në Klirmaut në afërsi të Keptaunit. Ai do të bëhet qendra e propagandës së islamit. Një nga metodat që tash përdoret është edhe marrja e fëmijëve të lënë e të pakujdesur dhe edukimi i tyre në islam.136) Çdo vit dikush nga ata shkon në haxh në Mekke ku caktohet shejh i veçant që t’i mbikqyrë.137) Thuhet për punëtorët indusë që vijnë të punojnë në fushat e margaritarëve të Afrikës jugore, se po ashtu janë propagandues të islamit.138) Për shkak të pozicionit të vet të veçuar prej rreth 220 deri 540 mila prej tokës kryesore ujdhesës Madagaskas kërkon vëendjen e veçant.

Një fis që e ka pranuar islamin është Antaimorana, që e zënë pjesën juglindore të bregut. Nuk ka dyshim se në islam kanë kaluar nëpërmjet misionarëve arabë, por është e panjohur koha kur ky ndryshi mi fesë ka ndodhur. Tradita këtë e kthenë në kohën e vetë Pejgamberit por ne vetëm në shekullin e XVI i gjejmë të dhënat e njëmendta për muslimanët në ujdhesën në veprat e gjeografëve italianë dhe portugalezë.139)

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:35

Metodat misionariste në përhapjen e fesë

Nga kjo pasqyrë e dhënë sumarre historike mund të vërehen metodat e qeta që në shumicë e kanë karakterizuar lëvizjen misionariste islame në Afrikë. Ndonëse islami shpesh e ka shtrirë shpatën si instrument të pushtimeve të veta shpërtërore, megjithatë përdorimit të forcës dhe gjakderdhjes, në të shumtën e rasteve, i kanë paraprirë përpjekjet e qarta misionariste. Propaganduesi e ka ndjekur pushtuesin që ta përmbushi mëngësinë e punës së konversionit. Është e vërtetë, islami me lehtësi të madhe ka arritur në shumë pjesë të Afrikës me sukseset botërore të pionierëve muslimanë sikur edhe me formimin e shteteve muslimane me elemente pagane. Shpesh zjarri dhe gjakderdhja e kanë karakterizuar drejtimin e xhihadit, janë zbatuar për çrrënjosjen e paganëve. Fjalët e të riut Arab nga Boruni të cilin kaptenai Burtani140) e takoi në pallatin e mbretit Abeokuti, pa dyshim shprehin synimet e shumë muslimanëve afrikanë: “Na i jep ato pushkë dhe barutë dhe ne këta qenë do t’i islamizojnë.” Ehoja e këtyre fjalëve mund të gjendet edhe në porosinë që na kanë dhënë Mungo Parku,141) që është dërguar nga mbreti musliman Futah Toroi fqinjit të tij pagan: “Me këtë thikë Abdulkadiri do të dinjitohet t’ia rruaj kokën Damelit nëse Dameli kalon në islam, kurse e këtë thikën tjetër Abdulkadiri do t’ia prejë qafën Damelit nsëe Dameli do të refuzojë të kalojë në islam. Zgjidhja vetes.” Sado që islami i ka pasur borgj trimërisë luftarake të fanatikëve siç janë këta, ne kemi prova të pakontestueshme të udhëpërshkruesve dhe të tjerëve për thirrjen e qetë në fe, për punën e paatakueshme dhe vazhduese të propaganduesve muslimanë që i kanë kontribuar përhapjes së shpejtë të islamit në Afrikën bashkëkohore pa asnjë lloj aspekti të detyrimit.

Ka mundësi se me këtë metodën e fundit kundërshtarët kanë qenë të zhdukur dhe puna në konvertizëm ende është e hetueshëm në përparim mnë shumë vise në breg dhe në brendësi.142) Kudo që islami vetes ia ka hapur rrugën, aty do të gjendet misionari musliman si bartës i doktrinëve të kësaj feje. Tregtari, qoftë ai Arab, Pul apo Mandingo, e ka bashkuar përhapjen e fesë dhe shitjen e mallit të vet. Vetëm profesioni i tij e ka shpjerë në kontakt të ngushtë dhe direkt me ata që ka dëshiruar t’i kthejë në islam dhe i ka çarmatosur të gjitha mundësitë të akuzës të motiveve keqsynuese. Kur njeriu i këtillë të hyjë në fshatin pagan, do ta tërhiqte vëmmendjen në marrjen e vet të shpeshtë të abdestit dhe përcjelljes së rregullt të kohës së namazit dhe devotshmërisë në të cilin duket sikur bisedon me ndonjë qenie të fshehtë. Me superioritetin e vet të lartë intelektual dhe moral ka nxitur respektin dhe besimin e popullësisë pagane. Njëkohësisht është treguar i gatshëm dhe i vullnetshëm t’i përcjell virtytet e veta të larta dhe dijen. Haxhiu ose pelegrini që kthehej nga mekkeja, plotë entuziazë për përhapjen e fesë, të cilës ia ka kushtuar gjithë energjinë e vet, duke shkuar nga vendi në vend, duke jetuar nga sadaka e besimtarëvve, do ta fuste provën e të vërtetës në mesin e fqinjve të vet paganë. Studenti, si njeri i shkencës, ka hasur në respekt nga arsyeja e dijes së tij nga feja dhe e drejta islame. Nganjëherë është preokupuar edhe me medicionë. Në fund ka qenë me të madhe i kërkuar si shkrues i talismanëve, ajeteve kur’anore, të cilat janë qepa në copëza të lëkurës dhe pëlhurës dhe janë lidhur për krahë ose rreth qafës. Kjo është detyrë që ka mundur ta shfrytëzojë si mjet i rritjes së numrit të konvertitëve në islam. Për shembull, kur prej tij kërkojnë këto hajmali gratë sterile ose ato që i kanë humbur fëmijët e mitur, ua bënë si kusht të suksesit të këtyre talismanëve që fëmijët e vet të ardhshëm t’i edukojnë në islam.143) Këta mësues fetar, murabitë ose alutë, si janë quajtur, lartë janë çuar. Në disa fise të Afrikës perëndimore çdo fis ka pasur një shtëpizë për pritjen e tyre. Me ta është sjellur me konsideratën dhe respektin më të lartë. Në Darfur ata zënë shkallën më të lartë shoqërore pas nëpunësve shtetëror.

Në mesin e andingëve kanë rang edhe më të lartë dhe gëzojnë respektin menjëherë pas mbretit. Krerët e nënshtruar konsiderohen sipas pozitës të nënshtruar të tyre. Në shtetet që Kur’anin e kanë marrë për bazë të sundimit të vet në punët qytetare shërbimet e tyre kanë qenë mjaft të nevojshme në mënyrë që t’i shpjegojnë domethënien e tyre. Personaliteti i këtyre mësuesve ka qenë aq i çmueshëm që pa shqetësim kanë kaluar nëpër vendet e disa princave, që nuk kanë qenë vetë në armiqësi njëri me tjetrin, por kanë qenë të preokupuar edhe me luftë reale. Ky respekt nuk iu është dëftuar vetëmm në fshatrat muslimane, por edhe në ato pagane ku i kanë themeluar shkollat e veta. Njerëzit i kanë nderuar si mësuesit e fëmijëve të tyre. Në ta kanë shikuar si në ndërmjetësuesit ndërmjet vetes dhe Zotit, barabartë në plotësiin e nevojave të veta ose në refuzimin dhe evitimin e fatkeqësive.144) Shumë prej këtyre mësuesve kanë studiuar në xhamitë e Kajrevanit, Fesit, Tripolit145) dhe në qendrat tjera të mësimit islam, por sidomos në xhamitë e El-Ez’herit në Kairo. Studentët i shkojnë nga të gjitha pjesët e botës islame dhe në mesin e tyre shpesh gjendet edhe grupi izezakëve të Afrikës. Këta janë studentët nga Darfuri, Wadai dhe Bornua. Disa e kalojnë rrugën e vet këmbë nga bregu Perëndimor i largët. Kur i kryejnë shkollimet e veta nga teologjia dhe e drejta islame, shuë prej tyre bëhen misionarë në mesin e popullësisë pagane të vendit të vet. Këta misionarë themmelojnë shkolla në qytetet që i vizitojnë, kurse i ndjekin fëmijët paganë sikur edhe muslimanë. I kanë mësuar të lexojnë (mësojnë) Kur’an dhe i kanë përudhur në rregullat dhe manifestimet islame. Duke pasur themel të tillë, misionari musliman me dijen dhe dashuri e vet më të mirë padyshim ka arritur ndikim mtë madh në popull në të cilin ka ardhur të jetojë. Në këtë i ka ndihmuar fakti që mënyra e jetesës dhe irësjellja kanë qenë në të shumtën të ngjashëm mmënyrës së tyre të jetesës. Pasi që tregtari ia ka përgaditur rrugën, në të nuk është shikuar me dyshim. Me martesën me popullësinë vendëse fillon pranimi i tij në jetën e tyre shoqërore, ndikimi i tij bëhet fortë i rrënjosur dhe i qëndrueshëm. Kështu ai më së natyrshmi, pak nga pak, ka shkaktuar përhapjen e islamit në mesin e tyre. Përpjekjet e tij misionariste më tej janë lehtësuar me faktin se deizmi (botëkuptimi se Zoti e ka krijuar botën, e pastaj nga ajo është tërhequr, dhe se bota i është lënë vetëvetes - vër. e përkthyesit) është themel i ndjenjave fetare të shumë idhujtarëve - ku mundur lehtë të kalojë në teizmin e islait (besimi në Zotin që krijoi çdo gjë dhe e çdo gjë udhëheq, kurse vet gjendet jashtë botës - vër e përkthyesit) së bashku me disa aspekte tjera të mësimit të tyre teologjik. Shikimi i tyre i përgjithshëm në jetë dhe disa institucione religjioze të tyre janë të aftë të ngjyrosen me ngjyrat islame dhe të përcillen në sistemin e ri fetar pa nënshtrim ndryshimeve më të mëdha.146) Ardhja e muslimanëve në vendet pagane po ashtu është fillimi i hapjes së tregtisë më të fuqishme e frekuente dhe lidhja me qendrat e mëdha tregtare muslimane çfarë janë Xhene, Segu apo Kano. Së bashku me fenë e Pejgamberit ata kanë meritë edhe në kulturën e saj materiale. Për këtë në mesin e fiseve zezake të pavivilizuara misionari ka mund të jetë i sigurtë në pritje më shpejtë. Ai nuk iu ka ofruar vetëm të vërtetat për Zotin dhe njeriun, që ua ka hapur rrugën e zemrës dhe ua ka ngritur intelektin, por njëkohësisht ua ka dhënë moton për qasje në unitetin shoqëror dhe politik, që sërish është dokument udhëtimi për mbrojtje dhe ndihmë prej Atlantikut deri te Muri Kinez. Kudo të gjendet shtëpia muslimane, atje është zezaku - konvertit, i cili mund të përsërisë një shumësi rregullash të fesë së vet i sigurtë në mbrojtje, ushqim dhe këshillë. Në vendin e vet përnjërend, ai bëhet anëtar i shtresës me ndiki, nsëe je edhe klasës sunduese. Duket se kjo është fakti real i suskesit të misionarëve islaë në Afrikën perëndimore. Sa i përket numrit të të konvertuarve, ai është i madh dhe shpejt rritet nga shkaku i thjeshtë që misionari musliman nga çasti i parë të besiit konvertues praktikisht ka punuar në zbatimin e principeve të barabarësisë dhe vëllazërisë të të gjithë besimtarëve para Zotit, në çka islami merrë pjesë me krishterizmin. Misionari musliman përgjithësisht është më i shpejtë dhe me i vendosur në këtë punë nga misionari i krishterë, që në të shumtën e rasteve ndien se është i detyruar të kërkojë provë të fortë të lojalitetit të të kryquarit para se t’ia zgjasë dorën e vëllezërimit në krishterizëm. Kjo ka nxitur padurimësinë racore, që nuk ka mund të zhduket në një gjeneratë, kur gjatë gjeneratave i krishteri - i bardhë është konsideruar zotëri, kurse zezaku pagan dhe rob.147) Me rëndësi është, po ashtu, të vërehet se ngjyra dhe raca në asnjë rast nuk e ka bërë zezakun më anues në sytë e bashkfëetarëve të tij të ri. Nuk ka dyshi se progresi i islamit në Afrikën e zezë ka qenë, në bazë, i ndihmuar me këtë mosekzistimin e ndjenjës së neverisë ndaj zezakut. Është fakt se islami kurrë nuk e ka trajtuar zezakun si të nënshtruar, sikur që, fatkeqësisht, ka qenë rast i shpeshtë në botën e krishterë.148) Ky vrojtim shpjegon, deri diku, suksesin e muslimanëve nëse krahasohet me misionet e krishtere në mesin e popujve zezakë. Më së shpeshti kjo dëftohet në atë që zezaku i kryquar nën ndjenjën që bashkëbesimtarët e tij evropianë i përkasin llojit të atillë të civilizimit që nuk i përgjigjet natyrës dhe jetës së tij. Njëkohësisht, veten e ka konsideruar shumë më të lartë në shtëpi, në shoqërinë muslimane. Kjo veçan është cekur te një vështrues bashkëkohor në citatin vijues: “Islai përveç mëngësive të veta nga pikëpamja e Nigeriaseve nuk kërkon humbjen e nacionalitetit të Nigerianëve si rrethanë përcjellëse të konversionit. Ai nuk kushtëzon ndryshime revolucionae të jetës sociale, të cilat janë të pamundura në situatën bashkëkohore të zhvillimit nigerian. Ai nuk e shkatërron autoritetin e failjes dhe shoqërisë. Kërtu nuk ka pafund ndërmjet atij që thërret në islam dhe atij që e pranon. Të dytë janë të Afrikanë. Janë bijë të një vendi. Principi i vëllazërisë njerëzore zbatohet praktikisht. Transformimi në isla nuk d.m.th. se konvertiti ndërprenë me punët e veta, familjen dhe me jetën e vet shoqërore, as me respektimin e pushtetit të sunduesve të tij vendës. Nuk mund të gjendet askush që nuk kënaqet me qëndrimin dhe sjelljen e Nigerianëve, por edhe të muslimanëve të Afrikës perendimore. Tërë zhvillimi i njeriut e imponon vetëdijen për të drejtën qytetare. Krenaria nacionale duket se flet: “Ne dallojmë, ti dhe unë, por ne jemi njerëz.” Përhapja e islamit në Nigerinë jugore, nëse sot shohim, kryesisht ëstë veprim shoqëror. Islai u sjell atyre me të cilët kontakton status më 342
të lartë dhe koncepcion më të lavduar të vendit njerëzor në botë që e rrethon. E liron nga robërimi dhe njëmijë frika tjera.149) Sipas traditës muslimane, Musau ka qenë njeri i zi, që mund të shihet nga ajetet vijuese kur’anore: “Dhe fute dorën...” (Ta Ha, 22). “... dhe nxirre dorën tënde...” (el-A’raf, 108-109). Rrëfimi vijues nga perioda e artë e dinastisë abasite, që ka arritur deri te ne, është dëshi e ndierjes së simpatisë së muslimanëve ndaj zezakëve. Ibrahimi, vëllau i Harun err-Rreshidit dhe i biri i zezakes, u praklamua për halif në Bagdad, por Me’muni, që ka sunduar në vitin 819 e ka ngadhnjyer dhe ia ka falur. ibrahimi rrëfen për takimin e vet me Halifin: “Me’muni më tha, kur hyra tek ai, pas faljes: “Ti je halifi i zi?” Në këtë unë u përgjigja: “ - D sunduesi i besimdrejtëve! Unë jam ai që është shpërblyer me falje.” Robi i Benu-l-Hashasit tha: “Kur njriu e lavdon vlerën e vet, robi i Benu-l-Hashasit mund ta zëvendësojë me vargjet e veta mëngësinë e prejardhjes dhe fatit. Nëse jam rob, shpirtin e kam të lirë e bujar: Nëse trupin e kam të zi, shpirti im është i bardhë. Në këtë El-Me’muni m’u përgjegj: “Xhaxha! Shakaja ime të solli në disponim serioz.” Ai atëherë ka cituar vargjet vijuese: “Ngjyra e zezë e lëkurës nuk e zvogëlon mendjehollësinë e shpirtit As nuk e zvogëlon vlerën dhe mençurinë e të arsimuarit. Nëse e zeza ka pjesë në ngjyrën e trupit tënd, bardhësia e sjelljes së mirë nga ana jote është pjesa ime.”150) Kështu zezaku i konvertuar përnjëherë zënë vend të barabartë në vëllazërinë e besimtarëve. Në rrugë nuk i qëndrojnë as ngjyra, as raca, as çfarëdo shoqërie më e hershme. Nuk ka dyshi se pritja e bukur, në të cilën kanë hasur, ka ndikuar në atë që zezakët paganë mme dëshirë hyjnë në shoqëri religjioze, kultura e lartë e të cilës ka kërkuar që t’i lëshojnë shumë tradita dhe shprehi barbare. Ajo që, njëkohësisht, në të shumtën i ndihmon shpjegimit të suksesit të kësaj feje është fakti që pranimi i islamit d.m.th. përpari mcivilizues dhe hap me rëndësi në progresin intelektual, moral dhe material të fiseve zezake.

Forcat që kanë qenë në anën e islamit kanë qenë aq të forta e superiore sa që barbarizmi, padituria dhe bestytnia kanë pasur pak gjasa që ta vazhdojnë rezistencën. Ç’i ka dhënë civilizimi i Afrikës muslimane zezakut, konvertitit, shkëlqyeshëm mështë shprehur në fjalët vijuese: “Turpet më të mëdha, ngrënia e mishit të derrit, flijimi i njeriut dhe gropimi i fëmijëve të gjallë, janë mbrapshtina që arsyeja nuk i beson. Një kohë kanë dominuar nëpër tërë Afrikën dhe ende mund të gjenden në shumë pjesë të saja. Tërë kjo nuk është larg nga Bregu i Artë dhe nga vetë vendbanimet tona, përnjëherë u zhduken përgjithmonë Vendasit, që deri atëherë kanë jetuar lakuriqë ose gjysmëlakuriqë, filluan të veshen dhe këtë mjaft me rregull. Vendasit, që para kësaj nuk janë larë, filluan ta bëjnë këtë, dhe këtë jaft shpesh. Sheri’ati i shenjtë iu urdhëron pastrimin, dhe kjo është dispozitë që nuk ka pasur për pasojë ndikimin e fortë në instinktet e tyre natyrore. Organizimi fisnor i jetës ka synuar drejt krijimit të hapësirës të diçkahit në fundamente më të gjëra. Thënë ndryshe, shkrirja e fiseve në popuj, e me zmadhiin e forcës dhe dijes, nacionet bëhen imperatori. Shumë situata të këtilla mund të ceken në historinë e Sudanit dhe vendeve përreth gjatë kohës së njëqind viteve të fundit. Nëse fryma luftarake këto i ka nxitur, qendrat nga të cilat ka buruar lufta numerikisht është i vogël, e përveç kësaj janë anash. Lufta është organizuar më mirë edhe në njëfarë aspekti të përmbajtjes, dhe konflikti nuk imponohet pa arsye. Më pak ka konfiski të paarsyeshëm dhe siguria më e madhe është e pasurisë dhe jetës. Themelohen shkollat fillestare151) sikur ato që i ka përshkruar më herët Mungo Park. Madje sikur edhe këto shkolla të kufizoheshin në aftësimin e nxënësve të vet në leximin e Kur’anit, janë të vlefshme vetëvetiu dhe paraqesin një shkallë drejt asaj shumë më të lartes. Xhamia bukur e ndërtuar dhe pastër e mirë mbajtur me pesë herë thirrjen në namaz gjatë ditës, kthimin kah Mekkeja, me imamin e saj dhe me namazin javor të xhumasë, është bërë qendër e fshatit, në vend të fetishëve të tmerrshëm ose Gjugju-shtëpive. Adhurimi i një Zoti, të Gjithmundshmit, Ekzistuesit, Gjithdijshmit dhe Gjithmëshirshmit, është përparim i pamatur mbi të gjitha ato që popullësia ka mësuar të adhurojë më herët.

Gjuha arabe, në të cilën gjithnjë janë shkruar librat muslimane, është gjuhë e bukurisë dhe pasurisë së shkëlqyeshme. Nëse njëherë e mësojnë këtë gjuhë, ai do të bëhet gjuhë e komunikiit të fiseve të gjysmës së kontinentit. Ai shërben si hyrje në letërsi, ose më mirë: ai është letërsi vetëvetiu. Përveç kësaj, ajo është gjuhë i kodeksit të shkruar të ligjit dhe ndërrim i ekstravagancës tekanjoze të kryeparit të fisit - ndryshimi që është, vetëvetiu, përpari i madh civilizues. Zejtaria dhe tregtia janë ngritur jo si grumbull tregtar i mallit ose si këmbim elementar i prodhimeve të papërfunduara, për të cilën dijmë prej Herodatit se ka ekzistuar në kohë të parë në Afrikë. As nuk janë si guacat, baruti, duhani ose rrumi, që ende shërbejnë si mjet kryesor të këmbimit përgjatë tërë Bregut, por këto janë prodhime zejtare të shkathtësisë së madhe dhe tregtia e organizimit të fuqishëm. Nën ndikimin e kësaj zejtarie dhe tregtia dhe qeverive majft stabile, me të cilat erdhi islami, u krijuan ato qytete të mëdha në tokën zezake. Ata janë mjaft të gjallë, si i përshkruajnë në fillim udhëpërshkruesit evropianë. Nuk kanë mundur thjeshtë t’i mospërfillin. Jam larg nga ajo të them se religjioni është shkaku i vetëm i këtij përparimi proporcional. Unë vetëm them se ai është pajtuar me të dhe e ka nxitur. Kushtet klimatike dhe shumë ndikime tjera kanë ndihmuar arritjes së këtij përparimi. Por, çka e nxitë Afrikën pagane kur rrethanat janë aq të ngjashme të bëjë krahasim me atë gjendje dhe sukses? Sa i përket personalitetit, mund të besohet, në çdo aspekt, se islami u ka ofruar konvertitëve të ri të zi fuqi, krenari dhe mbështetje në veten dhe vetërrespekt, kurse tërë këto cilësi rrallë mund të gjenden të bashkëqytetarët e tyre paganë e të krishterë.152) Paraprakisht kemi shkruar që - para ndarjes së pjesës së madhe të Afrikës në mesin e qeverive të krishtera evropiane. Anglisë, Francës dhe Gjermanisë - karakteri impozant i civilizimit islam nuk ka pushuar që të mbillet në shpirtin e zezakut dhe të ndikojë si një nga faktorët që ndihmon në konvertimin e idhujtarëve afrikanë. Befasisht të përcjellur në kontakt me kulturën evropiane, kanë fituar motiv të nisen shtegut të civilizimit, por kanë qenë të paaftë ta kapërcejnë pafundin që i ka ndarë nga sunduesit e tyre të huaj. Në islam mkanë gjetur kulturën që u përgjigjet nevojave të tyre dhe e cila është e aftë t’i miratojë kërkesat dhe synimet e tyre.153) 345
Për këtë shkak ka qenë iluzore që përhapja e dominimit evropian synon pengimin e aktivitetit të propaganduesve islame”. Përhapja e këtij dominimi në të vërtetë me të madhe ka ndihmuar përparimin e islamit. Hyrja e islamit ka ndihmuar futjen së qetësisë në vendet - që më herët kanë qenë të rraskapitura me luftërat ose sulmet zhdukëse të gjuetarëve në robër dhe vënies së instrumentit të pushtetit dhe administratës dhe lehtësimit dhe zmadhimit të mjeteve të komunikimit me ndërtimin e rrugëve dhe hekrudhave. Tërë kjo me të madhe ka stimuluar tregtinë dhe ka mundësuar aktivitetin e propaganduese, tregtarëve muslimanë, që ta shtijnë ndikimin e vet në viset në të cilat para kësaj nuk ka shkelur këmba e njeriut dhe ta kalojnë vendin e njohur me siguri të plotë. Më tej, ndalimi i tregtisë me robër ka abroguar një pengesë të madhe në rrugën e përhapjes së islamit në Afrikën pagane. Kjo ka qenë në interes të Arabëve dhe tregtarëve të tjerë muslimanë me robër që mos ta ngushtojnë fushës e punës së vet, me lejimin e vet sakrificave të mundshme që të vëllezërohen në islam.154) Tash në islam hyjnë fiset pagane deri te të cilat nuk ka depërtuar aktiviteti misionarist nga koha e tregtisë me robër. Qeveritë evropiane kanë ndihmuar që të arrihet ky rezultat duke i marrë muslimanët në shërbimet e dorës së dytë të administratës civile (sepse vetëm në mesin e muslimanëve kanë mund të gjenden persona të arsimuar) dhe duke i sistematizuar në viset pagane dhe duke i pranuar mësuesit muslimanë në shkollat shtetërore ose duke i rekrutuar ushtritë e veta në mesin e fiseve muslimane. me këtë ato kanë kontribuar autoritetit të islamit në sytë e Afrikanëve paganë, kurse ky është rast që muslimanët nuk e kanë lëshuar ta shfrytëzojnë për fenë e vet.155) Krejt pak të vërtetë ka në pohimin se islami përparon me forcë të armës,156) por çështja është krejtësisht e kundërt me këtë. Ndarja e Afrikës në mesin e forcave evropiane e ka nxjerrur shpatën e dora e kryeparëve muslimanë. Nën kontrollin e tyre tash ka filluar propaganda e islamit, që ka gjasa të ketë sukses, dhe këtë në kohën kur vendet me pushtetin muslimanë shkatërrohen.

Referencat

1) Harta e shkëlqyeshme që e shpjegon shtrirjen e islamit në Afrikë mund të gjendet në “The International Review of Missions”, vol. I, fq. 652. 2) Fournel, vol. I, 271. 3) Emri i vërtetë i saj është i panjohur. 4) Fournel, vol. I, fq. 224. 5) Markkari, vol. I, fq. 253. 6) Makkari, vol. I, fq. LXV. 7) Fournel, vol. I, fq. 270. 8) Për këtë dhe për lëvizjet heretike, që i kanë zbuluar mbeturinat e besimit të vjetër berberë, shih: Goldziher, Materialen zur Kenntnies der Almohaden bewegung in Nardafrika (Z.D.M.G. vol. XLI, fq. 37, sqq.) 9) Për këtë fjalë shih: Doutte, Noes sur l’Islam maghribin (Revie de l’histoire des religions, bl. XLI, fq. 24-26). 10) Ibn Abi Dharr, fq. 168-173; A. Müller, vol. II, fq. 611-613. 11) Ibn Abi Dharr, fq. 250; Goldziher, op. London, fq. 31. 12) Leo Africanus (Ramusia, bl. V, fq. 11). 13) 14) DouttË, XL, fq. 354; XLI, fq. 26-27. 15) Depont et Coppoloni, fq. 127, sq. 16) Nuk është këtu vendi që të ekspozohet fillimi dhe historia politike e mbretërive të ndryshme të Afrikës perëndimore. Kjo më së ploti i është e mundshme lexuesit anglez në punimin e Lady Tugardit me titull: “E Tropical Dependency. An Outline of the Aucient History of the Western Sudioniwith Account of the Modern Settlement of the Western Sudoniwith Account of the Modern Settlement of Northern Nigeria” (London, 1905), Shih po ashtu: H. F. helmult: The World’s History, vol. III, kaptina IX (London, 1903). 17) Blau, fq. 322. 18) Leo Africanus (Ramusio, bl. I, fq. 7,77). 19) Mayer, fq. 91. 20) As’Sa’di, Tarikh al’Sudan, fq. 3 (Paris, 1898). 21) Xhine apo Diniyye. 22) Meyer ndjek Barhta: The Tarikh al-Sudan (fq. 12). dhe vë datën e themelimit të qytetit - tre shekuj më herët.
347
23) Felix Dubois, në punën e et “Tombaucton la Musteriense”, kaptina IX, jep planin e rekonstrukcionit të kësaj xhamie e cila është rrënuar me urdhërin e Shejh Ahmedit rreth 1830. 24) As’Sa’di, Tarikh al-Sudan, fq. 12-13. 25) Ibid., fq. 21. 26) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 421-422. 27) Ramusio, bl. I, fq. 78. 28) Winwood Rede i përshkruan si të lartë, me pamje të bukur, ngjyrë të ndritshme, muslimanë të devotshëm. Posedojnë kuaj dhe kope të shumta, kultivojnë pamukë, arra dhe lloje të ndryshme të drithërave. Jam kënaqur në mirësinë dhe pritjen e tyre, me pamjen serioze dhe të denjë të grave të tyre, me pastërtinë dhe paqën e fshatrave të tyre.” (W. Winwood Reade, African Shetchbook, vol. I, fq. 303). 29) Waitz, II, Theil, fq. 18-19. 30) Palmer (fq. 59) e vë hyrjen e islamit në Kano ndërmjet vitit 1349 dhe 1385. Një histori tjetër e Hansit e vë fillimin e sundimmit të mbretit muslimanë Zozoa rreth 1456 (Journal of the African Society, vol. IX, fq. 161). 31) Mbi llojet e këtyre krahinave shih Meyer, fq. 27. 32) Siç është rasti edhe në pjesët tjera të botës islame, tradita e vë hyrjen e islamit në kohën e themeluesit të saj dhe ia jep emrin al’Farisija, një nga shokët e njohur të Pejgamberit, si të deleguar të popullit Hans. (J. Lippert, Sudanica, M. SOS, III, pjea III, fq. 204 (Berlin, 1900). 33) Mischlich and Lippert, fq. 138-139. 34) Mayer, Loc. cit. Artin Pasha (fq. 62) e vë fillimin e kësaj hyrje të Arabëve muslimanë në shekullin e hershëm VIII. 35) Becker, GEschichte des osthichen Sudan, fq. 162-163, Blan, fq. 322, Oppel, fq. 289. Në fund të shekullit XIV Omer b. Idrisi e ka bartur kryeqendrën e vet në perëndim të liqenit të Çadit në teritorin e Bornusë me të cilin emër mbretëria Kanem në të ardhmen është e njohur. 36) Becker, Geschichte des ostlichen Sudan, fq. 161-162. 38) R. C. Slatin Pasha, Fire and Sword in the Sudan, fq. 38, 40-42 (London, 1896). 39) Westermann, fq. 628. 40) Oppel, fq. 292; Mayer, fq. 36-37; Westermann, fq. 629-630.
348
41) Fulbi (njëjësi Ful) është emër me të cilin vetë populli veten e ka quajtur. Rreth njëqind varianta tjera ua kanë dhënë fqinjët e tyre, kurse më të përhapurit janë Fuli dhe Fulani (Meyer, fq. 28). 42) Francis Moore, fq. 75-77. 43) R. E Dennett, Nigerian Studies, fq. 12, 75 (London, 1910). 44) Islam and Missions, fq. 71-73, The Moslem World, fq. 296-297, 351. 45) Church Missionary review, 1908, fq. 640. 46) Qyteti në Niger, në jug të kufirit verior të Nigerisë jugore. 47) Church Missionary Society Intelliguencar, 1902, fq. 353. 48) Rinn, fq. 403-404. 49) Le Chatelier (1), fq. 231-293. 50) Le Chatelier (2), 89-91. 51) Rinn, fq. 175. 52) Bonet - Maury, fq. 239. 53) Bonet - Maury, fq. 230. 54) Le Chatelier (w), fq. 100-109. 55) Rinn, fq. 174. 56) Oppel, fq. 292-293; Blyden, fq. 10; Le Chatelier, (3), fq. 167. 57) Delle Navigationi di Messer Alvise da ca da Mosto (A.D. 1454), Ramusio, bl. I, fq. 101. 58) Blyden, Christianity, Isla and the negro Race, fq. 357-360. 59) Këtë pyetje gjerësisht e ka shtruar Le Chatelier (3), fq. 225 sqq. 60) LA Chatelier (3), fq. 237, “Samari direkt nuk është përzier në pyetjet fetare.” L. G. Binger ka ardhur deri te përfundimi i njëjtë, në bazë të kontakteve personale me Samarin (Le Peril de l’Islam, fq. 20), Paris, 1906). 61) Le Chatelier (3), fq. 238-240. 62) Le Chatelier (2), fq. 112; R.du M. M., vol. XII, fq. 22. 63) “Fulanët të gjithë janë muslimanë zelltarë: kudo që janë Fulanët, atje und të gjenden edhe xhamitë” (Haywood, fq. 200). 64) Le Chatelier (3), 231, 273, 303; Westermann, fq. 632-633. 65) Muhammed b. Uthman al’Hasha’ishi, fq. 84 e më tej. 66) Sidi al’Mahdi, i biri dhe trashëgimtari i Sidi Muhammed es-Senusise më 1895 u shpërngul në Kufur, sepse më shumë ishte në qendër të Xhagbubës (MUhammed b. Uthman al’Hasha’ishi, fq. 11-115). Më vonë ka shkuar më tej drejt jugut në drejtim të krahinës
349
Borku dhe Tibesti, ku edhe vdiq në vitin 1902. Eprori i kësaj bashkësie në vitin 1908 ka qenë Sidi Ahmedi, kushëriri i themeluesit (J. C. E. Falls, Drei Jahre in der Libyschen Wüste, fq. 274) (Freiburg, 1911). 67) Reidel (I), fq. 7, 59, 162. 68) G. Nachtigal, Sahara und Sudan, vol. II, fq. 175. (Berlin, 1879-1881). 69) Duveyirier, fq. 45. 70) Poulitschke, fq. 214. 71) H. Duveyrier, La Conferie musulmane de Sidi Mohammed ben Ali, Es-Senousi, passim, Paris, 1886, Lonis Rinn, Marabauts et Khouans, fq. 481-513. N. Slonsch, Les Senonsiya en Tripolitaine (R.du . M. vol. I, fq. 169, sqq.). Mbi bibliografinë e lëvizjes senusite shih: Der islam, III, fq. 141-142, 312. 72) R.du M.M. vol. I, fq. 181; vol. III, fq. 64-65. 73) Joseph Thomson, (2), fq. 185. 74) Oppel, fq. 303. 75) Gjendet në krahinën Muri në Nigerinë veriore. 76) Journal of the African society, vol. VII, fq. 379-381. 77) Haywood, fq. 33. 78) Claude George, The Rise of British WEst Africa, fq. 120-121. (London, 1902). 79) Islam and Missions, fq. 73-74. 80) Lippertt, Uber die Bedeutung der Haussonation für unsere Togo - und Kamerunkolonie, fq. 200, MSOS, Band, X (1907), Abteilung, III. 81) Waitz, II, Theil, fq. 250. 82) C. S. Salomon, fq. 891. 83) Pierre Bouche, fq. 256. 84) Blyden, fq. 357. 85) C. S. Salman, fq. 887. 86) Blyden, fq. 202. Westermann, fq. 633-634. 87) Gjendet në ujdhesë në largësi 20 në jug të Zanzibarit. 88) J. de Barros, Dec. Liv. VIII, cop. IV, fq. 211. 89) Ibn Khaldun, vol. III, fq. 98-100. 90) Ka mundësi që kjo është fjala e shtrembëruar prej al’Hasa. Shih Ibu Batutah, bl. II, fq. 247-248. 91) Ose (emri arab) Maqdishu.
350
92) J. de Barros, Dec. i. Liv. VIII, cop. IV, fq. 211-212. 93) De BArros, id. fq. 224-225. Shih po ashtu Justus Strandes, Dic. Portugiesen - zeit von Deutsch und Englisch - Ostafrika, fq. 81, sqq., Berlin, 1899. 94) Kitab agaib al-Hind, on Liore des Merveillas de l’Hinde, bublie par P.A. von der Lith., fq. 81-68 (London, 1883). 95) Mohammedanism in Central Africa, by Joseph Thomson, fq. 877. 96) Roscoe, fq. 229. 97) Zwemer, fq. 236 gairdner (fq. 26) jep numrin prej 200.000 muslimanëve prej gjithsej 4 milionë banorë, por ai nuk sjell burimin prej nga e merrë këtë të dhënë. Roscoc (fq. 6) përmend që tërë popullësia e Ugandës është rreth një milioni. 98) Richter, fq. 146-147, 164. Merenskog, fq. 156; Klamroth, fq. 4. 99) R. Du M. M. vol. IX (1909, fq. 322. 100) Oscar Baumann, Usambara und seine Nachbargebiete, fq. 141, 153 (Berlin, 1891). 101) Becker, Islam in Deutch - Ostafrika, fq. 10. 102) Becker, Islam in Deutsch - Ostafrika, fq. 13 sqq. Klamroth, fq. 14-28. 103) Ibid., fq. 5. 104) Klaru Roth, fq. 23-24. 105) Ibid., fq. 26. 106) Ibid., fq. 67. 107) Becker, Islamin Deutsch - Ostafrika, fq. 14. The Moslem World, vol. II, fq. 3 sqq. 107/a) Një raport bashkëkohor etipian për këto fise - Geschichte der GAlla. bericht eines abessinischen Monches uber die Invasion der Galla in sechzehnten Jahslundert. Tekt und Ubersetzung hrag. Von A. W. Schleichler (Berlin, 1809) i paraqet këto fise si pagane, ndonëse nuk jep informata të hollësishme për fenë e tyre. Reclus (bl. X, fq. 330) konsideron se kanë qenë muslimanë në kohën e atakut të tyre. 108) Henri Salt, A. Voyage to Abyssinia, fq. 299, (London, 1814). 109) James Bruce, Travels to discover the source of the Nile, botimi II, vol. III, fq. 243 (Ediuburgh, 1805). 110) Munzinger, fq. 408.
351
111) J. L. Krapf, Reisen in Ost - Africa, ansgefuhrt in den Jahren 1837-1855, ol. I, fq. 106 (Kornthal, 1858). 112) Arabia Deserta, vol. II, fq. 169. 113) Ibid., vol. II, fq. 109. 114) Morie, vol. II, fq. 248. 115) Reclus, bl. X, fq. 309; Basset, fq. 270-271. 116) Kur romakokatolikët e hapën msionin e vet ndër Gallët në vitin 1846, Abba Baghibo in ka thënë: “Sikur të kishit ardhur këtu dhjetë vjet më harët, jo vetëm unë, por edhe bashkëqytetarët tjerë të mi do ta pranonin fenë tuaj, por kjo tash është e pamundur” (Massaja, vol. IV, fq. 103). 117) Da Zeila alle frontiere del Caffa, vol. II, fq. 160; (Rome, 1886-1887); Massaja, vol. IV, fq. 103, vol. VI, fq. 10. 118) Massaja, vol. IV, fq. 102. 119) Duke folur për mossuksesin e misioneve të krishtera, Cechi (Seçi) thotë: “Duket kërkuar shkakun për këtë në përhapjen e islamit këtu gjatë viteve të fundit, bartësit e të cilit janë qindra ulema dhe tregtarë muslimanë, të cilëve nuk u kanë munguar mjete materiale, gjeturi dhe mundësi gjuhësore.” (Massaja, vol. II, fq. 342.). 120) Massaje, vol. II, fq. 343. 121) Reclus, bl. XIII, fq. 834. 122) Lage gjendet në gjatësinë 90 dero 90300 dhe gjërësinë 340 deri 350 në lindje. 123) Reclus, bl. X, fq. 350. 124) Paulitschke, fq. 330-351. 125) ibn Hawqal, fq. 41. 126) Abul-Fida, bl. II, pjesa I, fq. 231-232. 127) Documents sur l’historire, la geographie et le commerce d l’Afrique orientale, recucillis par M. Guillain Deuxieme partie, bl. I, fq. 299, (Paris, 1856). 128) R. F. Burton, First Footprints in East Africa, fq. 76, 404 (London, 1856). 129) R. du M.M., VI, fq. 288 (1908). 130) Kepi i Shpresës së Mirë ka qenë në pronësi të Holandezëve prej 1652 deri 1759. E kanë kthyer në vitin 1803 pas paqës në Amijami, pas çkahit sërish e kanë okupuar Britanikët pas shpërthimit të luftës së re.
352
131) Në mesin e tyre ka qenë shejh Jusufi, mësues i fesë, me ndikim të madh në Java dhe trimi i fundit për pavarësinë e Bautamit. Si të burgosur shtetëror Holandezët e kanë sjellur në koloninë Kap atë dhe familjen e tij si dhe një numër të caktuar të ithtarëve të tij. Varri i tij ende respektohet si vend i shenjtë. (G. M. Theal, History and Ehnography of Africa south of the Zam-besi, vol. I, fq. 263), (London, 1909). 132) M. J. de Goeje, Mohammedaansche Propaganda, fq. 2,6 (Overgedrukt uit de Nederlandsche Spectator, No. 51 1881). 133) Për ta ka tërhequr vëmendjen Mr. Kambell (Campbell) 1814. Shih: William Adams, the Modern Voyager and Traveller, vol. I, fq. 93, (London, 1834). 134) Sir T. E. Colebrooke, The Life of H. T. Colebrooke, fq. 335 (London, 1873). 135) F. Coillord, Au Cap de Bonne Experance (Journal des missions evangeliques,a vril 1899, fq. 265). 136) Kumm, fq. 233. 137) C. Snouck Hurgronje (3), vol. II, fq. 296-297. 13) Jacques Bonzon, Les Missionaires de l’islam en Afrique (Revue Chretienne, bl. XIII, fq. 295). Paris, 1893). 139) G. Ferrand, Les Musulmans a Madagascar, fq. 19, 50, sqq. 138 (Paris, 1891), Id. Les Migrations musulmanes et juives a Madagascar (Revne de l’Histoire des Religions, vol. LII, fq. 381, sqq). 140) Richard F. Burton (I), vol. I, fq. 256. 141) Travels in the Interior of Africa, chop. XXV, adfin. 142) D. J. East, fq. 118-120. W. Winwood Reade, vol. i, fq. 312, Blyden, fq. 13, 202. 143) Bishop Crawther, On Islam in Western Africa (Church Missionary Intelligencer, fq. 254, Aprill 1888). 144) D. J. East, fq. 112-113, Blyden, fq. 202. 145) Thuhet se mbi njëmijë misionarë islamë çdo vit e lëshojnë Tripolin për të vepruar në Sudan (Panlitschke, fq. 331). 146) Për hollësitë e hulumtimit të këtyre piakve të kontaktit shih: Forget, fq. 28 sqq. Merensky, fq. 155. 147) Sir Bortle Frere (I), fq. 18-19. 148) E. W. Blyden, fq. 18-24. E. Allegret, fq. 200. Westerman, fq. 644-645.
353
Në një debat mjaft interesante, por sot të harruar para Shoqërisë autropologjike e misionarëve në mesin e të egërve, është përmendur rasti i misionarit të krishterë në Afrikë që është martuar me zezaken. Ndjenjat kundruall atij dhe pasojat kanë qenë të atilla që është detyruar të lëshojë koloninë. Misionari musliman punon, por jo në pozitë të tillë jo të favorshme. (Journal of the Arthropological Society of London, vol. III, fq. 1865). Dallimin në mënyrën se si krishterizmi dhe islami e prezentojnë veten në Afrikë mirë e ka paraqitur njeriu që vetë është zezak në pasusin vijues: “Deri sa delegacionet misionariste caktojnë emërimin e klerikëve vendas kohës së pacaktuar, në anën tjetër misionarët muslimanë veprojnë në zemrën e Afrikës dhe me lehtësi arrijnë deri te paganët dhe i kthejnë në islam. Për këtë arsye zezakët shikojnë në islam si në fenë e zezakëve, e në krishterizmin sikur në fenë e të bardhëve. Shohin se krishterizmi e fton zezakun drejt shpëtimit, por e vë në pozitë nenshtruese deri në atë masë që ai në vete thotë, deri sa e kaplon dëshpërimi: “Unë nuk kam pjesë dhe lumturi në këtë fe. Sa i përket islamit, ai botën e thërret në shpëtim mdhe i thotë: “Arritja e shkallës më të lartë të mundur varet nga vetë ti.” Për këtë shkak zezaku hynë me entuziazëm, me shpirt dhe me trup në këtë fe. L’islam met le christianisme an Afrique d’apres un Africain. (Journal des Missions Evangiliques, 633 annce, fq. 207 (Paris, 1888). 149) E. D. Morel, Nigerio, its people and its pro blems, fq. 216-217 (London, 1911). 150) Ibn Khallikon, vol. I, fq. 19. 151) Zgjidhjet nga Kur’ani janë forma të mësimeve fillestare për lexi mpër fëmijët. Sa i përket tefsirit (komentit) dhe punimeve tjera të shkruara në lidhje me këtë, ato i furnizojnë lëndët kryesore në studimin e mëtejmë. Shkollat themelore janë të nivelit të ndryshëm, para disa shekujsh, në vendet e ndryshme të brendshme zezake, nën drejtimin e ligjit. Në to arsimohen madje edhe të varfërit me shpenzime të popullit. Meritorët ndër ta vazhdojnë shumë vjet studimet e gjata gjatë shkollimit të rregullt, Sistemi i studimeve nuk kufizohet në gjuhën arabe ose në punimet e autorëve arabë.
354
Numri i caktuar i gjuhëve të vendit i është përshtatur shkrimit. Librat janë përkthyer nga gjuha arabe, kurse edhe punimet origjinale shkruhen në ta. Janë hapur shkolla në të cilat mësohen edhe gjuhët e vendit. “Condition and Character of Negroes iu Africa. By Theodore Dwight. (Methodist Quarterly Review, Jonuary, 1869). Dr Blyden (fq. 206-207) cek librat vijuese që i lexojnë muslimanët e Afrikës perëndimore: Mekamet e Haririt, përkthimet e Aristotelit dhe Platonit në gjuhën arabe, versioni arab i Hipokratit dhe përkthimi arab i Dhjatës së Re, dhe Psalmet që i ka botuar Shoqata biblike amerikane. Në lidhje me literaturën islame të muslimanëve të Afrikës lindore shih: Becker, Islam in Deutsch Ostafrika, fq. 18, sq.. 152) Mohammedanism in Africa, by R. Bosworth Smith (The Nineteuth Ceutury, Decembar, 1887, fq. 798-800). 153) La Chatelier, (3), fq. 348. 154) Farget, fq. 95; Mereusky, fq. 156. “Dobinë që muslimanët e kanë pasur nga eksploatocioni i popullësisë vendëse ka qenë më e madhe nga ajo që e kanë pasur nga përhapja e islamit në mesin e tyre. Sikur ata popujt e Afrikës t’i kthenin në islam me anë të metodave shpirtërore, do t’iu bëheshi vëllazër sipas feje dhe do të ishi me ta të barazuar në të drejta. Atëherë do t’iu bëhej e ndaluar që t’i vjedhin dhe robërojnë dhe ta shfrytëzojnë punën robërave.” 155) Westermann, fq. 643, L. de Contenson, fq. 244; Kumm, fq. 122. 156) Në lidhje me këtë Merensky, kur flet për humbjen e rastit të islamit që të dominojë me tërë Afrikën pasi që kaloi okupacioni shekullor, thotë: “Gjejmë se shkaku kryesor i këtij fenomeni të çuditshëm në raporte është ai që fuqia e jashtme e islamit te muslimanët dhe te përhapja e islamit shkojnë së bashku, përzihen dhe hapërojnë tok përpara dhe mbrapa.” (fq. 156).

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:39

PËRHAPJA E ISLAMIT NË ARKIPELAGUN MALEZIAS

Historia e arkipelogut Malajas në periodën e 600 viteve të fundit na ofron një prej kaptinave më interesante të tregimit për përhapjen e islamit me angazhim misionarist. Gjatë tërë kësaj periode gjejmë prova të aktivitetit kontinuitiv të pjesës së misionarëve muslimanë në një apo në ujdhesën tjetër të Indisë lindore. Sido qoftë, në filli puna e tyre është udhëhequr pa kurrfarë mbikqyrje dhe ndihme të drejtuesit të vendit, vetëm me fuqinë e besimit, por në të shumtën e rasteve edhe me ballafaqimin me opozicionin e fuqishëm, veçan nga ana e Spanjollëve. Por, përkundër të gjitha vështirësive, me sukses mashtrues ata kanë vazhduar punën e et. Me aktivitetin e palodhshëm e kanë përkryer punën e vet (veçan në kohën bashkëkohore), sado të jetë i pjesërishëm ose i mëngët. Është e pamundur të caktohet koha e hyrjes së pari të islait në arkipelogun Malajas. Mbase atje e kanë sjell tregtarët arabë në shekujt e parë të Hixhretit shumë më parë se sa që kemi çfarëdo prove historike për ndikimet e këtilla në vepër. Ajo që këtë supozi me bënë të mundshëm është njohja që e kemi për tregtinë e zhvilluar të Arabive me Lindjen qysh nga kohët e hareshme. Në shekullin II para Krishtit tërë tregtia me Cejlonin ka qenë në duart e tyre. Në filli mtë shekullit VII të erës së krishterë tregtia me Kinën nëpërmjet Cejlonit ka arritur depërtim të konsiderueshëm ashtu që kah mesi i shekullit VIII tregtarët arabë mund të gjenden me numër të madh në Kanton. Në kohën ndërmjet shekullit X dhe XV, deri në ardhjen e Portugalezëve, Arabët kanë qenë zotërinj në aleancë të tregtisë me lindjen.1) Për këtë shkak mundemi të parandiejmë me pohi mtë sigurtë se ata kanë themeluar kolonitë e veta tregtare në disa ujdhesa të arkipelogut Malajas, siç e kanë bërë këtë në vendet tjera në periodën mjaft të hershme. ndonëse nuk përmenden këto ujdhesa në punimet e gjeografëve arabë para shekullit IX,2) megjithatë në analet kineze nga viti 674 ekziston lajmi për udhëheqësin arab për të cilin sipas lajmeve të mëvonshme konsiderohet se ka qenë udhëheqës i një kolonie arabe në bregun perëndimor të Sumatres.3) Sido qoftë, misionarët është dashur të vijnë në arkipelogun Malajas nga India jugore, që dëshmohet me cilësitë e caktuara të teologjisë islame që banorët e ujdhesës e kanë miratuar. Shumcia e muslimanëve të Arkipelogut i takon shkollës juridike sha’fiite. Ajo deri sot dominon në brigjet e Karomandeve dhe Mallabareve, siç ka qenë rasti edhe kah mesi i shekullit XIV kur këto treva i ka vizituar Ibn BAtute.4) Nëse marrim që muslimanët e vendeve përreth i përkasin drejtimit hanefit, dominimin e mësimit shafiit dhe përvetësimin e tij mund ta shpjegojmë vetëm me atë se ai është sjell atje nga bregu Mallabaras, kurse kjo është pjesë që shumë e kanë vizituar tregtarët nga Java, prej Kinës, Jemenit dhe Persisë.5) Me siguri se shi’izmi, gjurma e të cilit ende mund të gjendet në javë dhe Sumatra, ka ardhur nga India ose Persia. Nga ibn Batuta mësojmë se sulltani musliman, i Samudres*) ka hyrë në lidhje miqësore me pallatin në Delhi. Në mesin e dijetarëve juridikë (fukaha), që ky sundues veçan i ka favorizuar, kanë qenë dy kadi me prejardhje persike. Njëri erdhi nga Shirazi, kurse tjetri nga Isfahani.6) Por shumë para kësaj kohe tregtarët nga Dekani, nëpërduart e të cilëve ka kaluar tregtia e shteteve muslimane të Indisë dhe arkipelogut Malajas, në numër të madh janë përqëndruar në limanet tregtare të këtyre ujdhesave, ku e kanë mbjellur farën e fesë së re.7) Për ekzistimin e popullësisë vendase muslimane, për islamin e të cilëve gjejmë gjurma në shkresat e hershme historike, duhet t’i falënderohemi përpjekjeve misionariste të tregtarëve arabë dhe indusë. Duke i banuar qendrat tregtare, ata janë martuar me gratë e popullësisë vendëse. Nga këto gra dhe robër paganë në familje është themeluar bërthama e shoqërisë muslimane, anëtarët e së cilës kanë dhënë çdo angazhi që ta forcojnë.

Përshkrimi vijues i metodës që e kanë përvetësuar këta tregtarë, misionarët në ujdhesat Filipinase, na ofrojnë, pa dyshim, pasqyrën e praktikës që e kanë pasur edhe gjeneratat e mëhershme të tregtarëve muslimanë. Mënyra më e mirë për kyqjen e fesë së vet në vend për muslimanët ka qenë marrja e gjuhës dhe shumë traditave të vendasve të vjetër, martesa me gratë e tyre, blerja e robërve që ta ngrisin naming personal dhe në fund kanë arritur të përzihen në mesin e atyre shtresave që i kanë zënë pozitat më të rëndësishme në shtet. Së bashku kanë punaur me mjeshtri të madhe dhe harmoni më mirë se njerëzit vendas. Shkallërisht gjithnjë e më shumë janë forcuar. Pasi kanë poseduar numër të madh robërish, kanë bërë njëfarë aleance reciproke, kanë konstituar një lloj të monarkisë dhe e kanë bërë trashëguese në një familje. Ndonëse aleanca e këtillë i ka forcuar, megjithatë kanë ndier nevojën për mbajtjen e lidhjeve miqësore me aristokracinë e vjetër. Nevojën e njëjtë e kanë ndier edhe te sigurii i lirisë së vet te kjo klasë. Përkrahejs dhe ndihmës së tyre nuk kanë mund t’i shmangen.”8) Duket se pa tjetër, në mënyrën çfarë është kjo, që vendbanimet e ndryshme muslimane në arkipelogun Malajas kanë vënë bazën politika dhe shoqërore për veprimin e vet prozelit. Ata nuk kanë ardhur si pushtues, sikur Spanjollët në shekullin XVI, as nuk e kanë përdoruar shpatën si mjet për konvertimin e detyrueshëm. Për vetë nuk kanë përvetësuar me arrogancë privilegjet e racës superiore dhe sunduese që ta zhvlerësojnë dhe ndjekin popullësinë e vendit, por në mënyrë modeste kanë ardhur në veshjen e tregtarit. Tërë inteligjencinë dhe kulturën e vet të lartë e kanë vënë në shërbim të fesë së vet se që i kanë përdoruar për prestigjin personal ose për rritjen e pasurisë.9) Krahas kësaj pasqyre të përgjithshme të mjeteve ndihmuese, që i kanë pranuar, do të vazhdojmë me ekspozimin e përpjekjeve të tyre në rrugën e përhapjes së islamit në ujdhesat e ndryshme përreth.

Islami në Sumatra

Tradita flet se islami në Sumatra ka ardhur nga Arabia, por për besimin e tillë nuk ka bazë të saktë historike. Të gjitha të dhënat dëftojnë në atë se India është burim nga i cili popullësia e Sunatrës ka fituar dijen e vet për fenë e re. Lidhjet aktive tregtare me shekuj kanë ekzistuar ndërmjet Indisë dhe arkipelogut Malajas. Ka mundësi që misionarët e parë në Sumatra kanë qenë tregtarët indusë.10) Nuk ka të dhëna historike për punimet e tyre, kurse kronikat malajase ia atribuojnë nderiu e thirrjes së parë në islam në qytetin
358
Atxheh, në veriperëndim të Sumatrës, një Arabi me emrin Abdullah Arif. Për të thuhet se Ujdhesën e ka vizituar rreth mesit të shekullit XII. Një ithtar i tij Burhanuddini, thotë, e ka përcjellur diturinë mbi islamin në bregun perëndimor deri në Priaman.11) Ndonëse kjo e dhënë është e pasigurtë, megjithatë ai shpjegon ekzistimin e aktivitetit të caktuar misionarist në këtë periodë. Kronika Malajase nga Atxhehu jep në vitin 1205 si datë të kyqjes në fron të Xhuhanshahut, sipas transmetimit të themeluesit të dinastisë muslimane. Për të thuhet se ka qenë i huaj nga perëndimi dhe se ka ardhur në këto brigje të thërret në fenë e Pejgamberit. Shumë njerëz i ka kthyer në islam. Është martuar me gruan nga ai popull, që e ka përshëndetur si mbretin e vet me titullin Sri Paduka-sulltan, gjysma me shprehje sauskriste, gjysma arabe. Një kohë të caktuar feja e re është kufizuar kryesisht në limanet në të cilat kanë arritur tregtarët muslimanë. Përparimi i kësaj feje në brendi të vendit ka qenë diç m i ngadalshëm, sepse ajo këtu është ndeshur me ndikimin e fuqishëm mhindus që ka pasur qendrën e vet në mbretërinë Menangkabau. Marko Polo, që ka kaluar pesë muaj në bregun verior të Sumatrës në vitin 1292, thotë se tërë popullësia ka qenë pagane përveç mbretërisë së vogël Porlak në këndin verilindor të Ujdhesës. Këtu vetëm popullësia qytetare ka qenë muslimane, sepse në këtë mbretëri, duhet ta dishë, shumë shpesh janë kthyer tregtarët saracenas (muslimanë), të cilët popullësinë e vendit e kanë kthyer në ligjin e Muhammedit, por popullata malore është në tërësi pagane dhe konibaliste.”12) Më tej, një kronikë malajase thotë se sulltan Ali Mugajat-shahu, që ka sunduar me Atxhehun prej vitit 1507 deri 1522, ka qenë shembulli i parë i kalimit në islam, në çka do ta ndjekin shtetasit e tij.13) Duket se nderi i sunduesit të parë musliman të shtetit i është dhënë oreolit të monarkut që e ka vënë themel madhështisë së Atxhehut dhe ka filluar ta zgjeroj ndikimin e vet në vendet përreth. Ai barabartë ka shkaktuar ngjalljen ose i ka dhënë nxitje të freskët jetës fetare të shtetasve të vet duke iu dhënë së pari dijen për fenë e Pejgamberit. Natyrisht, islami është përforcuar në Sumatra shumë më herët se kjo kohë.
359
Sipas traditës që flet për qytetin Samudra, sherifi i mekkes e dërgoi një mision që popullin e Sumatrës ta kthejë në islam. Shef i këtij misioni ka qenë njëfarë shejh Ismaili. Vendi i parë me të cilin erdhën në kontakt pas lëshimit të Mallabarit ka qenë Pasuri (ka mundësi të ketë qenë i situuar diç më tej në bregun perëndimor) popullësia e të cilit, duke iu falënderuar thirrjes së tyre, ka kaluar në islam. U nisën pastaj drejt anës veriore drejt Lambres dhe lundruan Ujdhesën deri sa nuk erdhën në anën tejtër të saj. Prej aty lundruan deri në Ara, në bregun lindor, e ai gati është në anën e kundërt të Malakës. Në të dy këto vendet përpjekjet e tyre janë kurorëzuar me suskese të ngjashme. Në Ara kanë pyetur për Samudrën, qytet në bregun verior të Ujdhesës, i cili ka qenë objekt i veçant i misionit të tyre, por kanë konfirmuar se e kanë kapërcyer. Për këtë shkak rrugës së njëjtë janë kthyer në Parlak, ku Marko Polo, para disa vitesh, ka gjetur bashkësinë muslimane. Pasi që atje po ashtu fituan konvertitë të ri, vazhduan për në Samudra. Këtë qytet dhe mbretërinë me këtë emër më vonë e ka themeluar njëfarë Mara-silu, të cilin e përvetësoi ta pranojë islamin shejh Ismaili dhe e mori emrin El-Melik es-Salih. Ai është martuar me të bijën e mbretit të Parlakut, me të cilën do t’i ketë dy djem. Qëtë dyve prej tyre t’ua lë principatën, e themeloi qytetin musliman dhe mbretërinë Posoi, po ashtu në bregun verior.14) Nuk përjashtohet se El-Melih ez-Zahiri është ai të cilin ibn Betuta e ka gjetur se sundon në Samudra kur e vizitoi ujdhesën në vitin 1345. Ky sundues ka dëftuar tërë shkëlqimin e mbretërisë islame dhe pushteti i tij është shtrirë shumë ditë ecje përgjatë Ujdhesës. Ka qenë musliman i zjarrtë dhe ortodoks. Ka dëshiruar të zhvillojë diskutime shkencore me juristët dhe teologët islamë. Pallatin e ka pasur përplotë poetë dhe shkencëtarë. ibn Betuta na jep emrat e dy kadive që kanë ardhur atje nga Persia. Për mend edhe emrin e bujarit që ka shkuar si i deleguar i sulltanit të Delhit, që dëfton se Sumatra edhe më herët ka qenë në kontakt me shumë vise të botës islame. El-Melik Ez-Zahiri ka qenë komandant i madh. Iu ka shpallur luftë paganëve të vendeve fqinje deri sa nuk iu nënshtruan administrimit të tij dhe nuk e paguan xhizjen.15) 360
Islami, pa dyshim, në atë kohë ka arritur përpari mtë madh në Sumatra. Pasi u forcua përgjatë bregut, filloi ta rregullojë rrugën në brendi. Misioni i shejh-Ismailit dhe shoqërisë së tij ka rezultuar me fryt të pasur. Një udhëpërshkrues kinez, që e vizitoi Ujdhesën në vitin 1413, ka folur për Lambron se popullësia ka 1000 familje dhe të gjithë janë muslimanë dhe “njerëz mjaft të mirë”. Mbreti dhe populli i mbretësisë së Aurës janë të njëjtës fe.16) Ka ndodhur kah fundi i shekullit të njëjtë ose në shekullin e XV që feja e Pejgamberit ka gjetur ithtarët edhe në mbretërinë e madhe të menangkabauos, teritoret e të cilit janë shtrirë nga skaji në skaj të bregut dhe në pjesën e madhe të ujdhesës, në veri dhe në jug prej ekuatorit.17) Ndonëse fuqia, në atë kohë, me të madhe i patë rënë, si strehimore e lashtë e hinduizmit, ajo ka qenë pengesë e madhe për përparimin e fesë së re. Përkundër këtij fakti, islami në fund thellë zuri rrënjë në shpirtërat e shtetasve të kësaj mbretërie më shumë se sa në mesin e shumicës së popullësisë në brendi të Ujdhesës.18) Është krejt e qartë se kjo pjesa qendrore e popullësisë së Ujdhesës më së ploti është dashur të jetë konvertuar nga banorët e shumë viseve tjera, që kanë qenë më të përshtatshme ndikimit të huaj. Deri sot banorët e Batak-vendit ende në pjesën më të madhe janë paganë, por islami ka arritur në mesin e tyre të lë gjurmë. Shembull janë disa që jetojnë në kufijt e Atxhehut, në të cilin islamin e kanë pranuar nga fqinjët e vet muslimanë.19) Të tjerët që i banojnë malet e krahinës Rau në ekuator po ashtu janë bërë muslimanë.20) Në bregun lindor janë konvertuar Batakët, që shumë kanë qenë në kontakt me Malajët.21) Padri-tët fanatikë (fq. 372) kanë dhënë angazhim zelltar të kotë që me shpatë t’ua imponojnë BAtakëve islamin. Ua rrënuan vendin dhe shumë prej tyre i mbytën, por metodat e këtilla të ashpra askend nuk e tërhoqën në islam. Kur pushteti holandez e theu kryengritjen e Padrëve, ku anektuar pjesën jugore të veudeve të Batakëve. Islami ka filluar të zgjerohet e rrugë të qetë. Kjo kryesisht rrjedh e angazhimin e zjarrtë të nëpunësve ndihës të regjimit të ri, kurse të gjithë kanë qenë muslimanë Malajas.22)
Por, ky ndikim shkon edhe nëpërmjet tregtarëve që kanë ecur nëpër vend. Aktivitetin e tyre prozelist e vazhdojnë haxhinjt dhe mësuesit tjerë të njohur të fesë. Është fakt krejt i qartë se BAtakët, që me shekuj kanë bërë rrezistencë të rreptë hyrjes së islamit ndër ta, ndonëse kanë qenë ndërmjet dy popullësive fanatike muslimane: Açinezëve në veri dhe malajëve në jug, viteve të fundit iu përgjigjen përpjekjeve të qeta që me entuziazëm të kthehen në islam. Shpjegimi për këtë mund të gjendet në rënien e veçorive të tyre nacionale gjatë okupimmit holandez. Pushtimet e hapën vendin e tyre ndaj ndikimeve të huaja, që kyq fillimin e erës së re në zhvillimin e tyre kulturor. Përfaqësuesit e fesë së re po ashtu kanë vepruar me shumë kujdes dhe kanë ditur ta përshtasin mësimin e tyre besimeve ekzistuese të Batakëve dhe traditave thellë të rrënjosura në ta.23) Duket se nxitje e rëndësishme i është dhënë propagandës muslimane me themelimin e misioneve të krishtera në mesin e Batakëve në vitin 1897. Këto misione madje kanë përgatitur rrugën sukseseve të tij. Dy fshatra të Batakëve, banorët e të cilëve qenë kryquar, kanë kaluar komplet në islam jolarg paskryqiit.24) Në Sumatrën qendrore ende ka mjaft popullësi pagane, ndonsëe shumica janë musliamnë. Këta të fundit janë dobët të udhëzuar në fe, me përjashtim të disa haxhive dhe mësuesve fetarë. Në mesin e popullit Korintxhi, të cilët shumica kanë qenë ithtarë të zjarrtë të islamit, ka pjesë të caktuara të popullësisë të cilët ende i adhurojnë hyjnitë e të parëve të vet paganë.25) Jepen angazhime në ngjalljen fetare, kurse edhe mmisionarët muslimanë kryejnë pushtime të reja në mesin e paganëve, veçan gjatë bregut perëndimmor.26) Në krahinën Sipirok një mësues fetar, që ka shërbyer në xhami të qytetit me emrin e njëjtë, për një çerek shekulli ka kthyer në islam tërë popullësinë e kësaj krahine, pos krishterëve që kanë jetuar aty kurse kanë qenë pasardhës të robërve të hershëm.27) Lëvizja e mëvonshme misionariste në decenien e parë të shekullit XX ka arritur të tërheq në islam shumë të krishterë të kësaj krahine, e janë përvetësuar madje edhe ata që jetojn ënë qendër të ndikimit të mësionit të krishterë.28) 362
Sipas paraqitjes tradicionale, islami ka hyrë në Palembang rreth vitit 1440 nëpërmjet Raden Rahmatës, aktiviteti propagandues i të cilit do të ceket më vonë. Por, ndikimi hindu prej më parë këtu ka qenë rrënjosur, ashtu që është ngadalësuar përparii i fesë së re. Thuhet se muslimanët e Palembangut deri në shekullin XIX pak kanë ditur për fenë e vet, pos disa ritualeve të jashtme. Nga kjo përjashtohen edhe banorët e kryeqendrës, të cilët ditë për ditë kanë ardhur në kontakt me Arabët.29) Duket se në dekadën e parë të shekullit XX ka ardhur deri te ngjallja fetare dhe se propaganda është rritur, sepse raportet kolonialiste të qeverisë holandeze tërheqin vëmendjen në përhapjen e vazhdueshme të islamit në mesin e popullësisë pagane të disa krahinave të Palembangut.30) Nga Java islami është përcjellur në krahinën Lampang, që paraqet kufirin skajar jugor të Sumatrës, nëpërmjet kryepareve të kësaj krahine që quhen Minak Kamalo Bumi. Ai rreth shekullit XV ka kaluar ngushticën e Sundit drejt mbretërisë BAntam, në bregun perëndimor të Javës, që e ka pranuar mësiin e misionarëve muslimanë disa vjet para vizitës së tij. Këtu edhe ai e ka pranuar islamin dhe pas haxhit të kryer në Mekke ka përhapur mësimin e fesë rishtas të pranuar ndër bashkëqytetarët.31) Kjo fe ka bërë përparim mtë rëndësishëm ndër Lampongzët. Ata në të shumtën e fshatrave kanë xhami, por kestytnitë e vjetra ende mbajtur në disa vise në brendësi.32) Në fillim të shekullit XIX erdhi deri te ngjallja fetare, që nuk ka mbetur pa ndikim në aritjen e efikasitetit të propagandës së mëtejme të islamit. Tre Sumatras, anëtarë të shoqërisë “Haxhi” u kthyen në vitin 1803 nga mekkeja në vendlindjen e tyre. Gjatë kohës së qëndrimit në qytetin e shenjtë ranë nën ndikimin e lëvizjes vehabite për reformimin e islamit. Kanë lakmuar në atë që reformat e njëjta t’i kyqin në mesin e qytetarëve të vet dhe që ndër ta ta fusin jetën fetare më të pastër e më të zellshme. Filluan thirrjen të monteizmit strikt të drejtimit vehabit. Kanë ndaluar kërkimin ndihmë nga evlijatë, pirjen e verës, bixhozit dhe punët tjera që janë në kundërshtim me Kur’anin.
Numrin e caktuar të bashkëfetarëve dhe paganëve e kanë futur në drejtimin e vet. Më vonë e kanë shpallur luftën e shenjtë xhihadin kundër Batakëve. Duke ardhur në duart e njerëzve të pandërgjegjshëm dhe ambicioz, lëvizja e humbi karakterin e vet zanafillor dhe a bastardhua në vrazhdësi dhe luftë të përgjakshme të pushtimeve. Këta që i quajnë Padra në vitin 1821 erdhën në konflikt me pushtetin holandez dhe deri në vitin 1838 vendstrehimi i tyre i fundit ka rënë, kurse fuqie është thyer.33)

Islami në siujdhesën Malajase

Të gjithë Malajasit e banuar në siujdhesën Malajase mbajnë prejardhjen nga shpërnguljet nga Sumatra, veçan nga Menangkabani, mbretëria e njohur, më herët të përendur. Për të thuhet se ka qenë mbretëria më e fuqishme në Ujdhesë. Disa nga drejtuesit e shteteve të brendshmme në një pjesë të siujdhesës malajase ende i pranojnë titujt e nderit zyrtar të vet nga ai vend. Kur këta kolonë nga zemra e Sumatrës e kanë banuar brendinë e Siujdhesës, është lëndë spekulimesh. Sa i përket Singapurit dhe pjesëve jugore të shtyra të Siujdhesës, duket se kolonët atje kanë arritur kah gjysma e shekullit XII, me pasardhesit e të cilit është themeluar Malakka, një shekull më vonë.34) Duke iu falënderuar pozitës së favorshme në rrugën kryesore të tregtisë lindore, së shpejti u bë qytet i madh e i lulëzuar. Ka pak dyshi se islai ka hyrë me tregtarët muslimanë, që këtu banojnë.35) Kronika malajase e Malakkes ia atribuan konvertimin e kësaj mbretërie në islam kohës së sundimit të njëfarë sultani Muhammed-Shahu, që hyri në fron në vitin 1276. Tregohet se ai ka sunduar vetëm disa vite dhe këtë para ardhjes së anijes nën komandimin e Sidi Abdulazizit, që në Malakk ka ardhur nga Xhiddeja. Konvertitët e rinj e bindën mbretin që ta ndërrojë fenë e vet dhe ta lë emrin e vet malajas dhe ta ndërrojë me një që do ta përmbajë emrin e Pejgamberit.30) Por, karakteristika e përgjithshme e këtij dokumenti e përbënë vërtetësinë e tij me të madhe të dyshimtë edhe përkundër asaj që është e mundur që data e ndodhisë aq të rëndësishme mundet njëmend të vërehet te populli (siç ka ndodhur në shumë anë të Arkipelogut) i cili krenohet me ndodhinë dhe në te shikon si në hapjen e epokës së re në historinë e vet. Një historian portugalez e jep një datë ë të vonshme, d.m.th. vitin 1384 kur, si thotë, arriti kadiu nga Arabia, e kthei mbretin në islam dhe ia dha emrin Muhammed, sipas shembullit të Pejgamberit, duke ia shtuar edhe “shah”.37) Në analet e Kuedes, njërës prej shteteve në veriun skajor të siujdhesës Malajase, kemi tregimin e çuditshëm për hyrjen e islamit në këtë mbretëri rreth vitit 1501.38) Ja ky tregim (pasi që nga ai i lëshua disa ndodhi të çuditshme): “Një Arab i ditur, me emrin shejh Abdullah, ka ardhur në Kuedë, e vizitoi raxhën dhe pyeti për religjionin vendes. “Feja ime”, u përgjegj raxha, “dhe feja e të gjithë shtetasve të mi është ajo që ka arritur deri te ne nga popujt e kaluar. Të gjithë ne i adhurojmë idhujt.” “Domethënë se eksilenca juaj kurrë nuk ka dëgjuar për islamin dhe Kur’anin që Zoti ia zbriti Muhammedit dhe i cili i zbrapsi të gjitha fetë tjera dhe i ka në pronësi djallit?” “Unë të lusënëse kjo është e vërtetë,” tha raxha, ’të na mësosh e të na ndriçosh me atë fenë e re”. Në ngazëllim të zjarrit të shenjtë, në këtë lutje shejh Abdullahu e konvertoi raxhën, e pastaj e drejtoi në mësimin e fesë. Pasi që raxha u bind në mësimin e shejhit, i dërgoi për të gjithë “qypat e shpirtërave” të vet “të cilave vetë u ka qenë mjaft besnikë) dhe me duart e veta i ka zbrazur në dhe. Pas kësaj ai i qiti të gjithë idhujt nga pallati. Idhujt nga ari, argjendi, argjilla dhe druri janë grumbulluar para tij. Shejh Abdullahu i theu në copa me shpatën dhe sopatën e vet. Mbeturinat janë ndezur në zjarr. Shejhu kërkoi nga raxha t’i tubojë të gjitha gratë e veta në kështjellë dhe pallat. Kur të gjitha erdhën në prani të raxhës dhe shejhut, janë këshilluar në mësimin islam. Shejhu ka qenë bukur i edukuar dhe i këndshëm në komunikim, tërheqës dhe gojëmbël ashtu që dominoi me zemrat e të gjithë banorëve të pallatit. Raxha në fund i ftoi edhe katër ministrat e vet të vjetër që gjatë hyrjes në koridor qenë të befasuar duke e parë shejhin që është ulur pranë raxhës.

Raxha ua shpjegoi lëndën e ardhjes së shejhut. Atëherë këta katër liderë shprehën gatishmëri ta ndjekin shembullin e eksilencës së tij duke thënë: “Ne shpresojmë se shejh abdullahu edhe neve do të na mësojë.” Kur shejhu i dëgjoi këto fjalë, i kthei në isla mkatër ministra dhe u tha se ai shpreson se ata do ta dëshmojnë lojalitetin e tyre nëse e ftojnë popullin në koridorrin pranue sdhe i sjellin me vete të gjitha idolet, që e kanë pasur traditë t’i adhurojnë, sikur edhe ata që u kanë mbetur nga njerëzit e kohëve të kaluara. Kërkesa iu plotësua. Të gjitha idolet që i kanë ruajtur njerëzit kanë qenë, në kohën e caktuar, të grumbulluara dhe aty janë thyer e ndezur në hi. Askush nuk u pikëllua me këtë shkatërrim të hyjnive të veta të pavlerë. Të gjithë ishin të kënaqur të hyjnë në rrethin e islamit. Pastaj shejh Abdullahu i pyeti të katër ministrat: “Çfarë emri ka sunduesi juaj?” U përgjigjën: “Emrin e ka Pro Ong Mahawangsa.” “Më lejoni që t’ia ndërrojmë me një në gjuhën e islait”, tha shejhu. Pas konsultimeve të caktuara emri i raxhës është ndërruar me kërkesën e tij në sulltan Muzhif-shahu, sepse shejhu ka pohuar se ky emër është i njohur dhe se gjendet edhe në Kur’an.39) Raxha ka ndërtuar xhamia në viset e banuara. Ka urdhëruar që secilës t’i bashkangjiten së paku 44 persona prej banorëve që do ta përbëjnë tubimin, xhematin, sepse cilido numër më i vogël se ky është i pamjaftueshëm për kryerjen e detyrave fetare. Krahas xhamive të ndërtuara janë shtuar lodrat të cilëve u është rënë gjatë thirrjes së njerëzve në namazin e xhumasë të premten. Shejh Abdullahu një kohë të caktuar ka vazhduar t’i mësojë njerëzit me islamin. Kanë nxitur nga të gjitha brigjet e krahinës Kueda dhe rrethina e saj. Nëpërmjet tij kanë mësuar format e manifestimit dhe shprehjes islame. Lajmi për kthiin në islam të popullësisë së Kuedës me anë të shejh Nuruddinit një misionar arab që ka ardhur nga Mekkeja, ia dërguan disa libra dhe letrën me përmbajtjen vijuese: “Kjo letër është e sulltanit të Atxhehut dhe Nuruddinit, vëllaut tonë sulltanit të Kuedit dhe shejh Abdullahut nga Jemeni, tash në Kuedë. I dërgua dy libra fetare me qëllim që islami fuqishëm të ngulitet dhe njerëzia plotësisht të përudhet në detyrat dhe të drjtat e tyre në fe.”
Më vonë është dërguar përgjegjja e raxhës dhe shejh Abdullahut në të cilën alenderojnë dhuruesit. Shejh Abdullahu i dyfishoi pastaj përpjekjet e veta. Ka ndërtuar në çdo fshat xhamia të vogla dhe zavi që të shërbejnë për dobi të përgjithshme dhe ta mësojë botën me dispozitat e saj dhe me ritualet e fesë. Raxha dhe gruaja e tij kanë qenë gjithnjë pranë shejhut dhe kanë mësuar leximin e Kur’anit. Ky qift mbretëror kanë hulumtuar për grua nga fammilja e raxhëve që të martohet shejhu. Mirëpo, askend se kanë gjetur që do të donte t’ia jepte vajzën për grua, sepse ky njeri i shenjtë, së shpejti kthehej në Bagdad. Ka pritur që dikend ta mësojë mjaft që do të vijë në vendin e tij. Në atë kohë sulltani ka pasur tre djemë emrat e të cilëve janë raxha Mu’azzam-shah, raxha Muhammed-shah dhe raxha Sulejman-shah. Këta emra shejh Abdullahu i mori nga Kur’ani dhe ua dha këtyre primave. Atyre shejhu ua ka tërhequr vërejtjen që të jenë të durueshëm dhe mos të zemërohen shpejtë në komunikimm me robërit e vet dhe shtresat e ulta dhe që me dhembsuri të sillen me shërbëtorët e Zotit, me varfanjakët dhe me të mjerët.40) Nuk und të merret se të gjitha përpjekjet e shejh Abdullahut janë kurorëzuar me sukses të plotë, sepse mësojmë nga analet e Atxhehut se sulltani i këtij vendi, që e ka pushuar Kuedon në vitin 1649 ka vendosur “që fortë ta forcojë fenë dhe ta rrënojë shtëpinë Liar, tempujt e idoleve.”41) Kështu kaloi një shekull e gjysmë deri sa idhujtaria nuk u çrrënjos plotësisht nga këto vise. Ne nuk posedojmë kurrfarë hollësish tjera për historinë e kaliit të Malajasëve nga Siujdhesa në islam, por në shumë vende gjenden tyrbet e misionarëve arabë që të parët kanë thirrë në fe. Ato te kjo botë mjaft respektohen.42) Marrëdhëniet e tyre të gjata reciproke me Arabët dhe muslimanët e bregut lindor-undus i kanë bërë mjaft të zellshëm në kryerjen e detyrave të tyre fetare ashtu që gëzojnë reputacionin e muslimanëve ë shembullor të Arkipologut. Njëkohësisht, kontakti i tyre i përhershëm me Hindusët, budistët, të krishterët dhe paganët në vendin vetjak i ka bërë liberalë dhe tolerantë.
Strikt i përmbahen agjërimit të ramazanit dhe kryerjes së haxhit në Mekke. Dobitë fetare për popullin gjithnjë merren parasysh njëkohësisht si dobi të jetesës së përditshme të tyre. Kur vërtetohet se fsahti ka më shumë se dyzet shtëpi dhe vërehet se vëllimi i tij kërkon organizimin dhe emërimin e nëpunësve të përhrshëm të fsahtit, ndërmjet tyre caktohen edhe vaizët popullar-predikuesit, dhe xhamia ndërtohet dhe themelohet.43)

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:45

Islami në ËSijam

Në veri, ku shtetet malajase kufizohen me Sijamin, islami ka kryer ndikimtë konsiderueshëm në Sijamezët - budistë. Ata që kanë kaluar në islam janë quajtur Samsam dhe flasin me gjuhën që është dialekt i përzier i gjuhës së dy popujve.44) Kthimi në isla është bërë edhe në mesin e fiseve të egra të Siujdhesës.45) Historia e përhapjes së islamit në Indokinë është e pasqaruar. Ka mundësi që tregtarët arabë dhe persianë e kanë futur janë e vetë në qytetet limane prej shekullit X. Merita për përhapjen shumë më të madhe i përket shpërnguljeve të Malajasëve, që kanë filluar në fund të shekullit XIV.46)

Islami në Javë

Tash duhet të kthehemi prapa disa shekuj që ta ndjekim historinë e kthiit të javës në islam. Nuk ka dyshim se thirrja dhe botshmëria e mësimit islam në këtë ujdhesë qysh kaherë është rezultat i punës individuale të tregtarëve ose krerëve të kolonive të vogla. Në Javë nuk ka pasur ndonjë forcë qendrore muslimane që ndikimin e vet do ta vente në anën e fesë së re ose do ta impononte pranimin e saj me mjetet luftarake. Misionarët muslimanë kanë ardhur në kontakt me civilizimin hindu, që ka lëshuar rrënjët e thella në jetën e vendit. Javanët i ka ngritur në nivel të lartë kulturor dhe progres të përgjithshëm, që përfundimisht, qartë manifestohet në institucionet dhe ligjet që radikalisht dallohen nga ata në Arabi. Deri në ditën e sotshme e drejta islame nuk ka pasur suskes që absolutisht të forcohet madje as atje ku pushteti i islamit shkallërisht bëhej dominant. Aty është konflikti i përhershë ndërrmjet ithtarëve të traditave të vjetra malajase dhe haxhive që e kanë kryer haxhin në mekke dhe janë kthyer me entuziazmin e forcuar për aplikimin strikt të sheriatit (ligjit) islam. Pasojë është ajo që puna në konvertim ka dashur të rrjedh mjaft ngadalshëm. Mund të themi, me siguri të madhe, që një pjesë e historisë të ksëaj lëvizje prozelite mund të zgjidhet nga legjendat dhe traditat. Shumë prej tyre do të na mbetet plotësisht e panjohur. Në kronikën malajase, qëllimet e së cilës janë të na ofrojë përshkri të caktuar të thirrësve të parë në këtë fe, kjo pa dyshim, ka qenë punë e shumë gjeneratave dhe është dashur të vazhdohet gjatë mjaft shekujve, është ngjeshur në kufinjt e disa viteve. Siç ndodh më së shpeshti në historitë popullore, disa emra mjaft mirë të njohur gjithnjë arrijnë lavdinë dhe besimin, e në fakt, kjo i përket punës së zellshme të pararendësve të tyre të panjohur.47) Më tej, puna e qetë dhe e paimponueshme e shumë prej atyre misionarëve nuk ka mundur ta tërheq vëmendjen e kronistëve, kujdesi i të cilëve, natyrisht, ka qenë i lidhur para së gjithash për veprën e mbretërve dhe princave dhe të atyre më të cilët kanë ardhur në lidhje të ngushtë. Por, nsëe e kemi humbur njoftimin aq të gjërë, duhet të kënaqemi me faktet që kanë arritur deri te ne. Për këtë shkak në faqet vijuese do të ekspozohet paraqitje e shkurtër e përforcimit të islamit në këtë ujdhesë, siç është treguar në kronikat popullore përplotë kundërshti dhe përralla, por të cilat megjithatë kanë bazamentin e caktuar historik. Në këtë udhëzojnë mbishkrimet në varret e personaliteteve autoritative të përmendur, në mbeturinat e gërmadhave të qytetit etj. Sido qoftë, lajmet tjera munden, pasi nuk ka të dhëna tjera, të pranohen si në esencë të sakta, krahas kujdesit të cekur ndaj atribuimit të efikasitetit aq të madh në përpjekjet prozelite të individëve. I pari që ka tentuar ta fusë islamin në Javë, në fund të shekullit XII, ka qenë autokton i Ujdhesës. Mbreti i parë i Paçaçaranëve, shtetit në pjesën perëndimore të Ujdhesës, ka lënë dy djem. I vjetri prej tyre zgjodhi tregtinë. Iu bashkangjitë ekspeditës tregtare që ka shkuar në Indi, duke ia lënë mbretërinë vëllaut të ri. E trashëgoi fronin në vitin 1190 me emrin Prabu Munding Sari.

Gjatë kohës së kryqtërthores së vet vëllau i vjetër është takuar me disa tregtarë arabë të cilët e kanë kthyer në islam. Ka marrë emrin Haxhi Purva. Pas kthimit në vendin e vet ai ka tentuar, me ndihmën e misionarit arab, ta kthejë vëllaun dhe familjen mbretërore në fenë e vet të re, por përpjekjet i kanë mbetur pa rezultate. Ka ikur në xhungël nga frika prej mbretit dhe shtetesve të tij të pafe. Pas kësaj për të asgjë më tepër nuk kemi dëgjuar.48) Në gjysmën e dytë të shekullit XIV lëvizja misionariste, që është përcjellur me sukses të madh, është filluar nga njëfarë meolana Malik Ibrahimi. Ai është ndalur në bregun hudar të Javës me disa bashkëbesimtarë. Kanë banuar afër qytetit Gresika, përkundër qytetit Madura. Ka folur se mbanë prejardhjen prej Zejnulabidinit, njërit prej nipërve të Pejgamberit, dhe se është nip (djal i motrës) i ra xha nga Çermeni.49) Këtu është marrë me punën e suksesshme në kalimin në islam dhe së shpejti rreth vetes ka tubuar shoqëri të vogël besimtarësh. Më vonë u takua me nipin e vet, raxhën nga Çermeni, që ka ardhur me shpresë që në islam ta kthejë raxhën e Magjapahitës, mbretërisë hinduse, dhe të krijojë aleancë me te me ofertëqë të martohet me vajzën e tij. Pas ardhjes e dërgoi djalin e vet Sadik Muhammedin në Magjapahit që ta caktojë kohën e takimit deri sa vet ishte i zënë me ndërtimin e xhamisë dhe me kthimin e popullësisë në islam. Takimi i dy sunduesve u realizua. Por, para se veprimi i favorshë mi të arriturës ka mundur të vazhdohet, është përhapur sëmundja në popullin e raxhës nga Çermeni. Sëmundja ia mori të bijën dhe tre kushërij që e kanë përcjellur sikur edhe pjesa e mirë e suitës së tij. Pas gjithë kësaj ai u kthye në mbretërinë e vet. Kjo fatkeqësi e ka mbushur me paragjykime kokën e raxhës nga Magjapahiti ndaj fesë së re, e cila duhej, siç thotë raxha, të jetë mbrojtësi më i mirë i ithtarëve të vet. Misioni, në pajti mme këtë, ka dështuar. Mevlan Ibrahimi pas kësaj ka marrë detyrën e ruajtjes së varreve50) të kushërinjve dhe bashkëbesimtarëve të vet.

Ka vdekur i vetmuar njëzet vjet më vonë në vitin 1419. Është varrosur në Grosik, ku varri ende i nderohet si varri i të deleguarit të parë të islamit në Javë. Një musliman kinez që ka përcjellur deputacionin e imperatorit kinez në Javë në cilësi të përkthyesit, gjashtë vjet para vdekjes së mevlana Ibrahimit, në vitin 1413 përmend praninë e bashkëfetarëve të vet në këtë ujdhesë. Në “Përshkrimin e përgjithshëm të brigjeve të Oqeanit” të vet thotë: “Në këtë vend ekzistojnë tre lloje popujsh. Të parët janë muslimanët, që kanë ardhur nga perëndimi dhe janë vendosur aty. Petkat dhe ushqimi i tyre është i pastër dhe i përshtatshëm. Të dytët janë Kinezët që kanë ikur dhe janë vendosur këtu. Atë që e hanë dhe e përdorojnë po ashtu është e bukur. Shumë prej tyre e kanë pranuar islamin dhe i përmbahen mësimit të tij. Lloji i tretë janë vendasit të cilët janë majft dëbues e të panjerëzishëm. Vijnë e shkojnë me koka të zbuluara e të zbathur. Devotshmërisht besojnë në djajë. Pasi që janë të njohur me këtë në librat budiste, vendi u është i njohur si vend djajshë”.51) Tash do t’i ofrohemi periodës në të cilën udhëheqja e muslimanëve u bë dominante në Ujdhesë pasi që feja e tyre hyri në ujdhesë para afër një shekulli. Këtu është e domosdoshme të hyhet më tepër për së afërmi në hollësitë historike me qëllim që të tregohet se kjo nuk ka qenë rezultat i çfarëdo lëvizje fanatike të nxitur nga Arabët, por në të vërtetë revolucion i nxjerrë nga vetë popullësia vendëse.52) Ata, pasi e arritën forcën nëpërmjet formës së besimit të përbashkët, kanë qenë të nxitur në bashkim me qëllim që t’ia nxjerrin pushtetin suprem nga duart e bashkëqytetarëve të vet paganë duke mos ftuar në luftë fetare. Këtë e kanë realizuar me ndihmën e hekurit me hakmarjen e një pretendenti ambicioz për fron të cilit i qe shkaktuar padrejtësi.53) Situata politike në Ujdhesë dukej kësisoji. Treva qendrore e lindore, të cilat kanë qenë më të pasura e më të popullëzuara dhe në aspektin civilizues më të përparuara, ka qenë nën sundimin e mbretërisë induse Magjapahit. Perëndimi skajor janë Çeriboni dhe disa principata më të vogla të pavarura, deri sa pjesa tjetër e Ujdhesës, duke i kyqur të gjitha viset e perendimit të tij më të largët, ka qenë nën ndikimin e mbretit të Paçaçaranëve.

Mbreti i Magjapahitëve ka qenë martuar me vajzën e princit nga Çampa, shtetit të vogël në Kamboxhë, në lindje prej gjirit Sijamez.54) Ajo ka qenë xheloze ndaj një konkubine të privilegjuar të mbretit. Ai këtë konkubinë ia dërgoi birit të vet Arya Damarit, guvernatorit të Palambangut në Sumatra. Ia lindi të birin Raden Patahun, i cili është i edukuar si një prej bijëve të sunduesit. Këtij fëmije (siç do t shohim) do t’i gjykohet, në vitet e mëvonshme, të punojë në hakmarrjen e tmerrshme për shkak të sjelljes së vrazhdë të nënës së tij ndaj tij. Vajza tjetër e princit nga Çampa ka qenë e martuar për një Arab që në Çampë ka ardhur të ftojë në islam.55) Nga kjo martesë është lindur Raden Rahmat, të cilin babai e edukoi në islam. Ende javasit e nderojnë si të deleguarin kryesor të islamit në vendin e tyre.56) Kur ka pasur njëzet vjet, familja e ka dërguar me shkresa dhe dhurata xhaxhait mbretit të Magjapahitëve. Në rrugë ka mbetur dy muaj në Palambangë. Ka qenë musafir i Arya Damarit, të cilin gjithnjë e ka bindur të bëhet musliman. Por ky nuk marri guxim publikisht të predikojë islamin, nga frika prej popullit që ka qenë mjaft lojal bestytnive të veta të vjetra. Duke vazhduar udhëtimin e vet, Raden Rahmat ka ardhur në Gresik ku një misioanr arab, shejh Mevlana Xhumadel-Kubre, e ka pritur me hare si Rajmëtar të pritur të islamit në javën lindore. Është profetizuar që me dorën e tij do të jetë shkatërim i paganizmit dhe që puna e tij do të kurorëzohet me kurorëzimin e të shumtëve në këtë fe. Në Magjapakit është pritur shumë bukur nga mbreti dhe princërat e Çampa. Ndonëse vetë mbretë nuk ka dëshiruar të kalojë në islam, ka dëftuar dashuri dhe respekt ndaj Raden Rahmatit. E ka vënë për sundues të tre mijë familjeve në Ampelë, në bregun lindor, diç më në jug prej Gresikës. I ka lejuar që lirisht ta praktikojë fenë e vet dhe ta kthejë në islam. Pas një kohe të caktuar në islam ka tërhequr të gjithë ata që kanë qenë nën sundimin e tij. Ampeli është bërë, nga kjo kohë, qendra kryesore e islamit, kurse lavdia e sunduesit që aq me zjarr ka punuar në propagandimin e fesë së vet është përhapur larg e gjërë.

Pas kësaj në Ampel ka ardhur njëfarë Mevlana Is’haku që t’i ndihmojë në punë për kthim në këtë fe. Atij ia ka besuar përhapjen e fesë më mbretërinë BAlambangan, në lindjen skajore të Ujdhesës. Këtu e shëroi të bijën e mbretit, e cila ka qenë rëndë e sëmurë, kurse babai mirënjohës ia dha për grua. Ajo me zell e përqafoi islamin, kurse edhe babai i saj pajtoi që të mësohet në islam. Por, kur Mevlana e ka nxitur që haptazi ta manifestojë islamin e vet, si patë premtuar të bëjë nëse vajza do t’i shërohet, ka urdhëruar që shejhu të largohet nga mbretëria e tij dhe ka urdhëruar që fëmija së shpejti që do të lindet e bijës së tij do të mbytet. Nëna, fshehtazi e dërgoi foshnjën e re në Gresik një të veje të pasur muslimane,57) e cila e ka edukuar me tërë kujdesin e nënës. E ka arsimuar deri në vitin e dymbëdhjetë, e pastaj ia besoi Raden Rahmatit. Kur Raden Rahmati mësoi për të kaluarën e kësaj fëmije, ia dha emrin Raden Paku. Pas një koha e martoi me vajzën e vet. Më vonë Raden Paku ka ndërtuar xhaminë në Giri, në jugperëndim prej Gresikut, ku njëmijë njerëz i kthei në islam. Ndikimi i tij u rritë aq sa që mbreti i Magjapahitës, pas vdekjes së RAden Rahmatit, e emroi për guverner të Ampelës dhe Gresikut.58) Në ndërkohë shumë misione janë themeluar në Gresik. Dy djemt e Raden Rahmatit janë forcuar në pjesët e ndryshme të bregut verilindor dhe janë bërë të njohur me zjarrin e tyre fetar. Shumë banorë të këtyre viseve i kanë kthyer në islam. Raden Rahmati, po ashtu, ka dërguar misionarin me emrin shejh Halifa Husejin në ujdhesën fqinje Madusa. Aty e ndërtoi xhaminë dhe tërhoqi shumë njerëz në islam. TAsh duhet t’i kthehemi Arya Damarit, guvernatorit të Palembangut. Duhet se ai i ka edukuar fëmijët e vet në islam, të cilin ai vetë është frikësuar haptazi ta manifestojë. E ka dërguar RAden Patahun, kur i mbushi 20 vjet, së bashku me vëllaun e tij sipas qumshtit Raden Huseinit, që ishte dy vjet më i ri se ai, në Javë. Ata janë vendosur në Gresik. Raden Pataku ka qenë i vetëdijshëm për persekutimin e et. Ka qenë i stërkequr në veprimin e vrazhdë në të cilin ka hasur nëna e tij. Nuk ka dëshiruar ta përcjell vëllaun e vet sipas qumshtit në Magjapahit por mbeti me Raden Rahmatin në Ampel, deri sa Raden Huseini shkoi në kryeqendër, ku është pritur mirë dhe është vënë në shërbim në krahinë. Më vonë u bë gjeneral në ushtri. Në ndërkohë RAden Patahu është martuar me mbesën e Raden Rahmatit dhe formoi vendbanimin në vendin natyrisht të pasur të quajtur Bintara, në qendër të tokës moqalike, në perëndim prej Gresikut. Kur, në fund, mbreti i Magjapahitëve dëgjoi për këtë vendbanim të ri, e dërgoi Raden Huseinin ta bind vëllaun e vet të vijë në kryeqendër e t’i shpreh dëgjueshmëri mbretit. Raden Huseini e bindi në këtë dhe shkoi në pallat, ku ngjashmëria e tij me mbretin menjëherë u dukë. Këtu është pritur mirë dhe është emëruar guvernator i Bintares. Pasi që ende lakmonte për hakmarrje dhe punoi në shkatërrimin e shtetit të babait, u kthye në Ampel, ku planin e vet ia shtroi Raden Rahmatit. Ky i fundit është orvatur ta heshti hidhërimin e tij, duke e përkujtuar që prej babait të tij, mbretit të Magjapahitëve ka gjithnjë mbrojtjen dhe kujdesin. Deri sa princi është ashtu besimtar i drejtë dhe i mirë, besimi i tij i ndalon të luftojë ose që në çfarëdo mënyrë ta dëmtojë. Raden Patahu nuk u kënaq me këto këshilla (siç do të shpjegohet më mirë). u kthye në Bintar, që tash për çdo ditë bëhej më i rëndësishëm dhe më i popullëzuar. Numër i madh njerëzish nga vendet përreth ka kaluar në islam. Patë hartuar planin për ndërtimin e xhamisë së madhe, por pak kohë, pas fillimit të punëve i arritën lajme se Raden Rahmati është sëmurë rëndë. Nxitoi në Ampel. Atje i takoi misionarët e islamit të tubuar rreth shtratit të tij, kurse në të shikonin sikur në udhëheqësin e vet. Në mesin e tyre kanë qenë edhe dy djemtë e Raden Rahmatit, më herët të theksuar, Raden Paku nga Giria dhe pesë të tjerë. Raden Rahmati pas disa ditësh e lëshoi frymën e vet të fundit dhe kështu u hoq pengesa e fundit që ishte në rrugën e realizimit të planit hakmarrës të Raden Patakut. E kanë përcjellur tetë udhëheqës tjerë në kthim kah Bintori, ku i ndihmuan ta kryej xhaminë.59) Mbi vete morën obligimin që t’i ndihmojnë në orvatjen kundër Magjapahitëve.

Të gjithë princat muslimanë u tubuan në këtë aleancë, pos raden Huseinit, qe së bashku me ithtarët e vet i mbeti besnik zotëriut të vet dhe refuzoi të ketë pjesë me bashkëbesimtarët e vet rebelues. Pas kësaj pasoi fushata e gjatë ushtarake, në hollësitë e së cilës nuk ka nevojë të hyjmë. Pas betejës së rreptë, që zgjati shtatë ditë, në vitin 147860) Magjapahitje pësoi humbje dhe pushteti indus në Javën lindore është ndërruar me fuqinë muslimane. Një kohë të shkurtër pas kësaj Raden Huseini qe rrethuar me ithtarët e vet në një kështjellë, i detyruar në dorëzi dhe është dërguar në Ampel, ku vëllau e priti bukur. Numri i madh i atyre që kanë mbetur lojal besimit hindu ikën në ujdhesën Bali në vitin 1481 ku adhurimi i Shives ende ka qenë religjioni kryesor.61) Të tjerët kanë formuar shtete të vogla nën udhëheqjen e princave nga shtëpia e Maçapahitëve. Ato kanë mbetur në idhujtari njëfarë kohe pas rënies së kryeqendrës së madhe hinduse. Madje edhe nën udhëheqjen e ldierëve muslimanë popullësia e Javës së mesme ka mbetur pagane. Përparimi i islamit drejt jugut, nga qendrat e para të punës muslimane në veri, ka qenë punë shekulli. Deri në kohën e sotshme ndikimi i fesë së tyre hinduse qartë manifestohet në pikëpamjet fetare të popullësisë musliamne të Javës qendrore. Një provë e qartë se hinduizmi ka lëshuar rrënjë të thella në këtë pjesë të Ujdhesës është në faktin se deri në vitin 1768 autoriteti i librave juridike induse, veçan kodeksi i ligjit Manu, nuk u tërhoq para kodeksit të ligjit që janë në pajtim me frymën e jurisprudencës muslimane.62) Islami ka hyrë në pjesën lindore të Ujdhesës disa vite më vonë, ka mundësi tashmë në fillim mtë shekullit vijues, nëpërmjet punës misionariste të shejh Nuruddin Ibrahimit nga Çeribani. Autoritet të madh ka arritur duke e shëruar një grua të infektuar me gërbulë. Rezultat i kësaj ka qenë që me mijëra prej tyre kanë ardhur që t’i mësojë me themelet e fesë së re. Në filli mdisa kryeparë në fqinjësi kanë tentuar t’i kundërvihen lëvizjes. Së shpejti kanë vërejtur se kundërvënia nuk ndihmon. Janë lëshuar që t’i bartë rryma dhe shumë prej tyre kanë kaluar në islam.63)
Shejh Nuruddin Ibrahimi nga Çeribani e dërgoi të birin e vet Mevlana Hasamuddinin që të thërret në islam në Bontan, provincën më perëndimore të Ujdhesës, të varur nga mbretëria pagane e Paçaçaranëve. Angazhimi i tij ka rezultuar me suskese të mëdha. Ndër të konvertuarit ka qenë edhe grupi prej 800 asketëve. Historia e kësaj treve të vendit veçan e përmend princin e ri i cili i ka përvetësuar të kalojnë në islam, ekskluzivisht në mënyrë të qetë, e jo me shpatë.64) Pas kësaj shkoi me babain në haxh në Mekke. Pas kthimit fuqinë e vet e shtriur në bregun fqinj të Sumatrës, po ashtu pa përdorimin e shpatës. Vetëm në mënyrë të qetë i ka tërhequr konvertitët në islam.65) Duket se përparimi i islamit ka qenë më i ngadalshëm në bregun perëndimor se lindor të Javës. Ka lind konflikt i gjatë ndërmjet idhujtarëve të Shivës dhe ithtarëve të Pejgamberit. Mbretëria induse Paçaçarau, që në një periodë të historisë së Javës e ka shtrirë sizerenitetin e vet edhe në principatat e pjesës perëndimore të Ujdhesës, përjetoi fundin e vet66) vetëm kah mesi i shekullit XVI. Bashkësitë tjera më të vogla idhujtare kanë mbijetuar deri në periodat shumë të vonshme,67) e disa edhe deri në ditët e sotshme. Historia e njërës prej tyre - që duhet Baduvis është me rëndësi të veçant. Ata janë pasardhës të ithtarëve të religjionit të vjetër. Pas rënies së Paçaçaranëve kanë ikur në male dhe bjeshkë të shkreta, në mënyrë që të mund ta vazhdojnë kryerjen e ritualeve të fesë së të parëve të vet. Në kohën e mëvonshme, kur i janë nënshtruar udhëheqjes së sulltanit musliman Bantamit, iu qe lejuar ta vazhdojnë praktikimin e fesë së vet me kusht që mos ta rrisin bashkësinë e atyre që e predikojnë këtë fe idhujtare.68) Është e çuditshme të thuhet se ende i përmbahen traditës ndonëse sundimi holandez aq gjatë është forcuar në javë. Ajo i ka liruar nga nevoja e dëgjueshmërisë ndaj asaj marrëveshje të vjetër. Ata strikt e kufizojnë numrin e vet në dyret familje. Kur bashkësia e kalon kufirin e këtij kufizimi, një apo më shumë e lëshojnë këtë rreth të brendshëm mdhe vendoset në mesin e popullësisë muslimane në një prej fshatrave të afërta.69)
Pos asaj se puna në konvertizëm në Javën perëndimore është zhvilluar shumë më ngadalë se në pjesët tjera të Ujdhesës, me të madhe duhet falenderuar faktit se hinduizmi këtu nuk ka pasur rrënjë aq të thella në popull sikur në brendi. Ngadhnjimi i islamit ndaj idhujtarisë, që e ka ndërruar, ka qenë shumë më e plotë se në viset që shumë më shpejtë kanë ardhur nën sundimin e raxhëve të Magjapahitëve. E drejta islame këtu është fuqi e gjallë, kurse edhe civilizimi është futur në vend nga Arabia dhe është gërshetuar me pushtetin dhe jetën e popullit. Mund të vërehet se edhe sot muslimanët e Javës perëndimore, të cilët e mësojnë fenë e tyre në tërësi dhe e kryejnë haxhin në Mekke, e përbëjnë rëndo pjesën më inteligjente dhe më përparimtare të popullësisë.70) Tashmë kemi parë se pjesa e madhe e Javasëve ka mbetur në idhujtari shummë shekuj pas konstituimit të mbretërive muslimane në Ujdhesë. Sot tërë popullësia e Javës është musliane, me përjashtime të vogla. Krahas shumë bestytnive dhe traditave, që u kanë mbetur nga koha e të parëve paganë, ende ekziston synimi në vazhdimin e drejtimit të lëvizjes, mendiit dhe orientimit sipas mësimit të islamit. Kjo puna tjetër në konvertizëm mka kaluar në qetësi dhe shkallërisht. Shtetet muslimane të kësaj ujdhese ia kanë borxh zhvillimit të vet më tepër historisë politike se sa religjioze, sepse përparii fetar ka qenë më shumë rezultat i punës së misionarëve se sa punës së sunduesit. Derisa muslimanët e Javës kanë intriguar kundër qeverisë hindu dhe me forcë kanë marrë sundimin në duart e veta, në anën tjetër kthesa në pjesët tjera të Arkipelagut ka qenë krejtësisht i karakterit të qetë. Kjo kthesë ka rrjedhur me anë të thirrjes së misionarëve islame të cilët ngadal por me siguri kanë arritur suksese me përpjekjet e veta misionariste. Ta drejtojmë vëmendjen tonë historisë së kësaj lëvizje propaganduese në ujdhesat e Molukasëve.

Islami në ujdhesat Molukase

Duket se tregtia me karanfila i ka sjellë Molukasit shumë herët në kontakt me banorët e ujdhesave të pjesës perëndimore të Arkipelogut, Javasit dhe MMolajët tjerë që kanë kaluar në islam, kanë ardhur në këto ujdhesa dhe e kanë përhapur fenë e vet në mesin e banorëve të Bregut.71) Bashkëudhëtarët e Maqelanit kanë sjellur rrëfimin e çuditshëm për mënyrën se si këta njerëz e kanë futur mësiin e vet fetar në mesin e Molukasëve. “Mbretërit72) e këtyre ujdhesave, para ardhjes së Spanjollëve nja disa vite, kanë filluar të besojnë në pavdekshmërinë e shpirtit. Këtë e kanë konkluduar në bazë të vetëm një prove: kanë parë shpendin e shkëlqyeshëm mqë nuk i ka gjasuar tjetër në Tokë, as që ka pasur diç në Tokë ë të bukur se ai. Muslimanët që janë marrë me tregti në këto ujdhesa iu kanë thënë se ky shpend i vogël është lindur në parajsë, kurse parajsa është vend ku pushojnë shpirtërat e atyre që kanë vdekur. Nga ky shkak këta zotërinj iu ofruan bashkësisë muslimane, e cila iu ka premtuar shumë gjëra të çuditshme në atë vend të shpirtërave.”73) Duket se islami ka filluar të përparojë këtu në shekullin XV. Mbreti idhujtar Tidori i është dorëzuar në besi një Arabi me emrin shejh Mensur dhe e pranoi islamin së bashku me shumë shtetas të vet. Emri pagan i mbretit Teireli Liçatu është ndërruar në Xhemaluddin, deri sa djali i tij më i vjetër është quajtur. Mensur sipas mësuesit të tij arab.74) Ky ka qenë sunduesi i fundit që e ka gostitur deputacionin spanjoll, që ka arritur në Tidor në vitin 1521 pak pas vdekjes së Magelanit. Pigafeta, historian i kësaj ekspedite, e quan raxha sulltan Manzor dhe thotë se ka mbi 55 vjet dhe se nuk ka mbi 50 prej kur muslimanët kanë ardhur të jetojnë në këto ujdhesa.75) Duhet se islami është përforcuar në ujdhesën fqinje Ternadi diç më herët. Portugalezët, që kanë arritur në këtë ujdhesë po atë vit kur Spanjollët erdhën në Tidor, popullësia ka njoftuar se islami ka ardhur në vendin e tyre para tetëdhjetë vjet.76) Po ashtu sipas njoftimeve të Portugalezëve,77) sulltani i Ternates është sunduesi i parë molukas që ësht bërë musliman. Legjenda për hyrjen e islamit në këtë ujdhesë flet për atë se si tregtari me emrin Datu Mulla Husein ka nxitur kërshërinë e njerëzve me leximit e Kur’anit me zë, në praninë e tyre.

Kanë tentuar t’i imitojnë shkronjat e shkruara në Libër, por nuk kanë mundur t’i lexojnë. E kanë pyetur pastaj tregtarin si mundet ai këtë ta lexojë kur ata nuk munden. Iu përgjegj se së pari patjetër duhet të besojnë në Zotin dhe në Pejgamberin e Tij. Pas kësaj kanë shprehur dëshirën ta pranojnë mësimin e tij dhe të kthehen në fenë e tij.78) Thuhet se sulltani i TErnates, që ka zënë vendin ë të rëndësishëm në mesin e sunduesve të pavarur të Ujdhesës, ka udhëtuar deri në Gresik në Javë me qëllim që atje të kalojë në islam në vitin 1495.79) Në këtë është ndihuar me punën propaganduese të njëfarë Pati Putahu, që ka udhëtuar deri në Htua në Amboinë drejt Javës me qëllim që t’i mësojë principet e fesë së re. Pas kthimit të vet ka përhapur doktrinën e islait në mesin e popullit të Amboinës.80) Duket se islami në filli ka përparuar ngadal. Është takuar me rezistencën e madhe të banorëve të ujdheseve të cilët kanë qenë në mënyrë të zjarrtë përkushtueshëm ndaj bestytnive dhe mitologjisë së vet të vjetër. Kështu idhujtaria e vjetër ka vazhduar një kohë ngathtë të përzihet me mësimin e Kur’anit, duke e mbajtur shpirtin e popullit në frikë të vazhdueshme.81) Pushtimi portugalez po ashtu ka ngadalësuar përparimin e islamit, që përndryshe do të ishte sikur kjo edhe mos të kishte ndodhur. Ata e kanë larguar kadiun që e ka mësuar popullin në mësimmin e Muhammedit dhe kanë përhapur krishterizmin në mesin e popullatës pagane, në çka kanë pasur njëfarë suksesi, së paku për një kohë të shkurtër.82) Kur Molukasit kanë shfrytëzuar preokupimin e Portugalezëve me vështirësitë e veta vetjake në gjysmën e dytë të shekullit XVI që të lirohen nga pushteti i tyre, ata kanë vënë ndjekje të tmerrshme të të krishterëve. Shumë prej tyre kanë gjetur vdekjen, kurse të tjerët kanë lëshuar fenë e vet, kështu krishterizmi ka humbur pronësinë e vet që e patë arritur.83) Nga ajo kohë e më tutje kundërvënia supremacionit politik të të krishterëve ka siguruar mirëseardhjen mësuesve muslimanë të cilët në numër më të madh kanë ardhur nga perëndimi.84) Holandezët e kanë plotësuar rrënimin e krishterizmit në Molluke me largimin e Spanjollëve dhe Portugalezëve nga këto ujdhesa në shekullin XVIII. Pas kësaj jezuitët kanë dërguar pjesën tjetër të të krishterëve të Ternates me to në Filipine.85) 379
Nga këto ujdhesa islammi është përhapur në ujdhesat tjera të Mollukës, edhe pse një kohë konvertii ka qenë i kufizuar në popullësinë e bregut.86) Pjesa më e madhe e atyre që kanë kaluar në islam janë Malajët, që e përbëjnë popullësinë e ujdhesave të vogla, deri sa Alfurët e popullëzojnë brendinë. Por konvertitët e periodës së mëvonshme po ashtu do të jenë prej tyre.87) Madje mjaft herët, në vitin 1521, ka qenë musliman mbreti i Gilolit, mbretërisë në anën perëndimore të pjesës veriore të ujdhesës Halennaher.88) Në kohën më të re ekzistimi i rregullave të veçanta në dobi të religjionit shtetëror deri diku solli deri te lehtësimi i përpariit të islamit në mesin e Alfarëve në pjesën e brendshme të vendit. Për shembull, sipas atyre rregullave nëse dikush nga Alfuret ka pasur marrëdhënie joligjore me vashën musliane, duhet të martohet me te dhe të bëhet musliman. Nëse ndonjë femër Alfure martohet për muslimanin, duhet të kthehet në fenë e burrit të vet. Thyesi i ligjit ka mundur të pendohet me pranimin e islamit. Nëse do të dëshirohej të plotësohet ndonjë vend udhëheqës i lirë, nuk shikohej në përshtatshmërinë ligjore të kandidatit sa në gatishmërinë e tij ta pranojë islamin.89)

Islami në Borneo

Duket se islami në Borne kryesisht është vendosur në breg, ndonëse në ujdhesë mjaft herët, në filli mtë shekullit XVI, është forcuar. Rreth kësaj kohe është pranuar edhe nga popullii Bangjarmasinit, mbretëria në anën jugore, që ka qenë në raport vazal ndaj mbretërisë induse Magjapoliste deri në rinien e saj në 1478.90) Rrëfehet se populli i Bangjarmasinit ka kërkuar ndihmë për ta shkelur një trazinë. Kjo ndihmë iu dha me kusht që ta pranojnë fenë e re. Pas kësaj ka arritur numër i caktuar muslimanësh nga Java, e shuan kryengritjen, e pastaj me sukses kanë filluar aksionin e konvertimit në islam.92) Në bregun veriperëndimor Spanjollët kanë gjetur mbretin musliman në Borne kur kanë arritur atje në vitin 1521.93) 380
Diç më vonë islami hynë, në vitin 1550, edhe në mbretërinë e Sukadanëve,94) në pjesën perëndimore të Ujdhesës, me ardhjen e Arabëve nga Palembangu në Sumatro.95) Monarku sundues refuzoi ta lëshojë fenë e të parëve të vet, por për dyzet vjet të kaluara para vdekjes së tij (1590) feja e re ka arritur përparim të rëndësishëm. Trashgimtari i tij u bë musliman dhe është martuar me vajzën e princit të ujdhesës fqinje, në të cilin islami, sipas të gjitha gjasave, tashmë një kohë të gjatë është forcuar.96) Gjatë sundiit të tij një udhëtar,97) që e ka vizituar Ujdhesën në vitin 1600 flet për islamin si fe e shtrirë përgjatë bregut. Banorët e brendisë, si thotë, të gjithë kanë qenë idhujtarë, kurse shumica këtë janë edhe deri më sot. Duket se përparimi i islamit në mbretërinë e Sukadanit ka tërhequr vërejtjen e qendrës së botës islame në këtë anë të largët. Gjatë sundimit të princit vijues erdhi shejh Shemsuddini nga mekkeja, duke bartur me vete për dhuratë ekzemplarin e Kur’anit dhe unazën e madhe prej zymbyli me shkresën në të cilën ky mbrojtës i fesë fiton emërtiin e nderit sulltan uhammed Safiuddin.98) Në fund të shekullit XVIII thuhet për një fis nga brendia me emrin Idani, të banuar në brendi të Barneut verior, që në muslimanët nga bregu ka shikuar me respekt të madh sepse kanë fenë të cilën ata vetë nuk e kanë.99) Dalrimple, i cili informatën e vet për Idanët nga Borneu e ka fituar gjatë kohës së vizitës së tij Suluit prej vitit 1761 deri 1764, thotë se ata “në shpirt ushqejnë keqardhje për shkak të mosdijes së vet dhe për veten për këtë shkak kanë pasqyrë të keqe. Prandaj, kur hyjnë në shtëpi dhe anije të muslimanëve, iu shprehin respektin meë të madh, si shumë më të mençur, që e njohin Krijuesin e vet. Ata nuk ulen ku muslimanët flejnë, as i vënë gishtat e vet në chunamin e njëjtë dhe në kutinë e specave, por nga ajo marrin pak me për unjtësinë më të madhe. Ato sidoqoftë shprehin synimin më të madh dhe respektin skajor ndaj Zotit të panjohur. Prandaj ata edhe nderojnë ata që kanë njohje për Të.”100) Dukej se ky popull, nga ajo kohë, ka miratuar fenë e Muhammedit.101) Ky është një prej provave të shumta që dëfton në ndikimin e fuqishëm të islamit në fiset që kanë qenë në shkallën më të ulët civilizuese. Konversioni ka ndodhur herë pas here edhe në mesin e kolonistëve: Arabët, Bugisimët dhe Malajasit, njëjtë sikur edhe te Kinezët (të cilët këtu janë vendosur prej shekullit VII),102) sikur edhe në mesin e robërve që kanë ardhur në Ujdhesë nga vendet endryshme. Kështu muslimanët e Borneut sot janë racë e përzier.103) Shumë prej këtyre të huajve kanë qenë ende paganë kur kanë arritur në Bornev. Kanë qenë më të civilizuar se Djaksët, që ato i kanë pushtuar ose larguar në brendi ku ende shumica janë paganë. Përjashtim janë ato në pjesën perëndimore të jdhesës ku, kohë pas kohe, ndonjë fis më i vogël i Djaksëve konvertohet në islam.104) Kur Djaksët paganë e ndërrojnë fenë e vetë, në rastet e shumta me tepër i dorëzoheshin bindjes islame se sa bindjes së misionarit të krishterë ose së pari ktheheshin në krishterizëm, e pastaj kalonin në islam. Muslimanët kanë dhënë angazhim të zjarrtë që t’i përvetësojnë konvertitët barabartë në mesin e Djaksëve paganë dhe të krishterë.105)

Islami në Celebes

Në ujdhesën Celebes hasim rritje të ngjashme të lehtë të fesë islame. Suksesin e vet e fillon ndër popullatën e bregut dhe dalëngadalë hapë rrugën drejt brendisë me atë që pjea më e civilizuar e popullësisë e ka pranuar islamin. Ata në të shumtën janë ndarë në dy fise: Makasare dhe Bugie, që e popullëzojnë pjesën jugperëndimore të Siujdhesës. Këta të fundit, Bugët, përbëjnë shumicën proporcionale të popullësisë së bregut edhe në siujdhesat tjera. Popullësia që e banon brendinë e Ujdhesës, pos juglindjes së Siujdhesës ku përafërsisht të gjithë banorët janë muslimanë, ende janë paganë. Shumica janë të vendosur me Alfurët, me racën me shkallën më të ulët civilizuese, të cilët po ashtu përbëjnë shumicën e popullësisë së veriut, lindjes dhe juglindjes së Siujdhesës. në lindjen skajore të kësaj siujdhesës së parë, d.m.th. në Minahass, shumica e popullësisë janë të kthyer në krishterizëm. Muslimanët nuk kanë gjetur rrugë atje deri sa Portugalezët nuk u forcuan në këtë pjesë të Ujdhesës. Alfurët, të cilët Portugalezët i kanë kthyer në romako-katolicizëm, kanë qenë të konvertuar në protestandizëm prej Holandezëve, Misionarët e tyre kanë punuar në Minahassa me sukses të madh. Islami dalëngadalë ia ka hapur vetes rrugën në mesin e fiseve pagane të Alfurëve në pjesët e ndryshme të Ujdhesës, pa marrë parasysh a ka qenë krahina direkt nën administrimin holandez apo nën administrimin e udhëheqësve të vendit.106) Kur Portugalezët për herë të parë e kanë vizituar Ujdhesën rreth vitit 1540, i kanë gjetur atje vetëm disa muslimanë të huaj në Govë, kryeqendrën e mbretërisë Makassar. Popullësia vendëse ende nuk kishte konvertuar dhe kjo nuk ka ndodhur deri në fillim të shekullit XVII kur islami përgjithësisht është pranuar tek ata. Historia e lëvizjes është veçan interesant sepse këtu kemi një prej disa rasteve ku krishterizmi dhe islami kanë garuar për besnikërinë e popullit paganë. Një autor i vjetër bukur flet për një incident në këtë kuptim: Portugalezët e kanë shikuar zbuliin e vendit aq të rëndësishëm msi në qështjen e pushtimit të madh. Janë ndërmarrë masat për përvetësimin e simpatisë së atyre që nuk ka qenë lehtë të pushtohet. Nga ana tjetër, ata kanë qenë të gatshëm të shprehin falënderim ose ta kthejnë me të mirë, si aleatë të tyre, për sjelljet e mira. Ka qenë ky popull i guximshëm, madje më i arsyeshëm dhe më vital nga shumica e Hindusëve. Pas kësaj, pas diskutimit të vogël me Evropianët, kanë filluar, përgjithësisht, të kuptojnë se feja u është pa kuptim dhe këshilla (mësim). Disa prej tyre që janë bërë të krishterë me kujdesin e Don Antonio Galvanit (guvernatorit të Malukës) nuk janë aftësuar në atë që është e nevojshme që t’i mësojnë në fenë e re. Tërë populli përgjithësisht ka refuzuar bestytninë e vet të vjetër dhe kanë filluar, përnjëherë, të besojnë në Zotin. Por nuk u kënaqen me këtë por njëkohësisht kanë vendosur të kërkojnë nga Malokka priftër, kurse nga Achina107) dijetarë të t ëdrejtës islame. Kanë vendosur ta pranojnë fenë e atyre mësuesve që të parët të arrijnë në mesin e tyre. Portugalezët deri atëherë kanë qenë të çmuar mme entuziazmin e caktuar për fenë e vet, por duket se Don Luis Perera, që ka qenë guvernator i Malakkës, ka qenë nga pak jo i përpiktë për kujdesin për te. Kështu ai bëri vonesë të madhe e të panevojshme në dërgimin e priftërve të kërkuar. Nga ana tjetër, mbretëresha e Achinës, muslimane e zjarrtë, posa e morri raportin për këtë prirje të popullit nga ujdhesa Celebes, menjëherë përgatiti përplotë anijen juristë islam mqë, për një kohë të shkurtër, me suskes e forcuan fenë e vet në mesin e popullësisë. Një kohë të caktuar pas kësaj arritën priftërët e krishterë. Rreptë dhe me idhtësi kanë atakuar të drejtën islame, por pa sukses. Populli i Celebesit vetes ia zgjodhi fenë dhe qe e pamundur të nxiten ta ndërrojnë atë. Një nga mbretërit e ujdhesës që më parë e ka pranuar krishterizmin ka këmbëngulur në fe dhe shumë shtetas të vet i ka kthyer në të. Por shumica e madhe e popullësisë ka mbetur muslimane. Ata këtë janë deri sot dhe janë mmë zelltarë ndaj fesë së vet nga cilado popullësi të ujdhesës të Indisë lindore.108) Thuhet se kjo ndodhi ka ngjarë në vitin 1603.109) Shumë dëftime në te në literaturën bashkëkohore lindin dyshimin në vërtetësinë e këtij tregimi.109/a) Në principatën e vogël Tallo, në veri të Govës, me të cilën gjithnjë ka qenë në aleancë, ende mund të shihet varri (turbeja) i njërit prej misionarëve më të njohur të Makassarës, me emrin Hatib Tungal. Sunduesi i këtij shteti pas konvertimit është dëshmuar si trii më i zellshëm i fesë së re. Nën ndikimin e tij islami përgjithësisht është pranuar nga të gjitha fiset që e flasin gjuhën e Makassarës. Rezultati i lëvizjes nuk ka qenë e karakterit aq paqëdashës. Makassarët, të bartur me zjarrin në fenë e posapranuar, kanë atakuar që në te t’i konvertojnë edhe fqinjët e tyre Bugët. Mbreti i Govëve i ka propozuar mbretit të Bonias që t’ia konsiderojë vetes të barabartë në çdo gjë nëse do ta adhurojë një Zot të vërtetë. Kur mbreti i konsulltoi popullin e vet për këtë, i thanë: “Ende nuk kemi luftuar, as që kemi pësuar humbje”. Provuan në betejë dhe humben. Mbreti pastaj u bë musliman. Morri mbi vete obligimin që me forcë ta imponojë besimin e vet shtetasve dhe shteteve të vogla të fqinjve të vet. Çudi, populli iu drejtua për ndihmë mbretit të Makassurës, që i dërgoi të deleguar mbretit të Bonias, duke kërkuar që t’i përgjigjet nëpyetjet vijuese: - A ka qenë mbreti në persekutimin e vet veçan i
nxitur me shpalljen prej Pejgamberit ose i është nënshtruar ndonjë tradite të vjetër, ose në persekutim ka shkuar nga kënaqësia vetjake? Nëse kjo është nga shkaku i parë, mbreti i Govëve dëshiron njoftim, nëse është nga shkaku i dytë, sinqerisht do t’i ofrojë ndihmë, nëse është nga shkaku i tretë, mbreti i Bonias duhet të heq dorë, sepse ata te të cilët ka marrë guxi mqë t’i shtypë janë miqë të Govës. Mbreti i Bonias fare nuk u përgjegj. Makassarët kanë përgatitur ushtri të madhe në tokë dhe në tri beteja e ngadhnjyen. E kanë detyruar ta lëshojnë vendin, kurse Bonin e kanë shëndrruar në provincë. Pas zgjedhës tridhjetvjeçare, populli i Bonies me ndihmën e Holandezëve është rebeluar kundër Makassarëve. Kanë pranuar udhëheqjen e fisit Celebes në vend të zotërinjve të vet paraprak.110) Nuk ka dyshim se propaganda e islamit në mesin e Bugëve111) ka kaluar shkallërisht dhe ngadalë, por kur e pranuan fenë e re, duket se i ka nxitur në punë, sikur që i ka nxitur më herët Arabët (ndonëse ky zgji i ri i energjisë në të dy këto rastet është nisur në drejtime të ndryshme). Prej tyre islami ka bërë atë që sot janë njëkohësisht njerëzit ë të guximshëm dhe tregtarët më të shkathtë dhe detarë të Arkipelogut.112) Me anijet e veta tregtare kanë udhëtuar deri te të gjitha pjesët e Arkipelogut, nga brigjet e Guinesë së Re deri në Singapur. Me kolonitë e tyre të shumta në vendbanimet në të cilat Bagët veçan janë dalluar është futur islami në shumë ujdhesa pagane. Për shembull, një koloni e tyre është themeluar në shtetin që është shtrirë në pjesën e konsiderueshme të bregut jugor të Floresit. Aty janë përzier mme vendasit e vjetër, prej të cilëve një pjesë ka qenë romakokatolikë. Tërë popullësinë e këtij shteti kanë arritur ta kalojnë në islam.113) Bugët edhe në ujdhesën e vet vetjake Celebes kanë kombinuar punën në përhapjen e fesë mme punët e tyre tregtare. Arritën në mbretërinë e vogël Balang - Mongondou në veri të Siujdhesës114) gjatë këtij shekulli të përvetësojnë në islamm popullësinë e krishterë, konvertimi i të cilëve daton nga fundi i shekullit XVII. Mbreti i parë i krishterë i Balaang-Mongondvas ka qenë Jakop Monopo (1689-1709), gjatë sundiit të të cilit krishterizmi shpejtë është përhapur me anë të ndikimit të kompanisë lindoro-induse të Holandës dhe me punën misionariste të priftërve holandezë.115) Të gjithë trashëgimtarët e tij kanë qenë të krishterë deri në vitin 1844 kur raxha sundues Jakob Manuel Manopo ka kaluar në islam. Kalimi i tij në islam ka qenë kurora e përpjekjeve në përhapjen e fesë së re, e cila ishte në përparim në fillim të këtij shekulli. Kjo ndodh në kohën kur tregtarët muslimanë, Bugët dhe të tjerët, me punën e tyre të zjarrtë kanë përvetësuar një numër të caktuar të konvertitëve në islam mnë një qytet bregdetar në veri të mbretërisë Mongodou. Nga ky qytet janë nisur dy tregtarë misionarë me emrin Haki mBagus dhe imam Tuveko ta përhapin fenë e vetë në viset tjera të mbretërisë. Filluan me konvertimin e disa robërve dhe grave vendase me të cilat janë martuar. Pak nga pak i kanë përvetësuar shokët dhe kushërinjt e vet ta pranojnë fenë e re. Nga Mongondoui islami është përhapur në mbretërinë veriore Balaang, ku tërë popullësia në vitin 1830 ka qenë ose e krishterë ose pagane, me përjashtim të dy apo tre banorëve muslimmanë. Por thirrësit e zjarrtë në islamm Bugë dhe Arabët, që u kanë ndihmuar në punët e tyre misionariste, kanë arritur sukses të përmasave të gjëra. Të krishterët, njohja e të cilëve e mësiit të religjionit të vet ka qenë e parëndësishme, kurse edhe vetë besimi ka qenë i dobët, kanë qenë dobët të armatosur për polemikë që të marrin goditjen e mësimit rival. Pasi vetë pushteti holandez në këta të krishterë ka shikuar me nënçmimin, kurse edhe autoritetet kishtare i kanë mospërfillur, ata këto të huaj, nga të cilët disa janë martuar dhe në mesin e tyre janë vendosur, i kanë mbajtur për miqë të vetë. Pasi që puna në konversion ka përparuar, vizita e këtyre Bugëve dhe Arabëve, në fillim e rralluar, është bërë më e shpeshtë, kurse ndikimi i tyre në tokë ka qenë në rritje të madhe. Kjo ka shkuar deri aty që rreth vitit 1832 një Arab është martuar me vajzën e mbretit Korneligë Manopa, që ishte i krishterë. Diku në të njëjtën kohë shumë krerë, dhe ata më me influencë në mesin e tyre, e kanë lëshuar krishterizmin dhe kanë pranuar islamin. Në këtë mënyrë islami është forcuar në mbretërinë e tij para se raxha Jakob Manuel Manopo është bërë musliman në vitin 1844.

Ky princ shumë herë ka kërkuar nga pushteti holandez në Manadou që ta caktojnë trashëgimtarin mësuesit të krishterë Jakob Bastiaanos, vdekja e të cilit ka qenë humbje e madhe për bashkësinë e krishterë, por qe pa sukses. Kur mësoi nga rezidenca në Manadou se administrata holandeze është plotësisht indiferente, se populli i shtetit të tyre është i krishterë apo muslimanë dhe se janë lojalë, haptazi deklaroi se është musliman dhe me të gjitha mjetet ka tentuar t’i fusë të deleguarit e vet në fenë e njëjtë - në islam. Një Arab, misionar, shfrytëzoi vitin vijues vështirësitë gjatë shpërthimit të termetit, duke profetizuar se Bolang - Mongondou do të rrënohet nëse populli së shpejti nuk kthehet në islam. Shumë prej tyre në frikë e dëgjua këtë këshillë. Raxha dhe fisnia e tij u kanë ofruar ndihmën e vet misionarëve dhe tregtarëve arabë, metodat e të cilit në mirësjellje me ata që janë në kontest nuk kanë qenë gjithnjë më të përzemërta. Afër gjysma e popullësisë ende është pagane, por progresi i islamit në mesin e tyre, ndonëse i ngadalshëm, sigurisht vazhdon.116) Duket se Sambava fqinje dijen e vet për këtë fe e ka pranuar nga Celebesi, me anë të thirrjes së misionarëve nga Makassare ndërmjet vitit 1540 dhe 1550. Thuhet se të gjithë banorët më të civilizuar janë besimtarë të sinqertë dhe më të përpiktë në kryerjen e detyrave fetare nga cilido popull fqinj musliman. Kjo mme të madhe është meritë e lëvizjes përtërëtëse që e ka filluar njëfarë haxhi Aliu, pastaj erupcionit të tmerrshëm në malin Tambora në vitin 1815. Kjo fatkeqësi e tmerrshme në atë vend ka pasur për pasojë që populli të nxitet në aplikimin më të përpiktë mësimit të fesë së vet dhe të zhvillojë jetë më të devotshme.117) Deri më sot islami vazhdon me përvetësimin e konvertitëve të rinj në këtë ujdhesë.118) Sasaksët, që e popullëzojnë ujdhesën fqinje Lambok, po ashtu i kanë borgj kthimin e vet në islam thirrjes së Bugit, që atje kanë themeluar koloninë e madhe. Kanë ardhur me kalimin e ngushticës nga Sambave ose direkt nga Celebesi. Sido qoftë, konvertimi ka kaluar në mënyrë të qetë.119) Popullësia e Lambokës ndahet në dy pjesë: në Sasaksë dhe Balinë.

Pjesën e parë e përbëjnë Sasaksët muslimanë, popullësia autoktone e Ujdhesës, shumë më e numërt nga pjesa e dytë. Por, kah mesi i shekullit XVIII kanë ardhur nën administriin e BAlinëve dhe së shpejti ujdhesa qe vërshuar me grupet e fqinjëve hindusë.120) Administrata e BAlinëve ka qenë mjaft e vrazhdë dhe kanë dhënë angazhim - ndonëse me pak sukses - që shtetasit e vet muslimanë t’i kthejnë në hinduizëm. Sasaksët janë orvatur, pa sukses, që të çlriohen nga tirania dhe shkelësit e tyre dhe shumë herë kanë kërkuar ndihmën e pushtetit holandez para se fushata luftarake nga viti 1894 solli paqë në Ujdhesë dhe konstituoi administratën e rregullt nën sundimin holandez. Pushteti i ri me vete solli numër të madh të nëpunësve muslimanë vendas, të cilët ndikimin e vet e vunë në anën e fesë së vet. Për këtë shkak duhej pritur që një prej rezultateve të pushtiit holandez të Lombokit të jetë hovi i madh i islamit në këtë ujdhesë.121)

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:48

Islami në Filipine

Në Filipine hasi mkonfliktin ndërmjet krishterizmit dhe islamit për lojalitetin e banorëve. Deri diku, ky konflikt sipas karakterit të vet është i ngjashëm me atë në Celebes, me atë që atje ka qenë shumë më i rreptë dhe më i gjatë. Në të janë përleshur Spanjollët dhe muslimanët në konflikt të rreptë e të përgjakur, që ka zgjatur deri në shekullin XIX. Është e pasigurtë kur ka arritur islami në këto ujdhesa.122) Kronika tradicionale e Mindanoas shtron se islami ka hyrë nga Gjahora, në siujdhesën Malajase, nëpërmjet njëfarë Kabungsnvani, që është vendosur në Ujdhesë me një numër të caktuar të ithtarëve të vet dhe atje është martuar. Rrëfehet se ai ka refuzuar që të zbret deri sa njerëzit, që e kanë pritur, nuk premtojnë se do të kalojnë në islam. Këto lajme të para japin përshtypjen se zbritja e Kabungsuvanit dhe konversioni i popullit të Mindanaot në filli mka kaluar krejtësisht qetë. por, pasi e forcoi fuqinë e vet, filloi t’i pushtoi kryeparët dhe fiset fqinje. E kanë pranuar edhe fenë e tij duke iu nënshtruar pushtetit të tij.123)
Spanjollët që i zbuluan në vitin 1521 kanë konfirmuar se banorët e ujdhesave veriore janë paganë të vrazhdë e të thjeshtë, deri sa ujdhesat Mindanao dhe Sulu janë të banuara me fiset shumë më të kulturuara muslimane.124) Deri në fund të shekullit XIX në shumë pjesë të Ujdhesës me suskes i janë kundërvënë të gjitha orvatjeve të të krishterëve në pushti mdhe kryqim. Kështu misionarët spanjollë kanë rënë në dëshpërim në kryerjen e konversionit të tyre.125) Suksesi i islamit në krahasi mme krishterizmin në masën më të madhe duket t’i falënderohen llojllojshmërisë së formës në të cilën këto dy lloje të feve i janë prezentuar popullësisë. Pranii i krishterizit d.m.th. humbje e çdo lirie politike dhe pavarësie nacionale. Për këtë shkak në të shikohej sikur në simbol të robërisë. Metodat me të cilat janë shërbyer Spanjollët në propagandimin e fesë së vet e kanë bërë prej fillimit jopopullarizuese. Rreptësia dhe jotoleranca e tyre ka qenë në kundërshti të fuqishme me sjelljen e qetë të misionarëve muslimanëve. Ata e kanë mësuar gjuhën e popullit, kanë pranuar traditat e tij, janë martuar me ta dhe janë shkrirë në masën e popullit. Për vete nuk kanë përvetësuar të drejta të veçanta të racës së privilegjuar as që në popullësinë vendëse kanë shikuar si në kastën e nënçmuar. Nga ana tjetër, Spanjollët kanë injoruar gjuhën, rrobat dhe shprehitë e popullësisë vendëse. Dekshmëria, koprracia dhe lakmia e tyre ka sjellur deri te urrejtja e fesë së tyre, deri sa përhapja e fesë ka shërbyer si instrument të përparimit politik.126) Sëkëndejmi nuk është rëndë të kuptohet kundërshtimi që popullësia vendëse ka dëftuar ndaj ardhjes së krishterizmit. Ajo është bërë fe e popullit në ato vise ku popullësia ka qenë mjaft e dobët ose ujdhesat kanë qenë krejtësisht të vogla prandaj Spanjollët kanë mundur që plotësisht t’i nënshtrojnë. Të krishterët vendas, pas konvertimit, kanë qenë të detyruar t’i kryejnë detyrat e veta fetare nga frika prej ndëshkimit. Kanë qenë njëmend të trajtuar si fëmijët shkollor.127) Deri në okupimin amerikan të ujdhesave filipinase mbretëria Mindanao ka qenë strehimore e atyre që kanë dëshiruar të shpëtojnë nga administrata e urrejtur e krishterë.128) 389
Ujdhesa Sabo, që nominalisht ka qenë në pronësi spanjolle deri në vitin 1878, ka krijuar qendrën e dytë të rezistencës muslimane ndaj krishterizmit. Këtu kanë mundur129) të gjenden edhe renegatët që kanë ditur spanjollsiht.

Islami në Suluu

Nuk kemi prova të sigurta historike për atë sa gjatë banorët e Suluit kanë qenë muslimanë paraardhjes së Spanjollëve. Historia e Suluve përmend emrin e Sherif Kerim el-Mahdumit si misionarin e parë të islamit në Ujdhesë. Për të thuhet se ka qenë Arab që ka ardhur në Malakkë kah mesi i shekullit XIV dhe ka kthyer në islam msulltan Muhammedin dhe popullin e Mallakës. Duke vazhduar rrugëtimin e vet drejt lindjes, arriti në Suluu rreth vitit 1380 dhe u vendos në Bvausa,130) në kryeqendrën e vjetër të Suhuve. Aty populli ia ndërtoi xhaminë dhe shumë krerë pranuan mësimin e tij. Për të thuhet se ka vizituar pothuaj çdo ujdhesë në Arkipelog dhe se në islam ka kthyer shumë njerëz në shumë vende. Thuhet se tyrben e ka në ujdhesën Sibutu.131) Misionari vijues që përmendet është Ebu Bekri dhe për të thuhet se ka qenë Arab dhe se punën e vet misionariste e ka filluar në Malakkë dhe se ka kaluar nëpër Pallambang dhe Brunej dhe ka arritur në Sulu rreth vitit 1450. Ka ndërtuar xhaminë dhe ka vazhduar propagandimin e suksesshëm. Mbreti muslian i Bvanse, lideri i Bagindëve. ia dha vajzën për grua dhe e ka bërë trashëgimtar të vetin. Është meritë e Ebu Bekrit që e ka organizuar administratën. Jurisprudencën e Suluve e ka vënë në bazat ortodokse islame, aq sa këtë traditat vendase kanë lejuar.132) Ndonëse aq mati kanë kaluar në islam, banorët e Suluit janë larg asaj se janë muslimanë të mirëfilltë. Në këtë kanë ndikuar robët e shutë të krishterë, të sjellur nga Filipinët, në ekspeditat e veta grabitëse. Ndikimi ka qenë aq i fuqishëm sa disa hulutues kanë konsideruar “se ata janë të krishterë të mirëfilltë tashmë kaherë, por duke supozuar se ndryshimi i tillë i fesë me ndarjen e dominimit të ndikimit të priftërisë medoemos ka shpjerë në rrënimin e pushtetit vetjak dhe ka konfirmuar rrugën e përcjelljes së pushtetit të tyre nën zgjedhën spanjolle. Ky është rast përvoja e kobshme e të cilit bindshë i ka mësuar të gjithë popujt përreth të cilët nga pakujdesia kanë përqafuar besimin e krishterë.” Kësaj i shtohet edhe sjellja agresive e priftërve spanjollë, të cilët e kanë formuar misionin në Suluu dhe i cili në shpirtin e popullësisë ka krijuar antipati të tmerrshme ndaj fesë së huaj.134) Nga koha e okupacionit amerikan të Filipineve ndikimi i islamit ka qenë mjaft i kufizuar. Tash është ngushtuar në ujdhesën Polavan, bregun përëndimor të Mindanaos dhe në arkipelaguu Sulu.135) Islami përpiqet ta zgjerojë propagadandën e vet në ujdhesat veriore. Thuhet se ka filluar me aktivitetin isionarist madje në Manilë. Thuhet se disa rrethana i kanë ndihmuar suskesit të tij, veçan fakti se Filipinasit kanë ushqyer paragjykime ndaj krishterizmit për shkak të keqpërdorimeve, që i kanë shtyrë që t’i kapin armët kundër murgëve spanjollë.136)

Islami në mesin e Papuanëve

Siç është cekur tashmë, isla është pranuar me entuziazmin ë të madh te populli me nivel më të lartë kulturor në arkipelogun Malajas, deri se tek ato me stadio më të ulët kulturor ka lëshuar rrënjë ë të cekta. Të tillë janë Papuanët e Guinesë së Re dhe ujdhesave në veriperëndimin e tij. Vaigej, Misool, Varigama dhe Salavatti. Këta ujdhesa, së bashku me siujdhesën Onin, në veriperëndim të Guinesë së Re, kanë qenë në shekullin XVI nën sundiin e sulltanit të BAtçanit,137) njërit nga mbretërit Molukas. Me anë të ndikimit të sunduesve muslimanë të Butçanit krerët popuanas të këtyre ujdhesave e kanë pranuar islain,138) ndonëse shumë njerëz në brendi kanë mbetur deri sot idhujtarë. Popullësia e bregut me shumicë janë muslianë. Nuk ka dyshi se merita për këtë i përket kolonistëve nga Moluka.139) Duhet se në vetë Guinenë e Re një numër i vogël i Papuanëve ka pranuar islamin. Islami ka hyrë në bregun perëndior (ndoshta në siujdhesën Onin) nëpërmjet tregtarëve muslimanë të cilët fenë e vet e kanë propaganduar në mesin e popullësisë në filli të vitit 1606.140)
Por, duket se ka bërë përpari të vogël gjatë kohës së shekullit të kaluar nga ajo kohë.141) Papuonët nuk janë bregosur të bëhen muslimanë, sikur që nuk kanë pasur prirje ndaj praniit të mësimit të misionarëve të krishterë, të cilët kanë punuar në mesin e tyre pa ndonjë sukses më të madh prej vitit 1855. Muslimanët e ujdhesave fqinje janë akuzuar se ndaj Papuanëve sillen me përbuzje të amdhe që ta japin ndonjë përpjekje në përhapjen e islamit në mesin e tyre.142) Sidoqoftë, është gjetur emri i një isionari, njëfarë Imami Dhikri (Zikr?) që ka ardhur nga Kerami, ujdhesa në juglindje, rreth vitit 1856, dhe e futi islamin në ujdhesën e vogël Adi, në jug nga Onim. Pasi e përmbushi detyrën e vet, iu kthye shtëpisë së vet. Iu kundërvu përpjekjes së popullësisë që të mbetet në mesin e tyre.143) Tregtarët muslimanë nga Kerami dhe Garami njoftojnë se kanë kthyer në islamnjë numër të caktuar të idhujtarëve në decenien e parë të shekullit XX.144) Angazhi të ngjashëm është dhenë në konvertimin e Papuanëve në ujdhesat fqinje Kei. Thuhet se kah mesi i shekullit XIX ka qenë vështirë të gjenden çfarëdo muslimanësh në këto ujdhesa përpos pasardhësve të të shpërngulurve nga ujdhesat Banda. Diç më herët, misionarët nga Kerani kanë patur suskes në konvertiin e disave në islam, por rregullat e Kur’anit janë kryer shumë pak. Veta i kanë lejuar ngrënien e mishit të ndaluar dhe pimjes së pijeve dehëse. Femrat, si thuhet, kanë qenë më të përpikta në lojalitetin fesë së vet se mashkujt. Kështu, kur ashkujt vetes i lejonin ngrënien e mishit të derrit, duhet këtë ta bënin fshehurazi, sepse gratë nuk e lejonin këtë të futet në shtëpi.145) Por në vitin 1877 vërehet njëfarë ringjallje e jetës fetare në mesin e banorëve të ujdhesës së Kaias, kurse edhe numri i muslimanëve për çdo ditë rritej. Tregtarët arabë nga Maduza, Java dhe Bali janë dëshmuar si propagandues të zjarrtë të islamit. Nuk e kanë lëshuar asnjë mjet që nuk e kanë përdoruar në përvetësiin e konvertitëve. Nganjëherë dëshmitë e veta i kanë provuar me kërcënim dhe forcë, e në rastin tjetër me mito.

Thuhet se rëndo konvertiti i ri ka marrë 200 florine si vlerë e dhuratës, deri sa krerët merrnin dhuratë nga njëmijë florinë.146) Shtrohet se kah fundi i shekullit XIX rreth 8000 banorë të ujdhesave, nga numri i përgjithshëm e banorëve të ujdhesave Kei, kanë pranuar islamin.147)

Misionarët e islamit: tregtarët dhe shtresa “El-Haxhi”

Pasqyra e përgjithshme e përhapjes së islamit prej perendimit drejt lindjes nëpërmjet arkipelogut alajas përmbanë një pjesë të vogël të historisë së punës misionariste islame në këto ujdhesa. Shumë fakte të kësaj historie në tërësi nuk janë shënuar. Por çka ka mund të tubohet nga kronikat e vendësve, punimeve të udhëtarëve evropianë, nëpunësve dhe misionarëve pa kusht është fragmentare dhe jo e plotë. Por, ekzistojnë të dhëna të mjaftueshme që tugojnë në ekzistimin e punës së qetë misionariste në përhapjen e islamit gjatë gjashtëqind viteve të kaluara. E vërteta, shpata nganjëherë është nxjerrë që të përmbahet parimi i fesë, por thirrja dhe bindja, e jo fuqia dhe dhuna, kanë qenë karakteristikat kryesore të kësaj lëvizjeje misionariste. Sukseset e shkëlqyeshme që janë arritur në të shumtën janë përpjekjet e tregtarëve që e kanë gjetur rrugën e vet deri te zemrat e vendasve me mësimmin e gjuhës së tyre, me praniin e sjelljes dhe traditës së tyre. Ata në mënyrë joatakuese dhe shkallërisht kanë përhapur dijen për fenë e vet, së pari me kthimin e grave të vendit me të cilat janë martuar dhe personave me të cilët janë lidhur me punët e veta tregtare. Në vend që ta mbajnë veten të ndarë në izolim mendjemadh, ata shkallërisht janë shkrirë në masën e popullësisë. E kanë përdorë supremacionin e vet intelektual dhe kulturor në punën e vet në kthimin në islam. Gjatë kësaj kanë bërë kompromise të shkathta në mësimin dhe praktikën e fesë së vet që ka qenë e domosdoshme në afrimin e kësaj feje popullit që kanë dëshiruar ta tërheqin.148) Në realitet, sikur që edhe Bikle ka thënë për ta, misionarët muslimanë janë mjaft mendjemprehtë.149) Pos tregtarëve ka qenë aty edhe një numër i caktuar i atyre që mund të quhen misionarë profesionalë: teologë, predikues, kadi dhe haxhi. Këta të fundit, viteve të kaluara, kanë qenë veçan aktiv në punën për përhapjen e fesë, ngritjen dhe forcimin e jetës strikt fetare në mesin e bashkëbesimtarëve të vet. Kanë punuar në pastrimin e tyre nga mbeturinat e shprehive dhe besimmeve pagane. Numri i atyre që shkojnë në haxh në Mekke nga të gjitha anët e Arkipelagut gjithnjë është në rritje. Pasojë e kësaj është rritja proporcionale e ndikiit musliman dhe mendimit islam. Deri kah mesi i shekullit XIX pushteti holandez ka tentuar të vë pengesa në rrugë haxhinjve. Ka dhënë urdhëresë se askujt nuk do t’i lejohet ta kryejë pelegrinin qytetit të shenjtë Mekkes pa pasaportë për të cilin duhet paguar 110 florinë. Secili që i shmangetkëtij rregulli, pas kthimit, do të detyrohet ta paguaj gjobën në të holla në sasi të dyfishtë.150) Sandejmi nuk është për t’u çuditur që në vitin 1852 është zvogëluar numri i haxhinjve vetëm në 70, por po atë vit kjo urdhëresë është anuluar dhe prej atëherë nuri i haxhinjve është rritur në mënyrë konstante. Numri mesatar i haxhinjve gjatë dekadës së fundit të shekullit XIX ka qenë 7000, kurse gjatë dekadës së parë të shekullit XX ka qenë 7300,151) por numri nga viti në vit ka qenë tjetërfare. Numri më i madh i shënuar i haxhinjve në vitin 1910 nga India holandeze ka qenë 14.234.152) Nuk ka dyshim, për rritjen e këtillë të numrit të haxhinjve meritë kanë edhe trafiku i lehtësuar ndërmjet Mekkes dhe arkipelagut Malajas. Vetëm kjo, siç e ka vërejtur një misionar i krisherë, “nuk e zvogëlon rëndësinë e faktit që haxhinjt, numri i të cilëve aq shpejtë rritet, në ansjë mënyrë nuk humbin, për shkak të numërsisë, në kualitetin e arritur. Përkundrazi, në mesin e atyre ka tani shumë sosh që më hollësisht janë njoftuar me principet e islamit dhe krejtësisht e kanë përshkuar me zellë uslimanë dhe me urrejtjen ndaj paganizmit ë shumë se që kanë qenë më herët.”153) Raporti i adminisratës holandeze dhe misionarëve të krishterë sjellin pohi unik mbi ndikimin dhe entuziazmin fetar të këtyre haxhinjve. Ata kthehen në shtëpitë e tyre njëkohësisht sikur reformatorë dhe misionarë.154)
Përveç haxhinjëve që janë kënaqur vetëm me vizitën e vendeve të shenjta dhe me kryerjen e ritualeve të detyrueshme, ka edhe asosh që kanë mbetur më gjatë nga nevoja e plotësimit të studimeve të veta teologjike. Ekziston edhe kolonia e madhe e Malajaseve në Mekke në këtë kohë, që për gjithmonë janë vendosur në qytetin e shenjtë. Ata janë në lidhje të përhershme me bashkëqytetarët e vet në vendlindje. Përpjekjet e tyre janë mjat të suksesshme në pastrimin e islamit në arkipelogun Malajas nga elementet e traditave pagane dhe mënyrës së mendimit, që janë ruajtur nga koha më e hershme. Numri i madh i librave fetare po ashtu është shtypur në mekke në shumë gjuhë e të cilat flasin muslimanët malajas. Këto libra janë dërguar në të gjitha pjesët e Arkipelogut. Me të drejtë është thënë se Mekkeja më shumë ka ndikuar në jetën fetare të këtyre ujdhesave se sa në Turqinë, Indinë ose Buhanën.155) Sikur që mund të pritet nga shqyrtimi i këtyre fakteve, në vitet e kaluara ka ndodhur rilindje e madhe e aktivitetit misionariste në arkipelogun Malajas. Haxhinjt që ktheheshin, barabartë sikur edhe tregtarët dhe mësuesit fetar, janë bërë thirrës në islam, sa herë kanë ardhur në kontakt me popullësinë pagane. Mbi të gjitha, vëllazëritë fetare e kanë shtrirë organizatën e vet në arkipelogun Malajas.156) Madje edhe më e reja prej tyre, senusitë, kanë gjetur ithtarë në ujdhesat më të largëta.157) Një nga dëshmitë e ndikiit të tyre shihet në atë që emrin “Senusi” e kanë marrë shumë Malajas kur në Mekke i ndërrojnë emrat vendes për ata arab.158) Misionarët e krishterë e kanë akuzuar pushtetin holandez që po ndihmon përhapjen e islamit. Sido qoftë, është e sigurtë se puna e misionarëve muslimanë është lehtësuar me faktin që gjuha e Malajasëëve, me të cilin pothuaj askush nuk flet porse muslimanët është marrë, pos në Javo, si gjuhë zyrtare i sundiit holandez. Pasi që shërbimet civile holandeze çdokund kanë qenë përplotë nëpunës ndihmës muslimanë, përfaqësues politikë, shkrues, përkthyes dhe tregtarë, ato me vete e kanë përcjellur islamin në çdo vend që i kanë vizituar.

Të gjithë personat që kanë bashkëpunuar me pushtetin kanë qenë të obliguar që ta mësojnë gjuhën malajase, dhe rrallë e kanë mësuar e që njëkohësisht nuk janë bërë muslianë. Në këtë mënyrë bota më influencuese ka kaluar në islam. Në fund edhe të tjerët kanë ndjekur shembullin e tyre.159) Kështu islami edhe sot punon në zhdukjen e paganizmit nga arkipelogu Malajas.

**ORIONI** · 05-06-2005, 06:49

Referencat

1) Niemann, fq. 337. 2) Reinaud Geographie d. Aboulfeda, bl. I, fq. CCCXXXIX. 3) Groeneveldt, fq. 14, 15. 4) Ibn Batutah, bl. IV,f q. 66, 80. 5) Veth (3), vol. I, fq. 231, Ibn Batutah, bl. IV, fq. 89. *) Emri i vjetër i Suamtrës, thonë se është me prejardhje sauskrite dhe d.m.th. det. 6) Ibn Batutah, bl. fq. 230, 234. 7) Snouck Hurgronje (I), fq. 8-9. 8) Padre Gainza, cituar sipas C. Semper, fq. 67. 9) Crawfurd (2), vol. II, fq. 265. 10) Snouck Hurgronje, L’Arabie et les Indes Neerlondaises (Revue de l’Histoire des Religions, vol. LVII, fq. 69 sqq.). 11) De Hollander, vol. I, fq. 581, Veth (17, fq. 60. Ky aluzion i paqartë ka të bëjë me Arabinë, Persinë ose Indinë. Por, nëse personaliteti i Xhahan-shahut është i vërtetë, atëherë ka mundësi se ka arritur nga bregu i Koromandeles ose Malabarës (Chronique de Royaume d’Ateheh, traduite du Malay par Ed Dulanrier, fq. 7). 12) Marco Polo, vol. II, fq. 284. 13) Veth (I), fq. 61. 14) Yule’s Marco Polo, vol. II, fq. 294, 303. 15) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 230-236. 16) Groeneveldt, fq. 94. 17) Në kulminacion të fuqisë së vet është shtrirë prej 20 në veri deri 20 në jug në bregun perëndimor, dhe prej 10 në veri deri 20 në jug në bregun lindor. Në shekullin XVI ka humbur sundimin në bregun lindor. De Hollander, vol. I fq. 3. 18) Marsdeu, fq. 343.
396
19) J.H. Mooer (Apendix, fq. 1) 20) Marsdeu, fq. 355. 21) Godsdienstige verselijnselen en toestanden in Dost - Indie. (Uit de Koloniale Verslagen van 1886 en 1887) Med. Ned. Zendelinggen, vol. XXXII, fq. 175-176 (1888). Në vitin 1909 numri i përgjithshëm i Bataksëve ka qenë 500.000, kurse 300.000 ende janë paganë, kurse 125.000 janë muslimanë kurse 80.000 janë të krishterë. (R. du M.M. vol. VIII, fq. 183) 22) J. Warneck, Die Religion der Batak, fq. 122 (Leipzig, 1903). 23) G.R. Simon, Die Propaganda des Holbmondes. Ein Beitrag zur Skizzierung des Islam unter den Batakken, fq. 425, 429-430. (Allgemeine Missione - Leitschrift, vol. XXVII, 1900). 24) R. du M. M. vol. VIII (1909), fq. 183. 25) A. L. vou Hassalt, fq. 55, 68. 26) Med. Ned. Zendelinggen, id. fq. 173 (Koloniaal VErslag vau 1911, fq. 26, 1912, fq. 17. 27) Uit het Kolonial Verslag van 1889 (Med. Ned. Zendelinggen, vol. XXXIV, fq. 168. (1890). 28) Kolonial Verslag vau 1910, fq. 30. 29) De Hollander, vol. I, fq. 703. 30) Koloniaal Verslag van 1904, fq. 80, 1905, fq. 46; 1909, fq. 47, 1910, fq. 33; 1911, fq. 29; 1912, fq. 21. 31) Canne, fq. 510. 32) Marsdeu, fq. 301. 33) Nieman, fq. 356-359. 34) J. H. Moor, fq. 255. 35) Prej kur këto Hindusë, kurse ne ikonsiderojmë Arabë - Persianë dhe Guxhuratë, janë shpërngulur për shkak të tregtisë, një grup prej tyre na ka konvertuar në fenë e Muhammedit. Pasi që disa prej vendasve kanë hyrë në këtë fe, nuk ka zgjatur shumë që kjo “murtajë e zezë” të arrijë deri në Malakkë.” (De Barros, Dec. II, Liv. VI, cop. I, fq. 15). 36) Aristide Marre, Malako, Histoire desrois malays de Malaka. Traduit et extrait du Livre des Annales malayses, institule en arabe Selakt al Salatgn, fq. 8 (Paris, 1874). 37) Crawfurd (I), fq. 241-242. 38) Barboso shkruan në vitin 1516 dhe flet për tregtarët e shumtë muslimanë që shpesh vijnë në limanin Kueda (Ramusio, bl. I, fq. 317).
397
39) Muzlij, në këtë farmë nuk është përendur në Kur’an; ka mundësi që në të vetëm teë jepet shenjë në suren XXVI, ajeti 90: “Dhe Xhenneti do t’u afrohet të devotshmëve”. 40) Përkthii i Historisë së Kedahut (Kedoh Annals) prej Lient - Col. James Low, vol. III,fq. 474-477. 41) Ibid., fq. 480. 42) Newbold, vol. I, fq. 252. 43) Mc Nair, fq. 226-229. 44) J.H. Moor, fq. 242. 45) Newbold, vol. II, fq. 106, 396. 46) R. du M. M. bl. II 61907, fq. 137-138. 47) Snouck Hurgronje (I), fq. 9. 48) Veth (3), vol. I, fq. 215. Raffles (ed. of 1830), vol. II, fq. 104, 183. 49) Pozita e Çermenëve nuk është caktuar. Viti mendon (3), vol. I, fq. 230, se ka mundësi të jetë në Indi, por Rouffaeri (fq. 115) jep arsye krejtësisht të mir se ky vend gjendet në Sumatre. 50) Përshkriin e gjendjes së tashme të këtyre varrezave ka dhënë Z. F. Brumund (fq. 185). Në njërin prej tyre ende është mmbishkrimi në alfabetin arab (fq. 185). 51) Greoneveldt VII, fq. 49-50. 52) Kern, fq. 21. 53) Veth (3), vol. I, fq. 233-242, Roffles, vol. II, fq. 113-133. 54) Ranifaer Çampën nuk e vendos në Kamboxha por në bregun verior të Atjeçes dhe e identifikon me Djeumpa-n bashkëkohore (Encyclopedie vau N.I. vol. IV. fq. 206). 55) Ende mund të gjenden në Çampa mbeturinat e minareve dhe varreve islame (Bastion, vol. I, fq. 498-499). 56) Kjo pasqyrë gjenealogjike sqaron këto lidhje farefisnore siç dëfton edhe në raportet tjera për të cilat do të ketë fjalë më vonë. 57) Kujtimi për këtë femëe ruhet te Javanët me respekt të madh dhe shumë vijnë që të luten në varrin e saj. Shih Brumund, fq. 186. 58) Veth (3), vol. , fq. 235-236. 59) Kjo xhami ende ekziston dhe Javanaët e shikojnë si objektin më të shenjtë në ujdhesën e vet. 60) Ekziston dyshimi i caktuar se kjo datë është i hershuar. Studimet e burimeve portugaleze dëftojnë në konkludimin se Magjapakiti ka pësuar disfatë 40 vjet më vonë.
398
61) Populli i Baliut deri në ditët tona ka ofruar rezistencë shumicës së përpjekjeve të zjarrta të muslimanëve që t’i tërheqin ta pranojnë islamin. Përveç kalimeve të përkohshme në islam edhe të bashkësisë më të vogël të muslimanëve vendas, numri i tyre është tre mijë, kurse numri i përgjithshëm mmbi 862.000 njerëz. Pozita e favorshme e Ujdhesës për caqet tregtare gjithnjë ka tërhequr një numër të caktuar të të huajve në brigjet e tij, që në rastet e shumta për gjithnjë janë banuar në ujdhesë. Deri sa disa nga këta të shpërngulur kanë qëndruar nga vendasit, të tjerët kanë krijuar lidhje martesore me autoktonët, që ka pasur për pasojë përzierjen me shumicën e popullësisë. Pikërisht është merita e këtyre që islami më vonë ka bërë përparim të ngadalshë, por të sigurtë. Si flitet, muslimanët e BAlisë përbëjnë bashkësinë përparimtare dhe aktive plotë entuziazëm në përparimin e fesë së vet. Kjo është bashkësi që në fund ka ndikuar në fqinjët e vet paganë. Edhe përveç të gjitha këtyre nuk kanë pasur sukses, në emër të adhurimit të Allahut, t’i kthejnë nga ngrënia e mishit të derrit për to të dashur. (Liefrinek, fq. 241-243). 62) Encyclopaedia von N-I, vol. II, fq. 523. 63) Veth (3), vol. I, fq. 245, 284. 64) raflex, vol. II, fq. 316. 65) Veth (3), vol. I, fq. 285-286. 66) Veth (3), vol. I, fq. 305, 318-319. 67) Udhëtari që ka qenë në Javë në vitin 1596 cek dy apo tre mbretëri pagane me numër të madh të popullësisë pagane (Niemann, 342). 68) Raffles, vol. II, fq. 132-133. 69) Metzger, fq. 279. 70) L.W.C. van den Berg (I0, fq. 35-36. C. Pocnsen fq. 3-8. 71) De Bartos, Dec. III, Live. v. Cap. v. fq. 579-580, Argensola, fq. 11, B. 72) Në këtë periodë Mollukasit më së shpeshti kanë qenë nën administrimin e katër princave: Ternates, Tidarit, Gilolit dhe Botçanit. I pari ka qenë më influencuesi. Pronat i zgjeroheshin në TErnat dhe ujdhesat e vogla fqinje, në një pjesë të Halemakerit dhe në një pjesë të madhe të Celebesit, Ambainit dhe ujdhesat Banda.
399
Sulltani i Tidorit ka sunduar në Tidor dhe në disa ujdhesa të vogla fqinje dhe në një pjesë të Halemaherit dhe në ujdhesat që shtrihen ndërmjet Guinesë së Re së bashku me bregun perëndimor dhe në një pjesë të Seromit. Duket se territoret e sulltanit të Gilolit janë redukuar në pjesën qendrore të Halemaherit dhe një pjesë të bregut verior të Seronit, deri sa sulltani i Botçanit ka sunduar kryesisht me Botçanin dhe Obi-grupin (De Hollander, vol. I, fq. 5). 73) Massimiliano Transilvano (Rannisio, bl. I, fq. 351 D.). 74) P.J.B.C. Robide van der Aa, fq. 18. 75) Pigafetta, bl. I, fq. 365, 368. 76) Sa më shumë që përparonim në Ujdhesë, kohana ka mundësuar të mësojmë nga autoktonët fshehtësinë e këtij besimi, që në vend ka hyrë diç më herët para 80 vjetëve (J. De Barros, Da Asia, Dec. III, Liv. v. Vap. v. fq. 550). 77) De Barros, Da Asia, Dec. III, Liv. v. Cap. v. fq. 580. 78) Simon, fq. 13. 79) Bokemeyer, fq. 39. 80) Simon, fq. 13. 81) Argensola, fq. 3-4. 82) Ibid., fq. 15 B. 83) Ibid., fq. 97, 98. 84) Ibid., fq. 155 dhe 158. Argensola Ternat përshkruan kështu: “Kjo është grykë në të cilën rrymut takohen nga të gjitha anët, kurse nga ai rrjedhin të gjitha drejtimet jofetare, e veçan është urrejtur besimi i Muhammedit. Prej kur Holandezët në vitin 1585 kanë hyrë në këto dete, ky besim nuk ka pushuar të zgjerohet dhe të përvetësojë ndihmuesit dhe t’i tërheq kapitenët kusarë. Këta janë udhëheqës që me vete kanë sjell të mirat e Azisë, kurse kanë lënë pas vetes këtë besi dhe në të i kthejnë këta shpirtëra.” 85) Pasardhës të tyre ende ka në krahinën e Cavitës në ujdhesën Luzon (Crawfurd, (I), fq. 85). 86) W.F. Andriessen, fq. 222. 87) T. Forrest, fq. 68. 88) Piggafetta (Ramusio, vol. I, fq. 366). 69) Dulaurier, fq. 528.
400
90) Campen, fq. 346. Kolonial Verslag van 1910, fq. 56; 1911, fq. 52. 91) Damaku është në bregun verior të Javes, përkundër Borneut jugor. 92) Hageman, fq. 236-239. 93) Pigafetta (Rausio, bl. I), fq. 363-364. 94) Kjo mbretëri është themeluar nga kolonia e mbretërisë induse Magjapahit (De Hollander, vol. II, fq. 67) dhe ka undësi që, natyrisht, të këtë ra nën ndikimin islam, pas kalimit të Javasëve në islam. 95) Dozy (I), fq. 386. 96) Veth (2), vol. I, fq. 193. 97) Oliver de Noort (Historie generale des vo yages, vol. XIV, fq. 225). (The Hague, 1756). 98) Safiuddini ka vdekur rreth vitit 1677. Duket që babai nuk ka marrë emër musliman, ai është i njohur vetëm me emrin e vet paganë Panembakan Giri - Kusuma (Netscher, fq. 14-15). 99) Thomas Forrest, fq. 371. 100) Essay towards an account of Sulu, fq. 557. 101) B. Panciera, fq. 161. 102) J. Hageman, fq. 224. 102) Veth (2), vol. I, fq. 179. 104) De Hollander, vol. II, fq. 61. 105) Coolsma, fq. 556. KKolonial Verslag van 1911, fq. 38, 41; 1912, fq. 30. 106) Med. Ned. Zendelinggen, vol. XXXII, fq. 177; vol. XXXIV, fq. 170. 107) D.m.th. Atçehu. 108) A. Compleat History of the Rico and Progress of the Portugeze Empire in the East Indies. Colected chiefly of their own Wiriters. John Harris, Navingantium atque Intinerantium Bibliotheca, vol. I, fq. 682, London, 1764. 109) Crawurd (I), fq. 91. The Encyclopedie van N-J (Vol. I, fq. 216) e jep vitin 1606 si datë të ndodhisë. 109/a) Fernandez Navarette, një klerik spnajoll, ka shkuar në ujdhesat Filipinase në vitin 1646 (Collection of Voyages and Travels, fq. 236, London, 1752). Tavernieri ka vizituar Makassarën në vitin 1648. (Travels in India, fq. 193 (London, 168). Itinerarium Orientale
401
R.P.F. Philipi a S Sma, Trinitate Caramelitae Discalceati ab ipso Concriptum, fq. 267 (Lugduni, 1649). 110) Crawfurd, vol. II, fq. 385-389. 111) Duket se një kohë të gjatë nuk është dhënë angazhim i veçant në dobi të fesë së re. Populli i Celebesit dallon nga fiset tjera të ujdhesave Lindore, drohet nga risitë, janë jaft këmbëngulës në fe dhe janë lojal ndaj traditave të vjetra. Në shiki të parë këto cilësi bëhen pengesa të mëdha në rrugën e përhapjes së islamit. Sigurisht ky është shkak që ka shtyrë pranimin e fesë se re për periodën aq të gjatë deri sa veten nuk e ka rekomanduar në ruhon e vjetër. (Crawfurd, (2), vol. II, fq. 387). 112) Crawfurd, (I), fq. 75. De Hollander, vol. II, fq. 212. 113) De Hollander, vol. II, fq. 666. Ridel (2), fq. 67. 114) Gjendet në lindje prej Minahosses ndërmjet gjërësisë 1240 dhe 1230, 200 me popullësinë numri i të cilëve është shjellur ndërmjet 35.000 dhe 50.000 shpirtëra. (De Hollander, vol.II, fq. 247). 115) Wilken (I), fq. 42-44. 116) WIlken (2), fq. 276-279. Kolonial Verslag van 1910, fq. 52; 1911, fq. 47. 117) Zollinger (2), str. 126, 169. 118) Med. Ned. Zendelinggen, XXXII, fq. 177, XXXIV, fq. 170. 119) Zollingen(1), fq. 527. 120) De Hollander (në 1882) jep numrin prej 20.000 Balinëve dhe 380.000 Sasaksëve (vol. I, fq. 489). 121) Encyclopaedie von N.-I., vol. II, fq. 432-434, 424 W. Cool: With the Dutch in the East, An outhine of the mihtary operations in Lombok, 1894, London, 1897. 122) Kapiteni Thomost Forrest shkruan në vitin 1775 dhe thotë se Arabët kanë ardhur në ujdhesën Mindanao tre qind vjet më parë dhe se edhe sot shihet varrii Arabit të parë Sherifit nga Mekkeja: “Në fakt ky është grumbull i papërpunuar ishkëmbinjve koralë.” (fq. 201, 313). 123) N.N. Saleeby, Studies in Maro History, Law and Roligion, fq. 24-25, 52-55, Manila, 1905). 124) Relationo di Ivan Gaetan del discoprimento dell’Isole Molucche (Ramusio, bl. I, fq. 375). 125) Duket se pothuaj është e paundur të kthehen në krishterizëm për shkak të kryeneqësisë së tyre ndaj me shirës së Zotit dhe largësisë
402
nga besii i Tij (Cartes de les PP de la Compania de Jezus de la misiion de Filipines, 1879, quoted by Montero y Vidal, bl. I, fq. 21). 126) Cnaufurd (2), vol. II, fq. 274-280. 127) Pak kanë pasur kujdes në kryerjen e obligimeve të krishtera, që i kanë pranuar Nuk ka pasur rrugë tjetër pos të detyrohen në kryerje me kërcënimin e denimit dhe që me ta të sillet sikur me fëmijët e shkollës. Relatiod des Isles Philippines, Faite par un Religieux, fq. 7 (Thovenot, vol. 1). 128) “Në Mindanao janë të banuara fiset Tagal në lindje. Me qëlli që të çlirohen nga adminsitrata e urrejtur e zotërinjve katilikë, kanë filluar, pak nga pak, të tubohen rreth krerëve vendas. Këtu ka pasur rreth 360.000 muslimanë që e provojnë Kur’anin si kushtetutën e vet të vetme. Në vend të jezuitëve, përfaqësuesve të religjionit zyrtar, që janë përzënë nga Ujdheso, kanë ardhur për udhëheqës fetarë dhe mësues të popullit misionarët muslimanë nga Kina dhe India. Kështu të gjithë muslimanët e kanë përtërirë misionin e thirrjes në islam të filluar me pushtimin arab. (a. le Chatelier (2), fq. 45). 129) Montero y Vidal, vol. I, fq. 86). 130) Gjendet tre milo në perëndi mprej Colas (Jolas), kryeqendrës së tashme. 131) N.M. Saleeby, The History of Sulu, fq. 150, 162-163. 134) Dalrymple, fq. 549. 135) R. du M. M. VII, fq. 115-116 (1909). 136) The Missionary Review of the World, N. S. vol. XIV, fq. 877 (New York, 1901). 137) Princi i parë i BAtçanëve që është bërë musliman ka qenë njëfarë Zejnul’abidin, që ka sunduar më 1521, kur Portugalezët për herë të parë ardhën në Molluke. 138) Robide van der A-a, fq. 350, 352-353. 139) Ibid., fq. 147 (Misool) “Banorët e bregut të gjithë janë muslimanë... kurse popullësia malore janë paganë.” Ibid., 53 (Salawati). “Pjea e vogël e manifeston besimin e Muhammedit deri sa pjesë më të madhe të popullësisë e bënë fisi pagan e Papuanëe. Numri i vogël prej tyre ka kaluar në islam dhe publikisht ka pranuar principet e tij.” Ibid., fq. 290 (Waigyu) Disa Papuanas nga ujdhesa Gobi
403
ndërmjet VAngina dhe Halemaheri, janë konvertuar nga të shpërngulurit muslimanë nga Mulako (Crawfusd, (I), fq. 143). 140) Kapiteni Forrest na njofton në vitin 1778 dhe thotë se shumë Papuanas janë “shndërruar në muslimanë” (Vaqage to New Guinea, fq. 68). 141) 142) Robide won der A-a, fq. 352: “Ashpërsia e Papuanëve ka qenë e atillë që nuk ka ndier nevojë për pranimin e cilës do fe. Aty nuk ka pasur besi mtjetër. Pos krishterizmit që ka gjetur rrugën, edhe islami, sikur të kishte bërë angazhim në mesin e këtij popujve, ka mundur të ketë sukses. Sa kam parë, gjatë kohës së parë udhëtimeve të mia në këto vende, populli i Tidorit, as populli i Serasmës ose të tjerët, nuk kanë bërë kurrfarë angazhimi në futjen e besimit të Muhammedit këtu... Mund të numrojmë shumë pak krerë, sikur raxha Ampati nga Vaigea, Salavatta, Misoolodhe Vaigama, që kanë predikuar këtë fe. Shkak është prapambeturia e tyre e shumëfishtë edhe për Tidorin nga arsyeja se janë Papunas. Askush kurrë nuk është përpjekur ta fusë islamin në mesin e popullësisë autoktone. Sigurisht kjo është për shkak të respektit të ksëaj feje që e konsiderojnë larg mbi nivelin e Papuanasëve.” 143) Robide van der A-a, fq. 319. 144) Kolonial verslag van 1906, fq. 70, 1911, fq. 52. 145) The Journal of the Indian Archipelago, vol. VII, fq. 64, 71) (Singapore, 1853). 146) G. W. C. Baron van Hoevell, fq. 120, Kieger, fq. 436. 147) Encyclopaedie van N-J. vol. II, fq. 210. 148) Crawfurd (2), fq. 275, 807. 149) Buckle’s Miscolloncous and Posthumous Warks, edited by Helen TAylor, vol. I, fq. 594 (London, 1872). 150) Neimmann, fq. 406-407. 151) C. Snouck Hurgronje, De hadji - politiek dor Indesche REgeeriyo, fq. 12 (Overdrak uit Onre Ecuw, 1909). 152) Id. Notes sur le mouvement du pelerinage de la Mecque aux Indes Neerlandaises. (R.du M. M. vol. XV, fq. 409, 412). 153) Report of Centaenary Conference on Protestant Missions, vol. I, fq. 21, Niemann, fq. 407. 154) Med. Ned. Zendelinggen, vol. XXXII, XXXV, passim. 404
155) Snonck Hurgronje (3) vol. II, fq. XV, 339-393, Encyclopedie van N - I. vol. II, fq. 576-579. 156) Për shembull kaderitët, nakshibenditët dhe senusitët (Snouck Hungronje (2), fq. 186; Ibid., (3), vol. II, fq. 372, etj. 157) J. G. F. Riedel (I), fq. 7, 59, 162. 158) Snonck Hurgronje (3), vol. II, fq. 323. 159) Hauri, fq. 313. Encyclopedie van N. I., vol. II, fq. 524.

Tema: Historia E Perhapjes Se Islamit Ne Bote

Funksionet e Temës

Tema të Ngjashme

Islami Sot Dhe Nesër

Rreth Përhapjes Së Islamit Ndër Shqiptarët

Pasqyra e temave historike

Muhamedi, Nje Perpjekje Perendimore Per Te Kuptuar Islamin

Roli i islamit në integrimin e shqipërisë etnike dhe të kombit shqiptar

Regullat e Postimit

Projekti Albasoul

Komuniteti i Forumit

Rreth Nesh

Kërko

Krijoni Kontakt